Majburiyat huquqi va majburiyatni vujudga kelishi - Siyosatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	73.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Siyosatshunoslik

Sotuvchi

Fazilat Matyoqubova

Ro'yxatga olish sanasi 12 May 2024

1 Sotish

Majburiyat huquqi va majburiyatni vujudga kelishi

Sotib olish

O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI OLIY
TA’LIM, FAN VА INNOVATSIYALAR VАZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVYERSITETI
PEDAGOGİKA FAKULTETI
Milliy g’oya va ma’naviyat asoslari huquq ta’limi
Fuqarolik huquqi fanidan
Kurs ishiMavz u : Majburiyat huquqi va majburiyatni vujudga kelishi
Bajardi: _____________________________________
Tekshirdi: _____________________________________
Urganch-2024

MUNDARIJA:
Kirish……………………………………….………………..……………..3
I-BOB : MAJBURIYAT HUQUQI TUSHUNCHASI, TIZIMI,
VUJUDGA KELISH ASOSLARI… …….... 6
1. 1. Majburiyat va majburiyat huquqi tushunchalari ………………………....6
1.2. Majburiyatlarning vujudga kelish asoslari …………………………….14
II-BOB: Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash .................................17
2.1. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash tushunchasi ……………… . 17
2.2. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari ..
………………………………………………………………………..19
III-BOB: Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik…………………. 40
3.1. Majburiyatlarning buzganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik mohiyati
va ahamiyati …………………………………………………………………...40
3.2. Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari……………………42
Xulosa……………………………………………...…………………………45
Foydalanilgan adabiyotlar………………………….…………………............46
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Majburiyat - fuqarolik huquqiy munosabat bo lib, bir shaxsʻ
qarz oluvchi boshqa shaxs qarz byeruvchi foydasiga muayyan harakatni amalga
oshirishga yoki muayyan harakatdan o zini saqlashga majbur bo ladi.
ʻ ʻ Majburiyatning
bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat,
zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan
ta minlanishi mumkin.
ʼ Qarz byeruvchi esa qarzdordan o zining majburiyatini ʻ
bajarishni talab qilish huquqiga ega. Shuningdek, taraflar shartnomaga binoan bir-
birlariga nisbatan majburiyatli bo lsa, taraflardan har biri boshqa taraf oldida uning
ʻ
foydasiga nima qilishi shart ekanligi jihatidan uning qarzdori va ayni bir paytning
o zida undan nima talab qilishga huquqli ekanligi jihatidan uning kreditori hisoblanadi.
ʻ
Majburiyat unda taraflar sifatida qatnashmagan shaxslar ya ni uchinchi shaxslar uchun
ʼ
burchlar hosil qilmay qonunchilikda yoki taraflarning kelishuvida nazarda tutilgan
hollarda majburiyat uchinchi shaxslar uchun majburiyatning bir tarafi yoki har ikkala
tarafiga nisbatan huquq vujudga keltirishi mumkin. Majburiyatni bajarmaslik
tomonlarning sudga murojaat qilishiga sabab bo ʻ ladi .
Kurs ishining maqsadi. Majburiyat huquqi – mol-mulkni topshirish, ishlarni
bajarish, xizmat ko rsatish yoki pul to lash yoki muayyan harakatdan o zini tiyib turish
ʻ ʻ ʻ
bilan bog liq bo lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan fuqarolik-huquqiy
ʻ ʻ
normalar yig indisidir.
ʻ
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Majburiyat huquqi - majburiyatlarga oid
munosabatlarni tartibga solib turuvchi fuqarolik huquqiy normalar majmui. Majburiyat
huquqi O zbekiston Respublikasi FK 3-bo limini tashkil qiladi va u 2 qismdan —
ʻ ʻ
majburiyatlar to g risidagi umumiy qoidalar hamda majburiyat turlari ko rsatilgan
ʻ ʻ ʻ
maxsus qismdan iborat. Umumiy qoidalarda majburiyat tushunchasi va uning
qo llanilishi bilan bog liq munosabatlar doirasi, majburiyatning vujudga kelish asoslari
ʻ ʻ
3

hamda majburiyatning taraflari tavsiflab byerilgan, majburiyatni bajarish, bajarilishini
ta minlash usullari, majburiyatdagi shaxslarning o zgarishi, majburiyatni buzganlik ʼ ʻ
uchun javobgarlik, majburiyatning bekor bo lishi asoslari ko rsatib o tilgan. Maxsus
ʻ ʻ ʻ
qism normalari alohida majburiyatlarni tartibga soladi.
Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq, bunday
shartlar va talablar bo lmaganida esa — ish muomalasi odatlariga yoki, odatda,
ʻ
qo yiladigan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kyerak.
ʻ
Majburiyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish,
kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan
boshqa usullar bilan ta minlanishi mumkin. Majburiyatlar qonunlarda yoki
ʼ
shartnomada nazarda tutilgan asoslarga ko ra, to liq yoki qisman bekor bo ladi
ʻ ʻ ʻ .
Kurs ishining maqsadi. Majburiyat huquqi – mol-mulkni topshirish, ishlarni
bajarish, xizmat ko rsatish yoki pul to lash yoki muayyan harakatdan o zini tiyib turish
ʻ ʻ ʻ
bilan bog liq bo lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan fuqarolik-huquqiy
ʻ ʻ
normalar yig indisidir.
ʻ
Kurs ishining vazifalari: Majburiyat huquqi jamiyatda mulkiy
munosabatlarning eng muhim va keng sohasini, o zining fuqarolik-huquqiy tusidagi
ʻ
qoidalari bilan tartibga soladi. Jamiyatdagi majburiyatga oid huquqiy munosabatlar
fuqarolar va tashkilotlarning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash maqsadlarida
o rnatiladi. Majburiyatlar to g risidagi normalar mulkning bir shaxsdan ikkinchi
ʻ ʻ ʻ
shaxsga o tishini, ishlab chiqarish va maishiy xizmat ko rsatish korxonalari orqali
ʻ ʻ
xilma-xil xizmatlar ko rsatilishini tartibga soladi. Majburiyatlar vositasida mulk va
ʻ
mulkiy huquqlar qo riqlanishi ta’minlanadi, fuqaroning sog lig iga zarar yetkazilganda
ʻ ʻ ʻ
ko rilgan zararlar qoplanadi va hokazo
ʻ
4

Kurs ishining ob’ekti : Fuqarolik huquqlari va burchlarini keltirib chiqaradigan
holatlar majburiyatga oid huquqiy munosabatlarni ham vujudga keltiradigan asoslar
bo‘lib, ular FKning 8-moddasida ko‘rsatilgan. FKning 234-moddasida
normalanganidek, majburiyatlar shart-nomadan, ziyon etkazish natijasida hamda
fuqarolik qonunlarida nazarda tutilgan boshqa asoslardan kelib chiqadi. .
Kurs ishining predmeti . Majburiyatlarni bajaruvchi subyektlar (shaxslar)
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kirish, uch bob 6 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.
5

I-BOB: MAJBURIYAT HUQUQI TUSHUNCHASI, TIZIMI,
VUJUDGA KELISH ASOSLARI.
1.1. Majburiyat va majburiyat huquqi tushunchalari
Fuqarolik huquqida majburiyat deb shunday fuqarolik huqu-qiy munosabatga
aytiladiki, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga
muayyan harakatlarni amalga oshirishga, chunonchi: mol-mulk topshirish, ishni
bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va hokazo yoki muayyan harakatdan
o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi; kreditor esa, qarzdordan o‘zining
majburiyatlarini baja-rishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi (FK, 234-modda).
Yuqorida byerilgan ta’rifga ko‘ra, majburiyat keng ma’noda huquq sub’ektlari
hisoblangan shaxslar (tashkilotlar va fuqaro-lar) o‘rtasida bo‘ladigan fuqarolik-
huquqiy xaraktyerdagi munosa-batlarni bildiradi. Majburiyat tushunchasi
huquqning boshqa sohalarida ham, chunonchi, ma’muriy huquq, oila huquqi,
mehnat huquqi sohalarida ham byeriladi. “Majburiyat” atamasi boshqa
ma’nolarda ham ishla-tiladi, masalan, majburiyat deb faqat muayyan bir harakatni
qilishga, chunonchi, ijara haqini to‘lashga, sotib olingan narsaning qiymatini
to‘lashga qaratilgan burchga ham aytiladi. Majburiyat sub’ektlari va ob’ektlari
uning muhim unsurlari hisoblanadi. Majburiyat sub’ektlari muayyan huquqlarga
ega bo‘lgan va zimmasiga majburiyat olgan shaxslardir. Har bir majburiyatda, al-
batta, ikki taraf ishtirok etadi. Muayyan bir harakatning qili-nishini yoki muayyan
harakatni qilishdan saqlanishni talab etishga haqli bo‘lgan taraf – kreditor deb
ataladi. Muayyan harakatni qilishga yoki harakat qilishdan saqlanishga majbur
bo‘lgan taraf esa qarzdor deb ataladi.
Majburiyatda ishtirok etuvchi kreditorning huquqi nisbiy huquq bo‘ladi, chunki
kreditor faqat ma’lum shaxs yoki shaxslarga (bir qarzdor yoki bir necha
qarzdorlarga) nisbatan talab qo‘yish huquqiga ega.
6

Majburiyatda kreditorning talab qilish huquqi va shunga yarasha qarzdorning
burchi nimaga qarata belgilangan bo‘lsa, shuning o‘zi majburiyat ob’ekti
hisoblanadi. Jumladan, huquq va burchlar b iron - bir ashyoni olishga, topshirishga,
muayyan pul summasini to‘lashga, biron-bir ishning bajarilishiga qaratilgan
huquqiy harakatlardan iborat bo‘lishi mumkin. Majburiyatlar majburiyat huquqi
tushunchasini keltirib chiqaradi. Majburiyat huquqi – mulk topshirish, ishlarni
bajarish, xizmat ko‘rsatish yoki pul to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soladigan fuqarolik huquqiy normalar
yig‘indisidir. Majburiyat huquqi jamiyatimizda mulkiy munosabat-larning eng
muhim va keng sohasini, o‘zining fuqarolik-huquqiy xaraktyeridagi qoidalari
bilan tartibga soladi. U tashkilotlar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni
ham, chunonchi, fuqa-rolarga xilma-xil tovarlar, oziq-ovqat mahsulotlarini
sotishda, ularga har turdagi xizmatlar ko‘rsatish, uy-joylar byerish va boshqa
hollarda vujudga keladigan munosabatlarni ham tartibga soladi.
Jamiyatdagi majburiyatga oid huquqiy munosabatlar fuqaro-lar va tashkilotlarning
xilma-xil ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash maqsadlarida o‘rnatiladi.
Majburiyatlar to‘g‘risidagi normalar mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga
o‘tishini, ishlab chiqarish va maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari orqali xilma-
xil xizmatlar ko‘rsatilishini tartibga soladi. Majburiyatlar vositasida mulk va
mulkiy huquqlar qo‘riqlanishi ta’minlanadi, fuqaroning sog‘lig‘iga zarar
etkazilganda, fuqaro o‘ldirilganida ko‘rilgan zararlar qoplanadi va hokazo.
Majburiyat huquqi fuqarolar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni ham,
jumladan, bozorlarda oziq-ovqat mahsulot-larini olishda, uy-joy sotib olish va
boshqa hollarda bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni ham tartibga soladi. U tashkilot
va fuqarolarga etkazilgan mulkiy zararning to‘lanishini, shuningdek qonun yoki
shartnomalar bilan belgilangan asoslar bo‘lmay turib olingan narsalarning
qaytarilishini ta’minlaydigan huquqlarni ham o‘z ichiga oladi. Majburiyat huquqi
tizimi ikki asosiy bo‘limdan: majburiyat-lar to‘g‘risidagi umumiy qoidalar va
majburiyatlarning ayrim turlariga oid maxsus qoidalardan iborat. Majburiyat
7

to‘g‘risidagi umumiy qoidalarda (FKning 234-385-moddalari) majburiyatlarning
kelib chiqishi va bajarilishi, maj-buriyatlarning bajarilishini ta’minlash, talab
qilish huquqini birovga o‘tkazish va qarzni ko‘chirish, majburiyatlarni buzganlik
uchun javobgarlik va nihoyat majburiyatlarning bekor qilinishi asoslari,
majburiyat munosabatlarini vujudga keltiruvchi asosiy huquqiy vosita
hisoblangan shartnomalar va ularni tuzish, o‘zgartirish hamda bekor qilish tartibi
kabi masalalar belgila-nadi. Majburiyatlarning ayrim turlariga bag‘ishlangan FK
norma-lari majburiyat huquqi tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy
munosabatlar nihoyatda ko‘p va xilma xil bo‘lganligi tufayli Kodeksda salmoqli
o‘rinni egallaydi. Majburiyat huquqining maz-kur maxsus qismi normalari
mazmuni va hajmi bo‘yicha teng bo‘lmagan ikki turkumga: shartnomali
majburiyatlar institutlariga va shartnomasiz (shartnomadan tashqari) majburiyatlar
institut-lariga bo‘lingan. SHartnomali majburiyatlarga oid huquqiy institutlar
jumla-siga oldi-sotdi, mahsulot etkazib byerish, qarz, kontraktatsiya, pudrat, mulk
ijarasi, lizing, uy-joy ijarasi, yuk va yo‘lovchilar tashish, franshizing, sug‘urta
kabi bir qator shartnomalar asosida bo‘ladigan munosabatlarni tartibga soladigan
huquqiy normalarga taalluqlidir. SHartnomadan tashqari majburiyatlarga oid
huquqiy institut-larni asosan quyidagilar: zarar etkazishdan kelib chiqadigan
majburiyatlar, asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadi-gan majburiyatlar
tashkil etadi. Majburiyat mazmuni deganda, kreditorning qarzdor tomonidan
muayyan harakatlar qilinishini (yoki qilinmasligini) talab etishga bo‘lgan huquqi
va qarzdorning shunga yarasha bo‘lgan burchi tushuni-ladi. Qarzdor tomonidan
qilinishi lozim bo‘lgan harakatlar har xil: ashyoni egasiga (kreditorga) topshirish,
ashyolarni foydalanish uchun topshirish, ma’lum summa pulni to‘lash, biron-bir
ishni baja-rish yoki xizmat ko‘rsatish, qarzdor tomonidan bitimning tuzilishi-ni
ta’minlash, birovga etkazilgan zararni to‘lash, asossiz ortti-rilgan boylikni o‘z
egasiga qaytarish to‘g‘risida bo‘lishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan majburiyat
ob’ektlaridan ko‘rinishicha, majburiyatning mazmuni asosan mulkiy
xaraktyerdagi huquq va burch-lardan iborat bo‘lsa-da, huquq sub’ektlarini o‘zaro
8

mulkiy xarak-tyerda bo‘lmagan majburiyatlar ham belgilashlari mumkin.
Masalan, ma’lum asar mualliflardan biri o‘zaro kelishuv bo‘yicha muayyan vaqt
ichida asarning bir qismini tuzatib, qayta ishlab kelish to‘g‘risida o‘z zimmasiga
majburiyat olishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, majburiyatlarning mazmunida
qonunga hilof bo‘lmagan har qanday mulkiy va nomulkiy harakatlarni qilishni
talab etishga qaratilgan huquqlar va bu harakatlarni qilish yuzasidan olingan
majburiyatlar bo‘lishi mumkin.
Majburiyat taraflarining bir-birlariga nisbatan belgilan-gan huquq va
majburiyatlari ularning xaraktyeriga qarab farqla-nadi. Ular mazmuni, ob’ektlari
va sub’ektlariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Ijobiy mazmunli
majburiyatlar va salbiy mazmunli majbu-riyatlar. Agar majburiyat yuzasidan
qarzdor muayyan bir harakatni qilishga burchli bo‘lib, kreditor aynan shunday
harakatning qili-nishini talab qilishga haqli bo‘lsa, bunday majburiyat ijobiy
mazmunli majburiyat hisoblanadi. Huquqiy munosabatning ko‘pchili-gida ijobiy
mazmunli majburiyatlar yotadi. Masalan: oldi-sotdi, mulkni ijaraga byerish,
maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida olina-digan majburiyatlar – ijobiy mazmunli
majburiyatlardir. Agar majburiyat bo‘yicha qarzdor muayyan harakatni qilishdan
saqlanishga burchli, kreditor harakat qilishdan saqlanishini ta-lab etish huquqiga
ega bo‘lsa – bunday majburiyat salbiy mazmunli majburiyat hisoblanadi.
Masalan, nashriyot shartnomasi bo‘yicha muallif shartnoma kuchda bo‘lgan
davrda o‘z asarini boshqa nashriyot-ga topshirishdan saqlanish majburiyatini olsa,
nashriyot muallif-ning boshqa nashriyot bilan shartnoma tuzishdan saqlanishini
talab etish huquqini oladi.
2.Bir tomonlama va ikki tomonlama majburiyatlar. Majbu-riyatda
qatnashuvchilarning birida faqat talab qilish huquqi (yoki huquqlari), ikkinchi
tomonda esa, faqat majburiyat (majburiyatlar) bo‘lsa , bunday majburiyatlar bir
tomonlama majburiyatlar hisob-lanadi. Masalan, qarz shartnomasi. Qarz
shartnomasi bo‘yicha qarz byergan shaxs qarzning qaytarilishini talab qilish
huquqiga ega bo‘lsa, qarzdor o‘z zimmasiga olgan qarzini qaytarishga burchlidir.
9

Huquqiy munosabatda qatnashuvchilarning har qaysisi ham huquq, ham
majburiyatga (qator huquqlar va majburiyatlarga) ega bo‘lsa, bunday
majburiyatlar ikki tomonlama majburiyat hisoblana-di. Ikki tomonlama
majburiyatlarga oldi-sotdi, ijara, pudrat kabi shartnomalarni misol qilib ko‘rsatish
mumkin. CHunonchi, oldi-sotdi munosabatida sotuvchida sotilgan narsani
topshirish majbu-riyati bo‘lsa, oluvchida sotib olingan narsaning qiymatiga
yarasha haq to‘lash majburiyati bo‘ladi va aksincha. Aksariyat majburiyatlar ikki
tomonlama majburiyatlardir.
3.Muayyan harakatni bajarishga qaratilgan va muqobil majbu-riyatlar. Agar
huquqiy munosabat bo‘yicha kreditor qarzdordan muayyan bir harakat qilinishini,
masalan, ma’lum ishning bajari-lishini, biron-bir ashyoning topshirilishini yoki
ma’lum summa pul to‘lanishini talab qilish huquqiga ega bo‘lsa, bunday
majburiyat muayyan harakatni bajarishga qaratilgan majburiyat hisoblanadi. Agar
huquqiy munosabatda kreditorning talabi bo‘yicha qarzdor bir necha
harakatlardan birini bajarishga majbur bo‘lsa, bunday majburiyat muqobil
majburiyat sanaladi. Muqobil majburiyat bo‘yi-cha huquqiy munosabatda bir
necha harakat ko‘rsatilgan bo‘lsa ham, majburiyatning mazmunini qarzdorning
faqat birgina majburiyati va kreditorning shu majburiyatning bajarilishini talab
qilishga bo‘lgan huquqi tashkil etadi. Huquqiy munosabatda nazarda tutilgan
harakatlardan birining bajarilishi bilan majburiyat ijro etilgan hisoblanadi.
Muqobil majburiyatning bajarilishi to‘g‘ri-sidagi qoida FKning 250-moddasida
byerilgan. Mazkur moddada ko‘rsatilishicha, agar qarzdor ikki yoki bir necha
harakatlardan birini bajarishga majbur bo‘lsa, qonun , shartnoma yoki majburiyat-
ning mohiyatidan boshqacha tartib anglashilmasa, tanlash huquqi qarzdor
ixtiyorida bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonun hujjatlari [127]
da
qanday majburiyatning bajarilishi lozimli-gini tanlash huquqi kreditorga
byerilganligi ko‘rsatiladi. CHunon-chi, ularda sotilgan ashyoning sifati lozim
darajada bo‘lmaganda, sotib oluvchi o‘z xohishi bilan ana shu ashyoni boshqa
sifatli ashyoga almashtirish yoki xarid bahosini tegishli darajada kamaytirishni
10

yoxud sotuvchining shu ashyodagi kamchiliklarni haq olmay tuzatib byerishini
yoki shu kamchilikni tuzatish uchun oluvchining qilgan xarajatlarini to‘lashni yo
bo‘lmasa shartnomani bekor qilib, o‘ziga etkazilgan zararning to‘lanishini talab
qilishga haqli bo‘ladi, deb ko‘rsatiladi. Bu qoida bo‘yicha qarzdor sifatidagi
sotuvchi tomoni-dan bajarilishi lozim bo‘lgan harakatlardan birini tanlash huquqi
kreditorga, ya’ni sotib oulvchiga byeriladi.
4.SHaxsiy xaraktyerga ega bo‘lgan majburiyatlar va shaxsiy xaraktyerga ega
bo‘lmagan majburiyatlar. Ba’zi majburiyatlar huqu-qiy munosabatda
qatnashuvchilarning har qaysisi yoki birining shaxsi bilan qat’iy bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Masalan, topshiriq shartnomasi bo‘yicha vujudga keladigan majburiyat
vakilning (top-shiriqni bajaruvchining) ishonchli shaxs bo‘lishiga qarab belgilana-
di. Bunday shaxsiy xaraktyerga ega bo‘lgan majburiyatlarning baja-rilishini, agar
qonun yoki shartnomada boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, boshqa shaxsga
o‘tkazilishiga yo‘l qo‘ymaydi, kreditor ham boshqa shaxs bilan almashinishi
mumkin emas. Bunday majburiyat-lar, odatda , qarzdor yoki kreditorning vafot
etishi bilan bekor bo‘ladi. Aksariyat huquqiy munosabatlarda majburiyatning kim
tomoni-dan bajarilishi ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Masalan, qarz shartnoma-si
bo‘yicha majburiyatning fuqaro G. tomonidan ham yoki uning uchun fuqaro B.
tomonidan ham bajarilishi mumkin. Bunday shaxsiy xa-raktyerga ega bo‘lmagan
majburiyatlar bo‘yicha kreditor ham, qarzdor ham boshqa shaxs bilan
almashinishiga yo‘l qo‘yiladi. Bunday majburiyatlar bo‘yicha kreditor yoki
qarzdorning vafot etishi majburiyatning bekor qilinishi uchun asos bo‘lmaydi.
Majburiyatda sanksiya masalasiga kelsak, fuqarolik huquqi normalariga muvofiq
qo‘llaniladigan majburlash choralari ko‘pin-cha huquq buzilishda, majburiyatlarni
bajarmaslik yoki tegishli darajada bajarmaslik uchun qo‘llaniladi. Sanksiya
fuqarolik huqu-qiy munosabatida ishtirok etayotgan taraflar o‘z zimmalaridagi
majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan-larida huquq
normalariga muvofiq qo‘llaniladigan majburlash chorasidir. Buzilgan
majburiyatlar yuzasidan qo‘llaniladigan sank-siyalar har xil. Majburiy chora
11

sifatida qo‘llaniladigan sanksiya-lar umumiy xaraktyerga ega bo‘lishi hamda
maxsus, ya’ni aniq bir huquqiy munosabatdan yuzaga kelgan harakatlarga
nisbatan qo‘lla-niladigan bo‘lishi mumkin.
Umumiy xaraktyerdagi sanksiyalar majburiyatning bajarilishi-ni kechiktirish,
biror ashyoni topshirish majburiyatini bajarma-slik uchun qo‘llaniladi.
Maxsus sankiyalarga misol qilib sotilgan ashyolarning sifati tegishli darajada
bo‘lmasligi uchun sotuvchining javobgarligini ko‘rsatishi mumkin.
Sanksiya majburiyatlarda ishtirok etuvchi va o‘z zimmalari-dagi majburiyatlarni
bajarmagan taraf – kreditor va qarzdorga nisbatan qo‘llaniladi.
Majburiyatlarni buzganlik uchun qo‘llaniladigan sanksiyalar quyidagi guruhlarga
bo‘linishi mumkin:
1. Ixtiyoriy bajarilmagan burchni majburiy ijro ettirish. Masalan, olingan qarz puli
ixtiyoriy ravishda to‘lanmaganida uni majburan undirish mumkin bo‘ladi.
2.SHartnomada ko‘rsatilgan majburiyat bajarilmaganda uni bir tomonlama bekor
qilish. Masalan, ijaraga oluvchi o‘z majbu-riyatini bajarmaganda ijaraga
byeruvchining talabi bilan shartno-ma muddatidan avval bekor qilinishi mumkin.
3.Majburiyatning ijro etilishi tartibini o‘zgartirish. Masa-lan, mahsulot oluvchi
tashkilot avval mahsulotlari uchun haq to‘lashni kechiktirganida mahsulot
etkazuvchi u bilan aksept shakli bo‘yicha hisob-kitob qilmay, balki xaridor
tashkilotga noqulay bo‘lgan akkreditiv shakli bo‘yicha hisoblashish tartibiga
o‘tishi mumkin.
4.Tuzuk taraf zimmasida bo‘lgan majburiyatlar hajmini kamaytirishga qaratilgan
sanksiyalar. Bunga misol qilib xaridor o‘ziga shartnoma shartlariga nomuvofiq
sifatdagi ashyo topshiril-ganida, uning narxini tegishlicha kamaytirishni talab qila
olishligini ko‘rsatish mumkin.
5. Notuzuk tarafning zimmasida bo‘lgan majburiyatlar hajmi-ni oshirish. Bunday
sanksiya qo‘llanilishida majburiyat buzgan notuzuk taraf o‘zi uchun noqulay
bo‘lgan ba’zi vazifalarni, qo‘shim-cha majburiyatlarni bajarishga majbur qilinadi.
Masalan, sifat-li narsa o‘rniga sifatsiz ashyo topshirgan sotuvchi bu ashyoning
12

nuqsonlarini tuzatish uchun yoki kamchiliklarni yo‘qotish uchun xari-dor
tomonidan qilingan xarajatlarni to‘lashga majbur qilinishi mumkin.
6. Mulkiy javobgarlik choralari sifatida ko‘riladigan sank - siyalar. Bu to‘g‘rida
quyiroqda bayon etiladi.
13

1.2. Majburiyatlarni ng vujudga kelish asoslari
Fuqarolik huquqlari va burchlarini keltirib chiqaradigan holatlar majburiyatga oid
huquqiy munosabatlarni ham vujudga keltiradigan asoslar bo‘lib, ular FKning 8-
moddasida ko‘rsatil-gan. FKning 234-moddasida normalanganidek, majburiyatlar
shart-nomadan, ziyon etkazish natijasida hamda fuqarolik qonunlarida nazarda
tutilgan boshqa asoslardan kelib chiqadi. Ma’lumki, FKning deyarli barcha
me’yorlari shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni tartibga solishga
qaratilgan. Bu huquqiy normalar vositasida tartibga solinadigan majburiyatlar
jumlasiga mulkni boshqa shaxsning egaligiga topshirish (oldi-sotdi, ayirboshlash,
hadya shartnomalari)dan, mulkni opyerativ bosh-qarish huquqini o‘tkazish
(mahsulot etkazib byerish shartnomasi)dan, foydalanish huquqini o‘tkazish (mulk
ijarasi va uy-joy ijarasi, tekin foydalanish to‘g‘risidagi shartnomalar)dan, biror
ishni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish (pudrat, yuk tashish, topshiriq, vosi-tachilik,
sug‘urta, transport ekspeditsiyasi shartnomalari)dan va boshqa shartnomalardan
kelib chiqadigan majburiyatlar kiradi. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida turi
tadbirkorlik sub’-ektlari o‘rtasida tuziladigan shartnomalardan kelib chiqadigan
majburiyatlar alohida ahamiyatga egadir. Davlat organlarining qonunda fuqarolik
huquq va majbu-riyatlari vujudga kelishining asosi sifatida nazarda tutilgan
hujjatlari ham majburiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday hujjatlar turli
ko‘rinishlarda – davlat buyurtmasi yoki ma’muriy hujjatlar shaklida bo‘lishi
mumkin.Masalan, “Qishloq xo‘jaligi ekinlarini bahorgi ekishni uyushqoqlik bilan
o‘tkazish hamda 2000 yilda davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblarni o‘z vaqtida ta’minlash chora-
tadbirlari to‘g‘risi-da”gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000
yil 4 martdagi qarori [128]
ga ko‘ra, 2000 yil uchun paxta tolasining davlat xaridlari
hajmi uni etishtirish hajmining 30 foizi darajasida saqlab qolingan. Davlat
xaridlari asosan FKning 457-464-moddalarida belgilangan davlat ehtiyojlari
uchun tovarlar etka-zi sh bo‘yicha davlat kontrakti (shartnomalari) asosida amalga
oshi-riladi. Ushbu davlat buyurtmasi uning taraflari mahsulot etkazib byeruvchi
14

(ijrochi) va davlat tayyorlov tashkiloti o‘rtasida tegishli majburiyatlarni yuzaga
keltiradi.
Fuqarolarga uy-joylardan foydalanish huquqini byeradigan ordyer ham ma’muriy
dalolatnoma sifatida uy boshqarmasi bilan ordyer olgan fuqaro o‘rtasida uy-joy
ijarasi shartnomasini tuzishga va shu bilan muayyan majburiyatlarni vujudga
keltirishga asos bo‘ladi. Fuqarolik huquqiy majburiyat sudlar tomonidan
chiqarilgan hujjatlar (hal qiluv qarorlari, ajrimlar, hukmlar) asosida ham vujudga
kelishi mumkin. Qonun yo‘l qo‘ygan asoslarda mol-mulkning mulk sifatida
olinishi natijasida ham (masalan, egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat
hosil bo‘lganligi sababli) majburiyat kelib chiqishi mumkin. Bir tomonlama
bitimlar ham fuqarolik huquqiy majburiyatlarni keltirib chiqaruvchi yuridik
faktlar jumlasiga kiradi. Bunday bitimga muvofiq shaxsning yerki ikkinchi bir
shaxsga huquq va majburiyat keltirib chiqaradi. Bir tomonlama bitimlarga misol
qilib vasiyatnomani ko‘rsatish mumkin. Vasiyat bo‘yicha, masalan, mulk olish
huquqi va marhumning qarzlarini to‘lash majburiyati vujudga kelishi mumkin.
Yaratilgan ixtiro va foydali model, buyumlarning sanoat namunalari, fan,
adabiyot hamd a san’at asarlari qonun talab-lariga javob byerishi kyerak. Tegishli
qonunlardagi normalarga muvofiq bu yaratilgan narsalar uni yaratgan shaxs bilan
o‘zga shaxslar, shuningdek tegishli davlat tashkilotlari o‘rtasida majbu-
riyatlarning kelib chiqishiga asos bo‘ladi. FKning 234-moddasida
ko‘rsatilganidek, fuqaroga yoki tashki-lotga ziyon etkazish ham muayyan
majburiyatlar tug‘diradi. Bunday majburiyatlar, odatda, shartlashilmagan
majburiyatlar deb ataladi. Majburiyatlar qonunlarda belgilanganidek, hech bir
asoslar-siz boshqa shaxsning mol-mulkini egallab olishi yoki tejab qolishi-dan
kelib chiqadi. Asossiz olingan yoki tejab qolingan mol - mulk jabrlanuvchiga asl
holida qaytarilishi lozim , agar buning imko-niyati bo‘lmasa, mol-mulk qo‘lga
kiritilishi paytidagi haqiqiy qiymatini to‘lash, agar qo‘lga kirituvchi orttirilgan
boylikning asossizligini bilganidan keyin darhol uning qiymatini to‘lama-gan
15

bo‘lsa, mol-mulk qiymatining keyingi o‘zgarishi tufayli ko‘ril-gan zararni to‘lash
majburiyati vujudga keladi.
Boshqa shaxslarning ishlarini topshiriqsiz bajarganlik sababli kelib chiqadigan
majburiyatlar to‘g‘risidagi qoidalar ham qonunlarda mavjud.
Qonunlarda ko‘rsatilishicha, boshqa shaxs manfaatlarini ko‘z-lab topshiriq olmay
harakat qilgan shaxs, shu munosabat bilan qilgan zarur xarajatlarning, shuningdek
boshqa haqiqiy zararni to‘lanishini talab qilishga haqli. Agar manfaatdor shaxs
topshiriq olmay harakat qilgan shaxsning ishini ma’qullasa, bunday hollar-da
FKning topshiriq shartnoma to‘g‘risidagi qoidalari qo‘llaniladi va
majburiyatlarning kelib chiqishiga asos bo‘ladi.
Fuqarolik huquqiy majburiyatlari tanlov e’lon qilishdan ham kelib chiqishi
mumkin. Mukofot to‘lashni oshkora va’da qilish ommaviy tanlov e’lon qilishdan
kelib chiqadigan majburiyatlarda muayyan ishni eng yaxshi bajarganlik yoki
boshqa natijalarga yerish-ganlik pul mukofoti to‘lash yoki boshqa mukofot
byerish to‘g‘risida ommaviyy tanlov e’lon qilgan shaxs tanlovni o‘tkazish
shartlariga muvofiq uning g‘olibi deb topilgan shaxsga shartlashilgan muko-fotni
to‘lashi lozim. Majburiyatga oid huquqiy munosabatlar hodisalardan ham kelib
chiqadi. Bunga misol qilib tabiiy hodisalar, masalan, yong‘in yoki zilzila
natijasi da ijaraga topshirilgan mulkning zararlani - shi tufayli sug‘urta organiga
nisbatan kelib chiqadigan majburiyat-larni ko‘rsatish mumkin.
Majburiyatlar qonunda ko‘rsatilgan hollarda boshqa asoslar-dan ham kelib
chiqishi mumkin.
16

II-BOB: Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash
2.1. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash tushunchasi
Majburiyatning bajarilishini ta’minlash deb qarzdor tomo-nidan olingan va uning
zimmasida bo‘lgan vazifani bajarishga majbur qiladigan choraga aytiladi. Bunday
chora qonun yoki shartno-maga binoan asosiy majburiyatga qo‘shimcha qilib
belgilanadi. Maj-buriyat bajarilishini ta’minlashning mohiyati shundan iboratki,
qarzdor zimmasida bo‘lgan majburiyat belgilangan muddatda baja-rilmasa yoki
boshqacha tarzda buzilsa, kreditorda ziyonlarni undi-rishga bo‘lgan huquqdan
tashqari majburiyatning ob’ektini tashkil etgan harakatni qilishga qarzdorni
majbur qiladigan boshqa mulkiy ta’sir choralarini qo‘shimcha ravishda tatbiq
etilishini talab qilish huquqi paydo bo‘ladi. Majburiyatni bajarmagan yoki lozim
darajada bajarmagan taraf uchun noqulay oqibatlarning vujudga kelishi
mumkinligi shartnomalarni kyerakli hajmda bajarishga ularni majbur qiladi,
vazifalarini vijdonan bajarishga da’vat etadi, shuning o‘zi bilan davlat va
shartnoma intizomining mustahkamlanishi ma’lum darajada ta’minlanadi.
Majburiyatlarning bajarilishi har xil usul bilan ta’minla-nadi. Mazkur usullar yo
qonun bilan belgilanishi yoki shartnomaga asoslangan bo‘lishi mumkin. Fuqarolik
qonunchiligida majburiyat-ning bajarilishini ta’minlash neustoyka, garov,
qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun
hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta’minlanishi
mumkin (FK, 259-modda). Ushbu usullardan hech qaysisi o‘zicha mustaqil
ravishda qo‘lla-nilmaydi. Bularning hammasi biron-bir majburiyatning mavjud
bo‘lishini ko‘rsatib, mazkur majburiyatning bajarish maqsadlarini ko‘zlab
belgilanadi. Bunda shartnoma bo‘yicha belgilangan majbu-riyat – asosiy
majburiyat bo‘lib, uning bajarilishini ta’minlash usuli esa – qo‘shimcha
majburiyat hisoblanadi. CHunonchi, mahsulot etkazib byerish yoki pudrat
shartnomasidan kelib chiqadigan asosiy majburiyatning amalga oshirilishini
ta’minlaydigan qo‘shimcha majburiyat hisoblanadi.
17

Ba’zi majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash maxsus qonunlarda nazarda
tutilmagan bo‘lsa, bunday majburiyat munosa-batlarini ta’minlash Fuqarolik
kodeksida byerilgan umumiy qoidalar bilan tartibga solinadi. SHu bilan birga,
muayyan majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullari bir vaqtning o‘zida
qonun bilan ham, shartnoma bilan ham belgilanishi mumkin. Masalan, neustoyka
va garov bir vaqtning o‘zida shartnoma bilan ham, qonun bilan ham nazarda
tutilishi mumkin [131]
.
Boshqa usullar esa, jumladan, zakalat faqat kelishuv bo‘yicha-gina belgilanadi.
Fuqarolik huquqining mazkur instituti majburiyatlarni qarzdor tomonidan
bajarilmasligi natijasida kreditorga kelishi mumkin bo‘lgan zarar oqibatlarining
oldini olishga qaratiladi. Ammo mazkur usullarning har qaysisi bilan ko‘rsatilgan
maqsadga yerishish har xil bo‘ladi.
Neustoyka va zakalat qarzdor tomonidan majburiyatning asli holatida bajarilishini
ta’minlaydi va majburiyat ijro etilma-gan holda qarzdorga muayyan javobgarlik
belgilanishini ko‘rsata-di. Neustoyka va zakalat ba’zi hollarda majburiyatning
bajaril-masligi tufayli etkazilgan zararning kreditor tomonidan undi-rilishini
engillashtiradi. Qarzdor tomonidan mulkning garovga qo‘yilishi asosiy majburiyat
u tomonidan real bajarilishini muayyan darajada ta’minlaydi va mazkur
majburiyatning bajaril-masligi tufayli vujudga kelgan kreditor talablarini
qondirishga ko‘proq imkoniyat byeradi.
Uchinchi shaxs tomonidan belgilangan garov, kafolat va kafil-lik majburiyatning
bajarilmagani holda zararning qoplanishi, foizlarning yoki neustoykalarning
to‘lanishi to‘g‘risida kreditor tomonidan qo‘yilgan talablarning qondirilishini
ta’minlaydi.
Majburiyatning bajarilishi mazkur majburiyat yuzasidan kreditor bo‘lgan shaxs
bilan majburiyatning amalga oshirilishini ta’minlagan uchinchi shaxs o‘rtasida
majburiyatga oid huquqiy munosabatni va asosiy majburiyatga nisbatan bo‘lgan
qo‘shimcha huquqiy munosabatni vujudga keltiradi.
18

2.2 Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari
Neustoyka – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida.Neustoyka qonun
hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan qarzdor majburiyatni bajarmagan yoki
lozim darajada bajarmagan taqdirda kreditorga to‘lashi shart bo‘lgan pul
summasidir (FK, 260-modda).Neustoyka jarima va penya shaklida bo‘ladi.
Majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullari sifatida ko‘rilgan jarima bilan penya
o‘rtasida hech qanday muhim farq yo‘q. Ular faqat hisoblashish usullari jihatidangina
bir-biridan farq qiladi. Penya majburiyatning bajarilishi kechiktirilganda qo‘llanila-di
va muayyan vaqt, masalan, o‘n, yigirma, o‘ttiz kun davomida hisob-lanadi. Penya
majburiyatning bajarilishi kechiktirilganida kechik-tirishning barcha muddati
davomida hisoblanib, bajarilmagan summasi yuzasidan belgilangan foizlar bilan
undiriladi. Majbu-riyatning bajarilishini kechiktirish vaqti oshib borgan sari penya
summasining ham o‘sib borishi majburiyatni mumkin qadar tezroq bajarishga
qarzdorni majbur qiladi. Agar penya muayyan kunlar, masalan, o‘ttiz kun davomida
hisob-lansa, mazkur kunlar o‘tgandan so‘ng uning hisoblanishi to‘xtati-ladi. Odatda,
keyinchalik kreditorga qarzdordan birdaniga 2 foizdan 5 foizgacha neustoyka olish
huquqi paydo bo‘ladi. Tor ma’nodagi neustoyka majburiyatni butunlay bajarmaganlik
yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun, shu jumladan, shartnoma majburiyatlarining
ijrosini kechiktirganlik uchun undiriladi va etkazib byerilmagan mahsulotning yoki
pudrat shartnomasi bo‘yicha bajarilmagan ishlar summasidan hamda shu kabi boshqa
summalarga nisbatan foiz bilan, masalan, 2,3,4,5 foiz miqdorida neustoyka olinadi.
Neustoykaning xususiyati shundaki, u majburiyatning bajari-lishi buzilishida har qaysi
fakt uchun undiriladi va uning miqdori majburiyat kechiktirilishining qanchalik
uzoqroq bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’i nazar belgilanadi. Fuqarolik qonunchiligi
neustoykaning ikki huquqiy asoslari: qonun va shartnomadan kelib chiqishini
belgilaydi. Qonuniy neustoyka deganda, majburiyatlarning muayyan turla-ri uchun
qonun bilan maxsus belgilangan neustoyka tushuniladi. Bu holda qonun neustoykaning
miqdori, uning undirilish tartibi va shartlarini belgilaydi. Qonun bilan belgilanadigan
neustoyka uchun shu narsa xaraktyerliki, uni to‘lash taraflarning kelishuvida nazarda
19

tutilgan yoki tutilmaganligidan qat’i nazar kreditor qonunda belgilangan neustoyka
(qonuniy neustoyka) ni to‘lashni talab qilishga haqli. Qonuniy neustoykaning miqdori,
agar qonun taqiqlamasa, taraflarning kelishuvi bilan ko‘paytirilishi mumkin (FK, 263-
modda). Qonunda nazarda tutilgan neustoykani undirishdan taraflar bosh torta
olmaydilar, uning miqdorini ham kamaytira olmaydi-lar. Agar shartnomada bunday
shartlar ko‘rsatilgan bo‘lsa, ular haqiqiy sanalmaydi. Qonuniy neustoyka xo‘jalik
tashkilotlari o‘rtasidagi munosa-batlarda ancha ko‘p qo‘llaniladi va maxsus normativ
hujjatlarda nazarda tutiladi. Xususan, taraflar tomonidan o‘z majburiyatla-rini
buzganliklari uchun jarima shaklidagi neustoykaning ko‘p miqdorda va har xil hollarda
olinishi transport qonunchiligida va ustavlarida nazarda tutiladi. SHartnomali
neustoyka taraflarning o‘zaro kelishuvi bo‘yicha belgilanadi. Bunday neustoyka asosiy
majburiyatning neustoyka bilan ta’minlanishi yoki ta’minlanmasligi to‘g‘risidagi
masala, uning miqdori, undirish tartibi va shartlari faqat taraflarning o‘zlari
tomonidangina belgilanadi. Masalan, ikkita xo‘jalik sub’ekti bir-biriga qurilish uchun
g‘isht etkazib byerish to‘g‘risida shartnoma tuzganlarida majburiyatni buzganlik uchun
neustoykaning to‘lanishini ko‘rsatishlari mumkin. Ba’zi hollarda shartnomaga
neustoyka undirish to‘g‘risidagi shartning qo‘shilishi zarurligi qonun yoki shartnoma
bilan belgila-nishi mumkin. Bunday holda neustoykaning miqdori va undirilish
shartlari, odatda, mazkur qonunda belgilanadi. Ammo bunday neustoykani qonun bilan
belgilangan neustoyka deb hisoblash mumkin emas, chunki taraflar neustoyka
to‘g‘risidagi shartnomani shartnomaga kiritmaganliklari sababli majburiyat
bajarilmagani uchun neustoyka to‘lashga majbur bo‘lmaydi. Neustoyka (jarima, penya)
to‘g‘risidagi kelishuv FKning 262-moddasida ko‘rsatilganidek, yozma shaklda tuzilishi
kyerak. Bunday kelishuv maxsus shartnoma yoki asosiy shartnomaga qo‘shimcha
kelishuv shakllarida rasmiylashtirilishi mumkin. Kelishuvning yozma shakl-da
bo‘lishiga rioya qilmaslik neustoyka (jarima, penya) to‘g‘risidagi kelishuvning haqiqiy
sanalmasligiga sabab bo‘ladi. Amaldagi fuqarolik qonunchiligi neustoykaning to‘rt
turini belgilaydi. Bular – hisobga o‘tkaziladigan neustoyka; jarimali neustoyka; alohida
neustoyka; muqobil neustoykadir. Hisobga o‘tkaziladigan neustoyka FKning 325-
20

moddasida ko‘r-satilganidek, agar majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim dara-jada
bajarmaganlik uchun neustoyka belgilangan bo‘lsa, zararning neustoyka bilan
qoplanmagan qismi to‘lanadi. Bunday neustoyka ko‘pincha tashkilotlar o‘rtasida
tuziladigan, masalan, mahsulot etkazib byerish, qurilish pudrati shartnomalarida
qo‘llaniladi. Jarimali neustoyka kreditorga qarzdordan neustoykaning o‘zini,
shuningdek neustoykadan tashqari zararni ham to‘la hajmda undirish huquqini byeradi.
FKning 325-moddasida nazarda tutilgan bunday neustoyka shunday xususiyatga egaki,
u qarzdorga butunlay bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun
belgilanganidan boshqa tur-dagi neustoykalarga nisbatan qo‘shimcha javobgarlik
belgilaydi. Neustoykaning shunday tarzda qo‘shilib, ya’ni neustoykaning ham,
zararning ham qo‘shilishi va bir vaqtda undirilishi majburiyatni bajaruvchi qarzdorga
kuchli ta’sir etish chorasi bo‘lib ko‘riladi. Masalan, mahsulot oluvchiga sifatsiz yoki
butsiz mahsulot etkazib byerilgan hollarda mahsulot etkazuvchining neustoyka (jarima)
to‘lash, bunday mahsulot etkazib byerish natijasida ko‘rilgan zarar-ni (neustoykani bu
hisobga kiritmasdan) undan undirib olish bunga misol bo‘la oladi. Alohida neustoyka
shu bilan xaraktyerlanadiki, bunda FKning 325-moddasida ko‘rsatilganidek, kreditorga
zararni undirmasdan, balki neustoykani undirib olish huquqi byeriladi. Majburiyatning
bajarilishini kechiktirganlik uchun undiriladigan alohida neus-toyka – penya shaklida
belgilanadi. Masalan, kvartira haqining to‘lanishi yoki boshqacha pul to‘lovlari
kechiktirilganda, odatda, alohida neustoyka undiriladi. Bunday neustoyka jarima
shaklida transport korxonalari faoliyatidan shartnomaviy reja majbu-riyatlarining
buzilganligi uchun ham undirilishi mumkin. Muqobil neustoyka yuqorida ko‘rsatib
o‘tilgan neustoykalar-dan shu bilan farq qiladiki, bunda kreditorga qarzdordan
belgilangan neustoyka (jarima, penya) ni undirish yoki majburiyat-ning bajarilmasligi
tufayli ko‘rilgan zararlarni undirish huqu-qi byeriladi. Neustoykaning bunday turi
rag‘batlantirish ahamiya-tiga ega bo‘lishidan tashqari yana avvaldan summada
belgilanishi mumkin bo‘lgan zararni qoplash imkoniyatini ham byeradi. SHuning
uchun bunday neustoyka ba’zi hollarda baholanadigan neustoyka deb ham ataladi.
Muqobil neustoyka kreditorning ko‘rgan zararlarini qoplash-ga qaratilgan. Agar
21

neustoyka kreditorga etkazilgan zararning miqdoridan oshib ketgan bo‘lsa, kreditor
neustoykani undirishdan bosh tortishga va ko‘rgan zararlarining to‘lanishini talab
qilishga haqli. Bu holda kreditor qarzdorning o‘z majburiyatini bajarmas-ligi tufayli
qanday zarar ko‘rganligini isbotlashga majbur bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
o‘rtasidagi mazkur neustoyka kamdan-kam tatbiq etiladi. Majburiyatlarni buzganlik
uchun, jumladan, sifatsiz mahsu-lot yoki tovar etkazib byerganlik uchun mahsulot
etkazuvchilardan neustoykani undirish – mahsulot oluvchining huquqigina bo‘lib
qolmay, balki uning davlat oldidagi majburiyati ham hisoblanadi. Neustoykani
undirishdan asosiy maqsad majburiyatning baja-rilishini ta’minlashdir. FKning 261-
moddasida ko‘rsatilganidek, neustoyka faqat pul bilan belgilanadi. Neustoyka miqdori
yo qonun bilan yoki shartnoma bilan belgilangan bo‘lishi lozim. Odat-da, neustoyka
bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan majburiyat summasiga nisbatan foiz
bilan yoki qat’iy summa bilan belgilanadi. Penya deb ataladigan neustoyka
quyidagicha ta’rifla-nishi mumkin:
birinchidan, penya odatda, majburiyatning o‘z vaqtida bajaril-masligi hollariga tatbiq
etiladi va majburiyatning belgilangan muddatda bajarilishini ta’minlashga qaratiladi;
ikkinchidan, penya qat’iy miqdorda belgilanmay, bajarilishi kechiktirilgan majburiyat
summasiga nisbatan foiz bilan belgi-lanadi;
uchinchidan, penya odatda, uzoq muddat davom etadigan neustoy-ka sifatida ko‘riladi,
ya’ni penya bir qancha muddat davomida, masalan, o‘n kun yoki bir oy davomida
majburiyatning kechiktirilgan har bir kuni uchun hisoblanadi.
Neustoykaning tatbiq etilishi taraflar o‘rtasida shartnoma tuzilishida, u to‘g‘risida
ko‘rsatmalar bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’i nazar belgilanadi. Agar neustoyka
to‘g‘risidagi qonun uning miqdo-rini o‘zgartirish huquqini taraflarga byermagan
bo‘lsa, tuziladigan shartnomalarda neustoykaning qonunda nazarda tutilgan miqdo-rini
o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.Fuqarolik kodeksida aytilganidek, qarzdor
majburiyatni butunlay bajarmaganida yoki lozim darajada bajarmaganida neus-toyka
to‘lashga majbur bo‘ladi. SHu tartibda FKning 261-moddasida nazarda tutilgan
22

neustoyka har qanday majburiyatning ijro etilishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi
mumkin. Neustoyka qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilishini ta’minlaydi.
Ammo amalda, ko‘pchilik hollarda neustoyka majbu-riyatda qatnashuvchi ikkinchi
taraf – kreditor majburiyatlarining ham bajarilishini ta’minlaydigan usul sifatida
foydalaniladi. Jumladan, kreditor majburiyatning bajarilishini qabul qilma-ganida,
neustoyka to‘lashga majbur qilinishi mumkin. Qabul qilish – topshirish joyiga etkazib
keltirilgan mahsu-lotni qabul qilish asossiz rad etilganda tayyorlovchi xo‘jalikka uni
etkazib kelish xarajatlarini qoplaydi. Neustoyka to‘g‘risidagi o‘zaro kelishuv asosiy
majburiyat shakli summasi, neustoyka summasidan, shuningdek boshqa biron-bir
shartlardan qat’i nazar, yozma shaklda rasmiylashtirilishi lozim. Neustoyka
to‘g‘risidagi kelishuvning yozma shakli bitimlar va shartnomalarning yozma
shakllariga nisbatan qo‘yiladigan umumiy talablarga, ya’ni, FKning 105-111-
moddalarida ko‘rsatilgan talab-larga javob byerishi lozim. Neustoyka to‘g‘risidagi
kelishuv yozma shaklda tuzilmasa, bun-day kelishuv haqiqiy sanalmaydi va
neustoykaning undirilishi mumkin bo‘lmaydi. FKning 325-moddasida neustoyka bilan
majbu-riyatning butunlay bajarilmaganligi yoki lozim darajada baja-rilmaganligi
tufayli ko‘rilgan zararning neustoyka bilan qoplan-magan qismi to‘lanish to‘g‘risida
umumiy qoida byeriladi. Mazkur qoida neustoyka bilan ta’minlangan
majburiyatlarning har qanday buzilishlarida qo‘llanilishi lozim. Ammo qonun yoki
shartnomada ko‘rsatilgan alohida hollar bundan mustasno. FKning 325-moddasi
birinchi qismida ko‘rsatilgan qoida FKning boshqa normalarida ham, shuningdek
ayrim majburiyatlarni tartibga soladigan boshqa me’yoriy hujjatlarda ham keltiriladi.
Ushbu qoida neustoyka bilan ta’minlangan majburiyatning qarzdor tomonidan buzilishi
tufayli zarar ko‘rilishi hollariga taalluq-lidir. Masalan, avtomobil transporti bilan yuk
tashishda mazkur yuk kechiktirib etkazilgan hollarda; ko‘rilgan zararlar, kechikti-rilgan
zararlar kechiktirilganlik uchun yuk tashuvchidan jarima-ning olinish-olinmasligidan
qat’i nazar undiriladi. Mazkur moddada ko‘rsatilishicha, agar majburiyatning
bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi uchun neustoyka belgilangan bo‘lsa,
zarar neustoyka (jarima, penya) bilan qoplanmagan qismi hajmida to‘la-tib olinadi.
23

Qonun yoki shartnomada quyidagi hollar, ya’ni zararni undir-masdan, balki faqat
neustoykani undirib olish, neustoyka bilan bir qatorda zararni ham to‘la undirib olish,
kreditorning xohishi bilan yoki neustoykani yoki zararni undirib olish nazarda tuti-lishi
mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Havo kodeksida nazarda tutilgan jarimalar alohida
neustoyka xaraktyerida ko‘riladi, chunki mazkur kodeksda taraflar bir-biriga nisbatan
olgan majburiyatlarini bajarmaganlarida Ustavning tegishli moddalarida nazarda
tutilgan doiralardagina moddiy javobgarlikka tortilishlari belgilanadi. Jarima va
neustoyka mahsulot etkazib byerish bo‘yicha bo‘ladigan majburiyatlarning bajarilishini
ta’minlash usuli sifatida keng qo‘llaniladi. FKning 326-moddasida ko‘rsatilgani-dek,
agar to‘lanishi lozim bo‘lgan neustoyka kreditorning majbu-riyatini buzish oqibatida
nomutanosibligi ko‘rinib tursa, sud neustoykani kamaytirishga haqli. Bunda qarzdor
majburiyatni qay darajada bajarganligi, majburiyatda ishtirok etayotgan taraflar-ning
mulkiy ahvoli, shuningdek kreditorning e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan manfaatlari
hisobga olinishi kyerak. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenumi
qarori bu qoidani amaliyotda qo‘llashda sudlar quyidagilarga e’tibor byerishlari
lozimligini belgilaydi: agar talab qilingan neustoykaning miqdori asosiy qarz
miqdoridan oshib ketmagan taqdirda, sud tomonidan zarar hajmini aniqlamasdan talab
qilingan summada undirilishi mumkin. Agarda neustoykaning summasi asosiy qarz
summasidan ortiq bo‘lsa, sud da’vogardan zararning asosli ravishda zarar va
neustoykaga mutanosibligini aniqlash uchun asoslantirilgan hisobni talab qilishi lozim.
Ular mutanosib bo‘lmaganida, sud, sud amaliyotidan kelib chiqib, qarzdor tomonidan
majburiyatlarning bajarilish darajasini, majburiyat-larda qatnashuvchi taraflarning
mulkiy holatini, shuningdek kre-ditorning manfaatlarini hisobga olib, neustoykaning
miqdorini asosiy qarz miqdorigacha kamaytirishga haqlidir. Agar neustoyka asosiy
qarz summasidan oshib ketmasa-da, lekin uning qarzdor tomonidan to‘lanishi uning
faoliyatini yomon oqibatlarga, hatto iq-tisodiy jihatdan nochor ahvolga olib kelishi aniq
bo‘lgan holatda neustoyka kamaytirilishi mumkin. Bunday holatda neustoykaning eng
kam miqdori Fuqarolik kodeksining 327-moddasida ko‘rsatil-gan foizlar miqdoridan
kam bo‘lmasligi lozim [132]
. Ammo sud hech qachon neustoykani to‘lashdan ozod qila
24

olmaydi. Xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasidagi nizolar bo‘yicha sudlar faqat ayrim
hollardagina qarzdor va kreditorning e’tiborga olinishi mumkin bo‘lgan manfaatlarini
nazarga olib, kreditorga to‘lanishi lozim bo‘lgan neustoykani kamaytirishga haqli.
Fuqarolarning ishtiroki bilan bo‘ladigan munosabatlarda neustoykaning miqdori-ni
kamaytirish uchun zarur shart neustoykaning kreditor ko‘rgan zararlarga nisbatan
ancha ko‘p bo‘lishidir. FKning 326-moddasi birinchi qismida keltirilgan boshqa
holatlar esa, faqat neustoykaning miqdorini kamaytirish to‘g‘risi-dagi talabni rad qilish
yoki kamaytirilishi lozim bo‘lgan summa-ning miqdorini belgilash uchungina
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ammo har holda mazkur qonunga asosan
neustoykaning undiri-lishi sud tomonidan butunlay rad qilinishi mumkin emas. Mazkur
qoida sudlarga har qanday holda ham neustoykani kamaytirish maqsadga muvofiq
bo‘lish-bo‘lmasligi to‘g‘risidagi masalani hal qilishni topshiradi. SHu bilan birga,
neustoyka faqat ayrim hol-lardagina kamaytirilishi mumkinligini ko‘rsatib o‘tadi.
FKning 326-moddasi ikkinchi bandida ko‘rsatib o‘tilganidek, neustoykaning miqdori
sud tomonidan kamaytirilishi mumkin. Bunda sud qarzdor va kreditor manfaatlarini
hisobga olishi lozim. Neustoykaning miqdori kreditorning ko‘rgan zararlari miqdori
bilan taqqos-laganida, qarzdor bo‘lgan tashkilotning majburiyatni bajara olish, aybliligi
darajasi e’tiborga olingandagina sud neustoykaning miqdorini kamaytirishga haqli.
Neustoyka yoki zararni to‘lagan qarzdorning o‘z majburiyatini asl holda bajarish
burchi FKning 330-moddasida normalangan. Maz-kur moddada aytilishicha,
majburiyatning bajarilishi kechikti-rilganligi yoki lozim darajada bajarilmasligi
hollarini nazar-da tutib, belgilangan neustoyka (jarima, penya) ni hamda majbu-
riyatning lozim darajada bajarilmasligi natijasida kelgan zararni to‘lash majburiyatini
asl holda bajarishdan qarzdorni ozod qilmaydi. Ayni paytda kreditor majburiyat ijrosi
kechikkanligi sabab-li o‘zi uchun uning ahamiyati qolmagan bo‘lsa, u ijroni qabul
qilish-dan bosh tortishi va zararni to‘lashni talab qilishi mumkin (FK, 337-modda, 2-
qism). Basharti, qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan
bo‘lsa, majburiyat bajaril-magan taqdirda zararni qoplash va uning bajarilmaganligi
25

uchun neustoyka to‘lash qarzdorni majburiyatni asl holida bajarishdan ozod qiladi (FK,
330-modda, 2-qism).
Garov – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida. O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 264-modda-sida ko‘rsatilganidek, bir shaxsning
boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta’minlash
uchun byerishi garov hisoblanadi. Garov tufayli garov bilan ta’minlangan majburiyat
bo‘yicha kreditor (garovga oluvchi) qarzdor tomonidan bu majburiyat baja-rilmagan
taqdirda, garovga qo‘yilgan mol-mulkning qiymatidan ushbu mol-mulk egasi bo‘lgan
shaxs (garovga qo‘yuvchi) ning boshqa kreditorlariga nisbatan o‘z talabini imtiyozli
qanoatlantirili-shiga haqli bo‘ladi. FKning 264-moddasida ko‘rsatilgan sub’ektiv
huquq garov huquqi bo‘lib, mulkni garovga byergan shaxs – garovga qo‘yuvchi va
mulkni olgan shaxs esa – garovga oluvchi deb ataladi. Mulkni ga-rovga qo‘yuvchi
shaxs qarzdorning o‘zi ham, shuningdek uchinchi bir shaxs ham bo‘lishi mumkin.
FKning 266-moddasida ko‘rsatilganidek, garovga qo‘yuvchi garovga qo‘yilayotgan
mulkning egasi bo‘lishi lozim. Basharti, qonun yoki shartnomada boshqacha tartib
nazarda tutilgan bo‘lmasa, mulk-dorning roziligisiz ashyoviy huquqni garovga
qo‘yishga yo‘l qo‘yiladi. Garovning mohiyati shundaki, majburiyat qarzdor tomonidan
ijro etilmaganida, kreditor o‘zining talabini garovga qo‘yilgan mulk hisobidan birinchi
navbatda qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kreditorning talablari qondirilgandan
so‘nggina garovga qo‘yilgan mulkni sotishdan hosil qilingan summadan qolganini
boshqa kreditorlarning talablarini qondirish uchun sarflanishi mumkin. Garov narsasi
har qanday mol-mulk, ashyolar va mulkiy huquq-lar (talablar) bo‘lishi mumkin, ammo
bundan FKning 267-modda-sida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining Garov
to‘g‘risidagi qonuni [133]
da nazarda tutilgan ashyolar mustasnodir. Muomaladan
chiqarilgan mol-mulk, kreditorning shaxsi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan talablar,
xususan, hayoti va sog‘lig‘iga etkazil-gan zararni qoplash haqidagi talablar, alimentlar
haqidagi talablar hamda boshqa shaxsga byerish qonun bilan man etilgan boshqa
talablar garov narsasi bo‘la olmaydi. Tarixiy, madaniy yoki o‘zgacha qimmatbaholigi
tufayli yoxud davlat xavfsizligi nuqtai-nazaridan garov qo‘llanilishi mumkin
26

bo‘lmagan ob’ektlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilab qo‘yiladi. Undiruv qaratilishi mumkin bo‘lgan fuqarolarning ayrim turdagi
mol-mulkini garovga qo‘yish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda man etilishi yoki
tiklanishi mumkin. Odatda, faqat kreditorning haqiqiy talabigina garov bilan
ta’minlanishi mumkin. Demak, agar shartnoma haqiqiy emas deb topilsa, u holda garov
to‘g‘risidagi shartnoma ham haqiqiy sanal-maydi. Agar qonun yoki shartnomada
boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, garov talabi ta’minlanish paytida qanday bo‘lsa,
shu hajmda, jumladan, foizlarni, ijroni kechiktirib yuborish nati-jasida etkazilgan
zararning to‘lanishini, neustoykani shuningdek undirish xarajatlarining to‘lanishini
ta’minlaydi. Asosiy majburiyat yuzasidan kreditor bo‘lgan shaxs talab qi-lish huquqini
boshqa shaxsga topshirsa, u holda FKning 315-modda-sida ko‘rsatilganidek, garov
huquqi ham yangi kreditorga o‘tadi. Garovga qo‘yilgan mol-mulkka nisbatan mulk
huquqi yoki xo‘jalik yuritish huquqi mulkni garovga byergan shaxsdan boshqa shaxsga
o‘tganida ham garov huquqi o‘z kuchini saqlab qoladi. Binobarin, garov saqlovchi
shaxs – kreditor garovga qo‘yilgan mulkning egasi yoki uni boshqaruvchi sub’ekt
boshqa shaxs bo‘lganida ham o‘z huquqini garovga qo‘yilgan mulk hisobidan
undirishga haqli. Masalan, bankdan qarzdor bo‘lgan fuqaro olingan ssuda hisobiga
qurilgan uy-joyni sotsa, bank uy-joyni garovga olgan shaxs sifatida mazkur uy-joy
hisobidan o‘z haqini yangi egadan ham undirib olishi mumkin. Garov huquqi
shartnoma yoki qonunga binoan vujudga keladi. Garov huquqi qonunda faqat normativ
hujjatda maxsus ko‘rsatma bo‘lganidagina vujudga keladi. Ko‘pchilik hollarda
majburiyat biron-bir mulkni garovga qo‘yish to‘g‘risida shartnoma tuzish yo‘li bilan
ta’minlanadi. FKning 265-moddasiga asosan garovning quyidagi turlari
mavjud:
a) zakalat (bunda garov narsasi garovga oluvchida saqlanadi);
b) ipoteka (bunda ko‘chmas mol-mulk garovga olinadi;
v) mulkiy huquqlarni garovga olish.
27

FKning 269-moddasiga asosan agar shartnomada o‘zgacha tartib nazarda tutilmagan
bo‘lsa, garovga qo‘yilgan mol-mulk garovga qo‘yuvchida qoladi. Ipoteka belgilangan
mol-mulk, shuningdek garov-ga qo‘yilgan muomaladagi tovar ham garovga oluvchiga
topshiril-maydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risida”gi qonunining 38-moddasiga asosan,
yyer bilan bog‘liq mol-mulklar – binolar, inshoot, kvartirali uylardagi kvartiralar,
korxonalar, boshqa mulkiy majmualar, yuridik va jismoniy shaxslar mulkida bo‘lgan
savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlari, shuningdek turar joy xonalari ular
joylashgan yer uchastkalari bilan birga, qonun hujjatlari bilan ko‘chmas mulk sirasiga
kiritilgan boshqa mol-mulk hamda yer uchastkasiga bo‘lgan mulk huquqi va boshqa
ashyoviy huquqlar ipoteka narsasi bo‘lishi mumkin. Garovga qo‘yilgan mol-mulkdan
foydalanish natijasida olingan hosil mahsulot va daromadga garov huquqi shartnomada
nazarda tutilgan hollarda joriy qilinadi. Garov narsasi garovga oluvchi tomonidan
qulflangan va muhrlangan holda garovga qo‘yuvchida qoldirilishi mumkin. Garov
narsasi garovga qo‘yilganligini bildiruvchi belgilar qo‘yilgan holda garovga
qo‘yuvchida qoldirilgan garov – qat’iy garov hisoblanadi. Qimmatli qog‘oz bilan
tasdiqlangan mulkiy huquq garovga qo‘yilganida, agar shartnomada boshqacha tartib
nazarda tutilgan bo‘lmasa, garovga oluvchida yoki notarius depozitiga topshiriladi (FK,
269-modda). Garovga qo‘yilgan mulk, uy-joylardan boshqalari, agar qonun yoki
shartnoma bilan boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, garovga oluvchi ixtiyoriga
byerib qo‘yiladi. Bunday topshirish xo‘jalik munosabatlarida barcha hollarda ham
maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, chunki qarzdor garovga qo‘yilgan mulkdan foydalanish
imkoniyatini yo‘qotadi va uning manfaatlarini jiddiy ravishda buzishga olib keladi.
Taraflarning o‘zaro kelishuvlari bo‘yicha garovga qo‘yilgan mulk qarzdorning o‘zida
ham qoldirilishi mumkin. Ba’zi hollarda garovga qo‘yilgan mulkni qarzdor ixtiyorida
qoldirish qonunda nazarda tutilgan bo‘ladi. Masalan, muomalada bo‘lgan tovarlarning
garovga olinishida yoki ishlanishda bo‘lgan mahsulotlarning garovga qo‘yilishida
garov narsasi bo‘lgan mulk qarzdorning o‘zida qoldi-riladi. Garovning ba’zi turlari
bo‘yicha ashyolarni garovga byeruvchi qo‘lida qoldirilishiga qo‘y qo‘yilmaydi.
28

Masalan, ashyolarni lombardda garovga qo‘yishda ashyolar, albatta, lombard ixtiyorida
bo‘ladi. Garovga oluvchilar garovga qo‘yilgan mulkni tegishli ravishda saqlashga
majbur. Garovga oluvchi garovga qo‘yilgan mulkning yo‘qo-lishi yoki buzilishi
o‘zining aybi bilan bo‘lmaganligini isbotla-masa – o‘ziga topshirilgan mulkning
saqlanmaganligi uchun javobgar bo‘ladi. Agar qonun yoki shartnoma bilan boshqacha
hol belgilanmagan bo‘lsa, garovga oluvchi garovga qo‘yilgan mulkdan foydalanishga
haqli emas. Agar garovga olingan mulkni saqlab turgan shaxs, ya’ni mulkni garovga
oluvchi uni yo‘qotsa yoki uning qo‘lidan o‘g‘irlab ketilgan bo‘lsa yoki boshqa yo‘l
bilan uning ixtiyoridan tashqariga chiqib ketgan holda garovga olgan shaxs garov
narsasini har qanday egallovchidan, shu jumladan, egasidan ham talab qilib olishga
haqli bo‘ladi. Agar ashyo garovga shaxsning egallashidan uning ixtiyori bo‘yicha
qo‘lidan ketgan bo‘lsa, bu holda u mazkur mulkni insofli egallovchidan talab qilib
ololmaydi. Agar garovga olgan shaxs qo‘lida qoldirilgan mulk boshqa bir shaxsga
tekinga o‘tkazilgan, masalan, hadya qilingan yoki myeros tariqasida o‘tgan bo‘lsa,
garov narsasini saqlovchi, ya’ni mulkni garovga olgan shaxs mazkur garov narsasini
insofli egallovchidan talab qilib olishga haqli. Qonunda garov narsasiga nisbatan
garovga oluvchi va garovga qo‘yuvchi huquqlari aniq chegaralab qo‘yilgan. SHu
jumladan, garovga oluvchining huquqlari joriy qilinadigan mol-mulk FKning 272-
moddasida belgilab qo‘yilgan. Butun korxona yoki boshqa mulkiy kompleks
ipotekasida garov huquqi ipoteka tarkibiga kiruvchi mol-mulkning hammasiga, shu
jumladan, talab qilish huquqi va mutlaq huquqlarga, shu bilan bir qatorda ipoteka
davrida olingan huquq-larga ham (agar qonun yoki shartnomada boshqacha tartib
belgilan-magan bo‘lsa) joriy etiladi. Yer uchastkasining o‘zini ipotekaga qo‘yishda
garov talabi garovga qo‘yuvchining ushbu uchastkada joylash-gan yoki qurayotgan
binolari va inshootlariga qaratilmaydi. Mabodo keyinchalik yer uchastkasiga nisbatan
haq undirish garov talabi asosida qaratiladigan bo‘lsa, unda joylashgan binolardan o‘z
o‘rnida foydalanish uchun zarur bo‘lgan syervitut (cheklangan tarzda foydalanish)
huquqi garovga qo‘yuvchida saqlanib qoladi.
29

Mulkni garovga olgan shaxsning o‘z talablarini garovga qo‘yil-gan mulk hisobidan
undirishda ustunlik huquqiga ega bo‘lishligi ba’zi hollarda cheklanishi mumkin.
Jumladan, FKning 26, 56-moddalariga muvofiq, garovga olgan shaxs talablarning
qondiri-lishiga qadar garovga qo‘yilgan mulkni sotish natijasida tushgan summadan
alimentlarning undirilishi, xodimlarning mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib
chiqadigan talablari, o‘zgalarning hayotiga yoki sog‘lig‘iga zarar etkazish, shuningdek
mualliflik shart-nomalari bo‘yicha mukofot to‘lash to‘g‘risidagi talablar birinchi
navbatda qondirilishi lozim. Garovga oluvchi (kreditor) ning talablari garovga
qo‘yilgan ko‘chmas mol-mulk qiymatidan sudning qaroriga muvofiq undiri-ladi. Agar
bunda notarial tasdiqlangan kelishuv mavjud bo‘lsa, sudning qarorisiz undirish amalga
oshiriladi. Biroq bunday kelishuv tufayli huquqlari buzilgan shaxs kelishuvni haqiqiy
emas deb topish haqida sudga da’vo bilan murojaat qilishga haqli. Agar garovga
qo‘yuvchining garovga oluvchi bilan kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilmagan
bo‘lsa, garovga oluvchining talablari garovga qo‘yilgan ko‘char mol-mulk hisobidan
sud qarori-ga muvofiq qondiriladi. Undiruv garov narsasiga quyidagi hol-larda faqat
sudning qaroriga muvofiq qaratilishi mumkin:
1) garov to‘g‘risida shartnoma tuzish uchun boshqa shaxs yoki organning roziligi
yoxud ruxsati talab qilinganida (masalan, ashyoviy huquq garovga qo‘yilganida
mulkdorning roziligi talab qilinishi hollarida);
2) garov narsasi jamiyat uchun tarixiy, badiiy yoki o‘zgacha madaniy ahamiyatga ega
mol-mulk bo‘lsa;
3) garovga qo‘yuvchi yo‘qolgan bo‘lsa va uning turgan joyini aniqlash mumkin
bo‘lmasa.
Yuqorida ham aytganimizdek, majburiyat bo‘yicha haq undirish garov narsasiga
qaratilgan hollarda uni sotish, qonun hujjatla-rida belgilangan tartibda kim oshdi
savdosida sotish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Garovga qo‘yuvchining iltimosiga ko‘ra,
sud undiruvni garovga qo‘yilgan mol-mulkka qaratish to‘g‘risidagi qarorida uni kim
oshdi savdosida sotishni bir yilgacha muddatga kechiktirishga haqli. Bunday
30

kechiktirish garov bilan ta’minlangan majburiyat bo‘yicha taraflarning huquq va
majburiyatlariga ta’sir etmaydi. Binoba-rin, agar kechiktirish davrida kreditorning
ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlari va neustoyka qarzdor tomonidan to‘lanishi lozim.
Garovga qo‘yilgan mol-mulkni kim oshdi savdosida sotishda dastlabki boshlang‘ich
baho, agar undirish sud tartibida belgilan-gan bo‘lsa, sud qarori bilan, boshqa hollarda
esa garovga oluvchi va garovga qo‘yuvchi o‘rtasidagi kelishuv asosida belgilanadi.
Garovga qo‘yilgan mol-mulk kim oshdi savdosida eng yuqori baho taklif qilgan
shaxsga sotiladi. Kim oshdi savdosi amalga oshmagan hollarda (agarda garovga
qo‘yilgan mol-mulkka xaridor chiqmasa) garovga oluvchi garovga qo‘yuvchi bilan
kelishib, garovga qo‘yilgan mol-mulkni sotib olishga xarid narxini garov bilan
ta’minlangan o‘z talablari hisobiga o‘tkazishga haqli. Takroriy kim oshdi savdosi
amalga oshmagan deb e’lon qilin-ganida, garovga oluvchi garov narsasini takroriy kim
oshdi savdo-sidagi boshlang‘ich sotish narxini ko‘pi bilan o‘n foiz kamaytirgan
summada baholab, o‘zida olib qolishga haqli. Agar garovga oluvchi bu huquqdan bir
oy davomida foydalanmasa, garov shartnomasi bekor bo‘ladi. Agar garovga qo‘yilgan
mol-mulkni sotishdan tushgan summa garovga oluvchining talabini qoplashga etarli
bo‘lmasa, u qonunda yoki shartnomada boshqacha ko‘rsatma bo‘lmaganida
etishmayotgan summani umumiy asoslarda va tartibda qarzdorning boshqa mol-
mulkidan olish huquqiga ega. Agar sotuvdan tushgan summa garovga oluvchining
garov bilan ta’minlangan talabidan oshib ketsa, farq garovga qo‘yuvchiga qaytarib
byeriladi. Qarzdor yoki uchinchi shaxs bo‘lgan garovga qo‘yuvchi garov narsasi
sotilguncha, xohlagan vaqtda garov bilan ta’minlangan majburiyat-ni yoki uning
ijrosini kechiktirib yuborilgan qismini bajarib, undiruvni unga qaratishga va uni
sotishga barham byerishi mumkin. Bu huquqni cheklaydigan kelishuv o‘z-o‘zidan
haqiqiy emasdir (FK, 281-modda).
Mol-mulkning garovga qo‘yilishi:
–birinchidan, mol-mulkning doimo mavjud bo‘lishi va saqla-nishini ta’minlaydi;
31

–ikkinchidan, kreditor boshqa shaxslarga, ya’ni qarzlarning boshqa kreditorlariga
nisbatan ustunlik bilan o‘z talablarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi;
–uchinchidan, mol-mulkning qarzdor uchun uchinchi shaxs tomoni-dan garovga
qo‘yilishi qarzdorga bo‘lgan talablarning qondirilishi uchun qo‘shimcha manba
hisoblanadi. Ashyoni garovga olgan kreditor talablarining qondirilishi aniq
ta’minlanishi bilan garovning belgilanishi qarzdorni o‘z majburiyatini ijro etishga
majbur qiladi. Qonunga ko‘ra, har qanday majburiyat ham garov bilan ta’min-lanishi
mumkin. Amalda garov asosan qarz majburiyatlarining ijro etilishini ta’minlash usuli
sifatida tatbiq etiladi. Qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish – majburiyatlarning
bajarilishini ta’minlash usuli sifatida. O‘zbekiston Respublikasi FKning 259-
moddasida majburiyat-larning bajarilishini ta’minlash usullari tizimida qarzdorning
mol-mulkini ushlab qolish ham nazarda tutiladi. Bu usullarni qo‘llash asoslari FKning
290-moddasida belgilab byerilgan. Bunga asosan qarzdorga yoki qarzdor ko‘rsatgan
shaxsga topshirilishi lozim bo‘lgan ashyoni saqlayotgan kreditor ushbu ashyo haqini
yoki u bilan bog‘liq chiqimlar va boshqa zararni kreditorga to‘lash maj-buriyatlari
qarzdor tomonidan muddatida bajarilmagan taqdirda unga tegishli majburiyat
bajarilgunga qadar ushlab qolishga haqli. Garchi ashyoning haqini to‘lash uning
chiqimlarini va boshqa zararni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lmasa-da, biroq taraflari tadbir-
kor sifatida ish ko‘rayotgan majburiyatdan kelib chiqqan talablar ham ashyoni ushlab
qolish bilan ta’minlanishi mumkin. Ashyo kreditor egaligiga o‘tganidan keyin unga
bo‘lgan huquqlar uchinchi shaxs tomonidan olinganligiga qaramasdan, kreditor o‘z
qo‘lidagi bu ashyoni ushlab qolishi mumkin. Ushlab qolish o‘z mohiyatiga ko‘ra
garovga o‘xshaydi. Biroq ayni vaqtda u qator o‘ziga xosliklarga ham ega. Birinchidan,
ushlab qolishda ashyo faqat kreditor ixtiyorida bo‘ladi, garov narsasi esa qarzdorda
ham, uchinchi shaxsda ham saqlanishi mumkin. Ikkinchidan, ushlab qolinayotgan
ashyo kreditor ixtiyoriga turli asoslar bo‘yicha o‘tgan bo‘lishi mumkin. Garov narsasi
esa har doim qarzdor yoki uchinchi shaxs (garovga qo‘yuvchi) irodasi bilan shartnoma
asosida-gina vujudga keladi va h.k. Ashyoni ushlab qolgan kreditorning talablari uning
qiymati-dan garov bilan ta’minlangan talablarni qondirish uchun nazarda tutilgan
32

hajmda va tartibda qanoatlantiriladi. Binobarin, ushlab qolingan mol-mulk yoki pul
mablag‘lari hajmi qarzdorning qarzi hajmidan ko‘p bo‘lsa, u holda kreditor ortiqcha
qismini qaytarishi lozim. Agar ushlab turilgan mol-mulk yoki pul mablag‘-lari qarzdor
qarz hajmiga teng bo‘lsa, FKning 343-345-moddala-rida ko‘rsatilgan talablarga rioya
qilingan holda majburiyat hisobga o‘tkazish orqali bekor bo‘lishi mumin. Qarzdor
tomonidan majburiyat ijro etilgan hollarda kreditor ushlab qolingan mol-mulkni
qarzdorga yoki uchinchi shaxsga qaytarishi shart.

Zakalat – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida
Zakalat deb shartnoma tuzayotgan taraflardan biri shartnoma-ning tuzilganligini
isbotlash va uning ijrosini ta’minlash yuzasidan byeradigan pul summasiga aytiladi.
Zakalat to‘g‘risidagi kelishuv zakalatning summasidan qat’i nazar, yozma ravishda
tuzilishi kyerak (FK, 311-modda). Zakalat quyidagi uchta vazifani bajaradi:
birinchidan, zakalat byerilib tuzilgan shartnoma haqiqatan tuzilganligini isbotlovchi
dalil hisoblanadi; ikkinchidan, zakalat shartnoma yuzasidan avvaldan to‘lab
qo‘yiladigan pul summasi bo‘lib, tegishli to‘lovlar hisobiga muayyan summani
to‘lagan taraf shartnomani qisman ijro etgan hisobla-nadi. Zakalat oluvchi taraf uchun
ham bu hol ma’lum ahamiyatga ega. CHunonchi, biron-bir uy-joy ijaraga byerilishida
uning mulkdori uy-joyni yashash uchun yaroqli holga keltirish maqsadlarida uni
ta’mirlaydi va hokazo; uchinchidan, zakalat shartnomadan kelib chiqqan
majburiyatning ijro etilishini ta’minlash uchun belgilanadi. Zakalatning mazkur
vazifasi shundaki, zakalat byergan taraf shartnoma yuzasidan olgan o‘z
majburiyatlarini bajarmaganida, byergan zakalatni yo‘qotadi. Agar zakalat byergan
taraf shartnomadan voz kechgan bo‘lsa, bu holda u byergan zakalatning qaytarib
byerilishini talab qila olmaydi. Agar zakalat olgan taraf o‘z majburiyatlarini bajarmasa,
u ikkin-chi tarafga zakalat summasini ikki baravar miqdorida to‘lashga majbur. Ba’zi
hollarda zakalat uni byergan tarafga bir miqdorda qaytarilishi lozim. CHunonchi, agar
majburiyatni, taraflardan hech qaysisining aybi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda
33

bajarilmasa, o‘zaro kelishuv bo‘yicha byeriladigan zakalat qaytariladi. Agar ijro etilgan
shartnoma keyinchalik haqiqiy emas deb topilsa va buning natijasida har ikki taraf ham
avvalgi holla-riga keltirilishi lozim bo‘lsa yoki zakalat byergan taraf shartnoma
yuzasidan amalga oshirilgan barcha summani o‘ziga qaytarilishini talab qilishga haqli
bo‘lsa-yu, ammo ikkinchi taraf bunday huquqqa ega bo‘lmasa – zakalat, yuqorida
ko‘rsatilganidek, aslicha bir karra miqdorda qaytarilishi lozim bo‘ladi. FKning 312-
moddasi uchinchi qismida ko‘rsatilganidek, shart-nomaning bajarilmasligi uchun
javobgar bo‘lgan taraf agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa,
zakalat summasini hisobga olgan holda ikkinchi tarafga zararlarni to‘lashi shart. Agar
zakalat summasi zarar summasidan birmuncha ko‘proq bo‘lsa, u holda faqat
zakalatgina undiriladi. Agar majburiyatni bajarmaslik natijasida ko‘rilgan zarar zakalat
summasidan ortiq bo‘lsa, u holda zakalat summasi ham, zararlarni qoplash uchun
etishmagan summa ham undiriladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli
sifatida ko‘riladigan zakalat fuqarolar o‘rtasidagi munosabatda ham, shu-ningdek
fuqarolar bilan yuridik shaxslar o‘rtasidagi munosa-batlarda ham qo‘llanilishi mumkin.
Zakalatni avansdan farq qilish kyerak. Zakalat bilan avans-ning bir-biriga o‘xshash
tomoni shundaki, bularning har ikkisi ham kelajakda to‘lanadigan summalar hisobidan
taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga avvaldan to‘lanib qo‘yilgan pul summasi bo‘lib
ko‘riladi. Ammo avans zakalatdan farq qilib, majburiyat-ning bajarilishini
ta’minlamay, balki shartnoma yuzasidan taraflardan birining ikkinchisiga tegishli
bo‘lgan summani mazkur ikkinchi tarafning faoliyatini pul bilan ta’minlash maqsadida
avvaldan byerilgan pul summasi hisoblanadi. Taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga
byerilgan avans muayyan ishlarni bajarish uchun zarur xarajatlarni qilish imkoniyatini
byeradi. Kelajakda to‘lanadigan summalar hisobiga avvaldan byerilgan pul mablag‘lari
yoki boshqa moddiy boyliklar shartnomaning tuzilganligini isbotlash va uning
bajarilishini ta’minlash masadlarida byerilgan holdagina zakalat hisoblanadi. Agar bu
ikki belgidan hech qaysisi bo‘lmasa, byerilgan summani avans qatorida hisoblash
lozim bo‘ladi. Ikkinchi taraf tomonidan majburiyat ijro etilmagani holda avans byergan
34

taraf qancha summada avans byergan bo‘lsa, uning shu miqdorda qaytarilishini talab
qilishga haqli.
Kafillik – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida . Kafillik
majburiyatlar bajarilishini ta’minlashning alohida turi bo‘lib, u kafillik to‘g‘risidagi
shartnomadan vujudga keladi. Kafillik shartnomasiga asosan bir taraf kafil, boshqa
shaxs o‘z majburiyatlarini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida
javob byerishni o‘z zimmasiga oladi (FK, 292-modda, 1-qism).
Kafil qarzdor uchun mulkiy javobgarlikni olganligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniq bildirishi
lozim.
Majburiyatning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida ko‘riladigan kafillikning mohiyati
shundaki, kreditor asosiy majburiyat bajarilmagan holda o‘z talablarini faqat asosiy
qarzdorgagina qo‘ymay, balki kafilga nisbatan ham qo‘ya oladi. Kafillik shartnomasi
yozma shaklda tuzilishi lozim. Bu holda taraflar kafillik to‘g‘risida alohida yozma
shartnoma tuzishlari shart bo‘lmaydi. Kafillik belgilanishida kafil asosiy qarzdor
tomonidan byeriladigan tilxatda qarzdor tomonidan majburiyat-ning lozim darajada
bajarilishi javobgarligini o‘z zimmasiga olganligin ko‘rsatib belgi qo‘ysa yoki
qarzdorning muayyan majbu-riyat yuzasidan kafil bo‘lishini kreditor nomiga yozgan
xatida bildirsa ham kifoya. Kafillik haqidagi shartnomaning yozma shaklda tuzilishi
lozimligi to‘g‘risidagi qonun bilan belgilangan talablarga rioya qilmaslik – kafillik
shartnomasining haqiqiy sanalmasligiga sabab bo‘ladi.
Kafillik asosiy majburiyatga qo‘shimcha xaraktyerda bo‘lishi shundan iboratki, kafillik
bilan faqat asosiy talabgina ta’min-lanishi mumkin. Agar asosiy shartnoma uning
shakliga rioya qilin-maganligi sababli yoki shartnomada ishtirok etuvchi taraflarning
muomalaga layoqatsiz bo‘lishi tufayli va boshqa shu kabi sabablar bo‘yicha haqiqiy
emas deb topilsa, mazkur shartnomaga qo‘shimcha hisoblangan kafillik shartnomasi
ham o‘zining yuridik kuchini yo‘qotadi. Kafilning javobgarligi hajmi asosiy majburiyat
yuzasidan qarzdorning javobgarligidan oshiq bo‘lishi mumkin emas. Qarzdor qanday
hajmda javobgar bo‘lsa, kafil ham shu hajmda javobgar bo‘ladi. Xususan, kafillik
35

shartnomasi bilan boshqacha hol belgi-lanmagan bo‘lsa – foizlarning, zararlarning,
neustoykaning to‘lanishi uchun ham javobgar bo‘ladi. Qarzdor uchun majburiyatni
bajargan kafil mazkur majburiyat yuzasidan bo‘lgan barcha huquqlarni oladi. FKning
295-moddasida ko‘rsatilganidek, majburiyatni bajargan kafilga shu majburiyat
yuzasidan kreditorga tegishli bo‘lgan barcha huquqlar o‘tadi. Kafil majburiyatni
bajarganidan keyingi kreditor qarz-dorga bo‘lgan talabni tasdiqlovchi hujjatlarni
kafilga topshirish va bu talabni ta’minlaydigan huquqlarni byerishi shart. Qarzdor
kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni bajarma-gan yoki lozim darajada bajarmagan
taqdirda kafil va qarzdor kreditor oldida solidar javob byeradilar (FK, 293-modda).
FKda ko‘rsatilgan yuqoridagi qoida dispozitiv xaraktyerda bo‘lgani, ya’ni,
o‘zgartirilishi, to‘lg‘azilishi mumkin bo‘lgani sabab-li taraflar o‘zaro kelishib,
kafilning boshqacha hajmda javobgar bo‘lishini, masalan, asosiy qarzdorga qo‘shimcha
javobgar bo‘lishini belgilashlari mumkin. Bu holda kafil majburiyatning bajarilishi
yuzasidan qarzdordan hech narsa undirish mumkin bo‘lmagani holdagina qarzdor
uchun javobgar bo‘ladi. FKning 293-moddasi 3-qismida aytilganidek, birgalashib kafil
bo‘lgan shaxslar, agar kafillik shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa,
kreditor oldida solidar javob byeradilar. Agar kreditor kafilga nisbatan da’vo
qo‘zg‘atsa, u holda kafil qarzdorlarni ishda ishtirok etish uchun jalb qilishga majbur.
SHuning o‘zi bilan u qarzdorga o‘zining manfaatlarini himoya qilish imkoniyatini
byergan bo‘ladi. Agar kafil ishda ishti-rok etishga jalb qilmasa, qarzdor o‘zining
kreditoriga qarshi qo‘yishi mumkin bo‘lgan barcha e’tirozlarini, ya’ni FKning 294-
moddasida ko‘rsatilgan e’tirozlarini kafilning unga qilgan talabiga qarshi qo‘yishga
haqli. FKning 294-moddasida ko‘rsatilganidek, kafil kreditorning talabiga qarshi
qarzdorning o‘zi tomonidan ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan barcha e’tirozlarni qo‘yishga
haqli. Kafil bunday e’tiroz-larga bo‘lgan huquqini, garchi qarzdor o‘zi bu huquqdan
voz kechsa ham yoki o‘z majburiyatiga iqror bo‘lsa ham yo‘qotmaydi. Agar bir necha
kafil qarzdor uchun kafillik byergan bo‘lsa, keyinchalik qarzdor uchun qarzlarini
to‘laganlari holda har qaysisi o‘zlari tomonidan to‘langan summa miqdorida qarzdorga
nisbatan o‘z talablarini qo‘ya oladi. FKning 296-moddasida ko‘rsatilganidek, kafillik
36

bilan ta’-minlangan majburiyatni bajargan qarzdor bu haqda kafilni dar-hol xabardor
qilishi shart. Aks holda o‘z navbatida majburiyatni bajargan kafil asossiz olingan
narsani kreditordan undirib olishi yoki qarzdorga regress talab qo‘yishga haqli. Regress
talab qo‘yilgan taqdirda, qarzdor asossiz olingan narsanigina kreditor-dan undirib
olishga haqli. Kafillik quyidagi hollarda bekor bo‘ladi:
1) kafillik bilan ta’minlangan majburiyat bekor bo‘lganda;
2) kafilning roziligisiz majburiyatda uning javobgarligi oshishi yoki uning uchun
boshqa noqulay oqibatlar yuz byerishiga olib keladigan tarzda majburiyat shartlari
o‘zgartirilganda;
3) kafillik bilan ta’minlangan majburiyat bo‘yicha qarz boshqa shaxsga o‘tkazilganda,
agar kafil yangi qarzdor uchun javobgar bo‘lishi haqida kreditorga rozilik byergan
bo‘lmasa;
4) majburiyatni bajarish muddati kelganida kreditor qarzdor yoki kafil taklif qilgan
tegishli ijroni qabul qilishdan bosh tortganda;
5) shartnomada belgilangan kafillik muddati o‘tganda;
6) agar shartnomada kafillik muddati ko‘rsatilmagan bo‘lsa, kreditor majburiyatni
bajarish muddati etgan kundan boshlab bir yil davomida kafilga da’vo qo‘zg‘atmasa;
7) agar asosiy majburiyatni bajarish muddati ko‘rsatilmagan va belgilanishi mumkin
bo‘lmagan yoki talab qilib olish payti bilan belgilangan bo‘lsa, kreditor kafillik
shartnomasi tuzilgan kundan boshlab bir yil mobaynida kafilga nisbatan da’vo
qo‘zg‘atmagan taqdirda (FK, 298-modda).
Kafolat – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida
Majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullaridan biri kafolat hisoblanadi. Kafolatga
binoan bank, boshqa kredit muas-sasasi yoki sug‘urta tashkiloti (kafil) boshqa shaxs
(prinsipal)ning iltimosiga ko‘ra kafil o‘z zimmasiga olayotgan majburiyat shart-lariga
muvofiq prinsipalning kreditori (benefitsiar) pul sum-masini to‘lash haqida yozma
37

talabnoma taqdim etsa, pulni unga to‘-lash haqida prinsipalga yozma majburiyat
byeradi (FK, 299-modda). Kafolatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki,
bunda har doim kafil sifatida bank, boshqa kredit muassasasi yoxud sug‘urta tashkiloti
qatnashadi. Ko‘p hollarda kafil prinsipalga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot hisoblanadi.
SHu sababli ham kafil prinsipalning bankda saqlayotgan pul mablag‘lari hisobidan
uning kreditorlari oldidagi majburiyatini bajaradi. Biroq qonun buni shart qilib
qo‘ymaydi, shu sababli ham kafil sifatida har qanday kredit muassasasi yoki kredit
tashkiloti bo‘lishi mumkin. Kafolatning asosiy mohiyati shundaki, u orqali prinsipal-
ning benefitsiar oldidagi o‘z majburiyatini (asosiy majburiyatni) tegishli darajada
bajarilishi ta’minlanadi. Kafolat haq baravariga tuziladi. Kafolat byergan bank (kre-dit
muassasasi, sug‘urta tashkiloti) ga prinsipal tegishli miqdor-da haq to‘laydi. Kafolat
asosiy majburiyatdan (ya’ni prinsipalning benefi-siar oldidagi majburiyatidan) garchi
kafolatda ushbu majburiyatga havola qilinsa-da mustaqil hisoblanadi. Agar kafolatda
boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, u kafil tomonidan chaqirib olinishi
mumkin emas. Kafolat bo‘yicha benefitsarga tegishli bo‘lgan kafilga talab qo‘yish
huquqi agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, boshqa shaxsga
o‘tkazilishi mumkin emas. Agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan
bo‘lmasa, u byerilgan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Benefitsiarning kafo-lat
bo‘yicha pul summasini to‘lash haqidagi talabi kafolatda ko‘rsa-tilgan hujjatlarni ilova
qilgan holda kafilga yozma ravishda taqdim etilishi lozim. Talabda yoki unga ilovada
benefitsar prin-sipalni ta’minlash uchun kafolat byerilgan asosiy majburiyatni buzishi
nimadan iboratligini ko‘rsatishi kyerak. Kafil benefitsiarning talablarini olganidan
so‘ng bu haqda darhol prinsipalni xabardor qilishi va unga talabning nusxasini barcha
tegishli hujjatlar bilan topshirishi kyerak. Kafil benefitsiarning talabini ilova qilingan
hujjatlar bilan birga kafolatda ko‘rsatilgan muddatda bu talab hamda unga ilova
qilingan hujjatlar kafolat shartlariga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun
oqilona jonkuyarlik ko‘rsatishi kyerak. Agar benefitsiarning talabi yoki unga ilova
qilingan hujjat-lar kafolat shartlariga mos kelmasa yoxud kafilga kafolatda belgilab
qo‘yilgan muddat tamom bo‘lganidan keyin taqdim etilgan bo‘lsa, kafil benefitsiarning
38

talabini qondirishni rad etadi va bu haqda uni darhol xabardor qiladi. Agar
benefitsiarning talabi qondirilganga qadar kafolat bilan ta’minlangan asosiy majburiyat
batamom yoki uning tegishli qismi bajarilganligi yoxud boshqa asoslarga ko‘ra bekor
bo‘lganligi yoinki haqiqiy emas deb topilganligi kafilga ma’lum bo‘lib qolsa, u bu
haqda darhol benefitsiarga va prinsipalga xabar byerishi shart. Odatda, kafilning
benefitsiar oldidagi mas’uliyati kafolat-da nazarda tutilgan summani to‘lash bilan
chegaralanadi. Biroq kafil kafolat bo‘yicha majburiyatni bajarmaganda yoki lozim
dara-jada bajarmagan taqdirda kafolatda nazarda tutilgan summani to‘latish bilan
chegaralanmay, etkazilgan zararlarni ham undirib olishga haqli.Kafilning kafolat
bo‘yicha benefitsiar oldidagi majburiyati quyidagi hollarda bekor bo‘ladi:
1) kafolat byerilgan summa benefitsiarga to‘lanishi bilan;
2) kafolatda belgilangan muddat tamom bo‘lishi bilan;
3) benefitsiar kafolat bo‘yicha o‘z huquqlaridan voz kechishi va uni kafilga qaytarib
byerish oqibatida;
4) benefitsiar kafilni uning majburiyatlaridan ozod qilish haqidagi yozma ariza byerish
yo‘li bilan kafolat bo‘yicha o‘z huquq-laridan voz kechishi oqibatida.
Kafolatning yuqoridagi 1, 2, 4-bandlarida ko‘rsatilgan asos-lar bo‘yicha bekor qilinishi
kafilga kafolat qaytarib byerilgan yoki byerilmaganligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Kafolat
bekor bo‘lganligidan xabar topgan kafil darhol bu haqda prinsipalni xabardor qilishi
kyerak. Kafilning prinsipaldan kafolat bo‘yicha benefitsiarga to‘langan summalarni
regress tartibida to‘lashni talab qilish huquqi kafilning prinsipal bilan bajarish
yuzasidan kafolat byerilgan kelishuvida belgilab qo‘yiladi. Agar kafilning prinsipal
bilan kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, kafil benefitsiarga kafolat
shartla-riga muvofiq tarzda yoki kafilning benefitsiar oldidagi majbu-riyatni buzganligi
uchun to‘langan summalarni qoplashni prinsipal-dan talab qilishga haqli emas (FK,
310-modda).
39

III-BOB: Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik
3.1. Majburiyatlarning buzganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik mohiyati
va ahamiyat i
Ma’lumki, jamiyatimiz hayotining eng muhim tamoyillaridan biri qonun ustuvorligi
hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, siyosiy ijtimoiy, eng avvalo iqtisodiy
munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa hech
bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar bo ladi. Bozor ʻ
mexanizmining eng asosiy xususiyatlaridan biri xo jalik yurituvchi subyektlar o rtasida
ʻ ʻ
ularning iqtisodiy javobgarligi va to liq iqtisodiy mustaqilligi asosida qonun va
ʻ
shartnomalar intizomiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi. Qonun va shartnomalar
mazmunida esa ko p hollarda fuqarolar va yuridik shaxslar zimmasiga yuklangan
ʻ
majburiyatlar yotadi. Majburiyat yuzasidan qarzdor bo lgan shaxs uni butunlay
ʻ
bajarmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi, majburiyatni bajarish yuzasidan
belgilangan huquq normalariga rioya qilmasligi huquqqa xilof harakat yoki
harakatsizlik hisoblanib, bu hol majburiyat buzilganligidan dalolat beradi. Ya’ni
majburiyat yuzasidan qarzdor shaxs kreditorning subyektiv huquqini buzgan
40

hisoblanadi. Masalan, sifatsiz mahsulot (tovar) yetkazib berilgan mahsulot sotuvchi
tashkilot – qarzdor sifatida huquq normasini, ya’ni, FKning tegishli moddasida
ko rsatilgan qoidani buzish bilan mahsulot oluvchi korxonaning ya’ni kreditor tashkilotʻ
qarzdor tashkilotdan shartnomaga muvofiq, sifatli mahsulot (tovar)ning o ziga
ʻ
topshirilishi bo yicha huquqini ham buzadi. Qarzdorning harakatsizligi ham huquqqa
ʻ
xilof hisoblanishi mumkin. Bunday harakatsizlik qarzdorning shunday xatti-
harakatidan iborat bo lib ko rinadiki, bunda qarzdor o zi amalga oshirishi lozim
ʻ ʻ ʻ
bo lgan harakatni qilmaydi. Masalan, uy-joy ijarasi shartnomasi bo yicha tashkilotning
ʻ ʻ
uyida yashovchi fuqaro belgilangan ijara haqini to lamasligi bilan Uy-joy kodeksining
ʻ
69-moddasida belgilangan qoidani buzadi. Shu bilan birga, shartnomaga muvofiq
tarzda qarzdordan kvartira haqining o z vaqtida to lanishini talab qilish huquqiga ega
ʻ ʻ
bo lgan tashkilotning – ijaraga beruvchining, ya’ni kreditorning subyektiv huquqi ham
ʻ
buziladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik bo yicha qarzdor tomonidan majburiyatning
ʻ
bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi hollarida, qonun yoki shartnomada
belgilangan sanksiyalar qo llaniladi. Birovga zarar yetkazish tufayli vujudga keladigan
ʻ
majburiyatlarda zarar yetkazuvchi jabrlangan shaxsga yetkazilgan zararning pul bilan
hisoblangan miqdorini to la ravishda to laydi. Shartnoma bo yicha olingan
ʻ ʻ ʻ
majburiyatlarning bajarilmasligi esa kreditorning ko rgan zararlarni to latish uchun
ʻ ʻ
ham, qarzdordan neustoykaning undirilishi uchun ham asos bo ladi. Qarzdorning
ʻ
majburiyatni lozim darajada bajarmasligi, ya’ni, majburiyatni shartnoma yoki qonunda
ko rsatilgan shartlarga muvofiq ravishda bajarmasligi; masalan, mahsulotning sifati,
ʻ
topshirish muddati, shartnomaning bajarilish joyi kabi shartlar buzilishidan iboratdir.
Majburiyat qarzdor tomonidan butunlay bajarilmasa, kreditor sud orqali
majburiyatning majburiy tartibda bajarilishini, birinchi navbatda, albatta real ravishda
bajarilishini, agar majburiyat lozim darajada bajarilmagan bo lsa, uning qonun yoki
ʻ
shartnomada ko rsatilgan shartlarga muvofiq bajarilishini talab qilishga haqli.
ʻ
41

3.2.Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari
Qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi
huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik hisoblanadi. Buning uchun umumiy qoida
sifatida faqat muayyan asoslar mavjud bo lgandagina qarzdorning, ya’ni majburiyatniʻ
buzgan shaxsning mulkiy javobgarlikka tortilishi belgilanadi. Yuridik javobgarlik
shartlariga ko ra odatda, majburiyatni buzganlik uchun qarzdorning yoki zarar
ʻ
yetkazuvchining javobgarlikka tortilishi uchun quyidagi to rtta asos bo lishi
ʻ ʻ
ko rsatilgan: birinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik; ikkinchidan, zarar
ʻ
yetkazilishi; uchinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik bilan sodir bo lgan
ʻ
zarar o rtasida sababiy bog lanish bo lishi; to rtinchidan, qarzdorning yoki zarar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yetkazuvchining aybi mavjud bo lishi. Shuni ko rsatib o tish kerakki, shartnomadan
ʻ ʻ ʻ
yoxud boshqa bir tomonlama bitimdan kelib chiqadigan majburiyatlarda uning
bajarilmasligi oqibatida boshqa shaxsga g ayriqonuniy ravishda zarar yetkazish –
ʻ
barcha hollarda huquqqa xilof hisoblanadi. Mazkur hollarda qarzdor xattiharakatining
huquqqa xilof bo lishini belgilashda qanday shartlar mavjud bo lganida majburiyatni
ʻ ʻ
ijro etmaslik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlikning belgilanishini aniqlash zarur
42

bo ladi. Zarar hamma vaqt ham qarzdorning majburiyatni bajarmaganligi yoki lozimʻ
darajada bajarmaganligidan kelib chiqavermaydi. Ba’zi hollarda majburiyatning
bajarilmasligi natijasida yuqorida aytganimizdek, mulkiy zarar bo lmasligi ham
ʻ
mumkin. Ammo aksariyat hollarda zarar javobgarlikni belgilash uchun zarur asos
bo ladi. Agar kreditorning talablari zararni undirishga qaratilgan bo lsa, u holda,
ʻ ʻ
albatta, quyidagi asoslar: zararning bo lishi, qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki
ʻ
harakatsizligi bilan kreditorning ko rgan zarari o rtasida sababiy bog lanishlar bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
va nihoyat, qarzdorning aybi bo lishi talab etiladi. Agar kreditorning talabi faqat
ʻ
neustoyka, penya, jarimani undirishga qaratilgan bo lsa, qarzdor faqat aybi
ʻ
bo lgandagina mulkiy javobgarlikka tortiladi. Qarzdorga mulkiy javobgarlikni
ʻ
belgilashdan oldin, ya’ni kreditorga yetkazilgan zararning undan undirilishidan oldin
sud har bir aniq holatda, mazkur zararlar qarzdorning o z majburiyatlarini buzishidan
ʻ
vujudga kelgan-kelmaganligini aniqlashi, ya’ni qarzdorning huquqqa xilof harakati
yoki harakatsizligi bilan kreditorning ko rgan zarari o rtasida sababiy bog lanishni
ʻ ʻ ʻ
aniqlashi lozim. Masalan, agar temir yo l transporti korxonasi yuk oluvchiga
ʻ
zararlangan yukni yetkazib bersa, sud kreditorga bunday zararni kim yetkazganligini,
mahsulot yuboruvchi tashkilotmi yoki temir yo l korxonasi tomonidan
ʻ
yetkazilganligini, bunday zararning sifatsiz tovar yuboruvchi tashkilotning aybi,
huquqqa xilof harakati bilan bo lish-bo lmaganligini yoki tashish uchun qabul qilingan
ʻ ʻ
yukning yo lda saqlanishini ta’minlamagan temir yo l korxonasining huquqqa xilof
ʻ ʻ
harakatlaridan bo lgan-bo lmaganligini aniqlashi lozim. FKning 324-moddasida
ʻ ʻ
ko rsatilganidek, qarzdor majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada
ʻ
bajarmaganligi tufayli kreditorga yetkazilgan zararni to lashi shart. Bunda shartnoma
ʻ
bilan belgilanadigan majburiyat munosabatlarida ham sababiy bog lanish muammosini
ʻ
qo yish va hal qilish zarurligi kelib chiqadi. Muayyan bir natija qator sabablarning
ʻ
oqibati bo lishi mumkinligi tufayli, kreditorning zarar ko rishiga aloqasi bo lgan
ʻ ʻ ʻ
qarzdorning har qanday harakati ham huquqiy ahamiyatga ega. Qachonki natija, ya’ni
kreditorga zarar yetkazilishi qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligidan
bevosita vujudga kelganligi ma’lum bo lsa, ya’ni to g ridan-to g ri sababiy bog lanish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
43

mavjud bo lsa, u holda masalaning hal etilishi uncha qiyinchilik tug dirmaydi.ʻ ʻ
Qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligi bilan sodir bo lgan natija
ʻ
o rtasidagi sababiy bog lanish qarzdorning majburiyatni butunlay bajarilmaganligi yoki
ʻ ʻ
lozim darajada bajarilmaganligi uchun javobgarlikka tortilishiga obyektiv asos bo ladi.
ʻ
Shu bilan birga, qonun javobgarlikning subyektiv asosini ham, ya’ni qarzdorning
aybini ham nazarda tutadi. Majburiyat bajarilmaganligi uchun qarzdorning
javobgarligini belgilaydigan shart sifatida ko riladigan ayb qonunda nazarda tutilgan.
ʻ
Jumladan, FKning 333-moddasida ko rsatilganidek, qarzdor aybi bo lgan taqdirda
ʻ ʻ
majburiyatni bajarmaganligi yoki uni lozim darajada bajarmaganligi uchun, agar qonun
hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo lsa, javob beradi.
ʻ
Qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarish uchun o ziga bog liq bo lgan hamma
ʻ ʻ ʻ
choralarni ko rganligini isbotlasa, u aybsiz hisoblanadi. Aybning yo qligi majburiyatni
ʻ ʻ
buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi. Yuqorida yozilgan nazariy asosni quyidagicha
izohlash o rinlidir Masalan, mebel fabrikasiga qarashli yuk kirakash avtopark
ʻ
mashinasida tashilishida yong in bo lib, fabrikaga mulkiy zarar yetkaziladi. Da’vo
ʻ ʻ
ishining sudda ko rilishida avtopark yong in bo lishida aybi yo qligini isbotlay olmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Binobarin, fabrikaning mashinadagi yong in natijasida ko rgan zararini to lashga
ʻ ʻ ʻ
avtopark majbur qilinadi.
44

Xulosa.
Mazkur fikrlardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki majburiyatlarni
ta'minlashning turli xil zamonaviy usullari oddiy fuqaroga ham, yirik tashkilotga
ham sheriklar va mijozlar bilan muvaffaqiyatli va xavfsiz hamkorlik qilish
imkonini beradi. Albatta, fuqarolik huquqida majburiyatlarning bajarilishini
ta'minlashning barcha usullari moliyaviy yo'qotishlardan himoyalanishning
mutlaq kafolatini ta'minlamaydi. Ammo bu yerda to'g'ri tuzilgan shartnomaning
qiymatini qayd etish muhimdir. Qonuniy huquq va imkoniyatlardan foydalangan
holda, har bir kishi hamkorlik uchun eng qulay shartlarga ishonishi mumkin.
Shuningdek, qarzdorlarning majburiyatlarini tartibga soluvchi normalarga
nisbatan fuqarolik huquqi doirasini sezilarli darajada kengaytirgan huquqiy
normalarga ham murojaat qilish kerak. Mutaxassislar dastlab majburiyatlarni
ta'minlashning eng samarali modelini aniqlashni tavsiya qiladi, hatto u qimmatroq
bo'lsa ham. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, dastlab shartnoma shartlarini bajarish
narxining oshishi bilan murosaga kelish yaxshiroqdir, chunki u buzilgan taqdirda
katta yo'qotishlarga duchor bo'lishdan ko'ra. Majburiyatlar iqtisodiyotimizning
tayanchidir. Shartnomaga rioya qilinishiga ishonish barqaror va sog'lom jamiyatni
yaratishga yordam beradi. Jismoniy shaxslar, korporatsiyalar, hukumatlar, banklar
va muassasalar - jamiyatda faoliyat yurituvchi har qanday tashkilot - o'z
majburiyatlarini muntazam ravishda bajarishi kerak, aks holda jazolanadi.
Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq,
bunday shartlar va talablar bo lmaganida esa — ish muomalasi odatlariga yoki,ʻ
odatda, qo yiladigan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kerak.
ʻ
Majburiyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab
qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda
tutilgan boshqa usullar bilan ta minlanishi mumkin.
ʼ Majburiyatlar qonunlarda
yoki shartnomada nazarda tutilgan asoslarga ko ra, to liq yoki qisman bekor
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ Shuningdek, taraflar shartnomaga binoan bir-birlariga nisbatan
majburiyatli bo lsa, taraflardan har biri boshqa taraf oldida uning foydasiga nima
ʻ
45

qilishi shart ekanligi jihatidan uning qarzdori va ayni bir paytning o zida undanʻ
nima talab qilishga huquqli ekanligi jihatidan uning kreditori hisoblanadi.
Majburiyat unda taraflar sifatida qatnashmagan shaxslar ya ni uchinchi shaxslar
ʼ
uchun burchlar hosil qilmay qonunchilikda yoki taraflarning kelishuvida nazarda
tutilgan hollarda majburiyat uchinchi shaxslar uchun majburiyatning bir tarafi
yoki har ikkala tarafiga nisbatan huquq vujudga keltirishi mumkin. Majburiyatni
bajarmaslik tomonlarning sudga murojaat qilishiga sabab bo ladi.
ʻ Majburiyat
huquqi fuqarolar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni ham, jumladan,
bozorlarda oziq-ovqat mahsulot-larini olishda, uy-joy sotib olish va boshqa
hollarda bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni ham tartibga soladi. U tashkilot va
fuqarolarga etkazilgan mulkiy zararning to‘lanishini, shun ingdek qonun yoki
shartnomalar bilan belgilangan asoslar bo‘lmay turib olingan narsalarning
qaytarilishini ta’minlaydigan huquqlarni ham o‘z ichiga oladi. Majburiyat huquqi
tizimi ikki asosiy bo‘limdan: majburiyat-lar to‘g‘risidagi umumiy qoidalar va
majburiyatlarning ayrim turlariga oid maxsus qoidalardan iborat. Xulosa qilib
aytganda, majburiyatlarning mazmunida qonunga hilof bo‘lmagan har qanday
mulkiy va nomulkiy harakatlarni qilishni talab etishga qaratilgan huquqlar va bu
harakatlarni qilish yuzasidan olingan majburiyatlar bo‘lishi mumkin.
46

Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
2. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi.
3. Fuqarolik huquqi”Umumiy qism” Ruziyev.R, A.Topildiyev
4. I.B. Zokirov. Fuqarolik huquqi. — T., TDYUI. 2006
5. Ro‘ziyev R.J. Fuqarolik huquqi — T.: «Falsafa va huquq instituti»
2005.
6. Topildiyev V.R. Fuqarolik huquqi - T.: «Universitet» 2008.
7. Topildiyev V.R. Rim huquqi - T.: «Universitet» 2006.
8. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh. I-jild. — T.:
2010.
9. Fuqarolik huquqi. 11-qism. - T.: Ilm-Ziyo., 2008.
10. F. Sayfullaev. O‘zbekiston SSR Grajdanlik huquqi. II tom.Toshkent,
«O‘qituvchi»1988.
11. Fuqarolik huquqi darslik.
12. Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism/ Mualliflar jamoasi –T.: TDYU nashriyoti,
2015. -425 bet.
13. I.A.Karimov O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. T. «O`zbekiston» 1999
14. Rahmobqulov . H . R . Majburiyat huquqi - T TYDI nashiryoti 2009
15. Internet saytlari
1. www.lex.uz
2. www.gazeta.uz
3. www.kun.uz
47

51

Sotib olish