Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	3.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchalari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………….…..… 4
1. Loyihalash to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar …………… 5
2. TО‘G‘ON BALANDLIGINI ANIQLASH ….……….…………… …….. .. 6
3. INSHOOT SINFINI TANLASH… ………………………………………... 12
4 TО‘G‘ON KONSTRUKTIV ELEMENTLARI VA ULARNING
О‘LCHAMLARINI BELGILASH ………………………….….………….. 13
4 .1. Gruntli tо‘g‘on kо‘ndalang kesimi ………………………………………… 13
4 .2. Tо‘g‘on (qiyaliklari) nishabligi va bermalari ……………………………… 13
4 .3. Tо‘g‘on tepasi ……………………………………………………………… 14
5 . FILTRATSIYA HISOBI................................................................................ 16
5 .1. Tubidan suv о‘tkazmaydigan bir jinsli gruntli tо‘g‘onlarning filtratsiya
hisobi ……………………………………………………………………….. 16
6 . USTUVORLIK HISOBI …………………………………………………… 19
6 .1. Gruntli tо‘g‘on pastki qiyaligi ustuvorligi hisobi ………………………….. 19
7 . GRUNTLI TO‘G‘ON TANASI VA ZAMINIDAGI GRUNTLARNING
CHO‘KISH HISOBI ……………………………………………………….. 26
8 . SUV CHIQARISH INSHOOTINI LOYIHALASH ………….……………. 30
8 .1. Nam minora gidravlik hisobi………………………………..……………… 30
1

K I R I SH
Mamlakatimizning iqtisodiy yuksalishi suv xo‘jaligining bundan keyingi
rivojlanishi bilan chamcharchas bog‘liqdir. Ayni paytda respublikamiz qudratli suv
xo‘jaligi majmuasiga ega: 53 ta suv ombori, 41 gidroelektrostansiyalar, 1456 ta
nasos stansiyalari, 30 ming km xo‘jaliklararo kanallar, 156 ming km ichki tarmoq
kanallari, 134 ming km zovurlar, 117 mingdan ortiq gidrotexnika inshootlari
qurilgan.
Respublikamizda gidrotexnika inshootlari qurilishiga keyingi yillarda katta
e’tibor berilmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil
19 apreldagi “2013-2017 yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini
yanada yaxshilash va suv resurslaridan samarali foydalanish bo‘yicha chora-tadbirlar
to‘g‘risida” gi PQ-1958-sonli qarori asosida Davlat dasturi qabul qilinib, suv
omborlari, irrigatsiya tarmoqlari va ulardagi gidrotexnik inshootlarni rekonstruksiya
qilish va qurish uchun milliardlab so‘m mablag‘lar ajratilib, keng miqyosda qurilish
ishlari bajarilmoqda.
Bundan tashqari “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan maqsad va
vazifalar bosqichma-bosqich amalga oshirila borib, ta’lim tizimini isloh qilish
borasida qator tadbirlar belgilanmoqda. Bu esa mamlakatimiz suv xo‘jaligini
rivojlantirishni, bor suv resurslaridan unumli foydalanish hamda zamon talablariga
javob beradigan bakalavrlarni yetishtirishni talab etadi.
Gidrotexnika inshootlarni loyihalash va ekspluatatsiya qilishda mutaxassis
mavjud shart-sharoitlarni tahlil qila olishi, inshootlar konstruksiyalarini yaxshi
bilishi, ularni barpo etish texnologiyasidan boxabar bo‘lishi. tanlangan
konstruksiyalar hisobini bajarish uslublarini qo‘llay olishi zarur.
Buni amalga oshirish uchun talabalarga dars o‘tish sifatiga yanada e’tibor
qaratmoq lozim. Bu borada gidrotexnika inshootlari va ulardan foydalanish bo‘yicha
tayyorlangan darsliklar, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalarni zamon talablaridan kelib
chiqib, fan va texnologiya yutuqlari va jahon tajribasidan foydalanib yangilab borish
lozim.
Ushbu uslubiy qo`llanma “Gidrotexnika inshootlari va nasos stansiyalaridan
foydalanish” ta’lim yo‘nalishi talabalari, ilmiy izlanuvchilar va suv xo‘jaligi
mutaxassislari uchun bag‘ishlangan bo‘lib, unda gidrotexnika inshootlarini
loyihalash amaliyotida grunt to‘g‘onli suv omboridagi inshootlar bo‘g‘ini tarkibidagi
inshootlarni hisobiga oid ma’lumotlar to‘plami berilgan.
2

1. LOYIHALASH TO‘G‘RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR
Chizmalar, hisobiy - tushuntirish bayonidan va smetalardan tashkil topgan texnik
hujjatlar to‘plamiga inshootning loyihasi deb ataladi.
Gidrotexnika inshootlarini loyihalash iqtisodiy jihatdan asoslanganligi, suv
xo‘jaligi tizimida kompleks masalalarni hal qila olishi, mustahkamligi, ekspluatatsiya
qilishga qulayligi, xizmat qilish muddati va hududning sanitariya sharoitlari hisobga
olinadi.
Gidrotexnika ishnootlarini loyihalash bir yoki ikki bosqichda olib boriladi. Bir
bosqichli loyihada texnik ishchi loyiha , ikki bosqichli loyihada esa texnik loyiha va
ishchi chizmalar tuziladi. Texnik loyihalar (texnik-ishchi) loyiha topshirig‘i asosida
ishlab chiqiladi, u daryodan foydalanish sxemasi hamda texnik - iqtisodiy asoslash
asosida tuziladi.
Loyiha topshirig‘ida qurilishga mo‘ljallangan obyektning xalq xo‘jaligida tutgan
ahamiyatiga ko‘ra, inshoot quriladigan o‘rni, suv sathlari, iqlimiy, gidrogeologik,
gidrologik va topografik sharoitlar, asosiy inshootlar tarkibi, asosiy energetik va suv
xo‘jaligi ko‘rsat-kichlari, mahalliy ishlab chiqarish bazalari va qurilish
materiallaridan foydalanish imkoniyati, qurilish joyidagi yo‘llar qurilishni elektr
energiyasi bilan ta’minlash, kapital mablag‘larning qiymati va qurilish muddati
keltiriladi.
Yirik gidrotexnika obyektlari ikki bosqichda loyihalanadi. Texnik loyiha
bosqichida barcha kerakli muhandislik hisoblari bajariladi, ya’ni qurilish uchun
maydon tanlanadi va tasdiqlanadi, inshootning bosh plani ishlab chiqiladi, normal va
jadallashgan dimlangan sathlar belgilanadi, suv ombori hajmi va suv chuqurligi qabul
qilingan asosiy inshootlar konstruksiyalari uchun gidrouzelning so‘ngi joylashuvi
qabul qilinadi, vaqtinchalik inshootlar loyihalari ishlab chiqiladi, kerakli bo‘lgan
qurilmalarning soni va parametrlari belgilanadi, qurilishning qiymati va texnik-
iqtisodiy ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Ishchi chizmalar texnik kengashda tasdiqlangan
texnik loyihaga muvofiq tuziladi, bunda ishlab chiqarishda qurilish - montaj ishlarida
kerak bo‘ladigan texnik loyihada qabul qilingan detallar aniqlashtiriladi.
Bir bosqichli loyihalash (texnik - ishchi loyihani ishlab chiqish) qurilish obyekti
namunaviy yoki iqtisodiy jihatdan arzon bo‘lgan qayta qo‘llaniladigan hamda texnik
jihatdan murakkab bo‘lmagan obyektlar uchun qo‘llaniladi.
Loyihani tuzishda mutaxassislar loyihalarni va meliorativ obyektlar smetalarini
ishlab chiqish to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarga, texnik shartlar (TSh), qurilish me’yorlari
va qoidalari (QMQ), namunaviy loyihalar, industriallashgan namunaviy
konstruksiyalar kataloglari, qurilish materiallari va konstruksiyalar standartlari,
qurilish muddati me’yor-lariga amal qiladilar.
3

2 . TО‘G‘ON BALANDLIGINI ANIQLASH
Tо‘g‘on balandligi uning ustidan suv oqib о‘tmaslik sharti bilan belgilanadi.
Buning uchun avvalambor, tо‘g‘on tepasidagi yer belgisini aniqlash zarur.
Tо‘g‘on tepasidagi yer belgisini aniqlash suv omboridagi hisobiy sath 1-5 % gacha
ta’minlanganda, maksimal dimlash sathiga va shamolning maksimal tezligiga mos
kelishi bilan ta’minlanishi, bu miqdor I-II sinf inshootlar uchun -20%, III-sinf -30% va
IV- sinf inshootlar uchun -50% qabul qilingan sharoitlarda amalga oshiriladi.
MDS va NDS о‘rtasidagi farqlar (< 1.0 m) bо‘lgan hollarda tо‘g‘on tepasidagi yer
belgisini tekshirish suv omboridagi normal suv sathi ▼NDS bо‘yicha va bunda
shamolning maksimal tezligi I-II sinf inshootlar uchun 2%, III-sinf – 3% va IV- sinf
inshootlar uchun – 5 % ta’minlanganlik holati hisobga olingan sharoitlarda bajariladi.
Tо‘g‘on tepasi belgisini aniqlash
Suv ombori hisobiy statik sathdan tо‘g‘on tepasigacha bо‘lgan masofa quyidagi
formuladan aniqlanadi ( 1 .4 - rasm):
=0,01 8 +5, 3 +0,5=5, 818 m ( 2 .1 )
bunda, — tо‘g‘on oldida shamol ta’sirida suv sathining kо‘tarilishi, m; —
tо‘lqinining qiyalikka urilib chiqish balandligi, m; — tо‘g‘on balandligi bо‘yicha
zaxira, m.
Yuqoridagi ( 2 .1) formula bо‘yicha hisoblar ikkita hisobiy holatlar uchun olib
boriladi:
1) NDS yer belgisidagi suv sathi va undan yuqori (asosiy yuklar birikmasi va
ta’sirlari);
2) MDS yer belgisidagi, eng maksimal suv sarfini о‘tkazishni tekshirib kо‘rish
(muhim yuklar birikmasi va ta’sirlari).
Shamol ta’sirida suv sathining kо‘tarilish balandligi quyidagi formuladan
hisoblanadi:
m ( 2 .2)
Bunda - shamol tezligiga bog‘liq koeffitsiyent; – suv sathidan 10 m
balandlikdagi shamolning hisobiy tezligi, m/s; - shamol tо‘lqinining haydalish
uzunligi, m; – selxona yoki selsuvomboridagi suvning hisobiy chuqurligi, m; –
erkin tushish tezlanishi, m/s 2
; – suv ombori bо‘ylama о‘qi bilan shamol yо‘nalishi
orasidagi burchak, grad.
2. 1 – jadval
Shamol tezligi va K
v qiymatlari
, m/s 20 30 40 50
2,1·10 -6
3·10 -6
3,9·10 -6
4,8·10 -6
Shamol t о ‘l q inining q iyalikka urilib chi q ish balandligini 1% li e h timollik
4

b о ‘yicha k о ‘tarilishi q uyidagi formuladan ani q lanadi:
( 2 .3)
2 .5-rasm. Chuqur suv omborlarida shamol tо‘lqinining elementlarini aniqlash
grafigi.
Tо‘lqin balandligining 1% li ehtimollik bо‘yicha kо‘tarilishi quyidagi tartibda
aniqlanadi:
1. О‘lchamsiz kompleks q iymatlar h isoblanadi:
va =1075
bunda – shamol ta’sir etishining davomiyligi, ma’lumotlar bо‘lmaganda soat
q abul q ilinadi.
2. H ar bir ani q langan о‘lchamsiz komplekslar va uchun
grafikdan va =10*700/400=174
3. nisbiy parametrlari (2. 5 - rasm) ani q lanadi.
4. H ar ikki topilgan q iymatlardan eng kichigi tanlanib, ulardan tо‘l q inning
о‘rtacha balandligi va tо‘l q inning о‘rtacha davri topiladi.
5

2.6-rasm. koeffitsiyenti q iymatlari grafigi.
5. Tо‘lqin о‘rtacha uzunligi quyidagi formuladan aniqlanadi:
=9.81*4.3 2
/2*3.14=23m ( 2 .4)
6. 1% li ehtimollik bо‘yicha tо‘lqin kо‘tarilish balandligi quyidagicha
aniqlanadi:
4*2.3=9. 2m (2.5)
Bunda – koeffitsiyent, grafikdan 1% li ehtimollik kо‘tarilish bо‘yicha va
о‘lchamsiz kompleks qiymatiga kо‘ra (2.6 - rasm) qabul qilinadi.
va koeffitsiyentlari qiyalik qoplamasining nisbiy g‘adir-budurligiga bog‘liq
( ) holda quyidagi 2.2 - jadvalga kо‘ra qabul qilinadi.
2 .2 – jadval
K
∆ va K
a koeffitsiyentlari qiymatlari
Q iyalikning musta h kamlash
konstruksiyasi
1. Beton va temir-betonli plitalar - 1.00 0,9
2. Sha g‘ al-tosh, tosh yoki betonli
(temir-betonli) bloklar 0,002 kichik
0,005...0,01
0,02
0,05
0,01
0,2 katta 1,0
0,95
0,9
0,8
0,75
0,7 0,9
0,85
0,8
0,7
0,6
0,5
G‘ adir budurlik ning harakterli о ‘lchami t о ‘qilgan toshning о ‘rtacha diametri
yoki beton, temir-betonli blokning о ‘rtacha о ‘lchami b о ‘yicha q abul q ilinadi.
6

T о ‘qilgan tosh bilan q iyaliklarni musta h kamlashda toshning о ‘rtacha diametri
taxminan 0,2…0,3 m q abul q ilinadi.
koeffitsiyentining qiymat i shamol tezligi va q iyalik koeffitsiyenti
ga k о ‘ra q uyidagi 2. 3 - jadvaldan q abul q ilinadi, bunda q iyalik koeffitsiyentining
gorizontga o g‘ ish burchagi.
2. 3 - jadval
koeffitsiyenti qiymatlari
Shamol tezligi, m/s Qiyalik koeffitsiyenti m
1
< 0.4 0.4...2 3...5 > 5
W ≥ 20 m/s 1.3 1.4 1.5 1.6
W ≤ 10 m/s 1.1 1.1 1.1 1.2
koeffitsiyenti tо‘lqin frontining tо‘g‘onga burchak ostiga kelishiga bog‘liq
holda
2 .4 – jadvaldan qabul qilinadi.
koeffitsiyenti qiymatlari
2.4 - jadval
β , grad 0 10 20 30 40 50 60
1,0 0,98 0,96 0,92 0,87 0,82 0,75
koeffitsiyenti qiymati q uyidagi grafiklardan m
1 va λ/h
1% q iymatlariga k о ‘ra
ani q lanadi.
2.7- rasm. K
ng koeffitsiyenti q iymatlarini ani q lovchi grafiklar: a) – m
1 <
3 b о ‘lganda, b) – m
1 > 3 b о ‘lganda.
j(%) e h timollik b о ‘yicha t о ‘l q inining q iyalikka urilib chi q ish balandligini
h isobga oluvchi koeffitsiyenti q uyidagi 2. 5 - jadval b о ‘yicha q abul
q ilinadi.
7

2 .5 - jadval
koeffitsiyenti q iymatlari
% 0,1 1 2 5 10 30 50
1,1 1,0 0,96 0,91 0,86 0,76 0,68
T о ‘l q inning q iyalikka urilib chi q ish balandligini (2 . 3) formula b о ‘yicha
h isoblashda suv chu q urligi va t о ‘g‘on oldida chu q ur suv zonalari (suv
chu q urligi ) mavjud deb faraz q ilinadi.
Buz i lishlari katta talaf o tlar keltiradigan h amma sinfdagi tо‘g‘onlar balandligi
bо‘yicha zahira q iymati 0,5 m dan kichik bо‘lmagan о‘lchamida q abul q ilinadi.
Agar sham o l ta’sirida payd o bо‘ladigan suv sat h ining kо‘tarilishi ( ) q iymati juda
kichik bо‘lsa, yoki sham o l tо‘l q iniining q iyalikka urilib chi q ish balandligi va
q iymatlari yi g‘ indisi 0,5 dan kichik bо‘lsa, suv sat h idan tо‘g‘on tepasigacha
bо‘lgan mas o fa uning sinfidan q at’iy nazar 0,5 m dan kam q abul q ilinmaydi.
Tо‘g‘on tepasi belgisi quyidagi formulalardan aniqlaniladi:
a) asosiy yuklar birikmasi va ta’sirlari holatidagi hisoblashda
=198+5.57=203.57m ( 2 .6)
b) muhim yuklar birikmasi va ta’sirlari holatidagi hisoblashda
= 201+5.57=206.57m ( 2 .7)
Tо‘g‘on tepasi belgisi uchun har ikkala formuladan katta chiqqan qiymat
qabul qilinadi.
Agar tо‘g‘on tepasida mustahkam parapet о‘rnatilsa (uning balandligi kо‘pincha
1,2...1,5 m ga teng), ning qiymati hisobiy statik suv sathidan parapet yuqorisigacha
bо‘lgan masofa deb hisoblanadi. Parapetning о‘rnatilishi tо‘g‘on tepasini pastroq qilib
о‘rnatishga imkon beradi, bu о‘z navbatida tо‘g‘on tanasi hajmini kamayishiga olib
keladi. Kо‘pincha parapet beton yoki temir-betondan yasaladi.
Ushbu holatda tо‘g‘on tepasi belgisi ( ) maksimal dimlangan suv sathidan
( ) yuqoriroq yoki unga teng qilib qabul qilinadi, lekin u normal dimlangan
suv sathidan ( ) kamida 0,3 m yuqoriroq bо‘lishi shart.
Tо‘g‘on balandligi quyidagicha aniqlanadi:
=206.57-165.5=39.07m ( 2 .8)
Bunda, – tо‘g‘on stvoridagi daryoning yer belgisi.
1-masala . Quyidagi ma’lumotlar bo‘yicha gruntli to‘g‘on tepasi sath belgisi
aniqlansin.
NDS ga teng bo‘lganda, yuqori biefdagi hisobiy suv chuqurligi
hisobiy shamol tezligi
NDS ga teng bo‘lganda, .
Qiyalik koeffit-siyenti bo‘lganda, mustahkamlangan yuqori qiyalik o‘lchamlari
8

va qalinligi li temir-beton plitalardan bajarish mo‘ljallangan.
Suv omborida suv sathi belgisi NDS da bo‘lganda, ( 1 . 2 ) formula bo‘yicha
hisoblangan shamol ta’sirida suvning ko‘tarilish balandligi quyidagiga teng bo‘ladi
.
Huddi shunday MDS belgisida
.
So‘ngra da shamol to‘lqinining parametrlarini aniqlaymiz. Buning uchun
o‘lchamsiz parametrlarni hisoblaymiz

1.5-rasmdagi grafik bo‘yicha har bir o‘lchamsiz komplekslar uchun va
larni aniqlaymiz va ulardan eng kichik qiymatlarni tanlaymiz.
; .
Shunda
;
.
O‘lchamsiz kompleks qiymati ga muvofiq keluvchi
bo‘lganda 1% li ta’minlanganlikda to‘lqinning ko‘tarilish balandligini (1.5) formula
bo‘yicha aniqlaymiz.
.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib quyidagilarga ega bo‘lamiz:

bo‘lganda , qiymati grafiklar ( 1 .7-rasm) bo‘yicha 1,35
ga teng
bo‘lganda 1 . 5 -jadval bo‘yicha
qiymati 0,93 ni tashkil etadi.
9

Shunday qilib, 4,% - li ta’minlanganlikda shamol to‘lqinining qiyalikka urilib
chiqish balandligi (1.6) formula bo‘yicha hisoblanganda quyidagiga teng bo‘ladi.
.
MDS da (1.6) formulaga kiruvchi kattaliklar qiymatlari dagi singari
aniqlanadi.
.
To‘g‘on tepasi sathining suv omboridagi hisobiy suv sathidan talab qilinadigan
ko‘tarilish balandligi (1.1) formula bo‘yicha hisoblanadi:
da = ;
da =
NDS da to‘g‘on tepasi sat h belgisi katta bo‘lgani uchun uni 44,00 gacha
yaxlitlab, topilgan qiymatni hisobiy sifatida qabul qilamiz.
To‘g‘onning h isobiy balandligi .
3 . INSHOOT SINFINI TANLASH
Qurilish meyorlari va qoidalari (QMQ 2.06.01-97)ga kо‘ra gidrotexnika
inshootlari xizmat qilish muddatiga qarab ikkita qismga bо‘linadi: doimiy va
vaqtinchalik (muvaqqat) inshootlar. Muvaqqat inshootlarga faqat doimiy inshootlarni
qurish va remont qilish paytida ishlatiladigan inshootlar kiradi. Muvaqqat inshootlar
qoida bо‘yicha IV-sinfga mansub, buzilishidan yuzaga keladigan holatiga qarab III-
sinfga о‘tkazilishi mumkin.
Gruntli tо‘g‘onlar doimiy inshootlar turkumiga kirib, ularning balandligi va
zamini grunti turiga qarab sinfini quyidagi 3.1-jadvaldan aniqlashimiz mumkin.
Gruntli tо‘g‘onlarning balandliklari va zamin tuproqlari turiga bog‘liq sinfi (QMQ
2.06.01-97).
3 .1-jadval
№ Inshootlar Asos tuproqlari
uchun Inshootlar sinfi bо‘yicha balandligi,
m da
I II III IV
1. Tuproq materiallaridan
iborat tо‘g‘onlar A
B
V >100
>75
>50 70...100
35...75
25...50 25...70
15...35
15...25 <25
<15
<15
Eslatma: 1. Zamin grunti A – qoyali; B – qumli, yirik bо‘linuvchi va loyli qattiq va
yarim qattiq holatda; V – loyli, suvga tо‘yingan qayishqoq holatda .
10

4.T О ‘ G‘ ON KONSTRUKTIV ELEMENTLARI VA ULARNING
О ‘LCHAMLARINI BELGILASH
4 .1. Grunt li tо‘g‘on kо‘ndalang kesimi
Grunt tо‘g‘onlarni loyihalashtirishda mustahkam va iqtisodiy jihatdan afzal
kesim tanlanadi.
Tо‘g‘on kesimining о‘lchamlari tо‘g‘on balandligiga, zamindagi gruntlar
tavsifiga, qurilish sharoitlari va ekspluatatsiya talablariga bog‘liq .
T о ‘ g‘ on k о ‘ndalang kesimi 4.1 - rasmda k о ‘rsatilgan.
4.1 -rasm. Gruntli tо‘g‘on kо‘ndalang kesimi :
1-tо‘g‘on tanasi; 2-tо‘g‘on tovoni; 3-yuqori qiyalik bermasi; 4-qoplama tayanchi; 5-
yuqori qiyalik qoplamasi; 6-tо‘g‘on tepasi; 7-pastki qiyalik qoplamasi; 8-pastki
qiyalik bermasi; 9-drenaj; 10-qulf; 11-gruntning tabiiy yuzasi; 12-suv о‘tkazuvchi
grunt; 13-suv о‘tkazmaydigan qatlam.
4. 2 . T о ‘ g‘ on ( q iyaliklari) nishabligi va bermalari
Tо‘g‘on qiyaliklari. Tо‘g‘onning yuqori qiyaligi hamma vaqt balandligi
bо‘yicha suv ostida bо‘lganligi uchun uning qiyaligi pastki qiyalikka nisbatan
yotiqroq qilinadi. Qiyaliklar gruntning turi, tо‘g‘onning balandligi hamda tо‘g‘on
zaminidagi gruntning xususiyatlariga asoslanib belgilanadi (3.1 -jadval).
О‘rta va yuqori bosimli tо‘g‘onlarning zaminlari qanday gruntlardan tashkil
topganiga qaramay, ularning qiyaliklari ustuvorligini hisoblash asosida tekshirilishi
shart. Zaminlari kuchsiz gruntlardan tashkil topgan tо‘g‘onlarning balandligi 10 m dan
ortiq bо‘lganidagina ularning qiyaliklarini ustuvorligi tekshirib kо‘riladi.
Tо‘g‘onning balandligi ortgan sari ularning qiyaliklari yotiqroq qilib belgilanadi.
Past bosimli tо‘g‘onlarda doimiy, о‘rta va yuqori bosimli tо‘g‘onlarda о‘zgaruvchan
11

qiyaliklar qabul qilinadi. m
1 2
=m
1 +0.5, m
2 1
=m
2 +0.25
Tо‘g‘on bermalari. Tо‘g‘on qoplamalarining holatini kuzatish, ularni
ta’mirlash, hamda tо‘g‘on tagining kengligi (filtratsiya yо‘li) ni oshirish maqsadida
bermalar quriladi ( 4 .1- rasm).
4 . 1. -jadval
Tо‘g‘on qiyaliklarini belgilash
Tо‘g‘on tanasidagi
gruntlar Tо‘g‘on balandliklari bо‘yicha qiyaliklar m da
5 m gacha 5 m dan 10 m
gacha 1 0 dan 15 m
gacha
yuqorigi
m1 pastki
m2 yuqorigi
m1 pastki
m2 yuqorigi
m1 pastki
m2
Loy 2,5 1,75 2,5 2 3 2,5
qumoq 2,25 2 2,75 2,25 3,25 2,75
qumloq 2,5 2,25 3 2,5 3,5 3
mayda qum 3 2,5 3,5 3 3,75 3,25
о‘rta qum 2,5 2 3 2,5 3,25 2,75
yirik qum shag‘al 2 1,5 2,5 2 2,75 2,25
Yuqori qiyalikka bermalar qurilish sharoitlaridan kelib chiqqan holda
yasaladi.Bermalarda qiyalikka temir-betonli plitalarni joylashtirish uchun kranlar
о‘rnatiladi va plitalarni qurilish joyiga yetkazilishida bermalar avtomobil yо‘llar
sifatida ishlatiladilar. Yuqori qiyalikdagi bermalar qoplamalar uchun tirgak vazifasini
bajaradilar.
4 .3.Tо‘g‘on tepasi
Agar tо‘g‘on tepasidan transport qatnamaydigan bо‘lsa, uning kengligi past va
о‘rta bosimli tо‘g‘onlarda 3 m dan, yuqori bosimli tо‘g‘onlarda 6 m dan kam
bо‘lmasligi kerak.
Agar tо‘g‘on tepasidan yо‘l о‘tgan bо‘lsa, uning kengligi yо‘lining
kategoriyasiga qarab belgilanadi ( 4 .2 va 4 .3-jadvallar).
Tо‘g‘on ustidan suv oqib о‘tmasligi va xavfsizlik nuqtai nazaridan о‘rta va
yuqori bosimli tо‘g‘onlarning tepasiga uzluksiz devor shaklida parapet о‘rnatiladi.
Tо‘g‘on tepasining pastki byef tomoniga transport xavfsizligini ta’minlash maqsadida
temir-beton ustunlar о‘rnatiladi.
4.2 -jadval
Tuproq kо‘tarma enining qiymatlari
12

nomi о‘lchov
birligi yо‘l toifasi
I II III IV V
harakat tasmasi soni dona ≥4 2 2 2 2
harakat tasmasining eni m 3,75 3,75 3,5 2 3
yurish qismining eni m ≥15 7,5 7 6 4,5
yо‘l chetining eni m 3,75 3,75 2,5 2 2,75
tuproq kо‘tarmaning
eni m 22,5 15 12 10 8
4 . 3 - jadval
Yо‘l kategoriyasini (toifasini) aniqlash
Yо‘llar toifasi Ikki tomonlama
avtomashina qatnovining
istiqbol rejasi, bir kecha-
kunduzdagi Y о ‘l harakatidagi
cheklangan hisobiy tezlik
km/soat
I
6000 dan ortiq 90
II
6000 dan 3000 gacha 90
III
3000 dan 1000 gacha 90
IV
1000 dan 200 gacha 80
V
200 dan kam 60
13

5 . FILTRATSIYA HISOBI
5 .1.Tubidan suv о‘tkazmaydigan bir jinsli gruntli tо‘g‘onlarning filtratsiya hisobi
Berilgan ma’lumotlar:
1. Yuqori byefdagi suv chuqurligi =19 6 -167=3 0 . 5m bu yerda
- daryo tubi sath belgisi.
2. Tо‘g‘on tepasi kengligi – =7.8m metr
3. Pastki byefdagi suv chuqurligi 167-165.5=1.5m bu yerda
- pastki byef suv sathi belgisi.
4. Yuqori va pastki byef qiyaliklari qiymati va = =3.75m va =3m
5.1- rasm. Bir jinsli gruntli tо‘g‘onlardagi filtratsiya oqimining hisobiy sxemasi.
Hisoblash tartibi:
1. Tо‘g‘on asosi bо‘yicha kengligi aniqlanadi:
=10.35+119.35=129.7metr (5.1)
Bu yerda 0.3*31.5=9.45 metr. –yuqori qiyalikning egriligini
hisobga oluvchi koeffitsiyent bо‘lib, uning qiymatini qabul qilishimiz
mumkin.
ning q iymatini quyidagi formula bilan aniqlaymiz:
3.75*2.5+7+3(31.5+2.5)=118.35 metr
2. Tо‘g‘on pastki qiyaligidan depressiya egri chizig‘ining chiqish balandligi
quyidagi formuladan aniqlanadi:
=129.7/3-(129.7/3) 2
-(31.5-1.5) 2
+1.8=10. 9 m
(5.2)
3. Tо‘g‘on tanasi orqali sizib о‘tuvchi filtratsiya suv miqdorini quyidagicha
14

aniqlaymiz.
m 3
/sutka (5 . 3)
bu yerda, – tо‘g‘on tanasidagi grunt filtratsiya koeffitsiyentini -jadval
bо‘yicha aniqlash mumkin.
5.1 - jadval
Gruntlar nomi (QMQ bо‘yicha) Filtratsiya koeffitsiyenti, m/sutka
Shag‘al yuvilgan 100 -1000
Shag‘al qum bilan 10 -100
Yirik qum 10 -100
О‘rta qum 4 -10
Mayda qum va plastik qumloq 0.8 -4
Changli qum 0.08 – 1.5
Qattiq qumloq 0.01 – 0.4
Qumoq 0.001 – 0.01
Loyli 0.001 dan kam
4. Depressiya egri chizig‘i quriladi:
(5. 4 )
Buning uchun ga dan gacha bо‘lgan qiymatlar berilib, ning
qiymatlari aniqlanadi. Hisobni jadval usulida olib boriladi.
5. Filtratsiya oqimining pastki byefdagi drenajga quyilish tezligi aniqlanadi:
=0.005*3.35=0.01 m/ s (5.5)
Bu yerda
depressiya egri chizig‘ining pastki qiyalikdagi filtratsiya gradiyenti.
Misol: Suv о‘tkazuvchi zaminda (zamin qalinligi metr, zamin grunti filtratsiya
koeffitsiyenti metr/sutka) joylashgan drenaj banketli bir jinsli gruntli tо‘g‘on
quyidagi parametrlarga ega:
tо‘g‘on balandligi metr, tо‘g‘on tepasi kengligi metr, tо‘g‘on yuqori
qiyaligi , tо‘g‘on pastki qiyaligi , drenaj banket balandligi metr,
drenaj banket tepasi kengligi metr, drenaj banket yuqori qiyaligi , drenaj
banket pastki qiyaligi , tо‘g‘on tanasi grunti filtratsiya koeffitsiyenti
metr/sutka. Byeflardagi suvning chuqurligi metr, metr.
Depressiya egri chizig‘ining holatini va filtratsiya sarfini aniqlang.
Yechish: Quyidagi
15

( 5. 1)
ifoda orqali tо‘g‘on asosining ekvivalent kengligini aniqlaymiz.
Tо‘g‘on tanasi orqali о‘tadigan solishtirma filtratsiya sarfini
( 5.3 )
formuladan aniqlaymiz.
Drenaj boshidagi depressiya egri chizig‘ining ordinatasi
Quyidagi formula asosida depressiya egri chizig‘ining koordinatalari aniqlanadi.
(5.4 )
5 10 15 20 25 30 35 37 38,5
11,7 10,8 9,8 8,8 7,6 6,1 4,2 3,2 2,0
Olingan koordinatalar asosida tо‘g‘onning kо‘ndalang kesismida depressiya egri
chizig‘ini quramiz.
Zamin orqali о‘tadigan solishtirma filtratsiya sarfini aniqlash uchun tо‘g‘onning asos
bо‘yicha kengligini hisoblaymiz.
Sо‘ng ga qarab quyidagi
jadvaldan tо‘g‘rilovchi koeffitsiyentni aniqlaymiz. yu
20 5 4 3 2 1
1,15 1,18 1,23 1,30 1,44 1,87
s о‘ng
Tо‘g‘on tanasi va zaminidan о‘tayotgan umumiy filtratsiya sarfi quyidagicha
aniqlanadi.
.
16

6 .USTUVORLIK HISOBI
6 .1.Gruntli tо‘g‘on pastki qiyaligi ustuvorligi hisobi
Qiyaliklar ustuvorlik hisobi tо‘g‘on tanasi va zaminidagi gruntlarning fizik-
mexaniq tavsiflari, tо‘g‘on kesimining geometrik о‘lchamlari va depressiya egri
chizig‘i holati ma’lum bо‘lgan hol uchun bajariladi.
Hisob bо‘yicha ustuvorlik koeffitsiyentlarining minimal qiymatlari aniqlanadi
va u meyoriy qiymatdan katta bо‘lishi kerak.
Q iyalik ustuvorligi koeffitsiyentlarining minimal chegaraviy q iymatlari
6.1. jadval
Kuchlar va ta’sirlar birikmasi Tо‘g‘on sinflari
1 2 3 4
Asosiy 1, 3 1,2 1,1 1,05
Mu h im 1,1 1,1 1,05 1,05
Hisoblash tartibi:
1. Grunt tо‘g‘on pastki qiyaligi ustuvorligi hisobini bajarish uchun grunt tо‘g‘on
kо‘ndalang kesimini 1:1000 masshtabda A1 formatdagi millimetrli qog‘ozga tushirib
olamiz. Sо‘ng pastki qiyalik markazini chizg‘ich yordamida aniqlab olamiz. Ushbu
qiyalik markazidan yuqoriga vertikal chig‘iq tortamiz. Sо‘ng qiyalikka transportir
qо‘yib о‘ng tomondan 85 0
о‘lchab qiyalik markazidan yuqoriga shu burchak ostida
yana bir chiziq tortamiz. Undan sо‘ng quyidagi
va
formulalar yordamida va qiymatlar aniqlanadi.
Bu yerda - tо‘g‘onning balandligi, metr
va koeffitsiyentlar esa quyidagi jadvaldan pastki qiyalik
koeffitsiyentining о‘rtacha qiymatiga qarab aniqlanadi.
6. 2 . jadval
Pastki qiyalik
koeffitsiyentining
о‘rtacha qiymati,
m
o`rtacha 1 2 3 4 5
0 , 75 0,75 1,0 1,50 2,2
1,5 1,75 2,3 3,75 4,8
Sо‘ng qiyalik markazidan sirkul yordamida avval chizgan ikkita tik chiziqlar
17

orasiga va masofalarda ikkita yoy chizamiz.
Ushbu chizilgan ikkita yoy oralig‘idan shunday nuqta tanlaymizki, shu nuqtadan
turib sirkul yordamida ma’lum bir R radiusda yoy chizganimizda ushbu yoy tо‘g‘on
tepasi yarmini hamda tо‘g‘on zaminining bir qismini kesib о‘tsin. Ushbu tanlagan
nuqtamizni siljish markazi deb ataymiz va O nuqta bilan belgilaymiz. Sо‘ng R
radiusda yoy chizamiz.
2. Tо‘g‘on va zaminning yoy orqali belgilangan qismini kenglikda
ustunchalarga bо‘lamiz. (bu yerda R – о‘pirilish egri chizig‘ining radiusi) Buning
uchun siljish markazi O nuqtadan vertikal tо‘g‘ri chiziq tushiramiz. Ushbu tо‘g‘ri
chiziqning ustiga kenglikdagi 0-ustunchani joylashtiramiz. 0-ustunchadan
о‘ng tomondagi ustunlarni -1, -2, -3 va h.zo kabi 0-ustunchadan chap tomondagi
ustunlarni 1, 2, 3, 4 va h.zo kabi belgilaymiz..
5.1.Rasm.Gruntli tо‘g‘on pastki qiyaligi ustuvorligi hisobiy sxemasi
3. Har bir ustuncha uchun va ni hisoblaymiz. bu yerda - siljish
markazi nuqta vertikalidan ustuncha simmetrik о‘qining pastki nuktasigacha
bulgan burchak
( 6 .1)
Bu yerda - ustuncha raqami.
( 6 .2)
4. Xar bir ustunning markazidan simmetriya chiziklarini о‘tkazamiz va xisoblash
jadvaliga , va larni chizmadan о‘lchab yozib olamiz.
Bunda
– t о ‘g‘on tanasida gi ustun ichidagi q uru q h oldagi grunt ning balandligi ;
h
2 - tо‘g‘on tanasidagi ustun ichidagi suvga tо‘yingan gruntning balandligi;
h
3 - tо‘g‘on zaminidagi ustun ichidagi suvga tо‘yingan gruntning balandligi.
Ustun balandli klari ni ustun simmetri ya markazidan olinadi.
18

Ikki chetdagi notulik ustunchalar balandligini aniqlash uchun
formuladan foydalaniladi.
- not о‘ li q ustuncha yuzasini grafik usulda aniklanadi.
5. Xar bir q atlam gruntining zichligi kuy i dagi formulalar bilan aniklanadi.
(6. 3 )
(6. 4 )
(6. 5 )
bu urda va – t о‘g‘ on tanasidagi gr u ntning tabiiy xoldagi va nam holdagi
hamda - t о‘ gon zamini dagi gr u ntning nam holdagi zichliklari.
va – tо‘gon tanasidagi va zaminidagi gruntning tabiiy zichligi grunt turiga
qarab quyidagi 5.1-jadvaldan olinadi.
- koeffitsiyent gruntning namga tо‘yinish darajasiga karab aniklanadi. Namga
tо‘yinganlik 12-18% bо‘lganda = 1.12-1.18 .
-suvning solishtirma o g‘ irligi
6. Xar bir u stunni ng keltirilgan balandlig i ni a n iklaymiz.
(6. 6 )
Bu yerda
- us t undagi suv ning balandligi.
7. Ishqalanish kuchini aniqlaymiz
( 6 . 7 )
 ichki ishqalanish burchagi, grunt turiga qarab 6 .3.- jadvaldan olinadi.
6.3.- jadval
QMQ bо‘yicha
gruntlar nomi Solishtirm
a og‘irligi
Δ, t/m3 G‘ova
kligi,
Ichki ishqalanish
burchagi, Gruntning solishtirma
bog‘lanishi,
tabiiy
holda suvga
tо‘ying
an tabiiy
holda suvga
tо‘yinga
n
grad. grad. t/m2 t/m2
Loy 2.74 0.3 25 14 10 5.0
Qumoq 2.71 0.27 24 17 5 3.0
Qumloq 2.70 0.3 27 20 2 0.5
Mayda qum 2.66 0.4 32 32 0.02 0.02
О‘rta qum 2.66 0.35 35 35 0.01 0.01
Yirik qum 2.66 0.30 38 38 - -
19

Shag‘al va
harsang tosh 2.66 0.27 40 40 - -

8. Og‘irlik kuchini aniqlaymiz
( 6 . 8 )
9. Grunt zarralarining bog‘lanish kuchi
( 6 . 9 )
 -gruntning solishtirma bog‘lanishi, grunt turiga qarab jadvaldan olinadi
 - larga mos keladigan yoyning uzunligi
 ning qiymati ga mos keluvchi burchak bо‘lib,
formulaga
muvofiq hisobiy sxema dan olinadi.
10 . Filtratsiya kuchini aniqlaymiz
(6. 10 )
-filtratsiya maydoni
-filtratsiya oqimi gradiyenti
11. Ustivorlik koeffitsiyentini aniqlaymiz.
( 6 .11)
Bu yerda va filtratsiya maydonlari markazlarigacha bо‘lgan masofa, hisobiy
sxemadan olinadi.
Hisobni jadval usulida olib boriladi.
Yuqorida keltirilgan uslub bо‘yicha qiyalik mustahkamligi qiymatlarining bir nechta
qiymatlari hisoblanib, ulardan eng kichik qiymat aniqlanadi. Ushbu eng kichik qiymat
mayoriy qiymatdan kam bо‘lmasligi kerak.
Adabiyotlar
20

1. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mо‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi, http://uza.uz/
2. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi “ 2013 - 2017
yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv
resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari tо‘g‘risida ”gi PQ-1958-sonli qarori,
http://lex.uz/
3. “ О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida» 2007 yil 29
oktabrdagi PF-3932-sonli Farmoniga qо‘shimcha va о‘zgartishlar kiritish
tо‘g‘risida ”gi О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi PF-
4533-sonli Farmoni, http://lex.uz/
4. О‘zbekiston Respublikasining 2009 yil 25 dekabrdagi “ Qishloq va suv
xо‘jaligida iqtisodiy islohotlar chuqurlashtirilganligi munosabati bilan О‘zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish
tо‘g‘risida ”gi О‘RQ-240-son Qonuni bilan о‘zgartirishlar kiritilgan О‘zbekiston
Respublikasining 1993 yil 6 maydagi «Suv va suvdan foydalanish tо‘g‘risida»gi
Qonuni, http://lex.uz/
5. О‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 20 avgustdagi “Gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi tо‘g‘risida”gi Qonuni, http://lex.uz/
6. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 noyabr
499-sonli “Gidrotexnika inshootlarinng xavfsizligi tо‘g‘risida”gi О‘zbekiston
Respublikasining Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi qarori ,
http://lex.uz/
7. Bakiev M.R., Majidov U. Y., Nosirov B. SH., Xо‘jaqulov R.T., Rahmatov
M.I., Gidrotexnika inshootlari. 1 – jild. -T.: Yangi asr avlodi, 2008.
8. Bakiev M.R., Majidov U. Y., Nosirov B. SH., Xо‘jaqulov R.T., Rahmatov
M.I., Gidrotexnika inshootlari. 2 – jild. -T.: Iqtisod-moliya, 2009.
9. Bakiev M.R., Majidov U. Y., Nosirov B. SH., Xо‘jaqulov R.T., Saidov I.E.,
Gidrotexnika inshootlarini loyihalash. –T.: Fan va texnologiya, 2013.
10. Bakiyev M.R., Kadirova M.A., Ibraymov A., «Gidrotexnika inshootlari»
fanidan kurs loyihalari va amaliy mashg‘ulotlarni bajarish bo‘yicha metodik
ko‘rsatma. 2-qism. «Grunt to‘g‘onli suv omboridagi inshootlar tuguni». – T., 2009.
11. Курсовое и дипломное проектирование по гидротехническим
сооружениям. Под. ред. В.С. Лапшенкова, -М.: Агропромиздат, 1989.
21

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchalari

Sotib olish