Mahsulot sifatini nazorat qilishning radiatsion usuli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Mahsulot sifatini nazorat qilishning radiatsion usuli

Sotib olish

Mahsulot sifatini nazorat qilishning radiatsion usuli
MUNDARIJA
KIRISH 2
I BOB.MAHSULOT SIFATINI NAZORAT QILISH USULLARI 5
1.1 MAHSULOTLARNING SIFAT KO’RSATKICHLARI TAHLILI 6
1.2 MAHSULOTLAR SIFATINI PUTUR YETKAZMASDAN
NAZORAT QILISH USULLARI 18
II Bob.RADIOTO’LQINI NAZORAT QILISHNING QOIDALARI
VA PRINSIPLARI 32
2.1 RADIO TO’LQINLI NAZORAT USULIDA QO’LLANILADIGAN
ASBOB USKUNALAR 33
2.2 RADIATSION NAZORAT USULINI QO’LLASH PRINSIPLARI 43
XULOSA 49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 51

KIRISH
Mahsulot xususiyatlari majmui, uning jamiyat va shaxs ehtiyojlarini
qondirish darajasi bilan belgilanadi. Mahsulot sifatini yaxshilash ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va tovar raqobatbardoshligini ta minlashning muhimʼ
sharti hisoblanadi.Bunga misol qilib quydagi farmonni keltirish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Texnik jihatdan tartibga solish,
standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya tizimlarini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2018 yil 12 dekabrda 4059-sonli Qarori
qabul qilindi. Qarorga asosan Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish
ilmiy-tadqiqot instituti hamda “Axborot-ma’lumot markazi” davlat korxonasi
negizida yangi “Standartlashtirish, sertifikatlashtirish va texnik jihatdan tartibga
solish ilmiy-tadqiqot instituti” tashkil etildi. Qaror bilan ilmiy laboratoriya
tadqiqotlari natijalariga asoslangan milliy standartlarni ishlab chiqish va qabul
qilish imkoniyati yaratiladi va jahon standartlari talablari bilan uyg‘unlashtiriladi.
Bundan tashqari, Institutni standartlashtirish, sertifikatlashtirish va texnik jihatdan
tartibga solish sohasida kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash bo‘yicha
tayanch tashkilot etib belgilanishi standartlarni qabul qilishda, qabul qilingan
standartlar bo‘yicha mahsulotlarni sinash usullarini joriy qilishda yagona
yondoshuvni yo‘lga qo‘yiladi. Bu bilan laboratoriyalarda bir xil mahsulotni sinash
ishlari amalga oshirilganda turli natijalar kelib chiqmasligining oldi
olinadi.Shuningdek, qabul qilingan Qarorda “Yo‘l xarita”ga asosan institut
bazasida zamonaviy Kampus tashkil etish ko‘zda tutilgan bo‘lib, unga ko‘ra soha
bo‘yicha nafaqat respublikamiz iqtisodiyot tarmoqlari mutaxassislari malakasini
oshirish uchun barcha sharoitlar, jumladan infrastrukturani yaratish ko‘zda
tutilgan. Ushbu loyihani 2019-2020 yillar davomida bajarish uchun 9,05 mln.
AQSh dollari miqdorida Jahon banki bilan tegishli shartnomalar imzolangan. Bir
yilda 2700 nafar tinglovchi malaka oshirishi uchun mo‘ljallangan institutda
endilikda loyiha natijasiga ko‘ra 5300 nafargacha tinglovchi malaka oshirish
imkoniyati yaratiladi.Ichki va tashqi bozordagi mahsulotlarning xavfsizligi, sifati

va raqobatbardoshligini ta’minlashning muhim elementlaridan biri bo‘lib
davlatning rivojlangan standartlashtirish tizimi hisoblanadi.
Mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun xalqaro va xorijiy davlatlar
standartlarini qabul qilish va joriy qilishda yagona davlat talablarining mavjud
emasligi tadbirkorlik sub’ektlari uchun noqulayliklar keltirib chiqarayotgan edi.
Qaror bilan tasdiqlangan “Yo‘l xarita”sining tegishli bandiga asosan xalqaro
standartlarini qabul qilish va qo‘llash tartibini ishlab chiqish ko‘zda
tutilgan.Shuningdek qabul qilingan Qarorda Texnik qo‘mitalar (TK) faoliyatiga
ham aniq vazifalar belgilab berilgan.
O‘tgan yillar davomida bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqishda
takrorlanishlarning oldini olish maqsadida sohalar kesimida tashkil etilgan
standartlashtirish bo‘yicha texnik qo‘mitalarning faoliyati salbiy baholangan edi.
Endilikda esa Qaror bilan texnik qo‘mitalarning faoliyati ularning samaradorligiga
qarab rag‘batlantirish mexanizmini joriy etish orqali qayta tashkil etiladi.Hozirgi
kunda qabul qilingan standartlarning jahon standartlari bilan uyg‘unlashganlik past
darajadaligi inobatga olib, 2021 yil yakuniga qadar 47 % ga oshirish belgilangan.
Qaror mahalliy mahsulotlar sifati va raqobatbardoshligini oshirish orqali eksport
geografiyasini kengaytirish xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik qilishga
qaratilgan.
Ishlab chiqarish jarayonining holatini statistik usullar (ishlab chiqarishni
nazorat qilish) yoki har bir ishlab chiqarish partiyasi miqdorida olingan
ma'lumotlar orqali ko'rsatib beradi. Bu mahsulotning bir qismini nazorat qiishda,
uning natijalari butun partiya uchun amal qiladi. Ushbu turdagi profilaktika, bu
erda nuqsonlarning paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun butun ishlab chiqarish
jarayoni davomida amalga oshiriladi. " BRZ" MChJ tomonidan ishlab chiqarilgan
barcha mahsulotlar ISO, SGS va EC standartlariga muvofiq sertifikatlangan.
Evropa reglamentining ECE-117 va ECE-30, ECE-54 sertifikatlari olingan,
shuningdek ISO 9001: 2015 boshqaruv sertifikati mavjud, zavod mahsulotlari
O'zbekiston Respublikasining milliy sertifikatlash tizimi tomonidan
sertifikatlangan.

Hozirgi vaqtda butun dunyo bo yicha mahsulot sifati va uni ta‘minlashʻ
hamda yaxshilashga katta e‘tibor qaratilmoqda. Yuqori sifatli mahsulot
korxonalarning bozorda raqobatchilikka kurashishida asosiy muvaqqiyatga
erishishning shart-sharoitlaridan bo lib hisoblanmoqda. Bozor munosabatlari
ʻ
sharoitlarida korxonaning muvaffaqiyat qozonishi o zining xaridorlarini
ʻ
qanoatlantirish darajasiga bog‘liqdir. Faqatgina bunday holatlarda korxona
o zining mahsulotiga barqaror talablarning vujudga kelishi va daromad olishga
ʻ
erisha oladi. Biroq, muvofiq mahsulotning iste‘molchilar talablarini qanoatlantirish
darajasi uning sifati bilan aniqlanadi. Mahsulot sifati uning raqobatbadosh
bo lishida asosiy omil bo lib hisoblanadi.
ʻ ʻ

I BOB. MAHSULOT SIFATINI
NAZORAT QILISH USULLARI

1.1. Mahsulot sifat ko’rsatkichlarning tahlili
O zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to g risida”gi qonunidaʻ ʻ ʻ
standartlashtirishning asosiy maqsadlarida biri sifatida “fan va texnika taraqqiyoti
darajasiga, shuningdek aholining hamda xalq xo jaligining ehtiyojlariga muvofiq
ʻ
holda mahsulot sifatini hamda raqobat qila olish imkonini oshirish” ko rsatib
ʻ
o tilgan.
ʻ
Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan
natijasi. Boshqacha aytadigan bo lsak, mahsulot – mehnat faoliyatining natijasi
ʻ
bo lib, u moddiylashgan va moddiylashmagan ko rinishda bo ladi. Uning moddiy-
ʻ ʻ ʻ
buyum shakli moddiy mahsulot ko rinishiga ega. Turli g oyalar, ixtiro va
ʻ ʻ
kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, ilmiy-tadqiqot natijalari va tajriba
konstruktorlik ishlanmalari, informatsion mahsulotlar, adabiyot va san at asarlari
ʼ
va kabilar moddiylashmagan mahsulotlar hisoblanadi.
Mahsulot sifati – o z vazifasi (qo llanilishi)ga ko ra ma‘lum darajada
ʻ ʻ ʻ
muayyan ehtiyojni qondirishga yaroqliligini ko rsatadigan xossalari majmuasidir
ʻ
( GOST 15467- 70 bo yicha).
ʻ
Mahsulot sifati ishlab chiqarishning texnik darajasiga bog liq va juda ko p
ʻ ʻ
faktorlar bilan aniqlanadi: konstruksiyaning takomilligi, standartlashtirish va
agregatlashtirish darajalari va h.k.
Mahsulot sifatini o zgarmas deb bo lmaydi. U jamiyatning vaqt o tishi bilan
ʻ ʻ ʻ
o zgarib boruvchi ehtiyojiga bog liq ravishda o zgarib turadi. Kecha ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarilgan sifatli mahsulot bugun sifatsiz bo ladi, bugun sifatli deb hisoblangani
ʻ
ertaga sifatini yo qotadi. Sifatni o z vaqtida ta‘minlash kerak, aks holda mahsulot
ʻ ʻ
maqsadga muvofiq bo lmaydi va yaroqsiz hisoblanadi.
ʻ
Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy tavsifiga
sifat ko rsatkichi
ʻ deyiladi.
Mahsulotning sifat ko rsatkichi
ʻ – mahsulot xossasining miqdoriy xususiyati
bo lib, sifat tarkibiga kiradi, ya‘ni uni yaratish va ishlatish, hamda iste‘molchilarga
ʻ
yetkazishdagi talabni qondirish ( GOST 15467-70 standarti bo yicha).
ʻ

Barcha mahsulotlarning sifat ko rsatkichlari ifodalanishi bo yicha ʻ ʻ o lchamli ʻ
va o lchamsizga
ʻ ( nisbiy yoki balli ) bo linadi. ʻ
Sifat ko rsatkichlarini tanlash
ʻ – mahsulot sifati tarkibiga kiruvchi va uning
sifati darajasini baholashga imkon beruvchi mahsulot xususiyatlari miqdoriy
tavsifining nomlarini aniqlashdir.
Sifat ko rsatkichlarining nomlarini tanlashni asoslab berish quyidagilarni
ʻ
hisobga olgan holda amalga oshiriladi:
- mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab chiqarilganligi;
- iste‘molchi talablarining tahlili;
- mahsulot sifatini boshqarish masalalari;
- tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi va strukturasi;
- sifat ko rsatkichlariga nisbatan qo yilgan asosiy talablar.
ʻ ʻ
Xalq iste‘moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy,
funksional, ishonchlilik, ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi iste‘mol
ko rsatkichlarini o rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
ʻ ʻ
Zarurat to g ilsa, tovarlarining sifatini baholash va tahlil qilish
ʻ ʻ
iste‘molchilarning talablarini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ijtimoiy
ko rsatkichlar maxsus ko rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar sifat ko rsatkichlari
ʻ ʻ ʻ
va iste‘mol xususiyatlariga ko ra quyidagicha klassifikasiyalanadi.
ʻ
Mahsulot sifatini iqtisodiy jihatdan baholaydigan ko rsatkich -
ʻ integral
ko rsatkich
ʻ dir. Integral ko rsatkich mahsulotning foydali tomonlarining ʻ
yig indisini uni yaratish, foydalanish va iste‘mol qilish uchun sarf bo lgan
ʻ ʻ
xarajatga nisbati orqali ifodalanadi:
S
int = T
m + R
ch
P
bunda:
S
int - sifatning integral (kompleks) ko rsatkichi, so m/t.km.
ʻ ʻ
T m - mashinaning tannarxi (sebestoimost), so m,
ʻ
R ch - foydalanish davridagi chiqimlar (ekspluatatsionniye rasxodi), so m;
ʻ

P - mashina probegi (shu muddatda) t.km.
Bu esa mahsulot sifatining rentabelligi, ya‘ni sarf qilingan puldan so mmaʻ
foydani belgilaydi.
1-rasm. Sifat ko rsatkichlari klassifikasiyasi.
ʻ
Sifatning umumlashtirilgan ko rsatkichlari
ʻ . Bunga alohida-alohida
ko rsatkichlar yig indisi kiradi. Alohida - alohida ko rsatkichlar bir xil
ʻ ʻ ʻ birliklarga
ega bo lishi kerak. Yoxud nisbiy o lchamsiz birliklarda bo lishi lozim. Bunda har
ʻ ʻ ʻ
qaysi ko rsatkichning ta‘siri koeffisentlarda (ballar bilan) ifodalanadi.
ʻ
Barcha texnik iqtisodiy ko rsatkichlar quyidagi guruhlar bo yicha
ʻ ʻ
klassifikatsiya qilinadi:
-mahsulot vazifalari bo yicha ko rsatkichlar;
ʻ ʻ
-ishonchlik ko rsatkichlari;
ʻ
-texnologik jarayonlar bo yicha ko rsatkichlar;
ʻ ʻ
-ergonomik ko rsatkichlar;
ʻ
-estetik ko rsatkichlar;
ʻ
-standartlashtirish va unifikasiyalashtirish ko rsatkichlari;
ʻ
-patent - huquqiy ko rsatkichlar.
ʻ
Mahsulot vazifalari bo yicha ko rsatkichlar
ʻ ʻ ga mehnat unumdorligi, energiya
iste‘mol qilishligi, og irligi (material sarflanganligi), mashinaning universalligi va
ʻ
h.k. lar kiradi.

Mahsulot ishonchliligi ko rsatkichlariʻ ga buzilmasdan ishlashi, ko p ʻ
yeyilmasdan ishlashi, ta‘mirlashning osonligi kabi ko rsatkichlar kiradi.
ʻ
Ergonomik ( grekcha ergon- ish va nomes- qonun ) ko rsatkichlar
ʻ iga mashinani
boshqarishning qulayligi, xavfsiz boshqarish mumkinligi, mashinaning gigiyena
sifatidan qulayligi, psixologik ko rsatkichlar, fiziologik ko rsatkichlar kiradi.
ʻ ʻ
Estetik ko rsatkichlar
ʻ ga esa mahsulotning tashqi ko rinishi, mashinaning ʻ
atrof-muhitga bilan uyg unligi, mashinaning tashqi pardozi kabilar kiradi.
ʻ
Ijtimoiy ko rsatkichlar
ʻ . Ushbu ko rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy-zaruriy ʻ
ehtiyojlarga javob bera olishi va uning turli guruh iste‘molchilari uchun ijtimoiy
ahamiyatini tavsiflaydi. Bu ko rsatkichlarga tovarlar ishlab chiqarishning ijtimoiy
ʻ
zaruriyati, tovarning optimal assortimentga mos kelishi, ma‘naviy eskirish va
boshqa ijtimoiy samaralar ko rsatkichlari kiradi.
ʻ
Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko rsatkichi mana shu tovarga
ʻ
nisbatan aholining qondirilmagan talabi hajmining zarurligini ifodalaydi. Tovarga
nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi aholining mana shu tovarlarga
nisbatan ta‘minlanganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Tovarning ijtimoiy manzili va
iste‘mol tiraji ko rsatkichi mahsulotning iste‘molchining o ziga xos xususiyatlarini
ʻ ʻ
hisobga olgan holda maxsus guruh iste‘molchilarini talablariga javob bera olishini
tavsiflaydi. Tovarning maxsus guruh iste‘molchilarining talablarini qondirishiga
qarab iste‘mol tipaji belgilanadi. Masalan, oyoq kiyimlar tiraji bog cha yoshdagi,
ʻ
maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o g il bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga
ʻ ʻ
bo linadi.
ʻ
Tovarning optimal assortimentiga mos kelishi ko rsatkichi uning mana shu tur
ʻ
mahsulotlari assortimenti sistemasida foydalanilishi ishlarining samaradorligini
tavsiflaydi.
Ma‘naviy eskirish ko rsatkichi moda yo nalishlari o zgarishi, mavsum
ʻ ʻ ʻ
o zgarishi yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotni ma‘naviy
ʻ
eskrishini ko rsatadi.
ʻ
Yondosh ijtimoiy samaralar ko rsatkichilari deb mazkur guruh tovarlarini
ʻ
ommaviy ishlab chiqarish xaridorlarning tovarlarni xarid qilishlariga ta‘sirini

tavsiflovchi ko rsatkichlarga aytiladi. Masalan, mazkur guruh tovarlarini ishlabʻ
chiqarishganda, boshqa yondosh guruh tovarlariga nisbatan bo lgan talab keskin
ʻ
o zgarishi mumkin.
ʻ
Kiyimlariga nisbatan modalarning o zgarishi, kiyinish turining o zgarishi
ʻ ʻ
bosh kiyimlarga nisbatan bo lgan talabni o zgartirishi mumkin.
ʻ ʻ
Funksional ko rsatkichlar.
ʻ Mahsulot sifatining funksional ko rsatkichlari ʻ
ularning foydalanish maqsadlariga mos kelishi, moddiy, ma‘naviy ehtiyojlarni
qondira olish darajasini tavsiflaydi. Bu ko rsatkichlar asosiy funksiyalarining
ʻ
bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi, universallik ko rsatkichlari va
ʻ ʻ
yordamchi operatsiyalarini bajarishni takomillashtirish ko rsatkichlariga bo linadi.
ʻ ʻ
Asosiy funksiyani bajarishni takomillashtirish ko rsatkichlari iste‘molning
ʻ
foydali samarasini, mahsulotning iste‘molchilar tomonidan foydalanilganda
ma‘lum ehtiyojni qondirish darajasini ko rsatadi.
ʻ
Universallik ko rsatkichi mahsulotning o z o rniga qarab ishlatilishi bilan bir
ʻ ʻ ʻ
qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkinligini
ko rsatadi.
ʻ
Yordamchi funsksiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi
ʻ
mahsulotni ―inson-mahsulot-tashqi muhit sistemasida asosiy va yordamchi
‖
faoliyatlarini bajarishining yondosh bosqichlarida: transportirovka, o rnatish,
ʻ
ta‘mirlash, xizmat ko rsatish, saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotni o ziga
ʻ ʻ
xos xususiyatlarini ko rsatadi.
ʻ
Yordamchi operatsiyalarni bajarilishini takomillashtirish uchun asosiy
faoliyatining bajarilishini takomillashtirishga ham ta‘sir ko rsatadi.
ʻ
Ishonchlilik ko rsatkichi mahsulotning iste‘mol yoki ekspluatatsiya vaqtida
ʻ
yaroqli holda bo lishini ko rsatadi. Bunga to xtamasdan ishlashi, uzoqqa
ʻ ʻ ʻ
chidamliligi, ta‘mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi ko rsatkichlar kiradi.
ʻ
To xtamasdan ishlash ko rsatkichi mahsulotning ma‘lum vaqt davomida
ʻ ʻ
to xtamasdan ishlatilishi mumkinligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Uzoqqa chidamlilik ko rsatkichi xizmat ko rsatish muddati davomida
ʻ ʻ
uzluksiz ishlashi mumkinligini ko rsatadi.
ʻ

Ta‘mirlanuvchanlik ko rsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish jarayonidaʻ
ba‘zi mayda kamchiligini tuzatish mumkinligini ko rsatadi.
ʻ
Saqlanuvchanlik ko rsatkichi mahsulotni saqlash va trasportirovka qilish
ʻ
jarayonida va undan keyin ham o zining iste‘mol qiymatini saqlash xususiyati
ʻ
tushuniladi .
Ergonometrik ko rsatkichlar
ʻ . Ergonometrik ko rsatkichlar ―inson-mahsulot ʻ ‖
sistemasini tavsiflab, insoniyatning ekologik, fiziologik, antropometrik, gigiyenik
xususiyatlarini hisobga oladi.
Gigenik ko rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy faoliyatining
ʻ
gigenik shartlariga mos kelishini ko rsatadi.
ʻ
Antroponometrik ko rsatkichlar mahsulot konstruksiyasi undan
ʻ
foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining tuzilishiga mos kelishini ko rsatadi.
ʻ
Estetik ko rsatkichlar
ʻ . Estetik ko rsatkichlarga ajralib turuvchanlik, tashqi ʻ
ko rinishning ratsional bo lishi, kompozitsiyasining to liq bo lishi, mahsulotni
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo lishi, tovar ko rinishlarining stabil
ʻ ʻ
bo lishi kabi ko rsatkichlar kiradi. Ajralib turuvchanlik mahsulotga nisbatan
ʻ ʻ
jamiyatda shakllangan estetik dunyo qarashlarini aks ettiradi. Bu ko rsatkich
ʻ
mahsulotni boshqa analogik maqsulotni ajralib turishini, davr talabiga, zamon
talablariga, moda yo nalishlariga javob berish darajasini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Tashqi ko rinishining ratsional bo lishi mahsulotni funksional - konstruktiv
ʻ ʻ
mohiyatining to g ri ifodalanishini mahsulotni tayyorlash va ekspluatatsiya
ʻ ʻ
qilishning obyektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi. Ushbu ko rsatkich
ʻ
mahsulot tashqi ko rinishining uni ishlatilish maqsadlariga, konstruktiv
ʻ
yechilishiga, tayyorlash texnologiyasi va qo llaniladigan materiallarning o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlariga mos kelishini ko rsatadi.
ʻ
Kompozitsityasini to liqligi mahsulot qismlarini organik bog liqligini,
ʻ ʻ
uning boshqa ansambllariga ham mos kelishini ko rsatadi. Ushbu ko rsatkichlar
ʻ ʻ
mahsulotni modellashtirishda turli ranglari o zaro aloqada qo llashda,
ʻ ʻ
konstruksiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to liq kompozitsion yechimga
ʻ
erishishda badiiy vositalardan foydalanish samaradorligini ko rsatadi.
ʻ

Mahsulotni ishlab chiqarishning mukammal bo lishi va tovar ko rinishiningʻ ʻ
stabil bo lishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko rinishiga ta‘sir ko rsatadi va
ʻ ʻ ʻ
uni ishlab chiqarishda tashqi ko rinishining mukammal bo lishi, firma
ʻ ʻ
belgilarining aniq bo lishi, informatsion material va hujjatlarning to liq bo lishi va
ʻ ʻ ʻ
mahsulot tashqi ko rinishiga zarar yetmasligi uchun uni o rash-joylash ishlarining
ʻ ʻ
yaxshi yo lga qo yish darajasini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Iste‘molning xavfsizligi ko rsatkichi mahsulotni ekspluatatsiya yoki iste‘mol
ʻ
qilish, montaj, xizmat ko rsatish, ta‘mirlash, saqlash, ortish va tashishda
ʻ
kishilarning xavfsizligini ta‘minlovchi xususiyatlarini tavsiflaydi. Iste‘molning
xavfsizligi ko rsatkichiga misol qilib, kishilarning ma‘lum vaqt davomida xatarsiz
ʻ
ishlashi ehtimoli; himoya moslamalarining ishlatilishi; voltli zanjirlarning elektr
mustahkamligi kabilarni keltirishimiz mumkin.
Ekologik ko rsatkichlar
ʻ mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki iste‘molda
atrof muhitga zararli ta‘sir ko rsatishini xisobga olish atrof- muhitiga ishlab
ʻ
chiqarish chiqindilarning tushishini cheklash, biologik resurslardan ratsional
foydalanish, ularni saqlash, atmosferani ifloslanish darajasini pasaytirishni
ta‘minlash kerak.
Ekologik ko rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli
ʻ
chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste‘molda, ortish,
tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Mahsulot sifati darajasini baholashda mahsulotni tayyorlash, ishlab chiqarish
va ekspluatatsiya qilish yoki iste‘mol soxasidagi farqlarni tavsiflovchi iqtisodiy
ko rsatkichlarni e‘tiborga olish muhimdir.
ʻ
Iqtisodiy ko rsatkichlar
ʻ - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan
o tkazishga ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik
ʻ
obyektlarni ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar.
Sifat ko rsatkichlari fizikaviy ko rsatkichlar singari o lchamga ega bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki ega bo lmasliklari mumkin. Sifat ko rsatkichlarining miqdoriy tavsifi deganda
ʻ ʻ
ma‘lum birliklardagi ularning o lchamalari tushuniladi.
ʻ

Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot birligini
ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo lib, ishchi-soatlarda ifodalanadi. ʻ
Bunda mehnat sarfini ishchi-kunlarda ifodalash bilan mahsulotning mehnat
sarfi o zgarib qolmaydi. Xuddi shunga o xshab mahsulot tannarxi yoki bahosi kabi
ʻ ʻ
iqtisodiy ko rsatkichlarni so mlarda yoki boshqa birliklarda ifodalanishi uning
ʻ ʻ
qiymatini o zgartirmaydi.
ʻ
Fizik miqdorlar singari sifat ko rsatkichlarining miqdori ham absolyut va
ʻ
nisbiy miqdorlar orqali ifodalanishi mumkin. Fizik miqdorlarning absolyut qiymati
har doim o lchamga ega bo ladi, nisbiy miqdorlar esa o lchamsizdir. Mahsulot
ʻ ʻ ʻ
sifatining absolyut ko rsatkichlari o lchamga ega bo lishlari yoki o lchamsiz
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishlari mumkin, nisbiy ko rsatkichlar esa doim o lchamsizdir.
ʻ ʻ ʻ
2-rasm. Mahsulot sifat ko’rsatgichlari

Mahsulot sifat ko'rsatkichlari guruhlarga bo'linadi. Men sifat
ko'rsatkichlarining bir nechta guruhlarini sanab o'taman:

- tayinlanish ko'rsatkichlari; mahsulotni funktsional ishlatishning foydali
ta'sirini aniqlash (masalan, unumdorlik);
- ishonchlilik ko'rsatkichlari ; mahsulotlarning ishonchliligini aniqlash;
- ergonomik ko'rsatkichlar ; iste'molchi tomonidan mahsulotlardan foydalanish
qulayligi darajasini aniqlash;
- estetik ko'rsatkichlar ; kompozitsiyaning kombinatsiyasini, rangli echimlar
uslubini, mahsulotlar tashqi ko'rinishining uyg'unligini aniqlash;
- patent va huquqiy ko'rsatkichlar; mahsulotning patent tozaligini va uning
patent himoyasi darajasini tavsiflash;
- ekologik ko'rsatkichlar ; mahsulotni ishlatish jarayonida atrof -muhitga ta'sir
darajasini aniqlash;
- xavfsizlik ko'rsatkichlari; mahsulotni ishlatish va saqlash vaqtida uning
xavfsizligini aniqlash;
- tashish qobiliyati ko'rsatkichlari ; mahsulotni har xil transport turlari bilan
uning xususiyatlarini buzmasdan tashish imkoniyatini aniqlash (mahsulotni
qadoqlash sifati).
Sifat ko'rsatkichlari to'plami mahsulot yoki xizmat sifatini aniqlaydi. Shuni
ta'kidlashni istardimki, har bir mahsulot sifatini baholash uchun barcha
ko'rsatkichlar guruhlari ishlatilmasligi kerak. Bularning barchasi mahsulotning
murakkabligiga, maqsadiga va ishlab chiqaruvchining xohishiga bog'liq.
Biz har bir guruhning xususiyatlari haqida to'xtalmaymiz. Menimcha, bu
kichik biznesda kerak emas. Ammo ba'zi ko'rsatkichlar guruhlari haqida batafsil
to'xtalib o'tish kerak, chunki mahsulotlarning ushbu ko'rsatkichlarga mos
kelmasligi, ham mahsulot uchun, ham hamma narsa uchun halokatli. Mahsulot
sifatining ko'rsatkichlari. Ko'rsatkich guruhlari. Keling, birinchi navbatda, ekologik
ko'rsatkichlarga to'xtalib o'tamiz. Mahsulotlarimiz ekologiyasi va xavfsizligiga
katta e'tibor berilishi kerak. Barcha mamlakatlarda bu masalalar me'yoriy hujjatlar
bilan qat'iy tartibga solinadi. Va agar sizning mahsulotingiz parametrlari ekologik
me'yorlarga mos kelmasa, sizni juda qattiq sanktsiyalar kutmoqda. Men atrof-
muhit talablariga rioya qilmaganligi sababli yopilgan ko'plab kichik korxonalarni

bilardim. Bu talablar korxonaning o'ziga ham, u ishlab chiqarayotgan
mahsulotlarga ham tegishli. Keyingi guruh - xavfsizlik ko'rsatkichlari. Bu
ko'rsatkichlarga rioya qilmaslik nafaqat korxonaning yopilishiga, balki uning
egasining jinoiy javobgarligiga olib kelishi mumkin. Xavfli mahsulotlardan zarar
ko'rgan iste'molchilarga pul kompensatsiyasi bir nechta biznesni buzdi.Xo'sh,
mahsulot sifatining boshqa barcha ko'rsatkichlari bozor tomonidan baholanadi.
Iste'molchi mahsulot sifatini barcha inspektorlarga qaraganda yaxshiroq baholaydi.
Siz sifat haqida uzoq vaqt o'ylashingiz mumkin, lekin bu bizning vazifamiz emas.
Men mahsulot sifatining boshqa ko'rsatkichlarini ko'rib chiqmoqchiman,
menimcha, bu iste'molchi uchun va shunga mos ravishda ishlab chiqaruvchi uchun
juda muhimdir. O'ylaymanki, bu ishonchlilik ko'rsatkichlari ekanligini siz
allaqachon tushundingiz. Men ataylab bu guruhni ko'rsatkichlar guruhlari
ro'yxatida aniqlamadim, chunki Menimcha, bu ko'rsatkichlar guruhi bilan
batafsilroq shug'ullanish kerak. Shunday qilib, ishonchlilik ko'rsatkichlari
mahsulotning xususiyatlarini aniqlaydi, u belgilangan muddat davomida
ko'rsatilgan barcha funktsiyalar va parametrlarni saqlab qoladi. O'z navbatida,
ishonchlilik, qoida tariqasida, bir nechta ko'rsatkichlardan iborat. Biz hamma
narsani hisobga olmaymiz. Ko'pgina mahsulotlar yoki xizmatlar uchun faqat eng
muhimlari haqida to'xtalib o'tamiz:
- mahsulotning chidamliligi (xizmat muddati);
- kafolat muddati;
- mahsulotning ishonchliligi; ma'lum vaqt davomida mahsulotning ishlash
qobiliyatini va belgilangan parametrlarni doimiy ravishda saqlab turish qobiliyatini
ifodalaydi; ba'zi turdagi mahsulotlar uchun bu juda muhim ko'rsatkich;
- mahsulotning barqarorligi; mahsulotni ta'mirlash va texnik xizmat
ko'rsatishga yaroqliligini bildiradi.
Mahsulotlarning chidamliligi.
Birinchi ko'rsatkich - bu mahsulotning xizmat qilish muddati (yoki
chidamliligi). Chidamlilik - bu mahsulot yo'q qilinmaguncha yoki uning ishlashini
tiklashning iloji bo'lmaguncha parametrlarning ishlashini va barqarorligini saqlab

turish qobiliyati. Bu ko'rsatkich ishlab chiqaruvchi tomonidan ta'minlanadi, agar
iste'molchi ishlab chiqaruvchi tomonidan tartibga solingan va unga ilova qilingan
hujjatlarda belgilangan mahsulotni ishlatish qoidalarini bajarsa. Masalan,
lampochkani sotib olayotganda siz uning parametrlari va xizmat muddati bilan
qiziqasiz. Bu ko'rsatkich keyingi ishlab chiqarishda ishlatiladigan komponentlar
uchun ayniqsa muhimdir. Kichik biznesda bu ko'rsatkichni hisoblashning ma'nosi
yo'q, lekin bu haqda eslang va agar kerak bo'lsa, undan foydalaning. Siz ishlab
chiqarishda raqobatchilarnikidan yaxshiroq bo'lgan materiallar va
texnologiyalardan foydalanayotganingizni bilib, sizning mahsulotingizning xizmat
muddati shunday va shunday, eng muhimi, raqobatchilarnikidan yuqori ekanligi
haqida bahslashishingiz mumkin. Xuddi shu narsani raqobatchilarnikidan yuqori
deb hisoblash uchun ham ishlatish mumkin. Quruq yog'ochdan tayyorlangan
mahsulotlarning xizmat qilish muddati quritilmagan yog'ochdan ko'ra uzoqroq
bo'lishi hammaga tushunarli. Lekin iste'molchini dastlabki materiallar
qiziqtirmaydi, lekin yakuniy natijada, ya'ni. u nima oladi. Va siz unga
mahsulotingizning xizmat qilish muddati haqida aytasiz "N" yil va bu
raqobatchidan yuqori. Shu bilan birga, ishonchingiz komilki, siz belgilagan ish
sharoitlariga muvofiq, mahsulotning xizmat qilish muddati siz belgilagan vaqtdan
kam bo'lmaydi.
Kafolat muddati, kafolat majburiyatlaridir. I shlab chiqaruvchi mahsulotning
xususiyatlari va parametrlarining xavfsizligini kafolatlaydigan muddatni belgilaydi
va agar iste'molchi ushbu mahsulotni ishlatish shartlarini bajarsa, bu xususiyatlarni
o'zgartirgan yoki buzgan taqdirda bepul tiklashni o'z zimmasiga oladi. Bu muddat
kafolat muddati deb ataladi. Va qanchalik baland bo'lsa, iste'molchi mahsulotni
yuqori sifatli deb hisoblaydi. Tabiiyki, bu ko'rsatkich hamma mahsulotlar uchun
muhim emas, ba'zilar uchun esa umuman hisobga olinmaydi. Lekin ko'plab
mahsulotlar uchun bu mezon iste'molchi uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni
tanlashda ustunlik qiladi. Masalan, mebel, elektr jihozlari, maishiy elektronika, bir
qator ta'mirlash va boshqalar uchun. Ko'p odamlar mashinasini faqat ta'mirlash
sifatini tasdiqlaydigan ustaxonalarda ta'mirlashni afzal ko'rishadi, lekin, qoida

tariqasida, bu ta'mirlashdan ko'ra qimmatroq. xususiy mulkdor. Shuning uchun
men sizga ushbu ko'rsatkichga alohida e'tibor berishni maslahat beraman. Ba'zi
manbalarga ko'ra, agar ishlab chiqaruvchi ularga kafolat bermasa, ko'plab
mahsulotlar umuman sotilmaydi. Biz ushbu ko'rsatkichni aniqlash usullari haqida
batafsil to'xtalmaymiz. Murakkab bo'lmagan mahsulotlar uchun bu usullar juda
oddiy. Va agar siz o'z mahsulotingizga raqobatchilarning kafolat majburiyatlariga
mos keladigan yoki undan oshib ketadigan yozma kafolat bilan hamrohlik
qilsangiz, siz kichik biznesingizning obro'sini oshirasiz. Bunday holda siz kerakli
hujjatlarni tayyorlash va tasdiqlash bilan bog'liq ba'zi moddiy yo'qotishlarga duch
kelishingiz mumkin. Lekin ular sizning mahsulotingiz savdosini ko'paytirish
evaziga ko'proq foyda keltiradi. Men faqat kafolat muddati bilan bog'liq ikkita
narsani ta'kidlamoqchiman. Sizning kafolatingizga rioya qilish qiyin bo'lishi
mumkin, ayniqsa sizning mahsulotingiz ishlab chiqarish joyingizdan uzoqda
joylashgan bir nechta joylarda sotilsa. Uzoq joylarda bepul ta'mirlashni tashkil
qilish kerak, bu juda qimmat. Sizning mahsulotingiz uchun bitta kafolatli ta'mirlash
bir nechta bunday mahsulotni sotishdan olingan mablag'dan oshib ketishi mumkin.
Sizning mahsulotingiz sifati va ishonchliligi sizning ustuvor vazifalaringizdan biri
bo'lishi kerak. Mahsulotlar sifati haqida qisqacha aytilganlarni xulosa qilib, shuni
ta'kidlaymizki, iste'molchi uchun mahsulot ishonchli, estetik jihatdan jozibali va
o'z vazifalarini uzluksiz bajarsa, yuqori sifatli bo'ladi. Bular mahsulot sifat
ko'rsatkichlari iste'molchilar ehtiyojlarini qondiradi.
Buyumlarni tayyorlashda va ishlatishda shunday ko rsatkichlarga xom-ashyo,ʻ
materiallar, yoqilg i va elektr quvvatini asosiy turlarining solishtirma sarflanishi
ʻ
(sifat ko rsatkichining asosiy o lchovi); moddiy resurslardan foydalanish
ʻ ʻ
koeffisiyenti, ya‘ni foydali sarflanishiga nisbati tushuniladi, foydali ish
koeffisiyenti va shunga o xshashlar kiradi.
ʻ
Mahsulotning ko plab sifat ko rsatkichlari ularning vazifasi va parametrlari
ʻ ʻ
bo lib hisoblanadi. Biroq, ko pchilik holatlarda bu bog liqlikni yetarli darajada
ʻ ʻ ʻ
tushunish qiyindir. “Alomat”, “parametr” va “sifat ko rsatkichlari”
ʻ
tushunchalarining o zaro aloqadorligidir.
ʻ

3-rasm Mahsulotning alomatlari
1.2.Mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari .
Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish deganda, mahsulot
sifatini, parametrlarini, xususiyatlarini va ekspluatatsion xususiyatlarini
o zgartirmaydigan (buzuvchi usullardan farqli o laroq) bilvosita belgilar orqaliʻ ʻ
nazorat qilish tushuniladi.
Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari uchun dastlabki
ma'lumotlar mahsulotning turli fizik parametrlarini qayd etishda aniqlangan
nuqsonlar mavjudligihaqidagi har xil anomaliyalardir. Bu issiqlik nurlanishi
oqimining buzilishlari; maxsus nazorat qoplamalarining rangi o zgarishi;
ʻ
ultratovush yoki elektromagnit to lqinlarning tarqalishi, aks etishi va yutilishi,
ʻ
korpuskulyar oqim va boshqalarda kuzatiladigan turli xil o zgarishlar bo lishi
ʻ ʻ
mumkin. Anomaliyalarning tabiati bo yicha mahsulotdagi nuqsonlarning
ʻ
mavjudligi, ularning xususiyatlari (nuqson turi, hajmi, shakli, joylashishi) va
sabablari haqida xulosalar chiqariladi.
Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining afzalliklarini
quyida keltirib o tamiz:
ʻ

- mahsulotning asosiy parametrlarini aniqlash va o lchash ishlari uni ishlabʻ
chiqarish, sinovdan o tkazish, ishlatish yoki ta‘mirlash jarayonlarida ish rejimini
ʻ
buzmasdan va uning xususiyatlarini o zgartirmasdan amalga oshirilishi mumkin;
ʻ
- mahsulot sifatini dinamik rejimda, shu jumladan tezlashtirilgan nazorat
qilish imkoniyati mavjud;
- texnik xizmat ko rsatish vaqtida nazoratning obyektivligi va ishonchliligini
ʻ
oshishi;
- mahsulotning sifatiga ta‘sir etuvchi, yashirin ko rinishdagi (chuqur
ʻ
joylashgan) turli havo bo shliqlari, ko p qatlamli mahsulotlarda qatlamlarning
ʻ ʻ
og ishi kabi nuqsonlarni aniqlash imkoniyati mavjudligi;
ʻ
- mahsulot ekspluatatsiyasi jarayonida halokatli zararlar yetkazilishining
oldini oladigan profilaktika chora sifatida foydalanish mumkinligi;
- mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari juda aniq,
ishonchli va sezgirligi yuqori. Ushbu usullardan foydalanish va sinov natijasini
tahlil qilish mahsulot parametrlarini yaxshilashga va optimal konstruksion
yechimlarini topishga yordam beradi;
- mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining tannarxi
bir xil mahsulot parametrlarini o lchash uchun ishlatiladigan putur yetkazib
ʻ
nazorat qilish usullarning tannarxiga nisbatan ancha past;
- mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirilishiga olib keladi, chunki past sifatli qismlar
mahsulot ishlab chiqarishning dastlabki bosqichidayoq aniqlanadi;
- mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilishning zamonaviy
usullari mahsulotlarni 100% nazorat qilish va ko p hollarda nazorat jarayonlarini
ʻ
avtomatlashtirish imkonini beradi.
Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining putur
yetkazib nazorat qilish usullarga nisbatan biq qancha afzalliklariga qaramay,
ularning o ziga xos kamchiliklari ham bor:
ʻ
- mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari, bilvosita
usullardir (masalan, qotishmalar yoki metallardagi metall bo lmagan
ʻ

qo shimchalarni aniqlash uchun elektromagnit maydonlar intensivligini o zgartirib,ʻ ʻ
nazorat qilinadigan mahsulotda nuqson mavjudligini baholaydilar);
- mahsulotning xizmat qilish muddati va ishonchliligiga ta'sir qiluvchi ba‘zi
bir nuqsonlarni putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari yordamida aniqlash
mumkin emas.
- sinov natijalari asosan miqdoriy emas, balki sifatiy xarakter kasb etadi.
Ularning yordami bilan nuqsonni aniqlash yoki ishlamay qolish mexanizmini
kuzatish mumkin, ammo umuman, mahsulotning ishlash muddatini buzilishdan
oldin aniqlash mumkin emas;
- putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining natijalari malakali
dekodrlash va sharhlashni, shuningdek ko plab tayyorgarlik ishlarini, ya‘ni bir xil
ʻ
turdagi mahsulotlarni tekshirish, nuqsonlarni aniqlash uchun namunalarini
tayyorlash (nuqsonlar jadvalini tuzish), shuningdek, texnik xizmat ko rsatuvchi
ʻ
xodimlarni o qitishni talab qiladi.
ʻ
GOST 18353-79 bo yicha mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat
ʻ
qilish usullari bir qancha turlarga bo linadi.
ʻ
4-rasm. Putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari.

Mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining har biri
quyidagi alomatlar bo yicha sinflarga ajratiladi: ʻ
a) fizik maydonlar yoki moddalarning tekshiriluvchi obyekt bilan o zaro
ʻ
ta‘sirlashuv xususiyatlariga ko ra:
ʻ
b) dastlabki informatsion parametrlar bo yicha;
ʻ
v) dastlabki informatsion parametrlarni olish usullari bo yicha.
ʻ
Bu usullar bilan quyidagi nuqsonlar aniqlanadi:
- yaxlitlikning buzilishini keltirib chiqaruvchi Nuqsonlar: yoriqlar,
bo shliqlar, qatlamlarda kuzatiladigan nuqsonlar va h.k.;
ʻ
- tashqi va ichki diametrlar, devorlar, qoplamalar va qatlamlarning
qalinliklari;
- sirtlarning g adir-budirliklari, yeyilish darajalari;
ʻ
- mahsulotlarning turli geometrik o lchamlari;
ʻ
- temperatura, elektr, magnit va tarkibiy parametrlar;
- dastlabki kimyoviy tarkibdan chetga chiqishlar;
- mustahkamlik, qayishqoqlik, koersitiv kuchlar, mustahkamlangan
qatlamlarning sifati;
- ferrit fazalarining tarkibi va taqsimlanishi va shularga o xshash fizik-
ʻ
mexanik va fizik-kimyoviy tavsiflarini o lchash;
ʻ
- obyektni texnik holatini aniqlash uchun yaxlitlikni buzilishi, foydalanish
davomida mahsulotlarning o lchamlari, fizik-mexanik va fizik-kimyoviy
ʻ
xossalarini o zgarishi kabi berilgan ehtimolliklar bilan texnik diagnostikalar
ʻ
qilishga mo ljallangan tekshirishlar amalga oshiriladi.
ʻ
Korxonada muayyan turdagi obyektlarning putur yetkazmasdan nazorat qilish
tizimini tashkil etish uchun ushbu obyektni KH yoki MHni tayyorlash, montaj
qilish, ishlatish yoki ta‘mirlashga bo lgan talablarni borligi va ularda putur
ʻ
yetkazmasdan nazorat qilish turi va usuli, putur yetkazmasdan nazorat qilish
MHlari, yo l qo yiladigan me‘yorlari, tekshirish hajmi va zonalari hamda putur
ʻ ʻ

yetkazmasdan nazorat qilish o tkazishga bo lgan boshqa talablarni ko rsatilishiʻ ʻ ʻ
asos bo ladi.
ʻ
Putur yetkazmasdan nazorat qilish tizimi korxonada buyruq bilan kiritiladi,
unda ishlab chiqarish, ishlatish va ta‘mirlashning barcha bosqichlarida obyektlar
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish, ishlab chiqish, joriy etish va undan
foylanish tartibi ko rsatib o tilgan bo lishi kerak.
ʻ ʻ ʻ
O z tarkibida putur yetkazmasdan nazorat qilishning qo llaniladigan usullari
ʻ ʻ
bo yicha laborotoriya va (yoki) mutaxassislariga ega bo lgan korxona va tashkilot
ʻ ʻ
obyektlarni putur yetkazmasdan nazorat qilishni o tkazadi.
ʻ
Putur yetkazmasdan nazorat qilish laborotoriyalari quyidagi hollarda majburiy
akkreditlanishi kerak.
- tekshiriluvchi obyekt (buyum) ning MHda laborotoriyani akkreditlash
zarurligi haqida talablarining mavjudligida;
- “Sanoatkontexnazorat” agentligi nazarati ostida bo lgan obyektlarni putur
ʻ
yetkazmasdan nazorat qilishdan o tkazish chog ida;
ʻ ʻ
- laborotoriya tomonidan o zga tashkilotlarning buyurtmasi bo yicha putur
ʻ ʻ
yetkazmasdan nazorat qilish ishlarini bajarish chog ida.
ʻ
Obyektlarning putur yetkazmasdan nazorat qilishni bajarish huquqlarini
berish uchun laborotoriyani akkreditlash «Texnik jihatdan tartibga solish agentligi
‖
tomonidan belgilangan tartibda o tkaziladi.
ʻ
Akkreditlashning davriyligi besh yilda bir martadan kam bo lmasligi kerak.
ʻ
Obyektlarning putur yetkazmasdan nazorat qilishni bajarish huquqini berish
uchun xorijiy mamlakat idorasi tomonidan akkreditlangan putur yetkazmasdan
nazorat qilish laboratoriyalari «Texnik jihatdan tartibga solish agentligi tomonidan
‖
ro yxatga olingan bo lishi kerak.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasida putur yetkazmasdan nazorat qilish Bosh markazi
ʻ
tashkil etilgan.

5-rasm. Putur yetkazmasdan nazorat qilishning
defektoskopik usullari.
Putur yetkazmasdan nazorat qilish tizimini standartlashtirishga aloqador
asosiy me‘yoriy hujjatlar, ya‘ni davlat standartlari va rahbariy hujjatlar mavjud
bo lib, ularga quyidagilar kiradi: ʻ
1. O z DSt 20.201:2001 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan
ʻ
tekshirish. Tashkil etish va o tkazish tartibi;
ʻ
2. O z DSt 20.202:2001 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan
ʻ
tekshirish. Putur yetkazmasdan tekshirish laboratoriyalariga talablar;
3. O z DSt 20.203:2007 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan
ʻ
tekshirish. Xodimlarni o qitish va sertifikasiyalash. Umumiy talablar;
ʻ
4. O z DSt 20.204:2002 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan
ʻ
tekshirish. O quv va imtihon markazlariga talablar;
ʻ
5. O z DSt 20.205:2008 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan
ʻ
tekshirish. Obyektlarni tekshirish yo riqnomasi va uslubi. Tuzish, rasmiylashtirish,
ʻ
attestasiyalash, tasdiqlash va qayd qilish;
6. O z RH 51-112:2002 O zbekiston Respublikasining akkreditlashtirish
ʻ ʻ
tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. Putur yetkazmasdan tekshirish
laboratoriyalarini akkreditlash;

7. O z RH 51-121:2002 O zbekiston Respublikasining akkreditlashtirishʻ ʻ
tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. O quv va imtihon markazlarini akkreditlash;
ʻ
8. O z RH 51-129:2002 O zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish
ʻ ʻ
milliy tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. Xodimlarni sertifikatlashtirish
bo yicha tashkilotlarga talablar;
ʻ
9. O z RH 51-130:2003 O zbekiston Respublikasining akkreditlashtirish
ʻ ʻ
tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. Xodimlarni sertifikatlashtirish bo yicha
ʻ
tashkilotlarni akkreditasiyalash;
10. O z RH 51-131:2003 O zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish
ʻ ʻ
milliy tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. Xodimlarni sertifikatlashtirish tartibi.
Davlat standartida qo llanilgan atamalar va ularning ta‘riflariga quyida
ʻ
misollar keltirib o tamiz:
ʻ
- putur yetkazmasdan tekshirish usiliyati (NDT procedure): o rnatilgan
ʻ
me‘yoriy hujjatlarga muvofiq holda maxsus vazifadarni bajarish uchun putur
yetkazmasdan tekshiruvning texnik usullaridan foydalanganda rioya qilinishi lozim
bo lgan, barcha asosiy parametrlar hamda usullarning tavsifi. Putur yetkazmasdan
ʻ
tekshiruv usuli bittadan putur yetkazmasdan tekshiruv usullarini yoki texnik
usullarni o z ichiga olishi mumkin.
ʻ
- putur yetkazmasdan tekshirish natijalarining aniqligi : tekshiruvning
aniq sharoitlarida tekshiruv natijalarining obyekt tavsiflarining haqiqiy
qiymatlariga bo lgan yaqinligi bilan tavsiflanadigan, putur yetkazmasdan
ʻ
tekshiruvning xusisiyatlari.
- putur yetkazmasdan tekshirish natijalarini ishonchliyligi : obyektning
haqiqiy holatini tekshirishda, uning holati to g‘risidagi xulosaning bir xillik
ʻ
darajasi bilan tavsiflanadigan, putur yetkazmasdan tekshiruvning xususiyati.
Obyektning putur yetkazmasdan tekshirish yo riqnomalari, usuliyatlari
ʻ
O zDSt 1.6 ga mos ravishda usul (usullar), vositalar, sharoitlar, bajaruvchilar
ʻ
malakasi, PYeN tayyorlash va o tkazish operatsiyalari, PYeN natijalariga ishlov
ʻ
berish tartibi va usuli hamda obyektning me‘yoriy talablari muvofiqligi

(nomuvofiqligi) to g risida qaror qabul qilish tartibining majmuini ta‘riflovchiʻ ʻ
me‘yoriy hujjat ko rinishida rasmiylashtiriladi.
ʻ
Tekshirish yo riqnomalari va usuliyatlari mustaqil hujjat ko rinishida
ʻ ʻ
rasmiylashtirilishi yoki o zining tarkibiy qismi bilan har qanday boshqa me‘yoriy
ʻ
hujjatga kiritish mumkin.
Sifat nazorat qilish usullari, shuningdek, ishlab chiqarish va xizmat
ishlatiladigan texnologik jarayonining ko'rib o'z ichiga oladi. Ushbu nazorat
beqaror sifati bilan bog'liq mahsulot ozod bilan bog'liq muammolar aniqlash uchun
hisoblanadi. Bu esa ishlab chiqarish jarayonida aniqlik kiritiladi.
Tur va boshqa sifat nazorati usullari:
1. Gistogramma usuli - axborot ishlab chiqarishda foydalanish uchun
mo'ljallangan qayta ishlash, shuningdek, jarayonning imkoniyatlarni kashf qilish
uchun samarali vositasi ishonchli ma'lumotlarga asoslangan
2. Delaminasyon usuli- bu muayyan ma'lumotlar olish uchun va nedensel
munosabatlarni o'rnatish uchun ishlatiladi.
3. Nazorat shartlarining usuli- bunday nazorat ro'yxatlari vaqt jarayonida
ustidan ko'rsatkichlar o'zgarishlarni aks ettiradi. Ular quyi va yuqori chegarasi
doirasida yotadi majburiy tarqatish turlarini, unutmang. Bu usul u jarayoni bilan
alohida ko'rsatkich bo'yicha parametrlarini uzoqlasha boshladi juda tez kuzatib
beradi. maqsadi - amalga oshiruvchi profilaktika chora-tadbirlarini va tayyor
mahsulot nuqsonni oldini olish uchun.
Yuqorida aytib o'tilganidek, bu sifat nazoratini amalga oshirish uchun zarur
bo'lsa, nazorat ro'yxatlari ishlab chiqarish jarayonida bo'lgan ishlatiladi. Barcha
jarayoni haqida ma'lumot ularda saqlanadi. yozilgan variantlari har xil bo'lishi
mumkin. Bunday mahsulotlar tanlash, uning ishlab chiqarish turi va maqsadi bilan
bog'liq.
Shunday qilib, mahsulot sifatini nazorat qilish usullari nashrning maqsadi -
muammolarni aniqlash, ishlab chiqarishni qanday bosqichi nazoratdan chiqib
ketdi-da aniqlash va nuqson va xato jarayonini bartaraf qilish uchun zarur bo'lgan
chora-tadbirlar.

Sifat nazorati korxonada sifat menejmentining muhim funktsiyasidir.
GOST 15467-79 “Mahsulot sifatini boshqarish. Asosiy tushunchalar” mahsulot
sifatini mahsulotning maqsadga muvofiq muayyan ehtiyojlarni qondirishga
yaroqliligini belgilovchi xususiyatlar majmui sifatida tartibga soladi. Har bir
mahsulot sifatini tavsiflovchi ma'lum xususiyatlarga ega. Umumiy mezonlar sifatni
baholash me'yoriy hujjatlarda belgilanadi: texnik reglamentlar , muayyan turdagi
mahsulotlar uchun standartlar, texnik shartlar. Shunday qilib, kosmetika
mahsulotlari TR CU 009/2011 talablariga va ma'lum turdagi mahsulot uchun
standartlarga muvofiq ishlab chiqarilishi kerak, masalan, GOST 31460-2012
"Kosmetik kremlar". Bundan tashqari, har bir mahsulot o'ziga xos iste'mol
xususiyatlariga ega.
Shunday qilib, “sifat” tushunchasi iste’molchining ma’lum bir tovarga
bo’lgan talablarini qondirish bilan bog’liq bo’lib, bu mahsulot
raqobatbardoshligining muhim tarkibiy qismi va har qanday iqtisodiy vaziyatda
mahsulot sotilishi va katta auditoriyani qo’lga kiritishining kafolati ekanligini
anglatadi.
Bir qator manbalarda “nazorat” atamasiga quyidagi ta’riflar berilgan. ISO
9000:2015 standartida nazorat belgilangan talablarga muvofiqligini aniqlashni
nazarda tutadi. GOST 15467-79 ga muvofiq, sifat nazorati mahsulot sifati
ko'rsatkichlarining belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirishni anglatadi.
Ushbu faoliyat ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarning me'yoriy hujjatlarda
belgilangan talablarga javob berishini yoki javob bermasligini tasdiqlash uchun
amalga oshiriladi.
Qo'llaniladigan usullardan qat'i nazar, sifat nazorati, birinchi navbatda,
tegishli mahsulotlarni nuqsonli mahsulotlardan ajratishni o'z ichiga oladi. Albatta,
mahsulot sifati rad etish tufayli yaxshilanmaydi, lekin, qoida tariqasida, samarali
sifat nazorati tizimi ko'p hollarda ishdagi nosozliklar va xatolarning o'z vaqtida
oldini olish yoki kamaytirishga yordam beradi, keyin ularni minimal darajada
tuzatishga yordam beradi. moddiy xarajatlar va yo'qotishlar. Shu bois nazorat

jarayonida ishlab chiqarish jarayonlarini sinchiklab nazorat qilish, nuqsonlarning
oldini olishga alohida e’tibor beriladi.
Qoida tariqasida, ishlab chiqarish nazorati jarayonlar va mahsulotlar uchun
belgilangan (belgilangan) talablarning bajarilishini tasdiqlaydi va quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
 Xarid qilingan resurslarni (xom ashyo, qadoqlash materiallari) kiritish
nazorati;
 Ishlab chiqarish jarayonida sifat nazorati;
 Sifat nazorati tayyor mahsulotlar .
 Sifat nazorati quyidagilarga bog'liq:
 Sotib olingan xom ashyo, materiallar va boshqa resurslar;
 Ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar va tayyor mahsulotlar;
 Sinov, shu jumladan namunalar olish uchun normativ hujjatlarning
mavjudligi;
 Kerakli binolar, jihozlar, sarf materiallari mavjudligi.
Nazorat tartibi, qoida tariqasida, boshqaruv tizimining hujjatlari bilan tartibga
solinadi va muntazam ravishda amalga oshiriladi va ma'lum ko'rsatkichlarni
o'lchash va ularni mos yozuvlar bilan taqqoslashgacha qisqartiriladi. Majburiy
talab mos kelmaydigan mahsulotlarni (nuqsonli mahsulotlarni) qolganlardan
ajratish va izolyatsiya qilishdir. Agar nomuvofiqliklar aniqlansa, keyingi ishlab
chiqarish to'xtatilishi kerak va faqat nomuvofiqlik sabablari bartaraf etilgandan
keyingina qayta boshlash mumkin. Shuning uchun nazorat har doim ham rejaga
muvofiq amalga oshirilmaydi. Shuningdek, ishlab chiqarishning istalgan
bosqichida sifatga tahdid aniqlangan va qayd etilgan yoki buzilish xavfi mavjud
bo'lgan sharoitlarda rejadan tashqari (favqulodda) nazoratni amalga oshirish
mumkin. Masalan, suv ta'minoti bilan bog'liq muammolar yuzaga kelganda,
suvning laboratoriya sinovlari sonini ko'paytirish yoki suv sifatining ba'zi
qo'shimcha parametrlarini nazorat qilish mumkin.
Nazorat jarayonini tashkil etishda mas'uliyat va vakolatlarni taqsimlash
asosiy rol o'ynaydi. Har bir xodim ko'nikma va tajribaga qo'yiladigan talablarga

javob berishi va ularni qat'iy bajarishi kerak rasmiy vazifalar . Bu erda muhim jihat
- nikohning nomaqbulligi va yo'l qo'yilmasligi mafkurasi, ishning bajarilishi va
mahsulot sifati uchun mas'ul bo'lgan xodimning shaxsiy javobgarligi mafkurasi.
Nazorat darajasi, birinchi navbatda, xodimlarning malakasiga, ularning nazorat va
ishlab chiqarish jarayoniga e'tiboriga bog'liq. Tafovutlarni minimallashtirishning
eng ishonchli usuli - kadrlarni tayyorlash va sertifikatlashni tashkil etishdir.
Shunday qilib, sifat nazorati har bir xodimning bajarilgan ish uchun
javobgarligiga asoslanadi, bu esa mahsulot sifatini o'z vaqtida nazorat qilish
imkonini beradi: nuqsonlarni ishlab chiqarishni keyingi bosqichlarga o'tkazmasdan
o'z vaqtida to'xtatib turish. ishlab chiqarish, belgilangan (belgilangan) talablarga
javob beradigan mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonini normallashtirish bo'yicha
o'z vaqtida choralar ko'rish. Ammo, shunga qaramay, kamchiliklarni aniqlash va
bartaraf etishga emas, balki og'ishlarning oldini olishga ustuvor ahamiyat berish
kerak.
Qoida tariqasida, sifat nazorati jarayoni mahsulotning hayot aylanishining
muayyan bosqichlarida namunalar (namunalar) olish, belgilangan sinovlarni
o'tkazish va sinov natijalarini qayd etishni o'z ichiga oladi. Barcha ro'yxatga
olingan ma'lumotlar sifatning pasayishiga olib kelishi mumkin bo'lgan nosozliklar
uchun tahlil qilinadi va belgilangan vaqt davomida saqlanadi.
Nazorat natijalariga ko'ra quyidagi qarorlardan biri qabul qilinishi mumkin:
Belgilangan (belgilangan) talablarga javob beradigan mahsulotlarni tan olish;
Nikohni (mos kelmaydigan mahsulotlarni) aniqlash va bunday
mahsulotlarniboshqarish bo'yicha harakatlarni amalga oshirish;
Mahsulotlarni keyinchalik qayta nazorat qilish bilan qayta ishlash;
Jarayonlarga o'zgartirishlar kiritish.
Yozib olishdan tashqari, nazorat natijasi vizual tarzda tasdiqlanishi mumkin,
agar kerak bo'lsa, masalan, teglar yoki teglar bilan belgilash.
Sifatni nazorat qilish jarayonida diqqatni jalb qilish orqali sifatni yaxshilashga
doimiy intilish muhim ahamiyatga ega eng yangi texnologiyalar . Ilm-fan oldinga

siljiydi, yuqori sifat standartlari paydo bo'ladi. Zamonaviy uskunalar va yangi
sinov usullarining paydo bo'lishini kuzatish muhimdir.
Kirish nazorati ko'pincha kompaniya hamma narsani o'zi ishlab
chiqarmaydi zarur materiallar undan o'z mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Ularning
salmoqli qismi boshqa korxonalardan xarid qilinmoqda. Yetkazib beruvchidan
sotib olingan mahsulotlarning muvofiqligini tasdiqlash uchun kirish nazorati
amalga oshiriladi. Bunday tekshirish qabul qilish bosqichida ham nomuvofiqlik
ham chetga chiqishlarni aniqlashga va tayyor mahsulot sifati bevosita bog'liq
bo'lgan noto'g'ri xom ashyoni ishlab chiqarishga kiritilishining oldini olishga
imkon beradi.
Kirish nazorati, qoida tariqasida, tashqi tekshiruvni (qadoqlashning yaxlitligi,
etiketkasi, miqdori) va ma'lum sifat va xavfsizlik ko'rsatkichlarini sinovdan
o'tkazishni o'z ichiga oladi.
Kiruvchi materiallarning har bir partiyasi kiruvchi nazoratdan o'tkazilishi
kerak, shuning uchun jarayon juda mashaqqatli. Ammo etkazib beruvchilar bilan
o'zaro manfaatli munosabatlarni o'rnatish orqali, etkazib beruvchilarni baholash va
tanlash mezonlari o'rnatilganda, etkazib beruvchi tekshirilganda va
"tasdiqlanganda" kirish nazorati miqdorini kamaytirish mumkin. Shu sababli,
kiruvchi nazorat ko'pincha etkazib beruvchi bilan munosabatlarning elementlaridan
biri sifatida qaraladi.
Kirish nazoratining samaradorligi mos kelmaydigan xom ashyo va
materiallarni ishlab chiqarishga o'tkazish holatlarining yo'qligi yoki kamayishi
bilan tasdiqlanadi. Kirish nazorati jarayonining nomukammalligi ishlab
chiqaruvchiga yo'qotishlarni keltirib chiqarishi mumkin, chunki kiruvchi xom
ashyo sifatining etarli darajada yo'qligi nafaqat ishlab chiqarilgan mahsulotdagi
nuqsonlarga, balki mijoz (iste'molchi) oldidagi majburiyatlarni bajarishda
kechikishlarga olib kelishi mumkin. nuqsonlarni bartaraf etish hisobiga mahsulot
tannarxining oshishiga.
Ishlab chiqarish jarayonida nazorat muayyan bosqichlarda ishlab chiqarish
jarayonida bevosita sifatni kuzatish bilan bog'liq. Shu bilan birga, namunalar

(namunalar) olinadi va ularning sifati nazorat qilinadi. Bunday mahsulotlarni qayta
ishlash yoki yo'q qilish bilan bog'liq rejalashtirilmagan va keraksiz xarajatlarning
oldini olish uchun ishlab chiqarishning keyingi bosqichlariga rad etishni
o'tkazmaslik muhimdir.
Nazorat mahsulotlarni mos yozuvlar namunalariga, shu jumladan
parametrlarga muvofiqligini tekshirishni o'z ichiga oladi ko'rinish , markalashning
to'g'riligi, shuningdek, muayyan sifat ko'rsatkichlari bo'yicha laboratoriya
sinovlari. Asosiy maqsad - og'ishlarni o'z vaqtida aniqlash va kerak bo'lganda,
ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini izchil bo'lishini ta'minlash uchun texnologik
jarayonlarni sozlash. Shuning uchun nafaqat mahsulot sifatini, balki jarayonlarni
ham boshqarish kerak. Muvofiqlik monitoringi talab qilinadi texnologik
ko'rsatmalar va ishlab chiqarish tsiklining barcha bosqichlarida, shu jumladan
mahsulotning buzilishi ham mumkin bo'lgan saqlash va tashish bosqichlarida
standart operatsion protseduralar (SOP).
Bundan tashqari, ishlab chiqarishda ishlab chiqarish uskunalari, binolarga
kiradigan mikrobiologik monitoringni o'tkazish muhimdir sanoat binolari havo,
xodimlarning qo'llari va kombinezonlarining mikrob bilan ifloslanishini nazorat
qilish, asbob-uskunalarning texnik holatini nazorat qilish, xavfsizlik qoidalariga
rioya qilish va tartibni bajarishni nazorat qilish. Ta’kidlash joizki, ish joyidagi
tartib mahsulot sifatini yaxshilashga, mehnat unumdorligini oshirishga xizmat
qiladi. Tartibsizlik ishdagi beparvolik va xatolarga olib kelsa-da, belgilangan
talablardan og'ishlarni kuchaytiradi. Tayyor mahsulot sifatini nazorat qilish
maqsadi - tayyor mahsulotlarning me'yoriy talablarga muvofiqligini aniqlash va
iste'molchilarni nomuvofiq mahsulotlarni qasddan olishdan himoya qilish. Ushbu
turdagi nazorat natija bosqichidir. Tayyor mahsulotlar faqat sifati me'yoriy
hujjatlarning belgilangan talablariga javob bergan taqdirdagina sotilishi mumkin.
Sifat nazorati - korxonani boshqarish funktsiyalaridan biri sifatida muhim rol
o'ynaydigan ishlab chiqarish jarayonlarining ajralmas qismi. Ma’lumki, bozorda
yetakchi o‘rinni mahsulot sifatini ta’minlay oladigan korxonalar egallaydi.
KorolevPharm MChJda tamoyillardan biri iste'molchiga yo'naltirilganlikdir. Har

bir xodim kompaniya o'z mijozlari hisobidan ishlayotganini tushunadi va shuning
uchun barcha belgilangan talablarga javob beradigan, barqaror sifat bilan ajralib
turadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish zarur. Nazorat ishlab chiqarish siklining
barcha bosqichlarida boshqaruv tizimi doirasida amalga oshiriladi. Xom ashyo,
qadoqlash materiallari, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlarni fizik-
kimyoviy va mikrobiologik ko‘rsatkichlari bo‘yicha to‘liq sinovdan o‘tkazish
hamda ishlab chiqarishning mikrobiologik monitoringi Analitik laboratoriya
mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. Sifatni ta'minlash uchun
"Korolevfarm" MChJ har yili sotib olingan xom ashyo va tayyor mahsulot sifatini
nazorat qilish, o'zlashtirish uchun zamonaviy uskunalarga sarmoya
kiritadi. zamonaviy texnikalar nazorat qilish, shuningdek, xodimlarni rivojlantirish.
Sifatni nazorat qilish tizimining asosiy vazifasi - muammolar yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan bosqichlarni aniqlash va shu bilan sifat nazorati xodimlarining
ishini optimallashtirish: kerak bo'lgan joyga e'tibor bering va bu talab qilinmagan
joyda keraksiz ishlarni qilmang. Korxona mahsulot sifatini o‘z faoliyatining
muhim ko‘rsatkichlaridan biri deb biladi.

II BOB. RADIOTO‘LQINLI
NAZORAT QILISHNING
QOIDALARI VA PRINSIPLARI

2.1. Radiatsion nazorat usulini qo’llash prinsiplari
Radiatsion usuli - bu putur yetkazmaydigan sinov usuli bo lib, u obyektgaʻ
ionlashtiruvchi nurlanish bilan ta‘sir qilish, so ngra uning oqibatlarini tahlil qilish
ʻ
va qayd etishdan iborat.
Ushbu tadqiqot usuli nuqsonlarni aniqlashda keng qo llaniladi, bu usul
ʻ
yordamida materialning bir jinsliligi va butunligi nazorat qilinadi. Bunda jismda
yoriqlar, teshiklar, g ovakliklar, metall va nometall qo shimchalar, qirralarning
ʻ ʻ
siljishi va boshqalarning mavjudligi nazorat qilinadi. Ushbu usul yordamida
aniqlanadigan nuqsonlarning minimal o lchami - 0,1 mm ni tashkil etadi.
ʻ
Radiatsion nazorat usuli yordamida ishlab chiqarish, yig ish, ishlatish va
ʻ
ta‘mirlash jarayonida vizual tekshirish imkoniyati mavjud bo lmagan nazorat
ʻ
obyektlarining ichki konfiguratsiyasi va nisbiy holatini aniqlash mumkin.
Radiatsion nazorat usullari obyekt bilan ionlashgan nurlarni o‘zaro
ta‘sirlanishi natijasida hosil bo‘lgan axborotlarni qayd qilish va tahlil qilishga
asoslangandir. Ionlashgan nurlar obyektdan o tayotganda, uning turlari yerlarida
ʻ
har xil yutilishi kuzatiladi.
Ionlashtiruvchi nurlanish yordamida hal qilinadigan asosiy vazifalar
quyidagilardan iborat:
1. Bir linslilikning buzilishlarini aniqlash. Birinchidan, biz payvand choklarini
boshqarish va elektr payvandlash uchun odatiy nuqsonlarni topish haqida
gapiramiz: payvandlanmay qolgan qismlar, kuyishlar, yoriqlar, teshiklar va
boshqalar. Bundan tashqari, quyma mahsulotlar uchun begona metallar yoki
nometall birikmalarning qo shimchalarini aniqlash.
ʻ
2. Obyektni tekshirish jarayonida yoki rekonstruktsiya qilishga tayyorgarlik
jarayonida mahsulotlarning holati va nisbiy holatini tekshirish. Rentgen usulining
muhim xususiyati elementlarning bir-biriga nisbatan umumiy joylashishini
baholash qobiliyatidir, bu devorlar orqasida yoki kirish qiyin bo lgan joylarda
ʻ
yashiringan infratuzilma elementlarining joylashishini o rganishga imkon beradi.
ʻ

3. Mahsulot hayotiy siklning istalgan bosqichida, ya‘ni ishlab chiqarish,
yig ish, o rnatish, ishlatish va ta‘mirlashda obyektlarning vizual tekshirishʻ ʻ
imkoniyati bo lmagan parametrlarini nazorat qilish.
ʻ
4. Ko pincha murakkab konstruksiyaga ega mahsulotlarning ko pgina
ʻ ʻ
parametrlarini vizual tekshirish imkoni bo lmaydi, ammo konstruksiya
ʻ
bo g inlarning to'g'ri yig'ilishi va sifatini nazorat qilish kerak, buning uchun
ʻ ʻ
radiatsiya nazorati qo'llaniladi.
5. Sanoat xavfsizligi ekspertizasini o tkazish. Bunday tadbirlar davomida
ʻ
mutaxassislar tuzilmalarning ishonchliligi va yaxlitligiga ishonch hosil qilishlari
kerak. Nuqsonlarini aniqlashda Rentgen vositalaridan foydalangan mahsulotning
bir butunligiga va bir jinsliliga tahdidi soluvchi nuqsonlar, ya‘ni yoriqlar, bir
xillikning buzilishi, turli nuqsonlar, shikastlanishlar va boshqalar nazorat qilinadi.
Radiatsion usul yordamida mahsulot sifatini nazorat qilishning umumiy sxemasi

6-Rasm Radiatsion usul yordamida mahsulot sifatini nazorat
qilish jarayoni.

7-rasm. Radiatsion nazorat usullari.
Buzilmaydigan nazoratning har bir turi uchta mezon bo yichaʻ
tasniflanadigan nazorat usullari bilan amalga oshiriladi.
1. Fizikaviy maydonlar yoki moddalarning nazorat obyekti bilan o zaro
ʻ
ta’sirining tabiati bo yicha
ʻ . O zaro ta‘sir shunday bo lishi kerakki, obyektning ʻ ʻ
boshqariladigan parametri moddaning maydonida yoki holatida ma‘lum
o zgarishlarga olib keladi.
ʻ
Fizikaviy maydonlar yoki moddalarning nazorat obyekti bilan o zaro
ʻ
ta‘siriga ko ra quyidagicha turlarga ajratish mumkin:
ʻ
a) o tgan nurlanish usuli;
ʻ
b) tarqoq nurlanish usuli;
c) faollashtirilgan tahlil qilish usuli;
d) xarakterli nurlanish usuli;
e) avtoemission usul.
2. Dastlabki ma’lumotlarni olish usuliga ko ra:
ʻ
a) ionlashtirish bilan sintillyatsion usul;
b) ikkilamchi elektronlar usuli;
c) radioskopik usul bilan radiografik usul.
3. Birlamchi informatsion parametrlarga ko'ra . Bu maydon yoki moddaning
o ziga xos parametri (maydon amplitudasi, uning tarqalish vaqti, moddaning
ʻ
miqdori va boshqalar)bo lib, uning o'zgarishi nazorat obyektini tavsiflash uchun
ʻ
qo llanilishi mumkin.
ʻ
Birlamchi informatsion parametrlarga ko'ra radiatsion nazorat usullarini

quyidagi turlarga ajratish mumkin:
a) spektral usul;
b) energiya oqimini zichlashtirish usuli.
Radiatsion nazorat usulining sifati quyidagilarga bog liqʻ :
- fotoplyonkalar va kuchaytiruvchi ekranlarning to g ri tanlanishi. Bunda
ʻ ʻ
foftplyonkaning sezgirlik sinfi, donadorligi, o lchamlari, nurlanish dozasi,
ʻ
nuqsonlarning taxminiy hajmini hisobga olinishi lozim;
- fokus masofasining to g ri tanlanishi. U qanchalik yaqin bo lsa, geometrik
ʻ ʻ ʻ
o lcham noaniqligi shunchalik yuqori bo ladi. Natijada rasmlar aniq va tiniq
ʻ ʻ
chiqmaydi va ularni o qish qiyinlashadi. Fokus uzunligi juda uzoq bo'lsa, bu ham
ʻ
yomon, chunki bu ta'sir qilish vaqtini keskin oshiradi va radiatsiyani boshqarish
samaradorligini pasaytiradi;
- rasmga olish jarayonida yoritish sxemasini to g ri tanlash. Qurilma kerakli
ʻ ʻ
burchak ostida – obyektning ichida, yonida yoki o zida o rnatilishi kerak. Sxemaga
ʻ ʻ
qarab, bitta yoki ikkita devor orqali butun bo'g'inni yoki uning alohida qismini bitta
ekspozitsiyada yoritish mumkin. Bunda qurilmani to g ri joylashtirish uchun
ʻ ʻ
maxsus zanjirlar, kamarlar, arqonlar, « Паук -2 М », « Спрут » kabi maxsus
uskunalardan foydalaniladi.
- ekspozitsiya vaqtini to g ri tanlash.
ʻ ʻ
- fotonlarning qo shni begona buyumlar va narsalarga tarqalishidan himoya
ʻ
qilish uchun diafragma, niqob yoki kollimatorni aniq tanlanishi lozim. Chunki
tarqalgan nurlanish tasvirlarning sifatiga salbiy ta‘sir qiladi;
- fotokimyoviy ishlov berish va quritish bilan jarayonlarida noto g ri
ʻ ʻ
aralashmaslik. Chunki klassik radiatsion nazorat usullarida fotoplyonkalarni qayta
ishlash jarayoni asosan qo lda, ba‘zida avtomatik tarzda amalga oshiriladi.
ʻ
Defektoskopist reaktivlar bilan ishlay olishi, ularni o z vaqtida o zgartirishi, ishlov
ʻ ʻ
berish mashinasining sozlamalarini tushunishi, ahamiyatsiz yoritishni kuza bilishi
kerak (mashina turiga qarab).
- dekodlashni to g ri amalga oshirish. Ochiq filmlarni negatoskopda ko rish
ʻ ʻ ʻ
kerak, vaqti - vaqti bilan densitometr yordamida yorug‘likning yorqinligini

tekshirish kerak. Natijalar xulosa /bayonnoma/dalolatnomada qayd etiladi,
qo shimcha ravishda jurnallarga kiritiladi va hokazo. ʻ
Radiatsion usullarning kamchiliklariga quyidagilarni ko rsatish mumkin:
ʻ
- tadqiqotning aniqligi elementlarning, ya‘ni nurlanish manbayi, detector
(qabul qilgich), shuningdek nurlanish trubasining fokusini to g ri tanlashga
ʻ ʻ
bog‘liqligi. Faqat mukammal geometrik parametrlar mavjud bo'lganda, tadqiqot
aniq natijalarni beradi;
- sezgirlikning chaklanganligi. Hatto eng aniq nuqson defektoskoplarining
ham imkoniyatlari cheklangandir va ular qurilmaning sezgirlik chegarasidan
tashqari sohalardagi nuqsonlarni qayd eta olmaydilar;
- aniqlik yoritilganlikning yo nalishiga bog liq. Misol uchun, agar yoriqni
ʻ ʻ
namoyon bo lish tekisligi yoritilish yo nalishiga to‘g‘ri kelmasa, bunday nuqsonni
ʻ ʻ
sezish muammoli bo‘lishi mumkin;
- ko p sonli qismlar bir-birining ustiga qo yilganda, nuqsonlar ko rinmay
ʻ ʻ ʻ
qolishii va o rganilayotgan obyekt ostida joylashgan qismlarning konturlaridan
ʻ
farq qilmasligi mumkin.
Defektoskopik axborotni olish uchun shu parametrlar o‘zgarishi optik nur va
nazorat obyekti o‘zaro ta‘siri orqali ishlatilinadi. Bunda interfrensiya, difraksiya,
qutblanish, sinish, qaytish, yutilish, tarqalish, yorug‘lik dispersiyasi va yorug‘lik
ta‘sirida nazorat obyekti o‘z xarakteristikalarini o‘zgarish jarayonlari ishlatilinadi.
Natijada fotoo‘tkazuvchanlik yuminisensiya va boshqa effekt sodir bo‘ladi.
Radiatsion nazoratning radiografik usuli deb, nurlanayotgan obyektni
radiografik rasmini radiografik plenkaga proyeksiya qilish yoki fotografik rasmga
o zgartirishga aytiladi.
ʻ
Radiografik nazorat usuli - bu payvandlangan birikmalardagi yashirin
nuqsonlarni ularga zarar bermasdan aniqlash imkonini beruvchi nazorat usulidir.
Usul rentgen nurlarining metalldan o tish qobiliyatiga asoslangan.
ʻ
Buyumlarning orqa qismidan chiqadigan nurlanishni o lchash mumkin va olingan
ʻ
natijalar asosida buyumning tuzilishi, tarkibi va qalinligi haqidagi ma‘lumotlarga
ega bolamiz.

Radiografik nazorat usuli turli quvurlar, kema korpuslari, tayanchlarsiz
qurilgan bino karkaslari, samolyotlar va raketalarning elementlari, qurol tizimlarini
nazorat qilishda qo llaniladi. ʻ
Radiografik nazorat GOST 7512-82 bo yicha tartibga solinadi. Usul
ʻ
mahsulotlarning cheklangan partiyasini nazorat qilish uchun ishlatiladi.
Radiografik usul, ultratovushli nazorat usulidan farqli o laroq, qalinligi 40
ʻ
mm dan kam bo lgan obyektlar nazoratida samarali qo llaniladi.
ʻ ʻ
8-rasm. Radiografik nazorat uskunalari.
Radiografik nazoratning ishlash tamoyili quyidagicha: nazorat obyekti
nurlanish manbayi va rentgen plyonkasi yoki qayta ishlatiladigan fosforli, akril
plitalar orasiga joylashtiriladi. Natijada, nuqsonli maydonning tasviri qabul
qiluvchi materiallarda qoladi, unga ko ra nuqsonlarning turlari va ularning paydo
ʻ
bo‘lish joylari aniqlanadi.
9-rasm. Payvand birikmani nazorat qilish jarayoni:
1-nurlanish manbayi; 2-nazorat obyekti; 3-detektor.

Radiografik usulda detektor sifatida rentgen plyonkasi, elektron-optik
o’zgartkich, kseroradiograk plastina, fotoqog’oz va hokazolar qo’lanilishi mumkin.
Manba 1 dan chiqqan nurlanish ichki nuqsonga ega payvand birikma 2 orqali o’tib,
nuqsonli va nuqsonsiz joyda turlicha yutiladi va detektor 3 ga turli intensivlik bilan
keladi. Havo, gaz yoki nometall kirishmalar bilan to’lgan nuqsonli joylar orqali
o’tganida, nurlanishning intensivligi yaxlit metalldagiga qaraganda kamroq
susayadi.
Obyektni radiografik tasvirlari radiogrammalar deb ataladi. Rentgen nurlari
yordamida olingan radiogrammalar rentgenogramalar , γ -nurlanishi yordamida
olingan radiogrammalar esa gammagrammalar deb ataladi. Radiogrammadagi
rasmlarni tahlil qilinib, nazorat qilinuvchi obyekt to‘g‘risida xulosa qilinadi.
Bosib chiqarishda ba‘zi mavjud bo lgan nuqsonlar haqidagi ma‘lumotlarʻ
yo qolishi mumkin, shu sababli rentgenogrammalarning negativlari negatoskop
ʻ
yordamida alohida o rganiladi.
ʻ
Nazorat obyektining nuqsonli joylari oq rangda, qolgan joylari esa qora
rangda tasvirlanadi.
Payvand choklarining rentgenografiyasi bir necha bosqichlardan o'tadi:
1. Radiatsiya manbasini tanlanadi.
2. Kerakli plyonka tanlanadi.
3. Uskunada optimal rejimlarni o rnatiladi.
ʻ
4. Uskunani mahsulot ichiga yoki tashqarisiga o rnatiladi va ishga tushiriladi.
ʻ
5. Payvand chokini nurlantirish (yoritish) amalga oshiriladi.
6. Fotoplyonka chiqarib olinadi va ishloiv beriladi.
7. Dekodlash ishlari amalga oshiriladi.
8. Natijalarni belgilangan shakldagi jurnalga kiritiladi.
Usulning afzalliklari quyidagilardan iborat:
* ishonchlilik;
* nazorat jarayonining tezligi;

* joylashuvni aniqlash;
* o lchamlarni baholash; ʻ
* yashirin kamchiliklarni aniqlash;
* keng qo llanilish doirasi.
ʻ
Bu usulni kamchiligiga past unumdorligi va yuqori qimmatliligidir (bu yerda
kumush tarkibli plenka ishlatilishi sabab).
Radioskopiya . Nazorat qilishning bu usuli nazorat qilinayotgan obyektlarni
rentgen nurlari bilan yoritib ko’rishga, obyektning radiatsion tasvirini yorug’lik,
soya yoki elektron tasvirga almashtirishga va bu tasvirni optika yoki televizion
texnika yordamida masofaga uzatish hamda uni chiqish ekranlarida ko’rib tahlil
qilishga asoslangan. Radioskopik usulning vasifasi asosan, xuddi radiografik
usulning vazifasiga o’xshash. Payvand birikmalarni bu usul bilan nazorat
qilishning maqsadga muvofiqligi radioskopik usulning nuqsonlarga sezgirligi
radiografiyaga nisbatan taxminan 2 marta past, unumdorligi esa 3 - 5 marta
yuqoriligini hisobga olgan holda belgilanadi.
Bu usul nazorat qilinayotgan buyumning ichki tuzilishini uning kirish
ekraniga nisbatan 0,3 m/min dan 1,5 m/min gacha tezlikda ko’chishi jarayonida
o’zgartkichning turiga va buyumning qalinligiga bog’liq holda ko’zdan kechirishga
imkon beradi.
Soyali radiatsion tasvirni yorug’ soyali yoki elektron tasvirga
o’zgartiruvchilar sifatida fluoroskopik ekran, sintillyatsion kristall, elektron-optik
o’zgartkich va kamdan kam hollarda elektrolyuminessent ekran xizmat qiladi.
Obyektning rentgen tasvirini axborotni yo’qotmasdan bevosita videosignalga
almashtiruvchi rentgen-ko’rsatkich (vidikon) alohida o’rinni egallaydi.
Radioskopik usulda nazorat qilinuvchi obyektni radiatsion tasviri yorug lik
ʻ
tasviriga o zgartiriladi.
ʻ

10-rasm. Radioskopik nazorat sxemasi:
1 - nur manbai, 2-nazorat qilinuvchi obyekt, 3-monkristallik ekran, 4- optik
sistema, 5- televizion rubka, 6-kuchaytirgich, 7-televizion qabul qilgich.
Tasvirlar bu o‘zgartirgichlarda optik sistema orqali qabul qiluvchi televizion
sistemaga uzatiladi va so‘ng kuchaytirilib televizion ekranda kuzatiladi.
Fluoroskopik ekranlar karton asosga fluoressent modda (luminofor)
shimdirilib tayyorlanadi, bu modda, masalan, rux sulidi (ZnS) va kumush bilan
aktivlashtirilgan kadmiy sulidi (CdS) kristallari aralashmasidan iborat. Rentgen va
gamma-nurlarining lyuminofor moddasi bilan o’zaro ta‘sirlashuvi jarayonlari
natijasida ko’rinadigan spektrning zangori yoki sariq-zangori qismida yoritilishi
bilan luminessentsiya vujudga keladi. Nazorat qilish sezgirligi radiografiyadagiga
qaraganda 3-6 barobar past bo’ladi. Bunday ekranlar elektronlarni, protonlarni, a -
zarrachalarni qayd etish uchun xizmat qiladi, shuningdek, ular rentgenli elektron-
optik o’zgartkichlar (EOO’)ning kirish elementlari va fluorografiyada
foydalanilishi mumkin.
Sintillatsion kristallar turli xil aktivatorli, kelib chiqishi noorganik (ishqor-
galaoidli) va organik (antratsen) bo’lgan monokristallardan iborat. Taliy (Tl) bilan
aktivlangan yodli natriy (NaI), yodli kaliy (KI), yodli seziy (CsI) asosidagi birinchi
turdagi monokristallar eng ko’p tarqalgan. Sintillatsion kristallarning ishlash
prinsipi lyuminoforlarning qisqa muddatli chaqnashlari bilan yoritish qobiliyatiga
( 100 mks – 1 ns tartibda) asoslangan. Yodli seziy (CsI) kristallarida yodli natriy
(NaI) kristallariga qaraganda, ularga bir energiyaning bir xil nurlanish dozasida
ta‘sir ko’rsatilganida yoritish ravshanligi kamroq bo’ladi. Biroq NaI kristallarining
gigroskopligi yuqori bo’lganligi sababli CsI kristallari ko’proq qo’llaniladi.

Sintillatsion kristallar bir qator parametrlariga ko’ra fluoroskopik ekranlardan
ustun turadi, xususan, CsJ kristallarning ajrata olish qobiliyati 10 - 12 chiziq/mm ni
tashkil etadi, fluoroskopik ekranlardan foydalanishda esa ajrata olish qobiliyati 3
chiziq/mm dan oshmaydi.
Elektrolyuminessent ekranlar ba‘zi bir lyuminoforlarning o’zgaruvchan elektr
maydoni ta‘sirida yoritishga asoslangan. Ular quyidagi prinsip bo’yicha ishlaydi.
Ekranga o’tkazuvchi qoplamlar bo’lgan joylarda yuqori kuchlanish (600 - 800 V)
ulangan bo’lib, u yuqori elektr qarshiligi tufayli fotoo’tkazgichda pasayadi, ayni
paytda, lyuminofor qatlamiga tushayotgan kuchlanishning juda oz qismi to’g’ri
keladi. Nurlantirishda fotoo’tkazgichning qarshiligi keskin tushadi, luminoforda
esa ortadi, bu esa uning yoritishini vujudga keltiradi.
Elektrolyuminessent ekranlarning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish
lozim: yoritishlar orasidagi vaqtning juda kichikligi, shuningdek, kuchlanish
berilganida dastlabki fonning vujudga kelishiga olib keluvchi luminoforning
yoritishi, bu hosil bo’ladigan tasvirning kontrastini pasaytiradi.
Bevosita kuzatishda fluoroskopik ekran va sintillatsion monokristall
rasshifrovka (shifrni ochish) uchun tasvir ravshanligini ta‘minlay olmaydi. Bunday
tasvirlarni yaratish uchun rentgen tasvirining maxsus kuchaytirgichlari – rentgen
elektron-optik o’zgartkichlari qo’llaniladi.
11-rasm. Elketron-opotik kuchaytirgichning sxemasi:
1 – nurlanish manbayi; 2 – qo’rg’oshinli diagramma; 3 – yoritib ko’riladigan
obyekt; 4 – shisha vakuum kolba; 5 – aluminiy ostqo‗yma; 6 – fluoroskopik
ekran; 7 – fotokatod; 8, 9 – chiqish ekranlari; 10 – optika; 11 – uzatuvchi
telekamera; 12 – anod; 13 – metallashtirilgan qoplama; 14 – televizor ekrani.

2.2. Radioto’lqinli nazorat usulida qo’llaniladigan asbob-uskunalar.
Radioto lqinli nazorat usulʻ - bu radioto lqin diapazonidagi elektromagnit ʻ
to lqinlarning nazorat obyekti bilan o zaro ta‘sirini tahlil qilishga asoslangan putur
ʻ ʻ
yetkazmaydigan nazorat turidir.
Radiotolqinli nazorat usuli putur yetkazmaydigan nazoratning deyarli barcha
asosiy muammolarini hal qilish uchun ishlatiladi, qalinlikni o lchashda,
ʻ
introskopiya, nuqsonlarni aniqlash va strukturoskopiyada qo llaniladi.
ʻ
Radioto lqinli nazorat usullarining klassifikatsiyalanishi
ʻ
№
Usul Tavsifi
1 Aktiv ushbu usuldagi nazorat ob'ekti radio to'lqinli nurlanish
manbasiga ta'sir qiladi
2 Passiv ushbu usulda radioto lqin nurlanishining manbai nazorat
ʻ
obyektining o zi hisoblanadi
ʻ
3 Amplitudali usul nazorat obyekti bilan o zaro ta‘sir qiluvchi radio-
ʻ
to lqinlarining amplitudasini qayd etishga asoslangan
ʻ
4 Amplituda –
fazali usul nazorat obyekti bilan o zaro ta‘sir qiluvchi radio
ʻ
to lqinlarining amplitudasi va fazalarni qayd etishga
ʻ
asoslangan
5 Geometrik aktiv usul bo lib, nazorat ob'ektidan o'tgan yoki uning
ʻ
orqa yuzasidan aks etgan radio to'lqinli nurlanish nurining
maksimal
intensivligining fazoviy holatini qayd etishga asoslangan
6 Qutblanishli nazorat obyekti bilan o'zaro ta‘sirlashuvchi
radioto lqinlarining qutblanishini qayd etishga asoslangan
ʻ
7 Rezonansli ushbu usul rezonans hodisasini va uning parametrlarini
o'zgartkich-nazorat obyekti tizimida ro'yxatdan
o'tkazishga asoslangan
8 Spektral usul radionurlanish to lqinlarining spektrlarini qayd
ʻ
etishga asoslangan
9 To lqin turi
ʻ
o zgartiriladigan
ʻ
radioto lqinli
ʻ
usul aktiv usul bo lib, to lqin turlari va ularning strukturasining
ʻ ʻ
o zgarishini qayd etishga asoslangan
ʻ
10 Radioto lqinlarni
ʻ
akslantirish usuli aktiv usul bo lib, nazorat obyektidan akslanib qaytgan ʻ
radionurlanish to lqinlarining parametrlarini qayd etishga
ʻ
asoslangan
11 Erkin fazo usuli o zgartkich yoki uning elementlari tashqarisida joylashgan
ʻ
nazorat obyekti bilan o zaro ta'sirlashgandan keyingi
ʻ

radionurlanish to'lqinlarning parametrlarini qayd etishga
asoslangan usul
12 Sirtqi to lqinlar ʻ usul o zaro bog langan dielektrik to lqin o tkazuvchilarda ʻ ʻ ʻ ʻ
o yg otilgan sirtiy to lqinlarni tahlil qilishga asoslangan
ʻ ʻ ʻ
13 Bolometrik usul bolometr yordamida radio to'lqinli nurlanish
parametrlarini qayd qilishga asoslangan
14 Termoqog oz
ʻ Radioto lqinli nurlanish parametrlarini termoqog ozlar ʻ ʻ
yordamida qayd qilishga asoslangan
15 Kalorimetrik Radioto lqinli nurlanish parametrlarini kalorimetr bilan
ʻ
qayd qilishga asoslangan
16 Fazali radio to lqinlarining fazalarini qayd qilishga asoslangan
ʻ
17 Vaqtinchalik Aktiv usul bo lib, radioto lqinlarning nazorat obyektidan
ʻ ʻ
o tish vaqtini qayd etishga asoslangan
ʻ
18 Chastota-fazali Aktiv usul bo lib, generator chastotasi o'zgarganda,
ʻ
nazorat obyekti bilan o zaro ta‘sirlashuvchi
ʻ
radioto lqinlarining fazalarini qayd etishga asoslangan
ʻ
19 Qutblanishli-
fazaviy Aktiv fazaviy usul bo lib, radioto lqinlar qutblanishining
ʻ ʻ
o zgarishiga asoslangan
ʻ
20 Ellipsometrik aktiv usul bo lib, elliptik qutblangan radioto'lqinli
ʻ
nurlanish parametrlarining o zgarishini qayd etishga
ʻ
asoslangan
21 Kechiktirilgan
teskari aloqa transduserning teskari aloqa signalining kechikish vaqti
yoki fazasini qayd etishga asoslangan
22 Golografik Aktiv usul bo lib, golografiyaga asoslangan
ʻ
23 O'tgan nurlanish nazorat obyekti orqali o‘tgan radioto‘lqin nurlanish
parametrlarini qayd etishga asoslangan
24 Tarqalgan
nurlanish nazorat ob'ekti tomonidan tarqalgan nurlanish
parametrlarini qayd etishga asoslangan
25 Suyuq kristalli суюқ кристаллар томонидан нурланишlarni qayd etish
Radioto ʻ lqinli putur yetkazmasdan nazorat qilish radioto ʻ lqinli diapozonni
elektromagnit nurlanishni nazorat obyekti bilan o ʻ zaro ta ‘ sir analiziga asoslangan .
Amaliyotda to lqin uzunligi 1/100 mm diapozonni qamrab oluvchi o ta yuqori
ʻ ʻ
chastotali (O YuCh) usullar keng qo llanilishga ega.
ʻ ʻ
Radio to lqinlarni qo llash ikki sabab bo yicha qulaydir:
ʻ ʻ ʻ
- boshqa usullar bilan nazoratini effektivligi kam bo lgan kompozit, ferrit,
ʻ
yarim o tkazgichli, dielektrik materiallar;
ʻ
- o ta yuqori chastotali diapozonli radio to lqin xususiyatlarini qo llash
ʻ ʻ ʻ
imkoni.
Ushbu xususiyatlar soniga quyidagilar kiradi:

1. O YuCh diapozoni generirlanuvchi to lqinlar quvvatlarini katta intervaliniʻ ʻ
olishga imkon beradi, bu turli shaffofli darajadagi muhit va materiallarni nazorat
qilish uchun qulaydir (juda yupqadan tortib mustahkam betonli asoslargacha).
2. O YuCh to lqinlarni kogerent qutblangan garmonik elektromagnit
ʻ ʻ
tebranishlar ko rinishida olish oson, bu esa kogerent to lqinlarni dielektrik qatlam
ʻ ʻ
bilan o zaro ta‘sirida kelib chiquvchi interferensiyali hodisalarni qo llagan holda
ʻ ʻ
nazoratni yuqori sezgirligini va aniqligini ta‘minlashga imkon beradi.
3. O YuCh yordamida, apparaturani obyektga nisbatan bir tomonli
ʻ
joylashishida sifatni kontaktsiz nazoratini amalga oshirish mumkin (aks ettirishga
nazorat usuli).
4. O YuCh diapozon to lqinlari o tkir fokuslangan bo lishi mumkin, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
nazoratni lokkalligini, minimal cheka effekt, yaqin joylashgan jismlarga nisbatan
shovqinga chidamlik, nazoratdagi obyekt haroratini va boshqa o lchovchi
ʻ
datchiklarga ta‘sirini bartaraf etishni ta‘minlashga imkon beradi.
5. Ichki tuzilma, buzilishlar va giometriya haqidagi ma‘lumotlar, foydali
O YuCh signal parametrlarini katta qismida mavjuddir: amplitudada, fazada,
ʻ
qutblanish koeffisiyentida, chastota va bosh.
6. O YuCh qo llash tez o tuvchi jarayonlarni kuzatishga va tahlil qilishga
ʻ ʻ ʻ
imkon bergan holda, nazoratni o ta kichik inersiyaligini ta‘minlab beradi.
ʻ
7. O YuCh diapozondagi apparatura foydalanishda qulay va yetarlicha
ʻ
kompakt ravishda tayyorlanishi mumkin.
8. Rezonans radioto lqinli O YuCh usullarini qo llashda materialni
ʻ ʻ ʻ
―sog‘lom va ― defektli zonalarda tuzilmasi, tarkibi va giometriyasini ko p
ʻ
parametrli nazorat qilish imkoni mavjud.
O YuCh texnikasi va usullarini qo llashning afzalliklari – bu radioto lqinlar
ʻ ʻ ʻ
tarqaluvchi yarimo tkazgichli, ferritli, kompozitli va dielektrikli materiallarni
ʻ
tuzilma va mahsulotlarini, yarimfabirikatlarni nazorat qilishdir.
Metal tuzilmalardan radioto lqinlar to liq aks etiladilar, shuning uchun ularni
ʻ ʻ
faqatgina geometrik yuza va tashqi buzilishlarni nazorat qilish uchun qo llash
ʻ

mumkin, qalin metal jismlarni nazoratida esa apparatura datchiklarini nazorat
obyektiga nisbatan ikki tomonli joylashishi talab qilinadi.
Dielektrik materiallarni radioto lqinli nazoratida, dielektrik yo qolishlarniʻ ʻ
burchak tangensi tg δ va dielektrik doimiyligi ε ni bilish zarur (odatda dielektriklar
uchun magnit o tuvchanlik
ʻ μ =1 ) (jadval 1), yarimo tkazgichli va magnitli ʻ
materiallar uchun ε va μ ni hisobga olish zarur, metallar uchu nasosan
o tkazuvchanlik
ʻ σ kattaligi ahamiyatga ega. Yo qolishlar ʻ μ =1; σ =0 siz
chegaralanmagan dielektrik muxitda, maydonni magnitli tashkil etuvchisini
mavjudligi, radioto lqinli nazorat zamonaviy vositalarida asosiy rol o ynovchi
ʻ ʻ
elektrik tashkil etuvchisi E ni mavjudligi bilan bog‘liq. Elektromagnitli to lqinni
ʻ
asosiy parametrlaridan biri bo lib uni qutblanishi hisoblanadi, u E vektori tarqalish
ʻ
borasi bo yicha fazodagi oriyentasiyasi bilan aniqlanadi. Agar vektor E, turli vaqt
ʻ
momentlarda uni tarqalish yo nalishiga perpendikulyar bo lgan yuzada turli
ʻ ʻ
yo nalishlarni qabul qilsa, oxiri aylana ko rinishida bo lsa to lqin xaqiqiy deyiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Agar xuddi shu sharoitlarda vektor oxiri ellipsga ega bo lsa, to lqin ellips bo yicha
ʻ ʻ ʻ
qisman qutblangan deyiladi. Agar vektor E tarqalish yo nalishi atrofida bir xilda
ʻ
aylansa, oxiri esa ellips ko rinishida bo lsa, to lqin ellips bo yicha qutblangan
ʻ ʻ ʻ ʻ
deyiladi (chap yoki o nga). Ba‘zi hollarda ellips aylanaga yoki to g‘ri chiziqqa
ʻ ʻ
qutblanadi.
Radiodefektoskopiya santimetr va millimetrli diapazonidagi o tuvchi
ʻ
radioto lqinlarning (mikroradito lqinlar) xususiyatlariga asoslangan bo lib, asosan
ʻ ʻ ʻ
metall bo lmagan materiallardan tayyorlangan mahsulotlar yuzasida nuqsonlarni
ʻ
aniqlashga imkon beradi.
Ushbu usul po lat listlar, panjaralar, simlarni ishlab chiqarish jarayonida
ʻ
nuqsonlarni aniqlaydi, shuningdek ularning qalinligi yoki diametrini, dielektrik
qoplamalarning qalinligini va boshqalarni nazorat qilishda qo llaniladi. Uzluksiz
ʻ
yoki impuls rejimida ishlaydigan generatordan shox antennalari orqali mikro-
radioto lqinlar mahsulotga ichiga kirib boradi va qabul qilingan signal
ʻ
kuchaytirgichidan o tib, qabul qiluvchi qurilma tomonidan qayd etiladi.
ʻ

12-rasm . Radioto lqinli nazorat usulining amalga oshirilish jarayoni.ʻ
Putur yetkazmaydigan nazorat usullaridan biri bo lgan radio to lqinli
ʻ ʻ
nazoratlarni amalga oshirish jarayonida quyidagi turdagi qurilmalardan foydalanish
mumkin:
- radioto lqinli defektoskoplar;
ʻ
- strukturoskoplar va qalinlik o lchagichlar;
ʻ
- radiointroskoplar;
- reflektometrlar;
- ellipsometrlar, zichlik o lchagichlar;
ʻ
- radioto lqinli o zgartkichlar va b.
ʻ ʻ
Radioto lqinli nazoratni amalga oshirishda qo llaniladigan asboblarning
ʻ ʻ
ayrimlari keltirilgan.

Ultratovushli defektoskop EPOCH LT Qoplamalar qalinligini o lchash asbobiʻ
(tolshinomer)

a) b)
13-rasm. Radioto lqinli nazoratni amalga oshirishda qo llaniladigan asboblar:
ʻ ʻ
a) Metallar qalinligini o lchash asbobi (tolshinomer);
ʻ
b) Strukturoskop МЕТЭК - М

Xulosa
Xulosa qilib shuni ayta olamizki yuqori sifatli maxsulot yaratishda,
maxsulotning umrboqiyligi uzoq muddatlarga yetishi uchun sifat nazoratning
tizimli ravishda takomillashtirishimiz kerak. Mahsulotning qayerda ishlatilishiga
qarab material tanlashimiz kerak. Mahsulot ishlab chiqarilishida, ayniqsa yangi
mahsulot bilan bogliq bolsa, turli xil muammolar paydo boladi. Bu va shunga
oxshash muammolarni tezkorlik bilan hal qilishda mahsulot sifatini boshqarish
tizimlari va uni boshqaruvchi idoralari hal qiluvchi vazifani bajaradi. Mahsulot
sifatini oshirishda standartlashtirish faoliyatining roli kattadir, chunki har qanday
texnologik jarayonlarni bir me'yorda ishlashi, ularni har bir bosqichida me'yoriy
hujjatlarning bajralishiga qanchalik rioya qilinishi, jamoaning mehnat va
texnologik intizomi hal qiluvchi rol o'ynaydi. Misol uchun: bugungi kurs ishimizda
mahsulot sifatini nazorat qilishning radiasion usulini afzallik va kamchiliklarini
ko’rib chiqdik.
Radiasion usul afzalliklariga misol qilib aytadigan bo’lsak mahsulot sifatini
nazorat qilish nuqsonlarni aniqlashda keng qo llaniladi, bu usul yordamidaʻ
materialning bir jinsliligi va butunligi nazorat qilinadi. Bunda jismda yoriqlar,
teshiklar, g ovakliklar, metall va nometall qo shimchalar, qirralarning siljishi va
ʻ ʻ
boshqalarning mavjudligi nazorat qilinadi.
Radiatsion usullarning kamchiliklariga quyidagilarni ko rsatish mumkin:
ʻ
- tadqiqotning aniqligi elementlarning, ya‘ni nurlanish manbayi, detector
(qabul qilgich), shuningdek nurlanish trubasining fokusini to g ri tanlashga
ʻ ʻ
bog‘liqligi. Faqat mukammal geometrik parametrlar mavjud bo'lganda, tadqiqot
aniq natijalarni beradi;
- sezgirlikning chaklanganligi. Hatto eng aniq nuqson defektoskoplarining
ham imkoniyatlari cheklangandir va ular qurilmaning sezgirlik chegarasidan
tashqari sohalardagi nuqsonlarni qayd eta olmaydilar;
- aniqlik yoritilganlikning yo nalishiga bog liq. Misol uchun, agar yoriqni
ʻ ʻ
namoyon bo lish tekisligi yoritilish yo nalishiga to‘g‘ri kelmasa, bunday nuqsonni
ʻ ʻ
sezish muammoli bo‘lishi mumkin;

- ko p sonli qismlar bir-birining ustiga qo yilganda, nuqsonlar ko rinmayʻ ʻ ʻ
qolishii va o rganilayotgan obyekt ostida joylashgan qismlarning konturlaridan
ʻ
farq qilmasligi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "O zbekiston standartlashtirish,
ʻ ʻ
metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi faoliyatini takomillashtirish
chora-tadbirlari to g risida gi PQ-2935-sonli qarori. Toshkent, 2017 yil 28
ʻ ʻ ‖
aprel.
2. O z DSt ISO 9712:2013. Квалификация и сертификация персонала
ʻ
неразрушающего контроля. (ISO 9712:2012, IDT) Узбекское агентство
стандартизации, метрологии и сертификации. Ташкент – 2013.
3. ГОСТ 16504-81. «Система государственных испытаний продукции.
Испытания и контроль качества продукции. Основные термины и
определения».
4. U.A.Maxmonov, U.O.Amirqulov. Standartlashtirish, metrologiya va sifatni
boshqarish. Darslik. T.: «Voris – nashriyot», 2019-290b.
5. G .G .Boboyev. Mahsulot sifati nazorati. Ma‘ruzalar matni. Toshkent,
ʻ ʻ
TDTU, 2019. -151 b.
6. P.R.Ismatullayev, B.M.Axmedov, P.M.Matyakubova, G‗.X.Xamroqulov,
Sh.A.Turayev. Sifat menejmenti tizimi va uni sertifikatlashtirish. Darslik.
«Sano-standart» nashriyoti, Toshkent, 2014. -336 b .
7. https://www.google.com
8. https://ru.wikipedia

Mahsulot sifatini nazorat qilishning radiatsion usuli

Sotib olish