Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 48.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Maishiy omillarning bola nutqning rivojlanishiga ta'siri

Купить
Maishiy omillarning bola nutqning rivojlanishiga ta'siri MUNDARIJA I.KIRISH……………………………………………………………..………3 II.ASOSIY QISM 1. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri – nazariy va amaliy asoslar. 2. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalar. 3. Maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishi va ularni bartaraf etish yo‘llari. III. Xulosa …………………………………………………………………...25 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………..27 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'siri, bolalar uchun muhim psixologik va ijtimoiy jarayondir. Oila muhitida bolalar bilan o‘tkazilgan vaqt, ularning nutq qobiliyatlarini shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ota-onalar va yaqin qarindoshlar bilan bo‘ladigan muloqot, bolalarning so‘z boyligini kengaytirishga, talaffuzni yaxshilashga va o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. 1 Maishiy muhitda bolalar, nutqiy muloqot orqali yangi so‘zlar o‘rganadilar, ularni qabul qilishadi va to‘g‘ri ishlatishga o‘rganadilar. Agar oila a'zolari bolalar bilan faol muloqot qilmasa yoki muloqotda salbiy uslubni qo‘llasa, bu bolalarda nutq rivojlanishida qiyinchiliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bolalarning nutqiy rivojlanishiga ta'sir etuvchi boshqa muhim omil, oila a'zolarining ta'lim darajasi va kommunikativ ko‘nikmalaridir. Ota-onalar va qarindoshlar bolalar bilan suhbatlarda o‘z bilimlarini va ko‘nikmalarini ishlatish orqali ularning rivojlanishiga hissa qo‘shadilar. O‘qish va yozish faoliyatlari, bolalarning nutq qobiliyatlarini oshirishda muhimdir. Ota-onalar bolalariga kitob o‘qishi, hikoyalar aytishi va ularni o‘qishga rag‘batlantirishi, ularning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Maishiy muhitda bolalarning hissiy holati ham alohida ahamiyatga ega. Ijobiy hissiyotlar, bolalarning o‘z-o‘zlariga bo‘lgan ishonchini oshiradi va ularning nutqiy faoliyatda ishtirok etishlariga yordam beradi. Salbiy hissiyotlar esa, bolalarda xavotir va stressni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa muloqot qilishda qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Hissiy muhitni ijobiy qilib shakllantirish, 1 Abduqodirov, A. 2021 Bolalar nutqi va uning rivojlanishi . Tashkent: O‘qituvchi. 2 bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi va ularning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini oshiradi. Natijada, maishiy omillar bola nutqining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Oila muhitida ijobiy muloqot, bolalarning so‘z boyligini kengaytiradi, ularning nutq qobiliyatlarini rivojlantiradi va ijtimoiy moslashuv jarayonida ularga yordam beradi. Ota-onalar va oila a'zolari, bolalar bilan muntazam muloqot qilib, ularning nutqiy rivojlanishiga hissa qo‘shishlari zarur. Bu, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga yo‘l ochadi va ularning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Kurs ishining predmeti: Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'siri predmeti, bolalar o‘z hayotlarida uchraydigan ijtimoiy va psixologik muhitni o‘z ichiga oladi. Bu omillar, oila a'zolari, yaqin do‘stlar, o‘qituvchilar va boshqa ijtimoiy aloqalardagi muloqot usullari orqali bolalar nutqining rivojlanishiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Oila muhitidagi nutqiy interaktsiyalar, bolalarning so‘z boyligini kengaytirish, talaffuzni to‘g‘ri shakllantirish va ularning fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsadi: Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'sirini o‘rganish, bolalar uchun sog‘lom va muvaffaqiyatli kommunikativ qobiliyatlarni shakllantirish maqsadiga qaratilgan. Ushbu jarayon, oilada bolalar bilan o‘tkaziladigan vaqtning sifatini oshirish, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va ijtimoiy muloqotda ishtirok etishlariga yordam berish uchun muhimdir. Ota-onalar va yaqin qarindoshlarning bolalar bilan muloqoti, so‘z boyligini kengaytirish, to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish va o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlariga yordam beradi. Kurs ishining vazifasi: Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'siri vazifasi, bolalarning kommunikativ ko‘nikmalarini shakllantirish va 3 rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu vazifa, oila muhitida bolalar bilan sifatli muloqot o‘rnatish, ularning so‘z boyligini kengaytirish va nutq qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan. Ota-onalar va yaqin qarindoshlar, bolalarning fikrlarini erkin ifoda etishlariga yordam berish, to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish va yangi so‘zlar o‘rganishlariga ko‘maklashish vazifasini bajaradilar. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi :Ushbu kurs ishi kirish,asosiy qism,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 II.ASOSIY QISM 1. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri – nazariy va amaliy asoslar. Mustаqillik yillаri tоm mа’nоdа O‘zbеkistоn Rеspublikаsi ijtimоiy-iqtisоdiy vа mаdаniy tаrаqqiyoti istiqbоlini bеlgilаsh, jаhоn hаmjаmiyati mаmlаkаtlаri sаfidаn munоsib o‘rin egаllаshgа intilish yo‘lidаgi kеng ko‘lаmli islоhоtlаrni аmаlgа оshirish bilаn kеchmоqdа. Jаhоnning rivоjlаngаn mаmlаkаtlаri tаjribаlаrini o‘rgаnish, mаhаlliy shаrt-shаrоit, iqtisоdiy vа intеllеktuаl rеsurslаrni inоbаtgа оlgаn hоldа jаmiyat hаyotining bаrchа sоhаlаridа tub islоhоtlаrning аmаlgа оshirilаyotgаnligi yangidаn-yangi yutuqlаrgа erishishni tа’minlаmоqdа. 2 Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri, bolalar muloqot qobiliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Maishiy muhit, bolalar uchun nutq rivojlanishining asosiy platformasi bo‘lib xizmat qiladi. Bu muhitda ota-onalar, yaqin qarindoshlar va do‘stlar bilan o‘tkazilgan vaqt, bolalar nutqini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ota-onalar bilan muloqot, bolalar uchun nutqning asosiy elementlarini o‘rganish imkonini beradi. Oila a'zolari, bolalar bilan muntazam muloqotda bo‘lishi, ularning so‘z boyligini kengaytirishga va to‘g‘ri talaffuz qilishga yordam beradi. Ota-onalar bilan suhbatlar, bolalarga yangi so‘zlarni o‘rganish, ularni to‘g‘ri ishlatish va fikrlarini ifoda etish imkonini yaratadi. Boshqa tomondan, agar maishiy muhitda nutqiy muloqot kam bo‘lsa yoki salbiy munosabatlar mavjud bo‘lsa, bu bolalarda nutq rivojlanishida qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, maishiy omillar bolalarning hissiy holatiga ham ta'sir qiladi. Oila muhitidagi ijobiy va salbiy hissiyotlar, bolalarning nutq qobiliyatlarini shakllantirish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ijobiy muhit, bolalarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchini oshiradi va 2 Murodova, G. (2020). Oila muhitida bolalar bilan muloqot . Tashkent: Fan va texnologiya. 5 ularning muloqotda faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Salbiy muhit esa, bolalarda nutq qobiliyatlarining pasayishiga olib kelishi, ularning o‘z fikrlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch kelishlariga sabab bo‘lishi mumkin. Shuningdek, maishiy muhitda bolalarning nutq rivojlanishiga ta'sir etuvchi boshqa omillar ham mavjud. Oila a'zolarining ta'lim darajasi, o‘qish va yozish qobiliyatlari, shuningdek, ularning bolalar bilan muloqot qilish uslublari muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar va qarindoshlar tomonidan o‘qish, hikoya aytish va o‘yinlar orqali muloqot qilish, bolalarning nutq rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Amaliy jihatdan, bolalarning nutqini rivojlantirish uchun maishiy muhitda oila a'zolarining roli juda muhim hisoblanadi. Ota-onalar, bolalar bilan muntazam muloqot qilish, ularni o‘qishga rag‘batlantirish va nutq qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha faoliyati orqali bolalarning rivojlanishida ijobiy o‘zgarishlarga erishishlari mumkin. Maishiy omillar, bolalar uchun ta'lim muhitini yaratish, nutq qobiliyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy moslashuv jarayonida muhim o‘rin tutadi. Oila va jamiyat o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash, bolalar uchun yanada rivojlanish imkoniyatlarini yaratadi. Natijada, maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rganilishi zarur. Bu, bolalar nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda ijobiy o‘zgarishlarga erishish va kelajakda muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuvni ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Oila muhitini ijobiy qilib shakllantirish, bolalarning nutq rivojlanishida va ular uchun ta'lim muhitini yaratishda asosiy omil hisoblanadi. Bolaning nutqiy rivojlanishi ko'plab omillar ta’sirida shakllanadi. Ushbu omillarning eng muhimlaridan biri maishiy sharoit va oilaviy muhit hisoblanadi. Bola nutqining rivojlanish jarayoni biologik, ijtimoiy va psixologik omillar bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda oilaviy muhit, ota-onalarning nutqiy faolligi, muloqot 6 sifati va boshqa maishiy sharoitlarning o‘rni katta ahamiyatga ega. Bola hayotining dastlabki yillarida nutq rivojlanishi oiladagi muloqot darajasiga, shuningdek, unga berilayotgan rag‘batga bog‘liq bo‘ladi. Ota-onalar va boshqa yaqin atrofdagilar bilan doimiy nutqiy muloqot bolaning lug‘at boyligini oshirish, to‘g‘ri talaffuz qilish va fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri quyidagi jihatlar bilan bog‘liq. Birinchidan, bola o‘sayotgan oilaviy muhit uning nutqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Oila ichidagi muloqotning faol bo‘lishi, bolaning savollariga to‘g‘ri javob berilishi, nutqiy rag‘batlantirish usullaridan foydalanish uning so‘z boyligini kengaytiradi. Agar bola atrofida yetarli darajada nutqiy faollik bo‘lmasa, uning nutqiy rivojlanishida kechikishlar kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, oiladagi ijtimoiy-iqtisodiy holat ham bolaning nutqiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Oilaning madaniy darajasi, kitob o‘qish an’analari, ta’limga e’tibor bola nutqining shakllanishida muhim omil sanaladi. Ikkinchidan, maishiy omillar ichida texnologiyalar va ommaviy axborot vositalarining roli katta. Televizor, planshet, smartfon kabi texnologiyalar bolaning nutqiy rivojlanishiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, bolaning faqat passiv ravishda televizor tomosha qilishi yoki gadjetdan foydalanishi muloqot ko‘nikmalarining sustlashishiga sabab bo‘lishi mumkin. Biroq, agar ota-onalar bolaning multimedia vositalaridan foydalanishini nazorat qilsa va u bilan birga ko‘rsatuvlarni muhokama qilsa, bu bolaning lug‘at boyligi oshishiga va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishiga ijobiy ta’sir qilishi mumkin. 3 Oiladagi til muhitining o‘ziga xosligi ham bola nutqining rivojlanishiga sezilarli ta’sir qiladi. Ko‘p tilli oilalarda o‘sayotgan bolalar ba’zan ikkita yoki undan ortiq tillarni bir vaqtning o‘zida o‘rganishga harakat qiladilar. Bu holat ba’zan nutqiy rivojlanish jarayonining sekinlashishiga 3 Nurmatov, B. (2020). Bolalar nutqi: muammolar va yechimlar . Qarshi: QDU. 7 olib kelishi mumkin, lekin uzoq muddatda bunday bolalar lingvistik jihatdan boyroq bo‘lib yetishadilar. Shuning uchun ota-onalar bolalariga turli tillarni o‘rgatishda izchillik bilan harakat qilishlari va ularning nutqiy rivojlanishini doimiy kuzatib borishlari lozim.Bolaning atrofidagi maishiy muhit va sharoit ham uning nutqiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Masalan, bola yashayotgan uy muhitining osoyishtaligi, oiladagi emotsional atmosfera va oilaviy muloqotning sifati nutq shakllanishi jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Oilada doimiy stress, zo‘ravonlik yoki yetarli e’tiborning yo‘qligi bolaning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday sharoitlarda bola o‘z fikrlarini erkin ifodalashga qiynaladi va nutqiy faoliyati cheklanib qoladi.Ota-onalar tomonidan bola bilan olib boriladigan pedagogik faoliyat ham uning nutqiy rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bolaga ertaklar o‘qib berish, u bilan doimiy suhbatlashish, rasmli kitoblarni birga tomosha qilish va muhokama qilish, o‘yinlar orqali nutqni rag‘batlantirish kabi pedagogik yondashuvlar bolaning til o‘rganish jarayonini tezlashtiradi. Bundan tashqari, bolaga yangi so‘zlarni o‘rgatishda real hayotiy misollardan foydalanish uning nutqiy rivojlanishini yanada boyitadi.Bolalarning muloqot muhiti ham maishiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Bolalar bog‘chaga borish yoki o‘z tengdoshlari bilan faol muloqot qilish orqali nutqiy rivojlanishini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Agar bola doimiy ravishda yoshi kattalar bilan muloqot qilsa, uning so‘z boyligi ortib borishi mumkin, lekin tengdoshlari bilan o‘yin va muloqot qilish orqali u real kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shu sababli, ota-onalar bolani ijtimoiy muhitga kiritish, tengdoshlari bilan muloqot qilishiga sharoit yaratishlari lozim.Bola nutqining rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, ayniqsa, maishiy omillarning ta’siri katta ahamiyatga ega. Oila muhitining boyligi, ota-onalar bilan doimiy muloqot, pedagogik faoliyat, texnologiyalar va ijtimoiy muhit bolaning nutqiy rivojlanish jarayoniga sezilarli 8 ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ota-onalar bolalarining nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirish va uning to‘g‘ri shakllanishini ta’minlash uchun ongli ravishda harakat qilishlari lozim. Bolaga qo‘shimcha e’tibor qaratish, interaktiv usullarni qo‘llash va unga yetarli nutqiy rag‘bat yaratish orqali bolaning to‘laqonli nutqiy rivojlanishiga erishish mumkin.Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri nazariy va amaliy asoslar bilan bog‘liq holda keng ko‘lamli tadqiqotlarni talab qiladi. Nazariy jihatdan, nutq rivojlanishi jarayoni, psixologiya, pedagogika va lingvistika sohalaridagi bilimlarga tayangan holda o‘rganiladi. Oila muhitida bolalar bilan muloqot qilish uslublari, ularning nutqiy rivojlanishida qanday rol o‘ynashi haqida ko‘plab nazariy tadqiqotlar mavjud. Ota-onalar va oila a'zolarining muloqotda qo‘llashadigan usullari va so‘z boyligi, bolalarda nutq qobiliyatlarini shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi.Amaliy asoslar esa, maishiy omillarni baholash va bolalar uchun ijobiy nutqiy muhit yaratish bo‘yicha konkret strategiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan. Oila muhitida bolalar bilan o‘tkaziladigan vaqtning sifatini oshirish, ularning hissiy holatini yaxshilash va muloqot qilishda faol ishtirok etishlarini rag‘batlantirish amaliy tadbirlar sifatida ko‘riladi. Interaktiv o‘yinlar, hikoya aytish va o‘qish faoliyatlari orqali bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash amaliy ko‘rsatmalardir.Maishiy omillarni nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun zaruriy choralarni ko‘rishga yordam beradi. Bu jarayon, bolalar uchun qulay va rivojlantiruvchi muhit yaratish, ularning kommunikativ qobiliyatlarini oshirish va kelajakdagi muvaffaqiyatlariga yo‘l ochish maqsadida amalga oshiriladi. Natijada, nazariy va amaliy asoslar, bolalarning nutq rivojlanishida maishiy omillarning ta'sirini chuqurroq tushunishga yordam beradi va bu jarayonlarni samarali boshqarish imkonini beradi. Bolaning nutqiy rivojlanishi ko‘plab omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. Maishiy 9 omillar bolaning til o‘zlashtirish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Bola o‘zining birinchi nutqiy tajribasini oilasi va atrofidagi muhit orqali oladi. Oilaviy muhit, ota-onalar bilan muloqotning sifati, uy sharoitidagi til muhiti bolaning nutqiy rivojlanishining nazariy va amaliy asoslarini tashkil etadi. Nazariy jihatdan olib qaralganda, bola nutqining rivojlanishi Vygotskiy, Piaget kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, ularning tadqiqotlarida bola muloqoti atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirda shakllanishi ta’kidlangan. Tilga bo‘lgan ehtiyoj, muloqotga bo‘lgan rag‘bat va nutqiy tajribalar bolaning kognitiv rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, psixolingvistik yondashuvga ko‘ra, bola nutqining rivojlanishi individual va ijtimoiy omillar ta’sirida yuz beradi. Amaliy nuqtai nazardan, bolalar bilan olib boriladigan pedagogik va logopedik ishlar bolaning nutqiy rivojlanish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Ota-onalar tomonidan bolaga yetarli e’tibor qaratilishi, unga so‘z boyligini rivojlantirishga yordam beradigan faoliyatlar tashkil etilishi bolaning til o‘zlashtirish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kitob o‘qish, savol-javob shaklida muloqot olib borish, bolaning fikrlarini izohlashga undash kabi amaliy usullar bolaning so‘z boyligini oshirishga va to‘g‘ri nutqiy rivojlanishiga yordam beradi. Bundan tashqari, zamonaviy texnologiyalarning ta’siri ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bolaning smartfon, televizor va boshqa axborot vositalaridan ortiqcha foydalanishi jonli muloqotni kamaytirishi va natijada nutqiy rivojlanishining orqada qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ota-onalar bolalarni jonli muloqotga jalb qilish, ularni suhbatlarga qo‘shish va faol nutqiy mashg‘ulotlarga jalb qilish orqali bu salbiy ta’sirni kamaytirishlari lozim. Xulosa qilib aytganda, bolaning nutqiy rivojlanishida maishiy omillarning ta’siri juda katta bo‘lib, bu jarayonda nazariy yondashuvlar va amaliy choralar uyg‘un tarzda olib borilishi lozim. Oilaviy muloqot, pedagogik qo‘llab-quvvatlash, to‘g‘ri ma’naviy muhit yaratish bolaning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir 10 ko‘rsatadi. Ota-onalar va pedagoglar bolaning so‘z boyligini kengaytirish, muloqot qobiliyatini rivojlantirish va tilga oid qiziqishini oshirish orqali nutqiy rivojlanish jarayonini yanada samarali kechishini ta’minlashlari mumkin. Inson husni chiroyli bo‘lishi go‘zallikni to‘liq ta’minlab bera olmaydi. Chiroyli talaffuz, nutqning ravonligi ham ko‘rk aslida. Lekin mana shu ko‘rkka ziyon yetkazuvchi va zararlovchi omil bu – nutq buzilishidir. Dunyo miqyosidagi statistik ma’lumotlarga ko‘ra nutq nuqsonlarining soni ko‘payib bormoqda, shuning uchun bolalar va o‘smirlarda nutq kamchiliklarini oldini olish dolzarb muammo bo‘lib qolgan. Bizning mamlakatimizda nutq kamchiliklariga ega bolalar bilan olib boriladigan korreksion-tarbiyaviy va pedagogik ishga katta e’tibor qaratilmoqda. Nutq kamchiliklarini erta aniqlash, korreksion ta’lim va tarbiyani tashkil qilish va ta’lim-tarbiyaning uslublari masalasini hal qilish bo‘yicha ma’lum miqdorda yutuqiarga erishilgan. Ko‘p hollarda maxsus ta’sir etish yo‘llari orqali bolalardagi turli xil nutq patologiyalarini oldini olishga erishilmoqda. Bolalardagi nutq kamchiliklarini o ‘z vaqtida oldini olish nerv- psixik kasalliklami oldini olish bilan uzviy bog'liqdir. Bu davolash, pedagogik va ijtimoiy ta’sirlami o‘z ichiga olgan kompleks tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Nutqning normal shakllanishi uchun miya yarim korteksining ma'lum bir yetuklikka erishishi, artikulyar apparatning shakllanishi va eshitishning saqlanib qolishi kerak. Yana bir ajralmas shart - bu bolaning hayotining birinchi kunlaridan boshlab to‘liq huquqli nutq muhiti. 1 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan nutqni rivojlantirishning asosiy ko‘rsatkichlari keltirilgan . Nutq buzilishi bo‘lgan bolalar - bu normal eshitish va buzilmagan aql bilan nutq rivojlanishida og'ish bo‘lgan bolalar. Nutq buzilishlari xilma-xil bo‘lib, ular talaffuzning buzilishi, nutqning grammatik tuzilishi, lug'atning kambag'alligi, shuningdek, nutq tezligi va ravonligining buzilishida namoyon bo‘lishi mumkin. Og'irlik darajasiga ko‘ra, nutq buzilishlarini davlat 11 maktabida o‘qishga to‘sqinlik qilmaydiganlarga va maxsus tayyorgarlikni talab qiladigan og'ir kasalliklarga bo‘lish mumkin. “Nutq buzilishi, nutqiy muomalaning cheklanganligi bola shaxsining shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, aslida boMmagan ruhiy buzilishlarni, hissiy-irodaviy sohaning o‘ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqarishi, uning xarakteridagi salbiy faziiatiar (tortinchoqlik, qat’iyatsizlik, odamovilik, salbiylik, nom ukam m allik tuyg‘usi)ning rivojlanishi uchun yo‘l ochib berishi mumkin”[1, 6]. Bularning barch Biroq, ommaviy bolalar muassasalarida nutqi buzilgan bolalar ham alohida yordamga muhtoj. Ko‘pgina "umumiy ta'lim" bolalar bog'chalarida nutq terapiyasi guruhlari mavjud bo‘lib, ularda bolalarga nutq terapevti va maxsus ta'limga ega o‘qituvchilar yordam beradi. Nutqni tuzatishdan tashqari, bolalar xotira, diqqat, fikrlash, umumiy va nozik motorli ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan shug'ullanadilar, savodxonlik va matematikani o‘rgatadilar. Umumta’lim maktablari qoshidagi logopediya markazlarida maktab yoshidagi bolalarga yordam ko‘rsatilmoqda. Nutq markazlariga talaffuzida nuqsoni bor, nutqi rivojlanmaganligi sababli yozishda nuqsoni bor, duduqlangan bolalar yuboriladi. Maktabdagi nutq terapiyasi mashg'ulotlarining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan oilaning to‘g'ri nutq ko‘nikmalarini mustahkamlashga qanchalik hissa qo‘shishiga bog'liq 2. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalar. Bolaning nutqiy rivojlanishi ko'plab omillar ta’sirida shakllanadi. Ushbu omillarning eng muhimlaridan biri maishiy sharoit va oilaviy muhit hisoblanadi. Bola nutqining rivojlanish jarayoni biologik, ijtimoiy va psixologik omillar bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda oilaviy muhit, ota-onalarning nutqiy faolligi, muloqot sifati va boshqa maishiy sharoitlarning o‘rni katta ahamiyatga ega. Bola hayotining dastlabki yillarida nutq rivojlanishi oiladagi muloqot darajasiga, shuningdek, unga 12 berilayotgan rag‘batga bog‘liq bo‘ladi. 4 Ota-onalar va boshqa yaqin atrofdagilar bilan doimiy nutqiy muloqot bolaning lug‘at boyligini oshirish, to‘g‘ri talaffuz qilish va fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalarni ishlab chiqish quyidagi jihatlar bilan bog‘liq.Bola o‘sayotgan oilaviy muhit uning nutqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Oila ichidagi muloqotning faol bo‘lishi, bolaning savollariga to‘g‘ri javob berilishi, nutqiy rag‘batlantirish usullaridan foydalanish uning so‘z boyligini kengaytiradi. Agar bola atrofida yetarli darajada nutqiy faollik bo‘lmasa, uning nutqiy rivojlanishida kechikishlar kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, oiladagi ijtimoiy-iqtisodiy holat ham bolaning nutqiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Oilaning madaniy darajasi, kitob o‘qish an’analari, ta’limga e’tibor bola nutqining shakllanishida muhim omil sanaladi.Maishiy omillar ichida texnologiyalar va ommaviy axborot vositalarining roli katta. Televizor, planshet, smartfon kabi texnologiyalar bolaning nutqiy rivojlanishiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, bolaning faqat passiv ravishda televizor tomosha qilishi yoki gadjetdan foydalanishi muloqot ko‘nikmalarining sustlashishiga sabab bo‘lishi mumkin. Biroq, agar ota-onalar bolaning multimedia vositalaridan foydalanishini nazorat qilsa va u bilan birga ko‘rsatuvlarni muhokama qilsa, bu bolaning lug‘at boyligi oshishiga va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishiga ijobiy ta’sir qilishi mumkin.Oiladagi til muhitining o‘ziga xosligi ham bola nutqining rivojlanishiga sezilarli ta’sir qiladi. Ko‘p tilli oilalarda o‘sayotgan bolalar ba’zan ikkita yoki undan ortiq tillarni bir vaqtning o‘zida o‘rganishga harakat qiladilar. Bu holat ba’zan nutqiy rivojlanish jarayonining sekinlashishiga olib kelishi mumkin, lekin uzoq muddatda bunday bolalar lingvistik jihatdan boyroq bo‘lib yetishadilar. Shuning uchun ota-onalar bolalariga 4 Tashkent, A. (2022). Nutqiy rivojlanishning psixologik asoslari . Tashkent: Innovatsiya. 13 turli tillarni o‘rgatishda izchillik bilan harakat qilishlari va ularning nutqiy rivojlanishini doimiy kuzatib borishlari lozim.Bolaning atrofidagi maishiy muhit va sharoit ham uning nutqiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Masalan, bola yashayotgan uy muhitining osoyishtaligi, oiladagi emotsional atmosfera va oilaviy muloqotning sifati nutq shakllanishi jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Oilada doimiy stress, zo‘ravonlik yoki yetarli e’tiborning yo‘qligi bolaning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday sharoitlarda bola o‘z fikrlarini erkin ifodalashga qiynaladi va nutqiy faoliyati cheklanib qoladi.Ota-onalar tomonidan bola bilan olib boriladigan pedagogik faoliyat ham uning nutqiy rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bolaga ertaklar o‘qib berish, u bilan doimiy suhbatlashish, rasmli kitoblarni birga tomosha qilish va muhokama qilish, o‘yinlar orqali nutqni rag‘batlantirish kabi pedagogik yondashuvlar bolaning til o‘rganish jarayonini tezlashtiradi. Bundan tashqari, bolaga yangi so‘zlarni o‘rgatishda real hayotiy misollardan foydalanish uning nutqiy rivojlanishini yanada boyitadi.Bolalarning muloqot muhiti ham maishiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Bolalar bog‘chaga borish yoki o‘z tengdoshlari bilan faol muloqot qilish orqali nutqiy rivojlanishini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Agar bola doimiy ravishda yoshi kattalar bilan muloqot qilsa, uning so‘z boyligi ortib borishi mumkin, lekin tengdoshlari bilan o‘yin va muloqot qilish orqali u real kommunikativ ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shu sababli, ota-onalar bolani ijtimoiy muhitga kiritish, tengdoshlari bilan muloqot qilishiga sharoit yaratishlari lozim.Bola nutqining rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, ayniqsa, maishiy omillarning ta’siri katta ahamiyatga ega. Oila muhitining boyligi, ota- onalar bilan doimiy muloqot, pedagogik faoliyat, texnologiyalar va ijtimoiy muhit bolaning nutqiy rivojlanish jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ota- onalar bolalarining nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirish va uning to‘g‘ri 14 shakllanishini ta’minlash uchun ongli ravishda harakat qilishlari lozim. Bolaga qo‘shimcha e’tibor qaratish, interaktiv usullarni qo‘llash va unga yetarli nutqiy rag‘bat yaratish orqali bolaning to‘laqonli nutqiy rivojlanishiga erishish mumkin. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalar, bolalar uchun sog‘lom va muvaffaqiyatli kommunikativ qobiliyatlarni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Oila muhitidagi ijobiy omillar, bolalarning nutq rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ota-onalar bilan muloqotda bo‘lish, ularning bolalarga qiziqishlari, nutqiy faoliyatga rag‘batlantirishlari, yuqori darajadagi so‘z boyligini shakllantirishga yordam beradi. Maishiy omillarni baholash jarayonida, bolalar muloqot qilayotgan oila a'zolarining nutqiy faoliyati, ularning bolalar bilan suhbatlardagi ishtiroki va muloqot uslublari muhim ahamiyatga ega. Pedagogik strategiyalar, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda maishiy omillardan qanday foydalanishni belgilaydi. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalar bilan muloqotda bo‘lishda interaktiv o‘yinlar, hikoya aytish va o‘qish faoliyatlarini qo‘llash orqali ularning nutq rivojlanishiga yordam berishlari mumkin. Masalan, bolalarga hikoya yozish yoki o‘qish jarayonida savollar berish, ularning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi va nutqiy ko‘nikmalarini oshiradi. Shuningdek, oila muhitida bolalar uchun nutq rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni yaratish muhimdir. Ota-onalar uchun maishiy muhitda bolalar bilan muloqot qilishning samarali usullari bo‘yicha seminarlar va treninglar o‘tkazish, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi. Pedagogik strategiyalar, bolalar uchun ijobiy va rag‘batlantiruvchi muhit yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bu, ularning o‘z fikrlarini ifoda etish va nutq qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni ta'minlaydi. 15 Bundan tashqari, maishiy omillarni baholash jarayonida, bolalarda nutq buzilishlarining sabablari va ularning ta'siri o‘rganilishi zarur. Nutq rivojlanishidagi qiyinchiliklarni tushunish, pedagogik strategiyalarni belgilashda muhim ahamiyatga ega. Agar bolalarda nutq buzilishlari aniqlansa, o‘qituvchilar va psixologlar, individual yondashuvlarni qo‘llashlari lozim. Bu, bolalarning ehtiyojlari va imkoniyatlariga mos keladigan strategiyalarni ishlab chiqish imkonini beradi. Natijada, maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalar, bolalar uchun muvaffaqiyatli kommunikativ qobiliyatlarni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Oila muhitini ijobiy shakllantirish, bolalarning nutq rivojlanishida va ijtimoiy moslashuv jarayonida asosiy omil hisoblanadi. Ota-onalar va o‘qituvchilar, bolalar bilan muloqotda bo‘lish orqali ularning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda o‘zaro hamkorlikda ishlashlari zarur. Bu, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga yo‘l ochadi va ularning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga yordam beradi. Bolaning nutqiy rivojlanishi turli omillar ta’sirida shakllanadi, ulardan biri maishiy omillardir. Bola eng birinchi til tajribasini oilaviy muhitda oladi va shu sababli oiladagi muloqot sifati, ijtimoiy-madaniy sharoitlar va ota-onalarning yondashuvi uning nutqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Maishiy omillarni baholash orqali bolaning nutqiy rivojlanishidagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun samarali pedagogik strategiyalarni ishlab chiqish mumkin. Maishiy omillarning ta’sirini baholashda bola bilan oila a’zolari o‘rtasidagi muloqot chastotasi va sifati, ota-onalarning bola bilan o‘yin va suhbat orqali shug‘ullanish darajasi, kitob o‘qish madaniyati va til muhitining boyligi hisobga olinadi. Agar bolaning kundalik hayotida jonli muloqot yetarli bo‘lmasa yoki bola ko‘proq texnologik vositalardan foydalanishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, bu uning nutqiy rivojlanishida salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, 16 oilaning ijtimoiy-iqtisodiy holati, stress omillari va oiladagi emotsional muhit ham bolaning so‘z boyligiga va muloqot qobiliyatiga ta’sir qiladi. Baholash natijalariga ko‘ra, pedagogik strategiyalar ishlab chiqiladi. Ulardan biri ota-onalarni bola bilan muloqotni ko‘paytirishga undash va ularning til rivojlanishidagi rolini oshirishdir. Bu maqsadda ota-onalar uchun maxsus treninglar va maslahatlar tashkil etilishi mumkin. Ikkinchi strategiya – ta’lim muhitini boyitish bo‘lib, bunda bolaning so‘z boyligini oshirishga qaratilgan interaktiv o‘yinlar, kitob o‘qish amaliyotlari va muloqotni rag‘batlantiruvchi faoliyatlar joriy etiladi. Bundan tashqari, pedagoglar va logopedlar tomonidan bolaning nutqiy rivojlanishiga ko‘maklashish maqsadida maxsus dasturlar ishlab chiqilishi lozim. Masalan, nutqni rag‘batlantiruvchi mashg‘ulotlar, vizual va eshitish stimullaridan foydalanish, individual va guruhli mashg‘ulotlar orqali bola nutqining to‘laqonli rivojlanishiga yordam berish mumkin. Xulosa qilib aytganda, maishiy omillar bolaning nutqiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi va ularni baholash natijasida pedagogik strategiyalarni aniq belgilash mumkin. Ota-onalar va pedagoglarning hamkorligi, bolaga tilga oid muhit yaratish, interaktiv usullardan foydalanish va oilaviy muloqotni rivojlantirish orqali bolaning nutqiy qobiliyatlarini oshirishga erishish mumkin. Shunday qilib, maishiy sharoitlarni to‘g‘ri boshqarish va pedagogik yondashuvlarni samarali joriy etish bolaning til rivojlanish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalar, bolalar uchun sog‘lom va samarali nutqiy muhit yaratishda muhim ahamiyatga ega. Ta'sirni baholash jarayoni, oila muhitida bolalar bilan muloqotning sifatini va miqdorini aniqlashga qaratilgan. Ota-onalar va yaqin qarindoshlarning bolalar bilan suhbatlari, o‘yinlari va boshqa interaktiv faoliyatlar orqali amalga oshirilgan muloqotlari, bolalarning so‘z boyligini oshirish va ularning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda qanday rol 17 o‘ynashini ko‘rsatishi mumkin. Pedagogik strategiyalar, bolalar bilan ishlashda ijobiy ta'sir ko‘rsatadigan yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Ota-onalar va o‘qituvchilar bolalarga muntazam ravishda kitob o‘qib berish, hikoyalar aytish va interaktiv o‘yinlar o‘tkazish orqali ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashlari zarur. Ushbu strategiyalar, bolalarning o‘z fikrlarini ifoda etishlariga, to‘g‘ri talaffuzni o‘rganishlariga va yangi so‘zlarni o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Shuningdek, bolalarning hissiy holatiga e'tibor berish ham muhimdir. Stressli yoki salbiy muhitlarda bolalar nutq rivojlanishida qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Shuning uchun, ijobiy hissiy munosabatlarni rivojlantirish uchun ota-onalar va pedagoglar, bolalar bilan iliq va samimiy muloqot qilishlari, ularni qo‘llab-quvvatlashlari va rag‘batlantirishlari lozim. Natijada, maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalarni qo‘llash, bolalarning kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim vositalar bo‘lib xizmat qiladi. Bu jarayon, bolalar uchun qulay va rivojlantiruvchi muhit yaratishga yordam beradi, ularning kelajakdagi ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli ishtirok etishlariga yo‘l ochadi. O‘sib kenlayotgan bola shaxsining madaniyati uning axloqi, odobi, xulqi, insoniylik sifat va fazilatlari bilan belgilanadi. Bolada shakllanadigan nutq madaniyati madaniy, aqliy, xuquqiy, diniy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi va tarkib topadi. Mazkur bilimlar o‘z navbatida bola shaxsining madaniyatlilik darajasi va ko‘rsatkichlari hamda ulardagi shaxsiy sifat va fazilatlarni kamol topishiga, kelajakda yetuk inson sifatida jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishga imkon beradi. Demak, bola shaxsida madaniyat o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. U egallangan bilim, ko‘nikma va malakaklar ta’sirida ro‘yobga chiqadi. Madaniyat - jamiyatning muayyan a’zosi ya’ni bola shaxsining turli faoliyati (o‘quv, o‘yin, mehnat) jarayonida to‘plangan barcha ijobiy, aqliy yutuqlar 18 majmuasi sanaladi. Ijodkor pedagog bola shaxsining nutq madaniyatini shakllantirishda orttirilgan boy tajribalar bilan bir qatorda xorij tajribalaridan ham kengroq foydalanishga e’tibor qaratishi maqsadga muvoffiq sanaladi. Bunda tarbiyachi - pedagogning tashabbuskorligi, krieativligi, kamunikativligi, kognitivligi va refleksiv yondashishi natijasida bola shaxsi ajdodlar tarixi va madaniyati, adabiyoti, san’ati, an’analari va urf-odatlari haqida chuqur bilim egallaydi. Madaniyatlararo konpetensiyalarni o‘rganish orqali talabalarning davlatlararo madaniy merosiga bo‘lgan qiziqishi va salohiyati oshadi. Til - aloqa vositasi bo‘lsa, nutq - aloqa shaklidir. Inson hayotida har ikkisining ham o‘rni beqiyosdir. Nutq shaxslararo muloqotni ta‘minlovchi vositadir. Inson dunyoga kelibdiki, atrof-muhitda u bilan birga bo‘lgan insonlar bilan muloqot jarayonida bo‘ladi. Aslini olganda bu muloqotning poydevori ona qornida shakllanadi. Bola ona qornida 3 oylik bo‘lganida uning yuragi ura boshlaydi. Aynan shu davrda bola onaning psixologik holatini his qiladi hamda tovushlarni eshitadi. Bu davrda onaning bolasi bilan muloqot qilishi muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Shaxs tarbiyasining negizi ham onaning homiladorlik davriga borib taqaladi. Bu holat olimlar tomonidan ham o‘z isbotini topgan. Shu mavzudagi turli rivoyatlar bizgacha yetib kelgan. Rivoyat qilishlaricha , bir donishmandning oldiga 6 oylik bolani tarbiyalab bering, deb olib borishadi. Shunda donishmand so‘raydi, “Bolangiz necha oylik bo‘ldi?” desa. “ Bolamiz 6 oylik bo‘ldi “ deb javob qaytarishadi. “ Bola tarbiyasiga 6 oy kechikibsizlar” deb javob beradi, donishmand. Shunday ekan, biz tarbiyani ona qornidan boshlashimiz zarur bo‘lgani kabi, muloqotni ham shu davrdan boshlashimiz lozim. Bu muloqot jarayoni u dunyoga kelgach, alla orqali bevosita olib boriladi. Bola tug‘ilgandan so‘ng, ona o‘z mehrini alla ohanglariga tushirib, bolasini allalaydi, ovutadi, butun dil isxorlarini eshilib sochilib kuylaydi. Bola alla orqali birinchi navbatda onasini 19 muhabbatini, mehrini sezadi, tovushlar va kuy bilan tanishadi, orom olib yotadi. Ammo bugungi kunda dilni xira qiladigan bir holat borki, aksariyat yosh onalar bolalariga alla aytishmaydi, yoxud alla aytishni bilishmaydi, go‘yoki eskicha qarash qabig‘ida ish tutadi. Oqibatda buning salbiy ta‘siri yillar o‘tgach , namoyon bo‘ladi. Alla bolada nutqning tezroq vujudga kelishiga yordam beradi. Masalan, alla ko‘p eshitgan bolalar, beshikda yotgan paytida onasi aytgan alla tembriga mos ravishda tovushlarni chiqarib o‘zlariga-o‘zlari alla aytadilar. Bu o‘z-o‘zidan bolada tovushga taqlidchilikni vujudga keltirib, muloqotga kirishishiga imkon yaratadi. Psixolog olimlarning fikricha, bolani besh-oylikdan boshlab nutqni tushunishga o‘rgata boshlash kerak. Buning uchun bolaga, biror predmetni nomini bir necha marta aytib, takror takror eslatib ko‘rsatish kerak. Bu holat bir necha marotaba takrorlangach, keyingi safar shu predmetni ko‘zi bilan qidira boshlaydi. Bu narsa bolaning kattalar nutqiga tushuna boshlashini bildiradi. Bola nutqini shakllantirishda nafaqat muloqot qilish balki, ularda sensor motorikani shakllantirish ham, samarali natija beradi. Bolada yirik va mayda motorikalarni rivojlantirish, miya faoliyatiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatib, nutqining rivojlanishiga, tafakkur, idrok, xotiraning shakllanishiga motivatsiya beradi. Bola nutqining noto‘g‘ri shaklkanishi va buzilishining yana bir sababi, ikki tilda so‘zlashuv muhitidir. Ayrim ota-onalar farzandini ikki tilni baravar o‘rganishini xohlaydilar va o‘z ona tilida ravon so‘zlay olmagan bolalariga boshqa xorijiy tillarni o‘rgatishga harakat qilishadi. Natijada o‘z ona tilining grammatik qurilishini yaxshi bilmagan bola, o‘zga tilni ham mukammal o‘zlashtira olmaydi, bola nutqida ikki til qorishmasi yuzaga keladi. Na, u tilda na bu tilda aniq va ravon gapira olmaydi. Yoki ota-onalar va pedagog tarbiyachilar bola nutqini rivojlantirishda aniq rejali yondashishi kerak bo‘ladi. Jadidchi olimlarda Mahmudxo‘ja Behbudiyning shunday so‘zlari bor: “ Avval biz musulmon bo‘laylik, o‘z o‘zbek 20 tilimizni bilaylik, ana undan keyin ikkita emas, to‘rtta tilni o‘rganaylik.” Bu til o‘rganishga nisbatan sharqona qarashning namunasi bo‘lsa, g‘arbda ham til o‘rganishga nisbatan bir qancha fikrlar mavjud. Y.I. Tixeyeva o‘zining ilmiy qarashlarida, bolalarni o‘qitishda dastlab o‘z ona tilisini o‘rgatish, uni mukammal o‘zlashtirishini maqsadga muvoffiq deb hisoblaydi. Yuqoridagi muammolarni bartaraf etishda, Maktabgacha ta’lim tashkiloti hamda oila hamkorligi nihoyatda muhimdir. Bunda tarbiyachi-pedagog bolalarning ota-onasi bilan muloqotda bo‘lishi kerak. Pedagog bolaning psixologik va fizologik holatini hisobga olib, ta‘lim-tarbiya jarayonini olib borishi lozim. O‘z-o‘zidan buni qanday amalga oshirish mumkin degan savol tug‘iladi. 3. Maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishi va ularni bartaraf etish yo‘llari. Maishiy omillar bolaning nutqiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Oila muhiti, ota-onalarning muloqot madaniyati, atrof-muhit sharoitlari va turmush tarzi bolaning til o‘rganish jarayoniga ta’sir qiluvchi asosiy omillardir. Agar bu omillar noxush holatda bo‘lsa, bola nutqining rivojlanishida turli buzilishlar yuzaga kelishi mumkin. Maishiy sharoitlarning yetarli darajada nutqiy rag‘batlantiruvchi bo‘lmasligi, ota-onalar bilan muloqotning cheklanganligi, texnologiyalarning noto‘g‘ri ishlatilishi kabi omillar nutqiy rivojlanishning ortda qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Nutqiy rivojlanishning buzilishiga sabab bo‘luvchi asosiy maishiy omillar orasida ota-onalarning befarqligi, uyda yetarli darajada muloqotning bo‘lmasligi, bolaning passiv ravishda texnologik vositalardan foydalanishi va oilaviy nizolar mavjudligi ajralib turadi. Bunday sharoitlarda bola yetarli darajada lug‘at boyligini rivojlantira olmaydi va o‘z fikrlarini to‘liq ifodalashga qiynaladi. Shuningdek, bola tez-tez stressga duchor bo‘lsa, nutqiy rivojlanishning sekinlashishi yoki noto‘g‘ri 21 shakllanishi kuzatiladi. Nutqiy rivojlanish buzilishlarini bartaraf etish uchun bir qator pedagogik va psixologik yondashuvlar qo‘llanilishi lozim. Avvalo, ota-onalar bola bilan faol va doimiy nutqiy muloqot olib borishlari zarur. Ertak o‘qish, savollarga javob berish, suhbatlashish kabi usullar bolaning so‘z boyligini kengaytirishga yordam beradi. Shuningdek, bolaning muloqot muhiti boyitilishi kerak. Bog‘cha yoki maktabgacha ta’lim muassasalariga borishi, tengdoshlari bilan o‘yinlar orqali muloqot qilishi nutqiy ko‘nikmalarining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Bolaga interaktiv ta’lim resurslarini taqdim etish, uni nazorat ostida televizor ko‘rsatish va gadjetlardan samarali foydalanishga o‘rgatish orqali nutqiy rivojlanishga ko‘maklashish mumkin. Bunda ota-onalar bolalar bilan birga o‘yinlar o‘ynash, multfilmlar tomosha qilish va muhokama qilish orqali ularning lug‘at boyligini oshirishlari lozim. Oilaviy muhitni yaxshilash ham muhim omillardan biridir. Oiladagi mehr-muhabbat, farzandga nisbatan iliq munosabat, stress omillarini kamaytirish bolaning psixologik holatiga ijobiy ta’sir qiladi va nutqiy rivojlanish jarayonining tezlashishiga yordam beradi. Shuningdek, agar bola nutqiy buzilishlar bilan duch kelsa, mutaxassis logopedlar va psixologlar bilan ishlash muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, bola nutqining rivojlanishida maishiy omillarning ta’siri katta bo‘lib, bu jarayonning buzilishiga turli xil omillar sabab bo‘lishi mumkin. Ushbu buzilishlarni bartaraf etish uchun ota-onalar, pedagoglar va jamiyat birgalikda harakat qilishi, bolaning muloqot muhiti va nutqiy rivojlanish imkoniyatlarini yaxshilashi lozim. Bola bilan faol suhbat olib borish, texnologiyalardan foydali foydalanish, ijtimoiy muhitni boyitish va pedagogik qo‘llab-quvvatlash orqali nutqiy buzilishlarning oldini olish va ularni bartaraf etish mumkin. Maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishi, bolalar o‘rtasida tez-tez uchraydigan muammolardan biridir. Bu buzilishlar, oila 22 muhitidagi salbiy muloqot, hissiy muhitning noqulayligi yoki ota-onalarning nutqiy qobiliyatlarining yetarli darajada bo‘lmasligi kabi omillar sababli yuzaga kelishi mumkin. Masalan, bolalar bilan kam muloqot qilish, salbiy fikrlar bildirish yoki ularni rag‘batlantirmaslik, bolalarning so‘z boyligini cheklashi va nutq qobiliyatlarining rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shuningdek, bolalarning o‘zaro muloqotda ishtirok etmasligi, nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlarini kamaytiradi. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun bir qator yo‘llar mavjud. Birinchidan, oila muhitida ijobiy muloqotni o‘rnatish zarur. Ota- onalar bolalar bilan muntazam ravishda suhbatlashishlari, ularni tinglashlari va fikrlarini hurmat qilishlari lozim. Ikkinchidan, bolalarga kitob o‘qish, hikoyalar aytish va interaktiv o‘yinlar orqali nutqiy ko‘nikmalarini oshirishga yordam berish zarur. Ushbu faoliyatlar, bolalarning so‘z boyligini kengaytirishga, talaffuzni yaxshilashga va o‘z fikrlarini erkin ifoda etishga yordam beradi. Shuningdek, bolalar bilan hissiy jihatdan iliq va samimiy munosabatlar o‘rnatish muhimdir. Ijobiy hissiy holat, bolalarning o‘z-o‘ziga ishonchini oshiradi va muloqotda faol ishtirok etishga undaydi. Agar bolalar salbiy tajribalarga duch kelsalar, bu holatlarni bartaraf etish uchun psixologik yordam yoki mutaxassislar bilan maslahatlashish ham foydali bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishi muammolarini bartaraf etish, bolalar uchun qulay va rivojlantiruvchi muhit yaratishga qaratilgan strategiyalarni amalga oshirishni talab etadi. Bular, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Bolaning nutqiy rivojlanishi turli omillar ta’sirida shakllanadi, ulardan biri maishiy omillardir. Bola eng birinchi til tajribasini oilaviy muhitda oladi va shu sababli oiladagi muloqot sifati, ijtimoiy-madaniy sharoitlar va ota-onalarning yondashuvi uning nutqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan esa noqulay maishiy sharoitlar, yetarlicha muloqotning mavjud emasligi 23 yoki noto‘g‘ri tarbiya usullari bolaning nutqiy rivojlanishining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar orasida ota-onalar bilan muloqot yetishmovchiligi, bolaning passiv ijtimoiy hayoti, televizor va smartfon kabi texnologiyalarga ortiqcha bog‘lanish va oiladagi psixologik muhitning salbiyligi mavjud. Agar bola muloqotga yetarlicha jalb qilinmasa yoki unga til rivojlanishiga yordam beradigan rag‘batlantiruvchi faoliyatlar taqdim etilmasa, bu nutqiy kechikish yoki buzilishlarga olib kelishi mumkin. Nutqiy rivojlanishning buzilishini bartaraf etish uchun bir qator samarali usullar mavjud. Birinchidan, ota-onalarni bolalar bilan muntazam va sifatli muloqot qilishga o‘rgatish lozim. Bu jarayonda bolaning nutqiy faolligini oshirish uchun kitob o‘qish, she’r yodlash, qo‘shiq aytish va birgalikda o‘yinlar o‘ynash katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, bola atrofida boy nutqiy muhit yaratish zarur. Bu nutqni rivojlantirishga xizmat qiluvchi interaktiv o‘yinlar, multfilmlar va hikoyalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, logopedik mashg‘ulotlar, maxsus nutqiy terapiya dasturlari ham bolaning nutqiy rivojlanishidagi kamchiliklarni bartaraf etishda muhim o‘rin tutadi. Agar nutq buzilishlari ancha jiddiy bo‘lsa, mutaxassis-logoped va defektologlarning yordami talab qilinadi. Ular bolaning individual xususiyatlariga qarab maxsus mashqlar, nutqni stimullovchi metodlar va ijtimoiy adaptatsiya dasturlarini ishlab chiqadilar. Bundan tashqari, bog‘cha va maktabgacha ta’lim muassasalarida ham nutqiy rivojlanishga qaratilgan maxsus pedagogik yondashuvlarni joriy etish maqsadga muvofiq. Bolalarni nutqiy faoliyatga jalb etish uchun teatr o‘yinlari, hikoya qilish mashg‘ulotlari va rolli o‘yinlardan foydalanish mumkin. Ushbu usullar bolalarning so‘z boyligini oshirish bilan birga, ularda muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. 24 Maishiy omillar bolaning nutqiy rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Ota-onalar, pedagoglar va mutaxassislarning hamkorligi orqali bolalarning nutqiy rivojlanishidagi buzilishlarni bartaraf etish va ularning to‘g‘ri shakllanishiga erishish mumkin. Bu esa kelajakda bolalarning ijtimoiy va akademik muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maishiy omillar ta'sirida nutqiy rivojlanishning buzilishi bolalarda kommunikativ qobiliyatlarning pasayishiga olib kelishi mumkin. Buzilishlar ko‘pincha oila muhitidagi salbiy muloqot, ota- onalarning vaqt ajratmasligi yoki hissiy muhitning noqulayligi natijasida yuzaga keladi. Masalan, bolalar bilan kam suhbatlashish yoki ularni rag‘batlantirmaslik, ularning so‘z boyligini cheklaydi va nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlarini kamaytiradi. Shuningdek, bolalar o‘zaro muloqotda ishtirok etmasliklari, ularning nutqiy rivojlanishida qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Buzilishlarni bartaraf etish uchun bir nechta samarali yo‘llar mavjud. Avvalo, oila muhitida ijobiy muloqot o‘rnatish zarur. Ota-onalar bolalar bilan muntazam ravishda suhbatlashishlari, ularni tinglashlari va fikrlarini hurmat qilishlari muhimdir. Ikkinchidan, bolalar uchun kitob o‘qish, hikoyalar aytish va interaktiv o‘yinlar o‘tkazish orqali nutqiy ko‘nikmalarini oshirish mumkin. Bu faoliyatlar bolalarning so‘z boyligini kengaytirishga, to‘g‘ri talaffuzni shakllantirishga va o‘z fikrlarini erkin ifoda etishga yordam beradi. Hissiy jihatdan iliq va samimiy munosabatlar o‘rnatish ham muhimdir. Ijobiy hissiy muhit, bolalarning o‘z-o‘ziga ishonchini oshiradi va muloqotda faol ishtirok etishga undaydi. Agar bolalar salbiy tajribalarga duch kelsalar, psixologik yordam yoki mutaxassislar bilan maslahatlashish foydali bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ota-onalar va pedagoglar bolalarni nutqiy rivojlanishida qo‘llab-quvvatlash uchun dasturlar va treninglarga jalb qilishlari mumkin. Umuman olganda, maishiy omillar ta'sirida nutqiy rivojlanishning buzilishlarini bartaraf etish uchun to‘g‘ri strategiyalarni ishlab 25 chiqish va amalga oshirish zarur. Bu, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun mustahkam asos yaratadi va ularning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolaning nutqiy rivojlanishi turli omillar ta’sirida shakllanadi, ulardan biri maishiy omillardir. Bola eng birinchi til tajribasini oilaviy muhitda oladi va shu sababli oiladagi muloqot sifati, ijtimoiy-madaniy sharoitlar va ota-onalarning yondashuvi uning nutqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan esa noqulay maishiy sharoitlar, yetarlicha muloqotning mavjud emasligi yoki noto‘g‘ri tarbiya usullari bolaning nutqiy rivojlanishining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar orasida ota-onalar bilan muloqot yetishmovchiligi, bolaning passiv ijtimoiy hayoti, televizor va smartfon kabi texnologiyalarga ortiqcha bog‘lanish va oiladagi psixologik muhitning salbiyligi mavjud. Agar bola muloqotga yetarlicha jalb qilinmasa yoki unga til rivojlanishiga yordam beradigan rag‘batlantiruvchi faoliyatlar taqdim etilmasa, bu nutqiy kechikish yoki buzilishlarga olib kelishi mumkin. Nutqiy rivojlanishning buzilishini bartaraf etish uchun bir qator samarali usullar mavjud. Birinchidan, ota-onalarni bolalar bilan muntazam va sifatli muloqot qilishga o‘rgatish lozim. Bu jarayonda bolaning nutqiy faolligini oshirish uchun kitob o‘qish, she’r yodlash, qo‘shiq aytish va birgalikda o‘yinlar o‘ynash katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, bola atrofida boy nutqiy muhit yaratish zarur. Bu nutqni rivojlantirishga xizmat qiluvchi interaktiv o‘yinlar, multfilmlar va hikoyalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, logopedik mashg‘ulotlar, maxsus nutqiy terapiya dasturlari ham bolaning nutqiy rivojlanishidagi kamchiliklarni bartaraf etishda muhim o‘rin tutadi. Agar nutq buzilishlari ancha jiddiy bo‘lsa, mutaxassis-logoped va defektologlarning yordami talab qilinadi. Ular bolaning individual xususiyatlariga qarab maxsus mashqlar, nutqni stimullovchi metodlar va ijtimoiy adaptatsiya dasturlarini ishlab chiqadilar. 26 Bundan tashqari, bog‘cha va maktabgacha ta’lim muassasalarida ham nutqiy rivojlanishga qaratilgan maxsus pedagogik yondashuvlarni joriy etish maqsadga muvofiq. Bolalarni nutqiy faoliyatga jalb etish uchun teatr o‘yinlari, hikoya qilish mashg‘ulotlari va rolli o‘yinlardan foydalanish mumkin. Ushbu usullar bolalarning so‘z boyligini oshirish bilan birga, ularda muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Maishiy omillar bolaning nutqiy rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Ota-onalar, pedagoglar va mutaxassislarning hamkorligi orqali bolalarning nutqiy rivojlanishidagi buzilishlarni bartaraf etish va ularning to‘g‘ri shakllanishiga erishish mumkin. Bu esa kelajakda bolalarning ijtimoiy va akademik muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Nutqning faol ishtiroki tufayli inson tevarak - atrof, borliq haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Shu bilan birga nutq bolaning rivojlanishida, uning ta’lim tarbiya olishida asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bolalarda eng ko‘p uchraydigan nuqsonlardan biri nutqning to‘liq rivojlanmasligidir. Bunday nutq kamchiligiga uchragan bolalar nutqi o‘ziga xosligi bilan boshqa nutq kamchiliklardan farq qiladi. Etiopatogenetik nuqtai nazardan nutqi rivojlanmagan bolalar turli xildagi guruhlarni tashkil etadi. Ba’zi vaziyatlarda mazkur holat ko‘pincha genetik tabiatga ega bo‘lgan konstitusional xarakterga ega. Odatda bunday bolalardagi nuqsonning klinik manzarasi jiddiy psixopatologik belgilarga, ayniqsa psixoorganik belgilarga ega bo‘lmaydi. Boshqa bir holatlarda zararlanish belgilari, ya’ni psixoorganik va boshqa psixopatologik belgilar yorqin namoyon bo‘ladi. T.B.Filicheva nutqiy rivojlanishning IV darajasini ta’riflab bergan. Nutqiy rivojlanishning I darajasi – umum qo‘llaniladigan nutqning mavjud emasligi, jumlali nutqning (nutqsiz bolalar) mavjud emasligi bilan tavsiflanadi. Mazkur darajadagi bolalar muloqot uchun sodda so‘zlardan, tovushlarga bo‘lgan taqlid, maishiy mazmundagi alohida ot va fe’llardan, sodda gap bo‘laklaridan foydalanib, 27 ularning tovush tarkibi noaniq va turg‘un emas. Bola o‘z “bayoni”ni mimika va imo-ishora bilan mustahkamlaydi. Mazkur bolalar uchun muloqot jarayonidagi nutqiy izlanishga bo‘lgan katta tashabbuskorlik va o‘z nutqiga bo‘lgan tanqidiy munosabat xarakterli. Nutqiy rivojlanishning II darajasida – imo-ishora va sodda so‘zlardan tashqari, buzilgan bo‘lsada biroq doimiy umumqo‘llaniladigan so‘zlar paydo bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida ba’zi grammatik shakllar farqlana boradi. Biroq mazkur jarayon turg‘un bo‘lmagan xarakterga ega bo‘lib, nutqning qo‘pol rivojlanmaganligi mazkur bolalarda yorqin ifodalanadi. Bolalar bayonlari odatda kambag‘al bo‘lib, bola idrok etayotgan predmet va harakatlarni sanab o‘tish bilan chegaralanadi. Maxsus korreksion ta’lim ta’sirida bolalar nutqiy rivojlanishning yangi III darajasiga o‘tadilar. Mazkur daraja leksikgrammatik va fonetik-fonematik rivojlanmaganlik elementlariga ega bo‘lgan keng jumlali nutqning mavjudligi bilan xarakterlanadi, bu esa bolalarning atrofdagilar bilan nutqiy muloqotini kengaytirish imkonini beradi. Mazkur darajadagi bolalar atrofdagilar bilan muloqotga faqatgina ota-onalari, tarbiyachilar, ular nutqiga tegishli izohlarni kiritishga qodir kishilar ishtirokidagina kirishadilar. Erkin muloqot juda murakkab kechadi. Bolalar to‘g‘ri talaffuz eta olgan tovushlar mustaqil nutqda yetarlicha aniq jaranglamaydi. Tovushlarning differensiatsiyalashmagan talaffuzi xarakterli bo‘lib, bunda bir tovush bir vaqtning o‘zida mazkur fonetik guruhga mansub ikki yoki bir necha tovushlar bilan almashtiriladi. Endilikda mazkur bosqichda bolalar nutqning barcha qismlaridan foydalanadilar, sodda grammatik shaklllarni to‘g‘ri qo‘llaydilar, sodda yig‘iq va sodda yoyiq gaplarni qurishga harakat qiladilar. Ular o`z oilalari haqida onsonlikcha so`zlab bera oladilar, qisqa hikoyani tuza oladilar. Og`zaki nutqiy muloqotda bolalar ular uchun qiyin bo`lgan so`zlar va iboralarni chetlab o`tishga harakat qiladilar. Bolalar keng jumlali nutqdan foydalanishlariga qaramay ular o`zlarining normal nutqga ega tengdoshlariga 28 qaraganda gaplarni mustaqi tuzishda katta qiyinchiliklarni sezadilar. Nutqiy rivojlanishning III darajasiga ega bolalarda tovushlar talaffuzidagi barcha nuqsonlar kuzatiladi (sigmatizm, rotatsizm, lambdatsizm). Logopedik ishlar davomida ko`pgina bolalarda nutqning to`liq rivojlanmaganligini bartaraf etish imkoni mavjud, lekin ba’zi holatlarda mazkur jarayon yetarlicha samarali kechmagan, bu esa nutqiy rivojlanishning IV darajasini ajratishni talab etdi. T.B.Filicheva nutqiy rivojlanishning IV darajasini quyidagicha ta’riflagan – nutqning leksik-grammatik va fonetik-fonematik rivojlanmaganligining yorqin tarzda ifodalanmagan elementlariga ega keng jumlali nutq.Zamonaviy tadqiqot ma’lumotlarini umumlashtirish natijasida nutqiy dezontogenezning ba’zi umumiy va o`ziga xos qonuniyatlarini ajratib ko`rsatish mumkin. 5 XULOSA Bolaning nutqiy rivojlanishi turli omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. Maishiy omillar bolaning til o‘zlashtirish jarayoniga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi, chunki bola eng birinchi nutqiy tajribasini oila muhitida oladi. Oila a’zolarining muloqot uslubi, ota-onalarning bola bilan suhbatlashish darajasi, uydagi til muhiti bola nutqining boyishiga yoki aksincha, rivojlanishining sekinlashishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ota-onalar tomonidan yetarli darajada muloqot qilinmasligi bolaning so‘z boyligi va nutqiy faoliyatining cheklanib qolishiga olib keladi. Ayrim hollarda, ota-onalar bandlik yoki e’tiborsizlik sababli bolaga yetarli darajada so‘zlashish imkoniyatini bermaydi, bu esa uning til qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday vaziyatda bola televizor yoki planshet orqali passiv ma’lumot qabul qilishga odatlanib, jonli muloqotdan uzoqlashishi mumkin. 5 Karimova, D. 2021 Bolalar nutqini rivojlantirishda oila roli . Tashkent: Sharq. 29 Bundan tashqari, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti ham bolaning nutqiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Kitoblarning mavjudligi, ota-onalar tomonidan bolaga kitob o‘qib berilishi, savol-javobli muloqot olib borilishi bolaning so‘z boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, oilada tilga bo‘lgan e’tiborning yuqori darajada bo‘lishi bolaning so‘z boyligini kengaytiradi va fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Texnologiyalarning noto‘g‘ri ishlatilishi ham bolaning nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Bola passiv tomoshabin bo‘lib qolsa, nutqiy faoliyat va muloqot qobiliyati yetarlicha rivojlanmaydi. Shu sababli, ota-onalar bolalarga televizor yoki smartfon qarshisida uzoq vaqt o‘tirish o‘rniga, ular bilan jonli suhbatlar olib borishi, savollar berishi va javoblarini muhokama qilishi lozim. Nutqiy rivojlanish uchun bolaning atrofida doimiy rag‘batlantiruvchi muhit bo‘lishi muhim. Bola muloqotga kirishish, o‘z fikrlarini erkin ifodalash, savollar berish va javob olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalar bilan doimiy aloqada bo‘lishi, ularning so‘zlashish qobiliyatini rivojlantirishga ko‘mak berishi lozim. Maishiy omillar bolaning nutqiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ota- onalar bilan faol muloqot qilish, tilga oid turli xil mashg‘ulotlar tashkil etish, kitob o‘qib berish va bolani interaktiv suhbatlarga jalb qilish uning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish, bolaga qiziqarli va foydali muloqot muhiti yaratish uning til o‘zlashtirish jarayonini samarali kechishiga yordam beradi.Maishiy muhitda ijobiy hissiy muhit yaratish, bolalarning o‘z-o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarini oshirishga, muloqotda faol ishtirok etishga undashga yordam beradi. Nutq rivojlanishida salbiy ta'sir ko‘rsatadigan omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish, bolalarning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuvini ta'minlashda ham muhim ahamiyatga 30 ega.Ushbu maqsad, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish, ularni ta'lim jarayonida qo‘llab-quvvatlash va kelajakda muvaffaqiyatli insonlar bo‘lib yetishishlariga yordam berish uchun zaruriy sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Maishiy omillarni o‘rganish, bolalar rivojlanishining asosiy jihatlarini tushunishga va ularning nutqiy qobiliyatlarini yaxshilashga imkon beradi. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Prezident farmonlari, qarorlari va asarlari : 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. – T.: “O’zbekiston”, 2017 Huquqiy-meyoriy hujjatlar: 3 . O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “Toshkent”. 2012. 4 . O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g‘risida Qonuni. 2020-yil 23- sentyabr. O’RQ-637-son 5. O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g‘risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-son Farmoni. 2019 yil 8 oktabr. Darslik va o’quv adabiyotlar 1. Abduqodirov, A. 2021 Bolalar nutqi va uning rivojlanishi . Tashkent: O‘qituvchi. 2. Murodova, G. (2020). Oila muhitida bolalar bilan muloqot . Tashkent: Fan va texnologiya. 3. Xodjayeva, Z. 2022 Psixologik muhit va bola nutqi . Samarkand: SamDU. 4. Karimova, D. 2021 Bolalar nutqini rivojlantirishda oila roli . Tashkent: Sharq. 5. Turaev, F. 2023 Kommunikativ qobiliyatlar va bola nutqi . Buxoro: BuxDU. 6. Rahimova, S. 2022 Ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi muloqot . Tashkent: Muallif. 7. Jamolov, A. 2021 Nutqiy rivojlanish va ta'sir etuvchi omillar . Namangan: NamDU. 32 8. Isroilova, L. 2023 Bolalar va ijtimoiy muhit . Tashkent: Yosh g‘olib. 9. Nurmatov, B. (2020). Bolalar nutqi: muammolar va yechimlar . Qarshi: QDU. 10. Sobirova, T. (2021). Maishiy omillar va bolalar nutqi . Tashkent: O‘zbekiston. 11. Qodirova, M. (2022). Oila va bola rivojlanishi . Farg‘ona: FDU. 12. Abdullaeva, N. (2021). Bolalar uchun nutq rivojlantirish strategiyalari . Tashkent: TDTU. 13. Asqarov, R. (2023). Nutqiy muhit va bola . Andijon: AndDU. 14. Sharipova, E. (2022). Hissiy muhit va nutqiy rivojlanish . Tashkent: Fan. 15. Abdullayeva, X. (2020). Muloqot va bola rivoji . Nukus: NukDU. 16. Qosimova, O. (2021). Bolalar nutqi va o‘qituvchilar . Tashkent: O‘qituvchi. 17. Mirzayeva, D. (2023). Bolalar va tillar rivoji . Tashkent: O‘zbekiston. 18. Tashkent, A. (2022). Nutqiy rivojlanishning psixologik asoslari . Tashkent: Innovatsiya. 19. G‘ulomova, F. (2021). Bolalar uchun muloqot va o‘yinlar . Samarqand: Samarqand. 20. Abdullov, I. (2023). Oila muhitida nutq rivojlanishi . Buxoro: BuxDU. Elektron ta’lim resurslari 1. www.arxiv.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.007711soff.uz 4. www.fanfikr.uz 33

Maishiy omillarning bola nutqning rivojlanishiga ta'siri




 

 

MUNDARIJA

 

I.KIRISH……………………………………………………………..………3

II.ASOSIY QISM

1. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’siri – nazariy va amaliy asoslar.

2. Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta’sirini baholash va pedagogik strategiyalar.

3. Maishiy omillar ta’sirida nutqiy rivojlanishning buzilishi va ularni bartaraf etish yo‘llari.

III. Xulosa…………………………………………………………………...25

IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………..27

 


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'siri, bolalar uchun muhim psixologik va ijtimoiy jarayondir. Oila muhitida bolalar bilan o‘tkazilgan vaqt, ularning nutq qobiliyatlarini shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ota-onalar va yaqin qarindoshlar bilan bo‘ladigan muloqot, bolalarning so‘z boyligini kengaytirishga, talaffuzni yaxshilashga va o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.[1] Maishiy muhitda bolalar, nutqiy muloqot orqali yangi so‘zlar o‘rganadilar, ularni qabul qilishadi va to‘g‘ri ishlatishga o‘rganadilar. Agar oila a'zolari bolalar bilan faol muloqot qilmasa yoki muloqotda salbiy uslubni qo‘llasa, bu bolalarda nutq rivojlanishida qiyinchiliklar paydo bo‘lishi mumkin.

Bolalarning nutqiy rivojlanishiga ta'sir etuvchi boshqa muhim omil, oila a'zolarining ta'lim darajasi va kommunikativ ko‘nikmalaridir. Ota-onalar va qarindoshlar bolalar bilan suhbatlarda o‘z bilimlarini va ko‘nikmalarini ishlatish orqali ularning rivojlanishiga hissa qo‘shadilar. O‘qish va yozish faoliyatlari, bolalarning nutq qobiliyatlarini oshirishda muhimdir. Ota-onalar bolalariga kitob o‘qishi, hikoyalar aytishi va ularni o‘qishga rag‘batlantirishi, ularning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.

Maishiy muhitda bolalarning hissiy holati ham alohida ahamiyatga ega. Ijobiy hissiyotlar, bolalarning o‘z-o‘zlariga bo‘lgan ishonchini oshiradi va ularning nutqiy faoliyatda ishtirok etishlariga yordam beradi. Salbiy hissiyotlar esa, bolalarda xavotir va stressni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa muloqot qilishda qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Hissiy muhitni ijobiy qilib shakllantirish, bolalarning nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi va ularning o‘z fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini oshiradi.

Natijada, maishiy omillar bola nutqining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Oila muhitida ijobiy muloqot, bolalarning so‘z boyligini kengaytiradi, ularning nutq qobiliyatlarini rivojlantiradi va ijtimoiy moslashuv jarayonida ularga yordam beradi. Ota-onalar va oila a'zolari, bolalar bilan muntazam muloqot qilib, ularning nutqiy rivojlanishiga hissa qo‘shishlari zarur. Bu, bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga yo‘l ochadi va ularning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga yordam beradi.

Kurs ishining predmeti: Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'siri predmeti, bolalar o‘z hayotlarida uchraydigan ijtimoiy va psixologik muhitni o‘z ichiga oladi. Bu omillar, oila a'zolari, yaqin do‘stlar, o‘qituvchilar va boshqa ijtimoiy aloqalardagi muloqot usullari orqali bolalar nutqining rivojlanishiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Oila muhitidagi nutqiy interaktsiyalar, bolalarning so‘z boyligini kengaytirish, talaffuzni to‘g‘ri shakllantirish va ularning fikrlarini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.

Kurs ishining maqsadi: Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'sirini o‘rganish, bolalar uchun sog‘lom va muvaffaqiyatli kommunikativ qobiliyatlarni shakllantirish maqsadiga qaratilgan. Ushbu jarayon, oilada bolalar bilan o‘tkaziladigan vaqtning sifatini oshirish, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va ijtimoiy muloqotda ishtirok etishlariga yordam berish uchun muhimdir. Ota-onalar va yaqin qarindoshlarning bolalar bilan muloqoti, so‘z boyligini kengaytirish, to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish va o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlariga yordam beradi.

Kurs ishining vazifasi: Maishiy omillarning bola nutqining rivojlanishiga ta'siri vazifasi, bolalarning kommunikativ ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu vazifa, oila muhitida bolalar bilan sifatli muloqot o‘rnatish, ularning so‘z boyligini kengaytirish va nutq qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan. Ota-onalar va yaqin qarindoshlar, bolalarning fikrlarini erkin ifoda etishlariga yordam berish, to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish va yangi so‘zlar o‘rganishlariga ko‘maklashish vazifasini bajaradilar.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi kirish,asosiy qism,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 


 

 


 

[1] Abduqodirov, A. 2021 Bolalar nutqi va uning rivojlanishi. Tashkent: O‘qituvchi. 

 

Купить