Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 73.8KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Siyosatshunoslik

Sotuvchi

Fazilat Matyoqubova

Ro'yxatga olish sanasi 12 May 2024

1 Sotish

Majburiyat huquqi va majburiyatni vujudga kelishi

O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI OLIY TA’LIM, FAN VА INNOVATSIYALAR VАZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVYERSITETI PEDAGOGİKA FAKULTETI Milliy g’oya va ma’naviyat asoslari huquq ta’limi Fuqarolik huquqi fanidan Kurs ishiMavz u : Majburiyat huquqi va majburiyatni vujudga kelishi Bajardi: _____________________________________ Tekshirdi: _____________________________________ Urganch-2024 MUNDARIJA: Kirish……………………………………….………………..……………..3 I-BOB : MAJBURIYAT HUQUQI TUSHUNCHASI, TIZIMI, VUJUDGA KELISH ASOSLARI… …….... 6 1. 1. Majburiyat va majburiyat huquqi tushunchalari ………………………....6 1.2. Majburiyatlarning vujudga kelish asoslari …………………………….14 II-BOB: Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash .................................17 2.1. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash tushunchasi ……………… . 17 2.2. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari .. ………………………………………………………………………..19 III-BOB: Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik…………………. 40 3.1. Majburiyatlarning buzganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik mohiyati va ahamiyati …………………………………………………………………...40 3.2. Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari……………………42 Xulosa……………………………………………...…………………………45 Foydalanilgan adabiyotlar………………………….…………………............46 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Majburiyat - fuqarolik huquqiy munosabat bo lib, bir shaxsʻ qarz oluvchi boshqa shaxs qarz byeruvchi foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga yoki muayyan harakatdan o zini saqlashga majbur bo ladi. ʻ ʻ Majburiyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta minlanishi mumkin. ʼ Qarz byeruvchi esa qarzdordan o zining majburiyatini ʻ bajarishni talab qilish huquqiga ega. Shuningdek, taraflar shartnomaga binoan bir- birlariga nisbatan majburiyatli bo lsa, taraflardan har biri boshqa taraf oldida uning ʻ foydasiga nima qilishi shart ekanligi jihatidan uning qarzdori va ayni bir paytning o zida undan nima talab qilishga huquqli ekanligi jihatidan uning kreditori hisoblanadi. ʻ Majburiyat unda taraflar sifatida qatnashmagan shaxslar ya ni uchinchi shaxslar uchun ʼ burchlar hosil qilmay qonunchilikda yoki taraflarning kelishuvida nazarda tutilgan hollarda majburiyat uchinchi shaxslar uchun majburiyatning bir tarafi yoki har ikkala tarafiga nisbatan huquq vujudga keltirishi mumkin. Majburiyatni bajarmaslik tomonlarning sudga murojaat qilishiga sabab bo ʻ ladi . Kurs ishining maqsadi. Majburiyat huquqi – mol-mulkni topshirish, ishlarni bajarish, xizmat ko rsatish yoki pul to lash yoki muayyan harakatdan o zini tiyib turish ʻ ʻ ʻ bilan bog liq bo lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan fuqarolik-huquqiy ʻ ʻ normalar yig indisidir. ʻ Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Majburiyat huquqi - majburiyatlarga oid munosabatlarni tartibga solib turuvchi fuqarolik huquqiy normalar majmui. Majburiyat huquqi O zbekiston Respublikasi FK 3-bo limini tashkil qiladi va u 2 qismdan — ʻ ʻ majburiyatlar to g risidagi umumiy qoidalar hamda majburiyat turlari ko rsatilgan ʻ ʻ ʻ maxsus qismdan iborat. Umumiy qoidalarda majburiyat tushunchasi va uning qo llanilishi bilan bog liq munosabatlar doirasi, majburiyatning vujudga kelish asoslari ʻ ʻ 3 hamda majburiyatning taraflari tavsiflab byerilgan, majburiyatni bajarish, bajarilishini ta minlash usullari, majburiyatdagi shaxslarning o zgarishi, majburiyatni buzganlik ʼ ʻ uchun javobgarlik, majburiyatning bekor bo lishi asoslari ko rsatib o tilgan. Maxsus ʻ ʻ ʻ qism normalari alohida majburiyatlarni tartibga soladi. Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq, bunday shartlar va talablar bo lmaganida esa — ish muomalasi odatlariga yoki, odatda, ʻ qo yiladigan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kyerak. ʻ Majburiyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta minlanishi mumkin. Majburiyatlar qonunlarda yoki ʼ shartnomada nazarda tutilgan asoslarga ko ra, to liq yoki qisman bekor bo ladi ʻ ʻ ʻ . Kurs ishining maqsadi. Majburiyat huquqi – mol-mulkni topshirish, ishlarni bajarish, xizmat ko rsatish yoki pul to lash yoki muayyan harakatdan o zini tiyib turish ʻ ʻ ʻ bilan bog liq bo lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan fuqarolik-huquqiy ʻ ʻ normalar yig indisidir. ʻ Kurs ishining vazifalari: Majburiyat huquqi jamiyatda mulkiy munosabatlarning eng muhim va keng sohasini, o zining fuqarolik-huquqiy tusidagi ʻ qoidalari bilan tartibga soladi. Jamiyatdagi majburiyatga oid huquqiy munosabatlar fuqarolar va tashkilotlarning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash maqsadlarida o rnatiladi. Majburiyatlar to g risidagi normalar mulkning bir shaxsdan ikkinchi ʻ ʻ ʻ shaxsga o tishini, ishlab chiqarish va maishiy xizmat ko rsatish korxonalari orqali ʻ ʻ xilma-xil xizmatlar ko rsatilishini tartibga soladi. Majburiyatlar vositasida mulk va ʻ mulkiy huquqlar qo riqlanishi ta’minlanadi, fuqaroning sog lig iga zarar yetkazilganda ʻ ʻ ʻ ko rilgan zararlar qoplanadi va hokazo ʻ 4 Kurs ishining ob’ekti : Fuqarolik huquqlari va burchlarini keltirib chiqaradigan holatlar majburiyatga oid huquqiy munosabatlarni ham vujudga keltiradigan asoslar bo‘lib, ular FKning 8-moddasida ko‘rsatilgan. FKning 234-moddasida normalanganidek, majburiyatlar shart-nomadan, ziyon etkazish natijasida hamda fuqarolik qonunlarida nazarda tutilgan boshqa asoslardan kelib chiqadi. . Kurs ishining predmeti . Majburiyatlarni bajaruvchi subyektlar (shaxslar) Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kirish, uch bob 6 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 5 I-BOB: MAJBURIYAT HUQUQI TUSHUNCHASI, TIZIMI, VUJUDGA KELISH ASOSLARI. 1.1. Majburiyat va majburiyat huquqi tushunchalari Fuqarolik huquqida majburiyat deb shunday fuqarolik huqu-qiy munosabatga aytiladiki, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatlarni amalga oshirishga, chunonchi: mol-mulk topshirish, ishni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va hokazo yoki muayyan harakatdan o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi; kreditor esa, qarzdordan o‘zining majburiyatlarini baja-rishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi (FK, 234-modda). Yuqorida byerilgan ta’rifga ko‘ra, majburiyat keng ma’noda huquq sub’ektlari hisoblangan shaxslar (tashkilotlar va fuqaro-lar) o‘rtasida bo‘ladigan fuqarolik- huquqiy xaraktyerdagi munosa-batlarni bildiradi. Majburiyat tushunchasi huquqning boshqa sohalarida ham, chunonchi, ma’muriy huquq, oila huquqi, mehnat huquqi sohalarida ham byeriladi. “Majburiyat” atamasi boshqa ma’nolarda ham ishla-tiladi, masalan, majburiyat deb faqat muayyan bir harakatni qilishga, chunonchi, ijara haqini to‘lashga, sotib olingan narsaning qiymatini to‘lashga qaratilgan burchga ham aytiladi. Majburiyat sub’ektlari va ob’ektlari uning muhim unsurlari hisoblanadi. Majburiyat sub’ektlari muayyan huquqlarga ega bo‘lgan va zimmasiga majburiyat olgan shaxslardir. Har bir majburiyatda, al- batta, ikki taraf ishtirok etadi. Muayyan bir harakatning qili-nishini yoki muayyan harakatni qilishdan saqlanishni talab etishga haqli bo‘lgan taraf – kreditor   deb ataladi. Muayyan harakatni qilishga yoki harakat qilishdan saqlanishga majbur bo‘lgan taraf esa qarzdor deb ataladi. Majburiyatda ishtirok etuvchi kreditorning huquqi nisbiy huquq bo‘ladi, chunki kreditor faqat ma’lum shaxs yoki shaxslarga (bir qarzdor yoki bir necha qarzdorlarga) nisbatan talab qo‘yish huquqiga ega. 6 Majburiyatda kreditorning talab qilish huquqi va shunga yarasha qarzdorning burchi nimaga qarata belgilangan bo‘lsa, shuning o‘zi majburiyat ob’ekti hisoblanadi. Jumladan, huquq va burchlar b iron - bir ashyoni olishga, topshirishga, muayyan pul summasini to‘lashga, biron-bir ishning bajarilishiga qaratilgan huquqiy harakatlardan iborat bo‘lishi mumkin. Majburiyatlar majburiyat huquqi tushunchasini keltirib chiqaradi. Majburiyat huquqi   –   mulk topshirish, ishlarni bajarish, xizmat ko‘rsatish yoki pul to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan fuqarolik huquqiy normalar yig‘indisidir. Majburiyat huquqi jamiyatimizda mulkiy munosabat-larning eng muhim va keng sohasini, o‘zining fuqarolik-huquqiy xaraktyeridagi qoidalari bilan tartibga soladi. U tashkilotlar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni ham, chunonchi, fuqa-rolarga xilma-xil tovarlar, oziq-ovqat mahsulotlarini sotishda, ularga har turdagi xizmatlar ko‘rsatish, uy-joylar byerish va boshqa hollarda vujudga keladigan munosabatlarni ham tartibga soladi. Jamiyatdagi majburiyatga oid huquqiy munosabatlar fuqaro-lar va tashkilotlarning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash maqsadlarida o‘rnatiladi. Majburiyatlar to‘g‘risidagi normalar mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o‘tishini, ishlab chiqarish va maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari orqali xilma- xil xizmatlar ko‘rsatilishini tartibga soladi. Majburiyatlar vositasida mulk va mulkiy huquqlar qo‘riqlanishi ta’minlanadi, fuqaroning sog‘lig‘iga zarar etkazilganda, fuqaro o‘ldirilganida ko‘rilgan zararlar qoplanadi va hokazo. Majburiyat huquqi fuqarolar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni ham, jumladan, bozorlarda oziq-ovqat mahsulot-larini olishda, uy-joy sotib olish va boshqa hollarda bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni ham tartibga soladi. U tashkilot va fuqarolarga etkazilgan mulkiy zararning to‘lanishini, shuningdek qonun yoki shartnomalar bilan belgilangan asoslar bo‘lmay turib olingan narsalarning qaytarilishini ta’minlaydigan huquqlarni ham o‘z ichiga oladi. Majburiyat huquqi tizimi ikki asosiy bo‘limdan: majburiyat-lar to‘g‘risidagi umumiy qoidalar va majburiyatlarning ayrim turlariga oid maxsus qoidalardan iborat. Majburiyat 7 to‘g‘risidagi umumiy qoidalarda (FKning 234-385-moddalari) majburiyatlarning kelib chiqishi va bajarilishi, maj-buriyatlarning bajarilishini ta’minlash, talab qilish huquqini birovga o‘tkazish va qarzni ko‘chirish, majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik va nihoyat majburiyatlarning bekor qilinishi asoslari, majburiyat munosabatlarini vujudga keltiruvchi asosiy huquqiy vosita hisoblangan shartnomalar va ularni tuzish, o‘zgartirish hamda bekor qilish tartibi kabi masalalar belgila-nadi. Majburiyatlarning ayrim turlariga bag‘ishlangan FK norma-lari majburiyat huquqi tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar nihoyatda ko‘p va xilma xil bo‘lganligi tufayli Kodeksda salmoqli o‘rinni egallaydi. Majburiyat huquqining maz-kur maxsus qismi normalari mazmuni va hajmi bo‘yicha teng bo‘lmagan ikki turkumga: shartnomali majburiyatlar institutlariga va shartnomasiz (shartnomadan tashqari) majburiyatlar institut-lariga bo‘lingan. SHartnomali majburiyatlarga oid huquqiy institutlar jumla-siga oldi-sotdi, mahsulot etkazib byerish, qarz, kontraktatsiya, pudrat, mulk ijarasi, lizing, uy-joy ijarasi, yuk va yo‘lovchilar tashish, franshizing, sug‘urta kabi bir qator shartnomalar asosida bo‘ladigan munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalarga taalluqlidir. SHartnomadan tashqari majburiyatlarga oid huquqiy institut-larni asosan quyidagilar: zarar etkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar, asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadi-gan majburiyatlar tashkil etadi. Majburiyat mazmuni deganda, kreditorning qarzdor tomonidan muayyan harakatlar qilinishini (yoki qilinmasligini) talab etishga bo‘lgan huquqi va qarzdorning shunga yarasha bo‘lgan burchi tushuni-ladi. Qarzdor tomonidan qilinishi lozim bo‘lgan harakatlar har xil: ashyoni egasiga (kreditorga) topshirish, ashyolarni foydalanish uchun topshirish, ma’lum summa pulni to‘lash, biron-bir ishni baja-rish yoki xizmat ko‘rsatish, qarzdor tomonidan bitimning tuzilishi-ni ta’minlash, birovga etkazilgan zararni to‘lash, asossiz ortti-rilgan boylikni o‘z egasiga qaytarish to‘g‘risida bo‘lishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan majburiyat ob’ektlaridan ko‘rinishicha, majburiyatning mazmuni asosan mulkiy xaraktyerdagi huquq va burch-lardan iborat bo‘lsa-da, huquq sub’ektlarini o‘zaro 8 mulkiy xarak-tyerda bo‘lmagan majburiyatlar ham belgilashlari mumkin. Masalan, ma’lum asar mualliflardan biri o‘zaro kelishuv bo‘yicha muayyan vaqt ichida asarning bir qismini tuzatib, qayta ishlab kelish to‘g‘risida o‘z zimmasiga majburiyat olishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, majburiyatlarning mazmunida qonunga hilof bo‘lmagan har qanday mulkiy va nomulkiy harakatlarni qilishni talab etishga qaratilgan huquqlar va bu harakatlarni qilish yuzasidan olingan majburiyatlar bo‘lishi mumkin. Majburiyat taraflarining bir-birlariga nisbatan belgilan-gan huquq va majburiyatlari ularning xaraktyeriga qarab farqla-nadi. Ular mazmuni, ob’ektlari va sub’ektlariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Ijobiy mazmunli majburiyatlar va salbiy mazmunli majbu-riyatlar. Agar majburiyat yuzasidan qarzdor muayyan bir harakatni qilishga burchli bo‘lib, kreditor aynan shunday harakatning qili-nishini talab qilishga haqli bo‘lsa, bunday majburiyat ijobiy mazmunli majburiyat hisoblanadi. Huquqiy munosabatning ko‘pchili-gida ijobiy mazmunli majburiyatlar yotadi. Masalan: oldi-sotdi, mulkni ijaraga byerish, maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida olina-digan majburiyatlar – ijobiy mazmunli majburiyatlardir. Agar majburiyat bo‘yicha qarzdor muayyan harakatni qilishdan saqlanishga burchli, kreditor harakat qilishdan saqlanishini ta-lab etish huquqiga ega bo‘lsa – bunday majburiyat salbiy mazmunli majburiyat hisoblanadi. Masalan, nashriyot shartnomasi bo‘yicha muallif shartnoma kuchda bo‘lgan davrda o‘z asarini boshqa nashriyot-ga topshirishdan saqlanish majburiyatini olsa, nashriyot muallif-ning boshqa nashriyot bilan shartnoma tuzishdan saqlanishini talab etish huquqini oladi. 2.Bir tomonlama va ikki tomonlama majburiyatlar. Majbu-riyatda qatnashuvchilarning birida faqat talab qilish huquqi (yoki huquqlari), ikkinchi tomonda esa, faqat majburiyat (majburiyatlar) bo‘lsa , bunday majburiyatlar bir tomonlama majburiyatlar hisob-lanadi. Masalan, qarz shartnomasi. Qarz shartnomasi bo‘yicha qarz byergan shaxs qarzning qaytarilishini talab qilish huquqiga ega bo‘lsa, qarzdor o‘z zimmasiga olgan qarzini qaytarishga burchlidir. 9 Huquqiy munosabatda qatnashuvchilarning har qaysisi ham huquq, ham majburiyatga (qator huquqlar va majburiyatlarga) ega bo‘lsa, bunday majburiyatlar ikki tomonlama majburiyat hisoblana-di. Ikki tomonlama majburiyatlarga oldi-sotdi, ijara, pudrat kabi shartnomalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. CHunonchi, oldi-sotdi munosabatida sotuvchida sotilgan narsani topshirish majbu-riyati bo‘lsa, oluvchida sotib olingan narsaning qiymatiga yarasha haq to‘lash majburiyati bo‘ladi va aksincha. Aksariyat majburiyatlar ikki tomonlama majburiyatlardir. 3.Muayyan harakatni bajarishga qaratilgan va muqobil majbu-riyatlar. Agar huquqiy munosabat bo‘yicha kreditor qarzdordan muayyan bir harakat qilinishini, masalan, ma’lum ishning bajari-lishini, biron-bir ashyoning topshirilishini yoki ma’lum summa pul to‘lanishini talab qilish huquqiga ega bo‘lsa, bunday majburiyat muayyan harakatni bajarishga qaratilgan majburiyat hisoblanadi. Agar huquqiy munosabatda kreditorning talabi bo‘yicha qarzdor bir necha harakatlardan birini bajarishga majbur bo‘lsa, bunday majburiyat muqobil majburiyat sanaladi. Muqobil majburiyat bo‘yi-cha huquqiy munosabatda bir necha harakat ko‘rsatilgan bo‘lsa ham, majburiyatning mazmunini qarzdorning faqat birgina majburiyati va kreditorning shu majburiyatning bajarilishini talab qilishga bo‘lgan huquqi tashkil etadi. Huquqiy munosabatda nazarda tutilgan harakatlardan birining bajarilishi bilan majburiyat ijro etilgan hisoblanadi. Muqobil majburiyatning bajarilishi to‘g‘ri-sidagi qoida FKning 250-moddasida byerilgan. Mazkur moddada ko‘rsatilishicha, agar qarzdor ikki yoki bir necha harakatlardan birini bajarishga majbur bo‘lsa, qonun , shartnoma yoki majburiyat- ning mohiyatidan boshqacha tartib anglashilmasa, tanlash huquqi qarzdor ixtiyorida bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining bir qator qonun hujjatlari [127] da qanday majburiyatning bajarilishi lozimli-gini tanlash huquqi kreditorga byerilganligi ko‘rsatiladi. CHunon-chi, ularda sotilgan ashyoning sifati lozim darajada bo‘lmaganda, sotib oluvchi o‘z xohishi bilan ana shu ashyoni boshqa sifatli ashyoga almashtirish yoki xarid bahosini tegishli darajada kamaytirishni 10 yoxud sotuvchining shu ashyodagi kamchiliklarni haq olmay tuzatib byerishini yoki shu kamchilikni tuzatish uchun oluvchining qilgan xarajatlarini to‘lashni yo bo‘lmasa shartnomani bekor qilib, o‘ziga etkazilgan zararning to‘lanishini talab qilishga haqli bo‘ladi, deb ko‘rsatiladi. Bu qoida bo‘yicha qarzdor sifatidagi sotuvchi tomoni-dan bajarilishi lozim bo‘lgan harakatlardan birini tanlash huquqi kreditorga, ya’ni sotib oulvchiga byeriladi. 4.SHaxsiy xaraktyerga ega bo‘lgan majburiyatlar va shaxsiy xaraktyerga ega bo‘lmagan majburiyatlar. Ba’zi majburiyatlar huqu-qiy munosabatda qatnashuvchilarning har qaysisi yoki birining shaxsi bilan qat’iy bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, topshiriq shartnomasi bo‘yicha vujudga keladigan majburiyat vakilning (top-shiriqni bajaruvchining) ishonchli shaxs bo‘lishiga qarab belgilana- di. Bunday shaxsiy xaraktyerga ega bo‘lgan majburiyatlarning baja-rilishini, agar qonun yoki shartnomada boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, boshqa shaxsga o‘tkazilishiga yo‘l qo‘ymaydi, kreditor ham boshqa shaxs bilan almashinishi mumkin emas. Bunday majburiyat-lar, odatda , qarzdor yoki kreditorning vafot etishi bilan bekor bo‘ladi. Aksariyat huquqiy munosabatlarda majburiyatning kim tomoni-dan bajarilishi ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Masalan, qarz shartnoma-si bo‘yicha majburiyatning fuqaro G. tomonidan ham yoki uning uchun fuqaro B. tomonidan ham bajarilishi mumkin. Bunday shaxsiy xa-raktyerga ega bo‘lmagan majburiyatlar bo‘yicha kreditor ham, qarzdor ham boshqa shaxs bilan almashinishiga yo‘l qo‘yiladi. Bunday majburiyatlar bo‘yicha kreditor yoki qarzdorning vafot etishi majburiyatning bekor qilinishi uchun asos bo‘lmaydi. Majburiyatda sanksiya masalasiga kelsak, fuqarolik huquqi normalariga muvofiq qo‘llaniladigan majburlash choralari ko‘pin-cha huquq buzilishda, majburiyatlarni bajarmaslik yoki tegishli darajada bajarmaslik uchun qo‘llaniladi. Sanksiya fuqarolik huqu-qiy munosabatida ishtirok etayotgan taraflar o‘z zimmalaridagi majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan-larida huquq normalariga muvofiq qo‘llaniladigan majburlash chorasidir. Buzilgan majburiyatlar yuzasidan qo‘llaniladigan sank-siyalar har xil. Majburiy chora 11 sifatida qo‘llaniladigan sanksiya-lar umumiy xaraktyerga ega bo‘lishi hamda maxsus, ya’ni aniq bir huquqiy munosabatdan yuzaga kelgan harakatlarga nisbatan qo‘lla-niladigan bo‘lishi mumkin. Umumiy xaraktyerdagi sanksiyalar majburiyatning bajarilishi-ni kechiktirish, biror ashyoni topshirish majburiyatini bajarma-slik uchun qo‘llaniladi. Maxsus sankiyalarga misol qilib sotilgan ashyolarning sifati tegishli darajada bo‘lmasligi uchun sotuvchining javobgarligini ko‘rsatishi mumkin. Sanksiya majburiyatlarda ishtirok etuvchi va o‘z zimmalari-dagi majburiyatlarni bajarmagan taraf – kreditor va qarzdorga nisbatan qo‘llaniladi. Majburiyatlarni buzganlik uchun qo‘llaniladigan sanksiyalar quyidagi guruhlarga bo‘linishi mumkin: 1. Ixtiyoriy bajarilmagan burchni majburiy ijro ettirish. Masalan, olingan qarz puli ixtiyoriy ravishda to‘lanmaganida uni majburan undirish mumkin bo‘ladi. 2.SHartnomada ko‘rsatilgan majburiyat bajarilmaganda uni bir tomonlama bekor qilish. Masalan, ijaraga oluvchi o‘z majbu-riyatini bajarmaganda ijaraga byeruvchining talabi bilan shartno-ma muddatidan avval bekor qilinishi mumkin. 3.Majburiyatning ijro etilishi tartibini o‘zgartirish. Masa-lan, mahsulot oluvchi tashkilot avval mahsulotlari uchun haq to‘lashni kechiktirganida mahsulot etkazuvchi u bilan aksept shakli bo‘yicha hisob-kitob qilmay, balki xaridor tashkilotga noqulay bo‘lgan akkreditiv shakli bo‘yicha hisoblashish tartibiga o‘tishi mumkin. 4.Tuzuk taraf zimmasida bo‘lgan majburiyatlar hajmini kamaytirishga qaratilgan sanksiyalar. Bunga misol qilib xaridor o‘ziga shartnoma shartlariga nomuvofiq sifatdagi ashyo topshiril-ganida, uning narxini tegishlicha kamaytirishni talab qila olishligini ko‘rsatish mumkin. 5. Notuzuk tarafning zimmasida bo‘lgan majburiyatlar hajmi-ni oshirish. Bunday sanksiya qo‘llanilishida majburiyat buzgan notuzuk taraf o‘zi uchun noqulay bo‘lgan ba’zi vazifalarni, qo‘shim-cha majburiyatlarni bajarishga majbur qilinadi. Masalan, sifat-li narsa o‘rniga sifatsiz ashyo topshirgan sotuvchi bu ashyoning 12 nuqsonlarini tuzatish uchun yoki kamchiliklarni yo‘qotish uchun xari-dor tomonidan qilingan xarajatlarni to‘lashga majbur qilinishi mumkin. 6. Mulkiy javobgarlik choralari sifatida ko‘riladigan sank - siyalar. Bu to‘g‘rida quyiroqda bayon etiladi. 13 1.2. Majburiyatlarni ng vujudga kelish asoslari Fuqarolik huquqlari va burchlarini keltirib chiqaradigan holatlar majburiyatga oid huquqiy munosabatlarni ham vujudga keltiradigan asoslar bo‘lib, ular FKning 8- moddasida ko‘rsatil-gan. FKning 234-moddasida normalanganidek, majburiyatlar shart-nomadan, ziyon etkazish natijasida hamda fuqarolik qonunlarida nazarda tutilgan boshqa asoslardan kelib chiqadi. Ma’lumki, FKning deyarli barcha me’yorlari shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni tartibga solishga qaratilgan. Bu huquqiy normalar vositasida tartibga solinadigan majburiyatlar jumlasiga mulkni boshqa shaxsning egaligiga topshirish (oldi-sotdi, ayirboshlash, hadya shartnomalari)dan, mulkni opyerativ bosh-qarish huquqini o‘tkazish (mahsulot etkazib byerish shartnomasi)dan, foydalanish huquqini o‘tkazish (mulk ijarasi va uy-joy ijarasi, tekin foydalanish to‘g‘risidagi shartnomalar)dan, biror ishni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish (pudrat, yuk tashish, topshiriq, vosi-tachilik, sug‘urta, transport ekspeditsiyasi shartnomalari)dan va boshqa shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar kiradi. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida turi tadbirkorlik sub’-ektlari o‘rtasida tuziladigan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar alohida ahamiyatga egadir. Davlat organlarining qonunda fuqarolik huquq va majbu-riyatlari vujudga kelishining asosi sifatida nazarda tutilgan hujjatlari ham majburiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday hujjatlar turli ko‘rinishlarda – davlat buyurtmasi yoki ma’muriy hujjatlar shaklida bo‘lishi mumkin.Masalan, “Qishloq xo‘jaligi ekinlarini bahorgi ekishni uyushqoqlik bilan o‘tkazish hamda 2000 yilda davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblarni o‘z vaqtida ta’minlash chora- tadbirlari to‘g‘risi-da”gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 4 martdagi qarori [128] ga ko‘ra, 2000 yil uchun paxta tolasining davlat xaridlari hajmi uni etishtirish hajmining 30 foizi darajasida saqlab qolingan. Davlat xaridlari asosan FKning 457-464-moddalarida belgilangan davlat ehtiyojlari uchun tovarlar etka-zi sh bo‘yicha davlat kontrakti (shartnomalari) asosida amalga oshi-riladi. Ushbu davlat buyurtmasi uning taraflari mahsulot etkazib byeruvchi 14 (ijrochi) va davlat tayyorlov tashkiloti o‘rtasida tegishli majburiyatlarni yuzaga keltiradi. Fuqarolarga uy-joylardan foydalanish huquqini byeradigan ordyer ham ma’muriy dalolatnoma sifatida uy boshqarmasi bilan ordyer olgan fuqaro o‘rtasida uy-joy ijarasi shartnomasini tuzishga va shu bilan muayyan majburiyatlarni vujudga keltirishga asos bo‘ladi. Fuqarolik huquqiy majburiyat sudlar tomonidan chiqarilgan hujjatlar (hal qiluv qarorlari, ajrimlar, hukmlar) asosida ham vujudga kelishi mumkin. Qonun yo‘l qo‘ygan asoslarda mol-mulkning mulk sifatida olinishi natijasida ham (masalan, egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat hosil bo‘lganligi sababli) majburiyat kelib chiqishi mumkin. Bir tomonlama bitimlar ham fuqarolik huquqiy majburiyatlarni keltirib chiqaruvchi yuridik faktlar jumlasiga kiradi. Bunday bitimga muvofiq shaxsning yerki ikkinchi bir shaxsga huquq va majburiyat keltirib chiqaradi. Bir tomonlama bitimlarga misol qilib vasiyatnomani ko‘rsatish mumkin. Vasiyat bo‘yicha, masalan, mulk olish huquqi va marhumning qarzlarini to‘lash majburiyati vujudga kelishi mumkin. Yaratilgan ixtiro va foydali model, buyumlarning sanoat namunalari, fan, adabiyot hamd a san’at asarlari qonun talab-lariga javob byerishi kyerak. Tegishli qonunlardagi normalarga muvofiq bu yaratilgan narsalar uni yaratgan shaxs bilan o‘zga shaxslar, shuningdek tegishli davlat tashkilotlari o‘rtasida majbu- riyatlarning kelib chiqishiga asos bo‘ladi. FKning 234-moddasida ko‘rsatilganidek, fuqaroga yoki tashki-lotga ziyon etkazish ham muayyan majburiyatlar tug‘diradi. Bunday majburiyatlar, odatda, shartlashilmagan majburiyatlar deb ataladi. Majburiyatlar qonunlarda belgilanganidek, hech bir asoslar-siz boshqa shaxsning mol-mulkini egallab olishi yoki tejab qolishi-dan kelib chiqadi. Asossiz olingan yoki tejab qolingan mol - mulk jabrlanuvchiga asl holida qaytarilishi lozim , agar buning imko-niyati bo‘lmasa, mol-mulk qo‘lga kiritilishi paytidagi haqiqiy qiymatini to‘lash, agar qo‘lga kirituvchi orttirilgan boylikning asossizligini bilganidan keyin darhol uning qiymatini to‘lama-gan 15 bo‘lsa, mol-mulk qiymatining keyingi o‘zgarishi tufayli ko‘ril-gan zararni to‘lash majburiyati vujudga keladi. Boshqa shaxslarning ishlarini topshiriqsiz bajarganlik sababli kelib chiqadigan majburiyatlar to‘g‘risidagi qoidalar ham qonunlarda mavjud. Qonunlarda ko‘rsatilishicha, boshqa shaxs manfaatlarini ko‘z-lab topshiriq olmay harakat qilgan shaxs, shu munosabat bilan qilgan zarur xarajatlarning, shuningdek boshqa haqiqiy zararni to‘lanishini talab qilishga haqli. Agar manfaatdor shaxs topshiriq olmay harakat qilgan shaxsning ishini ma’qullasa, bunday hollar-da FKning topshiriq shartnoma to‘g‘risidagi qoidalari qo‘llaniladi va majburiyatlarning kelib chiqishiga asos bo‘ladi. Fuqarolik huquqiy majburiyatlari tanlov e’lon qilishdan ham kelib chiqishi mumkin. Mukofot to‘lashni oshkora va’da qilish ommaviy tanlov e’lon qilishdan kelib chiqadigan majburiyatlarda muayyan ishni eng yaxshi bajarganlik yoki boshqa natijalarga yerish-ganlik pul mukofoti to‘lash yoki boshqa mukofot byerish to‘g‘risida ommaviyy tanlov e’lon qilgan shaxs tanlovni o‘tkazish shartlariga muvofiq uning g‘olibi deb topilgan shaxsga shartlashilgan muko-fotni to‘lashi lozim. Majburiyatga oid huquqiy munosabatlar hodisalardan ham kelib chiqadi. Bunga misol qilib tabiiy hodisalar, masalan, yong‘in yoki zilzila natijasi da ijaraga topshirilgan mulkning zararlani - shi tufayli sug‘urta organiga nisbatan kelib chiqadigan majburiyat-larni ko‘rsatish mumkin. Majburiyatlar qonunda ko‘rsatilgan hollarda boshqa asoslar-dan ham kelib chiqishi mumkin. 16 II-BOB: Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash 2.1. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash tushunchasi Majburiyatning bajarilishini ta’minlash deb qarzdor tomo-nidan olingan va uning zimmasida bo‘lgan vazifani bajarishga majbur qiladigan choraga aytiladi. Bunday chora qonun yoki shartno-maga binoan asosiy majburiyatga qo‘shimcha qilib belgilanadi. Maj-buriyat bajarilishini ta’minlashning mohiyati shundan iboratki, qarzdor zimmasida bo‘lgan majburiyat belgilangan muddatda baja-rilmasa yoki boshqacha tarzda buzilsa, kreditorda ziyonlarni undi-rishga bo‘lgan huquqdan tashqari majburiyatning ob’ektini tashkil etgan harakatni qilishga qarzdorni majbur qiladigan boshqa mulkiy ta’sir choralarini qo‘shimcha ravishda tatbiq etilishini talab qilish huquqi paydo bo‘ladi. Majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taraf uchun noqulay oqibatlarning vujudga kelishi mumkinligi shartnomalarni kyerakli hajmda bajarishga ularni majbur qiladi, vazifalarini vijdonan bajarishga da’vat etadi, shuning o‘zi bilan davlat va shartnoma intizomining mustahkamlanishi ma’lum darajada ta’minlanadi. Majburiyatlarning bajarilishi har xil usul bilan ta’minla-nadi. Mazkur usullar yo qonun bilan belgilanishi yoki shartnomaga asoslangan bo‘lishi mumkin. Fuqarolik qonunchiligida majburiyat-ning bajarilishini ta’minlash neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta’minlanishi mumkin (FK, 259-modda). Ushbu usullardan hech qaysisi o‘zicha mustaqil ravishda qo‘lla-nilmaydi. Bularning hammasi biron-bir majburiyatning mavjud bo‘lishini ko‘rsatib, mazkur majburiyatning bajarish maqsadlarini ko‘zlab belgilanadi. Bunda shartnoma bo‘yicha belgilangan majbu-riyat – asosiy majburiyat bo‘lib, uning bajarilishini ta’minlash usuli esa – qo‘shimcha majburiyat hisoblanadi. CHunonchi, mahsulot etkazib byerish yoki pudrat shartnomasidan kelib chiqadigan asosiy majburiyatning amalga oshirilishini ta’minlaydigan qo‘shimcha majburiyat hisoblanadi. 17 Ba’zi majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash maxsus qonunlarda nazarda tutilmagan bo‘lsa, bunday majburiyat munosa-batlarini ta’minlash Fuqarolik kodeksida byerilgan umumiy qoidalar bilan tartibga solinadi. SHu bilan birga, muayyan majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullari bir vaqtning o‘zida qonun bilan ham, shartnoma bilan ham belgilanishi mumkin. Masalan, neustoyka va garov bir vaqtning o‘zida shartnoma bilan ham, qonun bilan ham nazarda tutilishi mumkin [131] . Boshqa usullar esa, jumladan, zakalat faqat kelishuv bo‘yicha-gina belgilanadi. Fuqarolik huquqining mazkur instituti majburiyatlarni qarzdor tomonidan bajarilmasligi natijasida kreditorga kelishi mumkin bo‘lgan zarar oqibatlarining oldini olishga qaratiladi. Ammo mazkur usullarning har qaysisi bilan ko‘rsatilgan maqsadga yerishish har xil bo‘ladi. Neustoyka va zakalat qarzdor tomonidan majburiyatning asli holatida bajarilishini ta’minlaydi va majburiyat ijro etilma-gan holda qarzdorga muayyan javobgarlik belgilanishini ko‘rsata-di. Neustoyka va zakalat ba’zi hollarda majburiyatning bajaril-masligi tufayli etkazilgan zararning kreditor tomonidan undi-rilishini engillashtiradi. Qarzdor tomonidan mulkning garovga qo‘yilishi asosiy majburiyat u tomonidan real bajarilishini muayyan darajada ta’minlaydi va mazkur majburiyatning bajaril-masligi tufayli vujudga kelgan kreditor talablarini qondirishga ko‘proq imkoniyat byeradi. Uchinchi shaxs tomonidan belgilangan garov, kafolat va kafil-lik majburiyatning bajarilmagani holda zararning qoplanishi, foizlarning yoki neustoykalarning to‘lanishi to‘g‘risida kreditor tomonidan qo‘yilgan talablarning qondirilishini ta’minlaydi. Majburiyatning bajarilishi mazkur majburiyat yuzasidan kreditor bo‘lgan shaxs bilan majburiyatning amalga oshirilishini ta’minlagan uchinchi shaxs o‘rtasida majburiyatga oid huquqiy munosabatni va asosiy majburiyatga nisbatan bo‘lgan qo‘shimcha huquqiy munosabatni vujudga keltiradi. 18 2.2 Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari Neustoyka – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida.Neustoyka qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan qarzdor majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kreditorga to‘lashi shart bo‘lgan pul summasidir (FK, 260-modda).Neustoyka jarima va penya shaklida bo‘ladi. Majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullari sifatida ko‘rilgan jarima bilan penya o‘rtasida hech qanday muhim farq yo‘q. Ular faqat hisoblashish usullari jihatidangina bir-biridan farq qiladi. Penya majburiyatning bajarilishi kechiktirilganda qo‘llanila-di va muayyan vaqt, masalan, o‘n, yigirma, o‘ttiz kun davomida hisob-lanadi. Penya majburiyatning bajarilishi kechiktirilganida kechik-tirishning barcha muddati davomida hisoblanib, bajarilmagan summasi yuzasidan belgilangan foizlar bilan undiriladi. Majbu-riyatning bajarilishini kechiktirish vaqti oshib borgan sari penya summasining ham o‘sib borishi majburiyatni mumkin qadar tezroq bajarishga qarzdorni majbur qiladi. Agar penya muayyan kunlar, masalan, o‘ttiz kun davomida hisob-lansa, mazkur kunlar o‘tgandan so‘ng uning hisoblanishi to‘xtati-ladi. Odatda, keyinchalik kreditorga qarzdordan birdaniga 2 foizdan 5 foizgacha neustoyka olish huquqi paydo bo‘ladi. Tor ma’nodagi neustoyka majburiyatni butunlay bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun, shu jumladan, shartnoma majburiyatlarining ijrosini kechiktirganlik uchun undiriladi va etkazib byerilmagan mahsulotning yoki pudrat shartnomasi bo‘yicha bajarilmagan ishlar summasidan hamda shu kabi boshqa summalarga nisbatan foiz bilan, masalan, 2,3,4,5 foiz miqdorida neustoyka olinadi. Neustoykaning xususiyati shundaki, u majburiyatning bajari-lishi buzilishida har qaysi fakt uchun undiriladi va uning miqdori majburiyat kechiktirilishining qanchalik uzoqroq bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’i nazar belgilanadi. Fuqarolik qonunchiligi neustoykaning ikki huquqiy asoslari: qonun va shartnomadan kelib chiqishini belgilaydi. Qonuniy neustoyka deganda, majburiyatlarning muayyan turla-ri uchun qonun bilan maxsus belgilangan neustoyka tushuniladi. Bu holda qonun neustoykaning miqdori, uning undirilish tartibi va shartlarini belgilaydi. Qonun bilan belgilanadigan neustoyka uchun shu narsa xaraktyerliki, uni to‘lash taraflarning kelishuvida nazarda 19 tutilgan yoki tutilmaganligidan qat’i nazar kreditor qonunda belgilangan neustoyka (qonuniy neustoyka) ni to‘lashni talab qilishga haqli. Qonuniy neustoykaning miqdori, agar qonun taqiqlamasa, taraflarning kelishuvi bilan ko‘paytirilishi mumkin (FK, 263- modda). Qonunda nazarda tutilgan neustoykani undirishdan taraflar bosh torta olmaydilar, uning miqdorini ham kamaytira olmaydi-lar. Agar shartnomada bunday shartlar ko‘rsatilgan bo‘lsa, ular haqiqiy sanalmaydi. Qonuniy neustoyka xo‘jalik tashkilotlari o‘rtasidagi munosa-batlarda ancha ko‘p qo‘llaniladi va maxsus normativ hujjatlarda nazarda tutiladi. Xususan, taraflar tomonidan o‘z majburiyatla-rini buzganliklari uchun jarima shaklidagi neustoykaning ko‘p miqdorda va har xil hollarda olinishi transport qonunchiligida va ustavlarida nazarda tutiladi. SHartnomali neustoyka taraflarning o‘zaro kelishuvi bo‘yicha belgilanadi. Bunday neustoyka asosiy majburiyatning neustoyka bilan ta’minlanishi yoki ta’minlanmasligi to‘g‘risidagi masala, uning miqdori, undirish tartibi va shartlari faqat taraflarning o‘zlari tomonidangina belgilanadi. Masalan, ikkita xo‘jalik sub’ekti bir-biriga qurilish uchun g‘isht etkazib byerish to‘g‘risida shartnoma tuzganlarida majburiyatni buzganlik uchun neustoykaning to‘lanishini ko‘rsatishlari mumkin. Ba’zi hollarda shartnomaga neustoyka undirish to‘g‘risidagi shartning qo‘shilishi zarurligi qonun yoki shartnoma bilan belgila-nishi mumkin. Bunday holda neustoykaning miqdori va undirilish shartlari, odatda, mazkur qonunda belgilanadi. Ammo bunday neustoykani qonun bilan belgilangan neustoyka deb hisoblash mumkin emas, chunki taraflar neustoyka to‘g‘risidagi shartnomani shartnomaga kiritmaganliklari sababli majburiyat bajarilmagani uchun neustoyka to‘lashga majbur bo‘lmaydi. Neustoyka (jarima, penya) to‘g‘risidagi kelishuv FKning 262-moddasida ko‘rsatilganidek, yozma shaklda tuzilishi kyerak. Bunday kelishuv maxsus shartnoma yoki asosiy shartnomaga qo‘shimcha kelishuv shakllarida rasmiylashtirilishi mumkin. Kelishuvning yozma shakl-da bo‘lishiga rioya qilmaslik neustoyka (jarima, penya) to‘g‘risidagi kelishuvning haqiqiy sanalmasligiga sabab bo‘ladi. Amaldagi fuqarolik qonunchiligi neustoykaning to‘rt turini belgilaydi. Bular – hisobga o‘tkaziladigan neustoyka; jarimali neustoyka; alohida neustoyka; muqobil neustoykadir. Hisobga o‘tkaziladigan neustoyka FKning 325- 20 moddasida ko‘r-satilganidek, agar majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim dara-jada bajarmaganlik uchun neustoyka belgilangan bo‘lsa, zararning neustoyka bilan qoplanmagan qismi to‘lanadi. Bunday neustoyka ko‘pincha tashkilotlar o‘rtasida tuziladigan, masalan, mahsulot etkazib byerish, qurilish pudrati shartnomalarida qo‘llaniladi. Jarimali neustoyka kreditorga qarzdordan neustoykaning o‘zini, shuningdek neustoykadan tashqari zararni ham to‘la hajmda undirish huquqini byeradi. FKning 325-moddasida nazarda tutilgan bunday neustoyka shunday xususiyatga egaki, u qarzdorga butunlay bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun belgilanganidan boshqa tur-dagi neustoykalarga nisbatan qo‘shimcha javobgarlik belgilaydi. Neustoykaning shunday tarzda qo‘shilib, ya’ni neustoykaning ham, zararning ham qo‘shilishi va bir vaqtda undirilishi majburiyatni bajaruvchi qarzdorga kuchli ta’sir etish chorasi bo‘lib ko‘riladi. Masalan, mahsulot oluvchiga sifatsiz yoki butsiz mahsulot etkazib byerilgan hollarda mahsulot etkazuvchining neustoyka (jarima) to‘lash, bunday mahsulot etkazib byerish natijasida ko‘rilgan zarar-ni (neustoykani bu hisobga kiritmasdan) undan undirib olish bunga misol bo‘la oladi. Alohida neustoyka shu bilan xaraktyerlanadiki, bunda FKning 325-moddasida ko‘rsatilganidek, kreditorga zararni undirmasdan, balki neustoykani undirib olish huquqi byeriladi. Majburiyatning bajarilishini kechiktirganlik uchun undiriladigan alohida neus-toyka – penya shaklida belgilanadi. Masalan, kvartira haqining to‘lanishi yoki boshqacha pul to‘lovlari kechiktirilganda, odatda, alohida neustoyka undiriladi. Bunday neustoyka jarima shaklida transport korxonalari faoliyatidan shartnomaviy reja majbu-riyatlarining buzilganligi uchun ham undirilishi mumkin. Muqobil neustoyka yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan neustoykalar-dan shu bilan farq qiladiki, bunda kreditorga qarzdordan belgilangan neustoyka (jarima, penya) ni undirish yoki majburiyat-ning bajarilmasligi tufayli ko‘rilgan zararlarni undirish huqu-qi byeriladi. Neustoykaning bunday turi rag‘batlantirish ahamiya-tiga ega bo‘lishidan tashqari yana avvaldan summada belgilanishi mumkin bo‘lgan zararni qoplash imkoniyatini ham byeradi. SHuning uchun bunday neustoyka ba’zi hollarda baholanadigan neustoyka deb ham ataladi. Muqobil neustoyka kreditorning ko‘rgan zararlarini qoplash-ga qaratilgan. Agar 21 neustoyka kreditorga etkazilgan zararning miqdoridan oshib ketgan bo‘lsa, kreditor neustoykani undirishdan bosh tortishga va ko‘rgan zararlarining to‘lanishini talab qilishga haqli. Bu holda kreditor qarzdorning o‘z majburiyatini bajarmas-ligi tufayli qanday zarar ko‘rganligini isbotlashga majbur bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi mazkur neustoyka kamdan-kam tatbiq etiladi. Majburiyatlarni buzganlik uchun, jumladan, sifatsiz mahsu-lot yoki tovar etkazib byerganlik uchun mahsulot etkazuvchilardan neustoykani undirish – mahsulot oluvchining huquqigina bo‘lib qolmay, balki uning davlat oldidagi majburiyati ham hisoblanadi. Neustoykani undirishdan asosiy maqsad majburiyatning baja-rilishini ta’minlashdir. FKning 261- moddasida ko‘rsatilganidek, neustoyka faqat pul bilan belgilanadi. Neustoyka miqdori yo qonun bilan yoki shartnoma bilan belgilangan bo‘lishi lozim. Odat-da, neustoyka bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan majburiyat summasiga nisbatan foiz bilan yoki qat’iy summa bilan belgilanadi. Penya deb ataladigan neustoyka quyidagicha ta’rifla-nishi mumkin: birinchidan, penya odatda, majburiyatning o‘z vaqtida bajaril-masligi hollariga tatbiq etiladi va majburiyatning belgilangan muddatda bajarilishini ta’minlashga qaratiladi; ikkinchidan, penya qat’iy miqdorda belgilanmay, bajarilishi kechiktirilgan majburiyat summasiga nisbatan foiz bilan belgi-lanadi; uchinchidan, penya odatda, uzoq muddat davom etadigan neustoy-ka sifatida ko‘riladi, ya’ni penya bir qancha muddat davomida, masalan, o‘n kun yoki bir oy davomida majburiyatning kechiktirilgan har bir kuni uchun hisoblanadi. Neustoykaning tatbiq etilishi taraflar o‘rtasida shartnoma tuzilishida, u to‘g‘risida ko‘rsatmalar bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’i nazar belgilanadi. Agar neustoyka to‘g‘risidagi qonun uning miqdo-rini o‘zgartirish huquqini taraflarga byermagan bo‘lsa, tuziladigan shartnomalarda neustoykaning qonunda nazarda tutilgan miqdo-rini o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.Fuqarolik kodeksida aytilganidek, qarzdor majburiyatni butunlay bajarmaganida yoki lozim darajada bajarmaganida neus-toyka to‘lashga majbur bo‘ladi. SHu tartibda FKning 261-moddasida nazarda tutilgan 22 neustoyka har qanday majburiyatning ijro etilishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Neustoyka qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilishini ta’minlaydi. Ammo amalda, ko‘pchilik hollarda neustoyka majbu-riyatda qatnashuvchi ikkinchi taraf – kreditor majburiyatlarining ham bajarilishini ta’minlaydigan usul sifatida foydalaniladi. Jumladan, kreditor majburiyatning bajarilishini qabul qilma-ganida, neustoyka to‘lashga majbur qilinishi mumkin. Qabul qilish – topshirish joyiga etkazib keltirilgan mahsu-lotni qabul qilish asossiz rad etilganda tayyorlovchi xo‘jalikka uni etkazib kelish xarajatlarini qoplaydi. Neustoyka to‘g‘risidagi o‘zaro kelishuv asosiy majburiyat shakli summasi, neustoyka summasidan, shuningdek boshqa biron-bir shartlardan qat’i nazar, yozma shaklda rasmiylashtirilishi lozim. Neustoyka to‘g‘risidagi kelishuvning yozma shakli bitimlar va shartnomalarning yozma shakllariga nisbatan qo‘yiladigan umumiy talablarga, ya’ni, FKning 105-111- moddalarida ko‘rsatilgan talab-larga javob byerishi lozim. Neustoyka to‘g‘risidagi kelishuv yozma shaklda tuzilmasa, bun-day kelishuv haqiqiy sanalmaydi va neustoykaning undirilishi mumkin bo‘lmaydi. FKning 325-moddasida neustoyka bilan majbu-riyatning butunlay bajarilmaganligi yoki lozim darajada baja-rilmaganligi tufayli ko‘rilgan zararning neustoyka bilan qoplan-magan qismi to‘lanish to‘g‘risida umumiy qoida byeriladi. Mazkur qoida neustoyka bilan ta’minlangan majburiyatlarning har qanday buzilishlarida qo‘llanilishi lozim. Ammo qonun yoki shartnomada ko‘rsatilgan alohida hollar bundan mustasno. FKning 325-moddasi birinchi qismida ko‘rsatilgan qoida FKning boshqa normalarida ham, shuningdek ayrim majburiyatlarni tartibga soladigan boshqa me’yoriy hujjatlarda ham keltiriladi. Ushbu qoida neustoyka bilan ta’minlangan majburiyatning qarzdor tomonidan buzilishi tufayli zarar ko‘rilishi hollariga taalluq-lidir. Masalan, avtomobil transporti bilan yuk tashishda mazkur yuk kechiktirib etkazilgan hollarda; ko‘rilgan zararlar, kechikti-rilgan zararlar kechiktirilganlik uchun yuk tashuvchidan jarima-ning olinish-olinmasligidan qat’i nazar undiriladi. Mazkur moddada ko‘rsatilishicha, agar majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi uchun neustoyka belgilangan bo‘lsa, zarar neustoyka (jarima, penya) bilan qoplanmagan qismi hajmida to‘la-tib olinadi. 23 Qonun yoki shartnomada quyidagi hollar, ya’ni zararni undir-masdan, balki faqat neustoykani undirib olish, neustoyka bilan bir qatorda zararni ham to‘la undirib olish, kreditorning xohishi bilan yoki neustoykani yoki zararni undirib olish nazarda tuti-lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Havo kodeksida nazarda tutilgan jarimalar alohida neustoyka xaraktyerida ko‘riladi, chunki mazkur kodeksda taraflar bir-biriga nisbatan olgan majburiyatlarini bajarmaganlarida Ustavning tegishli moddalarida nazarda tutilgan doiralardagina moddiy javobgarlikka tortilishlari belgilanadi. Jarima va neustoyka mahsulot etkazib byerish bo‘yicha bo‘ladigan majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida keng qo‘llaniladi. FKning 326-moddasida ko‘rsatilgani-dek, agar to‘lanishi lozim bo‘lgan neustoyka kreditorning majbu-riyatini buzish oqibatida nomutanosibligi ko‘rinib tursa, sud neustoykani kamaytirishga haqli. Bunda qarzdor majburiyatni qay darajada bajarganligi, majburiyatda ishtirok etayotgan taraflar-ning mulkiy ahvoli, shuningdek kreditorning e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan manfaatlari hisobga olinishi kyerak. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenumi qarori bu qoidani amaliyotda qo‘llashda sudlar quyidagilarga e’tibor byerishlari lozimligini belgilaydi: agar talab qilingan neustoykaning miqdori asosiy qarz miqdoridan oshib ketmagan taqdirda, sud tomonidan zarar hajmini aniqlamasdan talab qilingan summada undirilishi mumkin. Agarda neustoykaning summasi asosiy qarz summasidan ortiq bo‘lsa, sud da’vogardan zararning asosli ravishda zarar va neustoykaga mutanosibligini aniqlash uchun asoslantirilgan hisobni talab qilishi lozim. Ular mutanosib bo‘lmaganida, sud, sud amaliyotidan kelib chiqib, qarzdor tomonidan majburiyatlarning bajarilish darajasini, majburiyat-larda qatnashuvchi taraflarning mulkiy holatini, shuningdek kre-ditorning manfaatlarini hisobga olib, neustoykaning miqdorini asosiy qarz miqdorigacha kamaytirishga haqlidir. Agar neustoyka asosiy qarz summasidan oshib ketmasa-da, lekin uning qarzdor tomonidan to‘lanishi uning faoliyatini yomon oqibatlarga, hatto iq-tisodiy jihatdan nochor ahvolga olib kelishi aniq bo‘lgan holatda neustoyka kamaytirilishi mumkin. Bunday holatda neustoykaning eng kam miqdori Fuqarolik kodeksining 327-moddasida ko‘rsatil-gan foizlar miqdoridan kam bo‘lmasligi lozim [132] . Ammo sud hech qachon neustoykani to‘lashdan ozod qila 24 olmaydi. Xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasidagi nizolar bo‘yicha sudlar faqat ayrim hollardagina qarzdor va kreditorning e’tiborga olinishi mumkin bo‘lgan manfaatlarini nazarga olib, kreditorga to‘lanishi lozim bo‘lgan neustoykani kamaytirishga haqli. Fuqarolarning ishtiroki bilan bo‘ladigan munosabatlarda neustoykaning miqdori-ni kamaytirish uchun zarur shart neustoykaning kreditor ko‘rgan zararlarga nisbatan ancha ko‘p bo‘lishidir. FKning 326-moddasi birinchi qismida keltirilgan boshqa holatlar esa, faqat neustoykaning miqdorini kamaytirish to‘g‘risi-dagi talabni rad qilish yoki kamaytirilishi lozim bo‘lgan summa-ning miqdorini belgilash uchungina ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ammo har holda mazkur qonunga asosan neustoykaning undiri-lishi sud tomonidan butunlay rad qilinishi mumkin emas. Mazkur qoida sudlarga har qanday holda ham neustoykani kamaytirish maqsadga muvofiq bo‘lish-bo‘lmasligi to‘g‘risidagi masalani hal qilishni topshiradi. SHu bilan birga, neustoyka faqat ayrim hol-lardagina kamaytirilishi mumkinligini ko‘rsatib o‘tadi. FKning 326-moddasi ikkinchi bandida ko‘rsatib o‘tilganidek, neustoykaning miqdori sud tomonidan kamaytirilishi mumkin. Bunda sud qarzdor va kreditor manfaatlarini hisobga olishi lozim. Neustoykaning miqdori kreditorning ko‘rgan zararlari miqdori bilan taqqos-laganida, qarzdor bo‘lgan tashkilotning majburiyatni bajara olish, aybliligi darajasi e’tiborga olingandagina sud neustoykaning miqdorini kamaytirishga haqli. Neustoyka yoki zararni to‘lagan qarzdorning o‘z majburiyatini asl holda bajarish burchi FKning 330-moddasida normalangan. Maz-kur moddada aytilishicha, majburiyatning bajarilishi kechikti-rilganligi yoki lozim darajada bajarilmasligi hollarini nazar-da tutib, belgilangan neustoyka (jarima, penya) ni hamda majbu- riyatning lozim darajada bajarilmasligi natijasida kelgan zararni to‘lash majburiyatini asl holda bajarishdan qarzdorni ozod qilmaydi. Ayni paytda kreditor majburiyat ijrosi kechikkanligi sabab-li o‘zi uchun uning ahamiyati qolmagan bo‘lsa, u ijroni qabul qilish-dan bosh tortishi va zararni to‘lashni talab qilishi mumkin (FK, 337-modda, 2- qism). Basharti, qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, majburiyat bajaril-magan taqdirda zararni qoplash va uning bajarilmaganligi 25 uchun neustoyka to‘lash qarzdorni majburiyatni asl holida bajarishdan ozod qiladi (FK, 330-modda, 2-qism). Garov – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 264-modda-sida ko‘rsatilganidek, bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta’minlash uchun byerishi garov hisoblanadi. Garov tufayli garov bilan ta’minlangan majburiyat bo‘yicha kreditor (garovga oluvchi) qarzdor tomonidan bu majburiyat baja-rilmagan taqdirda, garovga qo‘yilgan mol-mulkning qiymatidan ushbu mol-mulk egasi bo‘lgan shaxs (garovga qo‘yuvchi) ning boshqa kreditorlariga nisbatan o‘z talabini imtiyozli qanoatlantirili-shiga haqli bo‘ladi. FKning 264-moddasida ko‘rsatilgan sub’ektiv huquq garov huquqi bo‘lib, mulkni garovga byergan shaxs – garovga qo‘yuvchi va mulkni olgan shaxs esa – garovga oluvchi deb ataladi. Mulkni ga-rovga qo‘yuvchi shaxs qarzdorning o‘zi ham, shuningdek uchinchi bir shaxs ham bo‘lishi mumkin. FKning 266-moddasida ko‘rsatilganidek, garovga qo‘yuvchi garovga qo‘yilayotgan mulkning egasi bo‘lishi lozim. Basharti, qonun yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, mulk-dorning roziligisiz ashyoviy huquqni garovga qo‘yishga yo‘l qo‘yiladi. Garovning mohiyati shundaki, majburiyat qarzdor tomonidan ijro etilmaganida, kreditor o‘zining talabini garovga qo‘yilgan mulk hisobidan birinchi navbatda qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kreditorning talablari qondirilgandan so‘nggina garovga qo‘yilgan mulkni sotishdan hosil qilingan summadan qolganini boshqa kreditorlarning talablarini qondirish uchun sarflanishi mumkin. Garov narsasi har qanday mol-mulk, ashyolar va mulkiy huquq-lar (talablar) bo‘lishi mumkin, ammo bundan FKning 267-modda-sida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining Garov to‘g‘risidagi qonuni [133] da nazarda tutilgan ashyolar mustasnodir. Muomaladan chiqarilgan mol-mulk, kreditorning shaxsi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan talablar, xususan, hayoti va sog‘lig‘iga etkazil-gan zararni qoplash haqidagi talablar, alimentlar haqidagi talablar hamda boshqa shaxsga byerish qonun bilan man etilgan boshqa talablar garov narsasi bo‘la olmaydi. Tarixiy, madaniy yoki o‘zgacha qimmatbaholigi tufayli yoxud davlat xavfsizligi nuqtai-nazaridan garov qo‘llanilishi mumkin 26 bo‘lmagan ob’ektlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo‘yiladi. Undiruv qaratilishi mumkin bo‘lgan fuqarolarning ayrim turdagi mol-mulkini garovga qo‘yish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda man etilishi yoki tiklanishi mumkin. Odatda, faqat kreditorning haqiqiy talabigina garov bilan ta’minlanishi mumkin. Demak, agar shartnoma haqiqiy emas deb topilsa, u holda garov to‘g‘risidagi shartnoma ham haqiqiy sanal-maydi. Agar qonun yoki shartnomada boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, garov talabi ta’minlanish paytida qanday bo‘lsa, shu hajmda, jumladan, foizlarni, ijroni kechiktirib yuborish nati-jasida etkazilgan zararning to‘lanishini, neustoykani shuningdek undirish xarajatlarining to‘lanishini ta’minlaydi. Asosiy majburiyat yuzasidan kreditor bo‘lgan shaxs talab qi-lish huquqini boshqa shaxsga topshirsa, u holda FKning 315-modda-sida ko‘rsatilganidek, garov huquqi ham yangi kreditorga o‘tadi. Garovga qo‘yilgan mol-mulkka nisbatan mulk huquqi yoki xo‘jalik yuritish huquqi mulkni garovga byergan shaxsdan boshqa shaxsga o‘tganida ham garov huquqi o‘z kuchini saqlab qoladi. Binobarin, garov saqlovchi shaxs – kreditor garovga qo‘yilgan mulkning egasi yoki uni boshqaruvchi sub’ekt boshqa shaxs bo‘lganida ham o‘z huquqini garovga qo‘yilgan mulk hisobidan undirishga haqli. Masalan, bankdan qarzdor bo‘lgan fuqaro olingan ssuda hisobiga qurilgan uy-joyni sotsa, bank uy-joyni garovga olgan shaxs sifatida mazkur uy-joy hisobidan o‘z haqini yangi egadan ham undirib olishi mumkin. Garov huquqi shartnoma yoki qonunga binoan vujudga keladi. Garov huquqi qonunda faqat normativ hujjatda maxsus ko‘rsatma bo‘lganidagina vujudga keladi. Ko‘pchilik hollarda majburiyat biron-bir mulkni garovga qo‘yish to‘g‘risida shartnoma tuzish yo‘li bilan ta’minlanadi. FKning 265-moddasiga asosan garovning quyidagi turlari mavjud: a) zakalat (bunda garov narsasi garovga oluvchida saqlanadi); b) ipoteka (bunda ko‘chmas mol-mulk garovga olinadi; v) mulkiy huquqlarni garovga olish. 27 FKning 269-moddasiga asosan agar shartnomada o‘zgacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, garovga qo‘yilgan mol-mulk garovga qo‘yuvchida qoladi. Ipoteka belgilangan mol-mulk, shuningdek garov-ga qo‘yilgan muomaladagi tovar ham garovga oluvchiga topshiril-maydi. O‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risida”gi qonunining 38-moddasiga asosan, yyer bilan bog‘liq mol-mulklar – binolar, inshoot, kvartirali uylardagi kvartiralar, korxonalar, boshqa mulkiy majmualar, yuridik va jismoniy shaxslar mulkida bo‘lgan savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlari, shuningdek turar joy xonalari ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga, qonun hujjatlari bilan ko‘chmas mulk sirasiga kiritilgan boshqa mol-mulk hamda yer uchastkasiga bo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar ipoteka narsasi bo‘lishi mumkin. Garovga qo‘yilgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olingan hosil mahsulot va daromadga garov huquqi shartnomada nazarda tutilgan hollarda joriy qilinadi. Garov narsasi garovga oluvchi tomonidan qulflangan va muhrlangan holda garovga qo‘yuvchida qoldirilishi mumkin. Garov narsasi garovga qo‘yilganligini bildiruvchi belgilar qo‘yilgan holda garovga qo‘yuvchida qoldirilgan garov – qat’iy garov hisoblanadi. Qimmatli qog‘oz bilan tasdiqlangan mulkiy huquq garovga qo‘yilganida, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, garovga oluvchida yoki notarius depozitiga topshiriladi (FK, 269-modda). Garovga qo‘yilgan mulk, uy-joylardan boshqalari, agar qonun yoki shartnoma bilan boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, garovga oluvchi ixtiyoriga byerib qo‘yiladi. Bunday topshirish xo‘jalik munosabatlarida barcha hollarda ham maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, chunki qarzdor garovga qo‘yilgan mulkdan foydalanish imkoniyatini yo‘qotadi va uning manfaatlarini jiddiy ravishda buzishga olib keladi. Taraflarning o‘zaro kelishuvlari bo‘yicha garovga qo‘yilgan mulk qarzdorning o‘zida ham qoldirilishi mumkin. Ba’zi hollarda garovga qo‘yilgan mulkni qarzdor ixtiyorida qoldirish qonunda nazarda tutilgan bo‘ladi. Masalan, muomalada bo‘lgan tovarlarning garovga olinishida yoki ishlanishda bo‘lgan mahsulotlarning garovga qo‘yilishida garov narsasi bo‘lgan mulk qarzdorning o‘zida qoldi-riladi. Garovning ba’zi turlari bo‘yicha ashyolarni garovga byeruvchi qo‘lida qoldirilishiga qo‘y qo‘yilmaydi. 28 Masalan, ashyolarni lombardda garovga qo‘yishda ashyolar, albatta, lombard ixtiyorida bo‘ladi. Garovga oluvchilar garovga qo‘yilgan mulkni tegishli ravishda saqlashga majbur. Garovga oluvchi garovga qo‘yilgan mulkning yo‘qo-lishi yoki buzilishi o‘zining aybi bilan bo‘lmaganligini isbotla-masa – o‘ziga topshirilgan mulkning saqlanmaganligi uchun javobgar bo‘ladi. Agar qonun yoki shartnoma bilan boshqacha hol belgilanmagan bo‘lsa, garovga oluvchi garovga qo‘yilgan mulkdan foydalanishga haqli emas. Agar garovga olingan mulkni saqlab turgan shaxs, ya’ni mulkni garovga oluvchi uni yo‘qotsa yoki uning qo‘lidan o‘g‘irlab ketilgan bo‘lsa yoki boshqa yo‘l bilan uning ixtiyoridan tashqariga chiqib ketgan holda garovga olgan shaxs garov narsasini har qanday egallovchidan, shu jumladan, egasidan ham talab qilib olishga haqli bo‘ladi. Agar ashyo garovga shaxsning egallashidan uning ixtiyori bo‘yicha qo‘lidan ketgan bo‘lsa, bu holda u mazkur mulkni insofli egallovchidan talab qilib ololmaydi. Agar garovga olgan shaxs qo‘lida qoldirilgan mulk boshqa bir shaxsga tekinga o‘tkazilgan, masalan, hadya qilingan yoki myeros tariqasida o‘tgan bo‘lsa, garov narsasini saqlovchi, ya’ni mulkni garovga olgan shaxs mazkur garov narsasini insofli egallovchidan talab qilib olishga haqli. Qonunda garov narsasiga nisbatan garovga oluvchi va garovga qo‘yuvchi huquqlari aniq chegaralab qo‘yilgan. SHu jumladan, garovga oluvchining huquqlari joriy qilinadigan mol-mulk FKning 272- moddasida belgilab qo‘yilgan. Butun korxona yoki boshqa mulkiy kompleks ipotekasida garov huquqi ipoteka tarkibiga kiruvchi mol-mulkning hammasiga, shu jumladan, talab qilish huquqi va mutlaq huquqlarga, shu bilan bir qatorda ipoteka davrida olingan huquq-larga ham (agar qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilan-magan bo‘lsa) joriy etiladi. Yer uchastkasining o‘zini ipotekaga qo‘yishda garov talabi garovga qo‘yuvchining ushbu uchastkada joylash-gan yoki qurayotgan binolari va inshootlariga qaratilmaydi. Mabodo keyinchalik yer uchastkasiga nisbatan haq undirish garov talabi asosida qaratiladigan bo‘lsa, unda joylashgan binolardan o‘z o‘rnida foydalanish uchun zarur bo‘lgan syervitut (cheklangan tarzda foydalanish) huquqi garovga qo‘yuvchida saqlanib qoladi. 29 Mulkni garovga olgan shaxsning o‘z talablarini garovga qo‘yil-gan mulk hisobidan undirishda ustunlik huquqiga ega bo‘lishligi ba’zi hollarda cheklanishi mumkin. Jumladan, FKning 26, 56-moddalariga muvofiq, garovga olgan shaxs talablarning qondiri-lishiga qadar garovga qo‘yilgan mulkni sotish natijasida tushgan summadan alimentlarning undirilishi, xodimlarning mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablari, o‘zgalarning hayotiga yoki sog‘lig‘iga zarar etkazish, shuningdek mualliflik shart-nomalari bo‘yicha mukofot to‘lash to‘g‘risidagi talablar birinchi navbatda qondirilishi lozim. Garovga oluvchi (kreditor) ning talablari garovga qo‘yilgan ko‘chmas mol-mulk qiymatidan sudning qaroriga muvofiq undiri-ladi. Agar bunda notarial tasdiqlangan kelishuv mavjud bo‘lsa, sudning qarorisiz undirish amalga oshiriladi. Biroq bunday kelishuv tufayli huquqlari buzilgan shaxs kelishuvni haqiqiy emas deb topish haqida sudga da’vo bilan murojaat qilishga haqli. Agar garovga qo‘yuvchining garovga oluvchi bilan kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, garovga oluvchining talablari garovga qo‘yilgan ko‘char mol-mulk hisobidan sud qarori-ga muvofiq qondiriladi. Undiruv garov narsasiga quyidagi hol-larda faqat sudning qaroriga muvofiq qaratilishi mumkin: 1) garov to‘g‘risida shartnoma tuzish uchun boshqa shaxs yoki organning roziligi yoxud ruxsati talab qilinganida (masalan, ashyoviy huquq garovga qo‘yilganida mulkdorning roziligi talab qilinishi hollarida); 2) garov narsasi jamiyat uchun tarixiy, badiiy yoki o‘zgacha madaniy ahamiyatga ega mol-mulk bo‘lsa; 3) garovga qo‘yuvchi yo‘qolgan bo‘lsa va uning turgan joyini aniqlash mumkin bo‘lmasa. Yuqorida ham aytganimizdek, majburiyat bo‘yicha haq undirish garov narsasiga qaratilgan hollarda uni sotish, qonun hujjatla-rida belgilangan tartibda kim oshdi savdosida sotish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Garovga qo‘yuvchining iltimosiga ko‘ra, sud undiruvni garovga qo‘yilgan mol-mulkka qaratish to‘g‘risidagi qarorida uni kim oshdi savdosida sotishni bir yilgacha muddatga kechiktirishga haqli. Bunday 30 kechiktirish garov bilan ta’minlangan majburiyat bo‘yicha taraflarning huquq va majburiyatlariga ta’sir etmaydi. Binoba-rin, agar kechiktirish davrida kreditorning ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlari va neustoyka qarzdor tomonidan to‘lanishi lozim. Garovga qo‘yilgan mol-mulkni kim oshdi savdosida sotishda dastlabki boshlang‘ich baho, agar undirish sud tartibida belgilan-gan bo‘lsa, sud qarori bilan, boshqa hollarda esa garovga oluvchi va garovga qo‘yuvchi o‘rtasidagi kelishuv asosida belgilanadi. Garovga qo‘yilgan mol-mulk kim oshdi savdosida eng yuqori baho taklif qilgan shaxsga sotiladi. Kim oshdi savdosi amalga oshmagan hollarda (agarda garovga qo‘yilgan mol-mulkka xaridor chiqmasa) garovga oluvchi garovga qo‘yuvchi bilan kelishib, garovga qo‘yilgan mol-mulkni sotib olishga xarid narxini garov bilan ta’minlangan o‘z talablari hisobiga o‘tkazishga haqli. Takroriy kim oshdi savdosi amalga oshmagan deb e’lon qilin-ganida, garovga oluvchi garov narsasini takroriy kim oshdi savdo-sidagi boshlang‘ich sotish narxini ko‘pi bilan o‘n foiz kamaytirgan summada baholab, o‘zida olib qolishga haqli. Agar garovga oluvchi bu huquqdan bir oy davomida foydalanmasa, garov shartnomasi bekor bo‘ladi. Agar garovga qo‘yilgan mol-mulkni sotishdan tushgan summa garovga oluvchining talabini qoplashga etarli bo‘lmasa, u qonunda yoki shartnomada boshqacha ko‘rsatma bo‘lmaganida etishmayotgan summani umumiy asoslarda va tartibda qarzdorning boshqa mol- mulkidan olish huquqiga ega. Agar sotuvdan tushgan summa garovga oluvchining garov bilan ta’minlangan talabidan oshib ketsa, farq garovga qo‘yuvchiga qaytarib byeriladi. Qarzdor yoki uchinchi shaxs bo‘lgan garovga qo‘yuvchi garov narsasi sotilguncha, xohlagan vaqtda garov bilan ta’minlangan majburiyat-ni yoki uning ijrosini kechiktirib yuborilgan qismini bajarib, undiruvni unga qaratishga va uni sotishga barham byerishi mumkin. Bu huquqni cheklaydigan kelishuv o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir (FK, 281-modda). Mol-mulkning garovga qo‘yilishi: –birinchidan, mol-mulkning doimo mavjud bo‘lishi va saqla-nishini ta’minlaydi; 31 –ikkinchidan, kreditor boshqa shaxslarga, ya’ni qarzlarning boshqa kreditorlariga nisbatan ustunlik bilan o‘z talablarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi; –uchinchidan, mol-mulkning qarzdor uchun uchinchi shaxs tomoni-dan garovga qo‘yilishi qarzdorga bo‘lgan talablarning qondirilishi uchun qo‘shimcha manba hisoblanadi. Ashyoni garovga olgan kreditor talablarining qondirilishi aniq ta’minlanishi bilan garovning belgilanishi qarzdorni o‘z majburiyatini ijro etishga majbur qiladi. Qonunga ko‘ra, har qanday majburiyat ham garov bilan ta’min-lanishi mumkin. Amalda garov asosan qarz majburiyatlarining ijro etilishini ta’minlash usuli sifatida tatbiq etiladi. Qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida. O‘zbekiston Respublikasi FKning 259- moddasida majburiyat-larning bajarilishini ta’minlash usullari tizimida qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish ham nazarda tutiladi. Bu usullarni qo‘llash asoslari FKning 290-moddasida belgilab byerilgan. Bunga asosan qarzdorga yoki qarzdor ko‘rsatgan shaxsga topshirilishi lozim bo‘lgan ashyoni saqlayotgan kreditor ushbu ashyo haqini yoki u bilan bog‘liq chiqimlar va boshqa zararni kreditorga to‘lash maj-buriyatlari qarzdor tomonidan muddatida bajarilmagan taqdirda unga tegishli majburiyat bajarilgunga qadar ushlab qolishga haqli. Garchi ashyoning haqini to‘lash uning chiqimlarini va boshqa zararni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lmasa-da, biroq taraflari tadbir- kor sifatida ish ko‘rayotgan majburiyatdan kelib chiqqan talablar ham ashyoni ushlab qolish bilan ta’minlanishi mumkin. Ashyo kreditor egaligiga o‘tganidan keyin unga bo‘lgan huquqlar uchinchi shaxs tomonidan olinganligiga qaramasdan, kreditor o‘z qo‘lidagi bu ashyoni ushlab qolishi mumkin. Ushlab qolish o‘z mohiyatiga ko‘ra garovga o‘xshaydi. Biroq ayni vaqtda u qator o‘ziga xosliklarga ham ega. Birinchidan, ushlab qolishda ashyo faqat kreditor ixtiyorida bo‘ladi, garov narsasi esa qarzdorda ham, uchinchi shaxsda ham saqlanishi mumkin. Ikkinchidan, ushlab qolinayotgan ashyo kreditor ixtiyoriga turli asoslar bo‘yicha o‘tgan bo‘lishi mumkin. Garov narsasi esa har doim qarzdor yoki uchinchi shaxs (garovga qo‘yuvchi) irodasi bilan shartnoma asosida-gina vujudga keladi va h.k. Ashyoni ushlab qolgan kreditorning talablari uning qiymati-dan garov bilan ta’minlangan talablarni qondirish uchun nazarda tutilgan 32 hajmda va tartibda qanoatlantiriladi. Binobarin, ushlab qolingan mol-mulk yoki pul mablag‘lari hajmi qarzdorning qarzi hajmidan ko‘p bo‘lsa, u holda kreditor ortiqcha qismini qaytarishi lozim. Agar ushlab turilgan mol-mulk yoki pul mablag‘-lari qarzdor qarz hajmiga teng bo‘lsa, FKning 343-345-moddala-rida ko‘rsatilgan talablarga rioya qilingan holda majburiyat hisobga o‘tkazish orqali bekor bo‘lishi mumin. Qarzdor tomonidan majburiyat ijro etilgan hollarda kreditor ushlab qolingan mol-mulkni qarzdorga yoki uchinchi shaxsga qaytarishi shart. Zakalat – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida Zakalat deb shartnoma tuzayotgan taraflardan biri shartnoma-ning tuzilganligini isbotlash va uning ijrosini ta’minlash yuzasidan byeradigan pul summasiga aytiladi. Zakalat to‘g‘risidagi kelishuv zakalatning summasidan qat’i nazar, yozma ravishda tuzilishi kyerak (FK, 311-modda). Zakalat quyidagi uchta vazifani bajaradi: birinchidan, zakalat byerilib tuzilgan shartnoma haqiqatan tuzilganligini isbotlovchi dalil hisoblanadi; ikkinchidan, zakalat shartnoma yuzasidan avvaldan to‘lab qo‘yiladigan pul summasi bo‘lib, tegishli to‘lovlar hisobiga muayyan summani to‘lagan taraf shartnomani qisman ijro etgan hisobla-nadi. Zakalat oluvchi taraf uchun ham bu hol ma’lum ahamiyatga ega. CHunonchi, biron-bir uy-joy ijaraga byerilishida uning mulkdori uy-joyni yashash uchun yaroqli holga keltirish maqsadlarida uni ta’mirlaydi va hokazo; uchinchidan, zakalat shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning ijro etilishini ta’minlash uchun belgilanadi. Zakalatning mazkur vazifasi shundaki, zakalat byergan taraf shartnoma yuzasidan olgan o‘z majburiyatlarini bajarmaganida, byergan zakalatni yo‘qotadi. Agar zakalat byergan taraf shartnomadan voz kechgan bo‘lsa, bu holda u byergan zakalatning qaytarib byerilishini talab qila olmaydi. Agar zakalat olgan taraf o‘z majburiyatlarini bajarmasa, u ikkin-chi tarafga zakalat summasini ikki baravar miqdorida to‘lashga majbur. Ba’zi hollarda zakalat uni byergan tarafga bir miqdorda qaytarilishi lozim. CHunonchi, agar majburiyatni, taraflardan hech qaysisining aybi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda 33 bajarilmasa, o‘zaro kelishuv bo‘yicha byeriladigan zakalat qaytariladi. Agar ijro etilgan shartnoma keyinchalik haqiqiy emas deb topilsa va buning natijasida har ikki taraf ham avvalgi holla-riga keltirilishi lozim bo‘lsa yoki zakalat byergan taraf shartnoma yuzasidan amalga oshirilgan barcha summani o‘ziga qaytarilishini talab qilishga haqli bo‘lsa-yu, ammo ikkinchi taraf bunday huquqqa ega bo‘lmasa – zakalat, yuqorida ko‘rsatilganidek, aslicha bir karra miqdorda qaytarilishi lozim bo‘ladi. FKning 312- moddasi uchinchi qismida ko‘rsatilganidek, shart-nomaning bajarilmasligi uchun javobgar bo‘lgan taraf agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, zakalat summasini hisobga olgan holda ikkinchi tarafga zararlarni to‘lashi shart. Agar zakalat summasi zarar summasidan birmuncha ko‘proq bo‘lsa, u holda faqat zakalatgina undiriladi. Agar majburiyatni bajarmaslik natijasida ko‘rilgan zarar zakalat summasidan ortiq bo‘lsa, u holda zakalat summasi ham, zararlarni qoplash uchun etishmagan summa ham undiriladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida ko‘riladigan zakalat fuqarolar o‘rtasidagi munosabatda ham, shu-ningdek fuqarolar bilan yuridik shaxslar o‘rtasidagi munosa-batlarda ham qo‘llanilishi mumkin. Zakalatni avansdan farq qilish kyerak. Zakalat bilan avans-ning bir-biriga o‘xshash tomoni shundaki, bularning har ikkisi ham kelajakda to‘lanadigan summalar hisobidan taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga avvaldan to‘lanib qo‘yilgan pul summasi bo‘lib ko‘riladi. Ammo avans zakalatdan farq qilib, majburiyat-ning bajarilishini ta’minlamay, balki shartnoma yuzasidan taraflardan birining ikkinchisiga tegishli bo‘lgan summani mazkur ikkinchi tarafning faoliyatini pul bilan ta’minlash maqsadida avvaldan byerilgan pul summasi hisoblanadi. Taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga byerilgan avans muayyan ishlarni bajarish uchun zarur xarajatlarni qilish imkoniyatini byeradi. Kelajakda to‘lanadigan summalar hisobiga avvaldan byerilgan pul mablag‘lari yoki boshqa moddiy boyliklar shartnomaning tuzilganligini isbotlash va uning bajarilishini ta’minlash masadlarida byerilgan holdagina zakalat hisoblanadi. Agar bu ikki belgidan hech qaysisi bo‘lmasa, byerilgan summani avans qatorida hisoblash lozim bo‘ladi. Ikkinchi taraf tomonidan majburiyat ijro etilmagani holda avans byergan 34 taraf qancha summada avans byergan bo‘lsa, uning shu miqdorda qaytarilishini talab qilishga haqli. Kafillik – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida . Kafillik majburiyatlar bajarilishini ta’minlashning alohida turi bo‘lib, u kafillik to‘g‘risidagi shartnomadan vujudga keladi. Kafillik shartnomasiga asosan bir taraf kafil, boshqa shaxs o‘z majburiyatlarini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida javob byerishni o‘z zimmasiga oladi (FK, 292-modda, 1-qism). Kafil qarzdor uchun mulkiy javobgarlikni olganligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniq bildirishi lozim. Majburiyatning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida ko‘riladigan kafillikning mohiyati shundaki, kreditor asosiy majburiyat bajarilmagan holda o‘z talablarini faqat asosiy qarzdorgagina qo‘ymay, balki kafilga nisbatan ham qo‘ya oladi. Kafillik shartnomasi yozma shaklda tuzilishi lozim. Bu holda taraflar kafillik to‘g‘risida alohida yozma shartnoma tuzishlari shart bo‘lmaydi. Kafillik belgilanishida kafil asosiy qarzdor tomonidan byeriladigan tilxatda qarzdor tomonidan majburiyat-ning lozim darajada bajarilishi javobgarligini o‘z zimmasiga olganligin ko‘rsatib belgi qo‘ysa yoki qarzdorning muayyan majbu-riyat yuzasidan kafil bo‘lishini kreditor nomiga yozgan xatida bildirsa ham kifoya. Kafillik haqidagi shartnomaning yozma shaklda tuzilishi lozimligi to‘g‘risidagi qonun bilan belgilangan talablarga rioya qilmaslik – kafillik shartnomasining haqiqiy sanalmasligiga sabab bo‘ladi. Kafillik asosiy majburiyatga qo‘shimcha xaraktyerda bo‘lishi shundan iboratki, kafillik bilan faqat asosiy talabgina ta’min-lanishi mumkin. Agar asosiy shartnoma uning shakliga rioya qilin-maganligi sababli yoki shartnomada ishtirok etuvchi taraflarning muomalaga layoqatsiz bo‘lishi tufayli va boshqa shu kabi sabablar bo‘yicha haqiqiy emas deb topilsa, mazkur shartnomaga qo‘shimcha hisoblangan kafillik shartnomasi ham o‘zining yuridik kuchini yo‘qotadi. Kafilning javobgarligi hajmi asosiy majburiyat yuzasidan qarzdorning javobgarligidan oshiq bo‘lishi mumkin emas. Qarzdor qanday hajmda javobgar bo‘lsa, kafil ham shu hajmda javobgar bo‘ladi. Xususan, kafillik 35 shartnomasi bilan boshqacha hol belgi-lanmagan bo‘lsa – foizlarning, zararlarning, neustoykaning to‘lanishi uchun ham javobgar bo‘ladi. Qarzdor uchun majburiyatni bajargan kafil mazkur majburiyat yuzasidan bo‘lgan barcha huquqlarni oladi. FKning 295-moddasida ko‘rsatilganidek, majburiyatni bajargan kafilga shu majburiyat yuzasidan kreditorga tegishli bo‘lgan barcha huquqlar o‘tadi. Kafil majburiyatni bajarganidan keyingi kreditor qarz-dorga bo‘lgan talabni tasdiqlovchi hujjatlarni kafilga topshirish va bu talabni ta’minlaydigan huquqlarni byerishi shart. Qarzdor kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni bajarma-gan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kafil va qarzdor kreditor oldida solidar javob byeradilar (FK, 293-modda). FKda ko‘rsatilgan yuqoridagi qoida dispozitiv xaraktyerda bo‘lgani, ya’ni, o‘zgartirilishi, to‘lg‘azilishi mumkin bo‘lgani sabab-li taraflar o‘zaro kelishib, kafilning boshqacha hajmda javobgar bo‘lishini, masalan, asosiy qarzdorga qo‘shimcha javobgar bo‘lishini belgilashlari mumkin. Bu holda kafil majburiyatning bajarilishi yuzasidan qarzdordan hech narsa undirish mumkin bo‘lmagani holdagina qarzdor uchun javobgar bo‘ladi. FKning 293-moddasi 3-qismida aytilganidek, birgalashib kafil bo‘lgan shaxslar, agar kafillik shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, kreditor oldida solidar javob byeradilar. Agar kreditor kafilga nisbatan da’vo qo‘zg‘atsa, u holda kafil qarzdorlarni ishda ishtirok etish uchun jalb qilishga majbur. SHuning o‘zi bilan u qarzdorga o‘zining manfaatlarini himoya qilish imkoniyatini byergan bo‘ladi. Agar kafil ishda ishti-rok etishga jalb qilmasa, qarzdor o‘zining kreditoriga qarshi qo‘yishi mumkin bo‘lgan barcha e’tirozlarini, ya’ni FKning 294- moddasida ko‘rsatilgan e’tirozlarini kafilning unga qilgan talabiga qarshi qo‘yishga haqli. FKning 294-moddasida ko‘rsatilganidek, kafil kreditorning talabiga qarshi qarzdorning o‘zi tomonidan ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan barcha e’tirozlarni qo‘yishga haqli. Kafil bunday e’tiroz-larga bo‘lgan huquqini, garchi qarzdor o‘zi bu huquqdan voz kechsa ham yoki o‘z majburiyatiga iqror bo‘lsa ham yo‘qotmaydi. Agar bir necha kafil qarzdor uchun kafillik byergan bo‘lsa, keyinchalik qarzdor uchun qarzlarini to‘laganlari holda har qaysisi o‘zlari tomonidan to‘langan summa miqdorida qarzdorga nisbatan o‘z talablarini qo‘ya oladi. FKning 296-moddasida ko‘rsatilganidek, kafillik 36 bilan ta’-minlangan majburiyatni bajargan qarzdor bu haqda kafilni dar-hol xabardor qilishi shart. Aks holda o‘z navbatida majburiyatni bajargan kafil asossiz olingan narsani kreditordan undirib olishi yoki qarzdorga regress talab qo‘yishga haqli. Regress talab qo‘yilgan taqdirda, qarzdor asossiz olingan narsanigina kreditor-dan undirib olishga haqli. Kafillik quyidagi hollarda bekor bo‘ladi: 1) kafillik bilan ta’minlangan majburiyat bekor bo‘lganda; 2) kafilning roziligisiz majburiyatda uning javobgarligi oshishi yoki uning uchun boshqa noqulay oqibatlar yuz byerishiga olib keladigan tarzda majburiyat shartlari o‘zgartirilganda; 3) kafillik bilan ta’minlangan majburiyat bo‘yicha qarz boshqa shaxsga o‘tkazilganda, agar kafil yangi qarzdor uchun javobgar bo‘lishi haqida kreditorga rozilik byergan bo‘lmasa; 4) majburiyatni bajarish muddati kelganida kreditor qarzdor yoki kafil taklif qilgan tegishli ijroni qabul qilishdan bosh tortganda; 5) shartnomada belgilangan kafillik muddati o‘tganda; 6) agar shartnomada kafillik muddati ko‘rsatilmagan bo‘lsa, kreditor majburiyatni bajarish muddati etgan kundan boshlab bir yil davomida kafilga da’vo qo‘zg‘atmasa; 7) agar asosiy majburiyatni bajarish muddati ko‘rsatilmagan va belgilanishi mumkin bo‘lmagan yoki talab qilib olish payti bilan belgilangan bo‘lsa, kreditor kafillik shartnomasi tuzilgan kundan boshlab bir yil mobaynida kafilga nisbatan da’vo qo‘zg‘atmagan taqdirda (FK, 298-modda). Kafolat – majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli sifatida Majburiyatning bajarilishini ta’minlash usullaridan biri kafolat hisoblanadi. Kafolatga binoan bank, boshqa kredit muas-sasasi yoki sug‘urta tashkiloti (kafil) boshqa shaxs (prinsipal)ning iltimosiga ko‘ra kafil o‘z zimmasiga olayotgan majburiyat shart-lariga muvofiq prinsipalning kreditori (benefitsiar) pul sum-masini to‘lash haqida yozma 37 talabnoma taqdim etsa, pulni unga to‘-lash haqida prinsipalga yozma majburiyat byeradi (FK, 299-modda). Kafolatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, bunda har doim kafil sifatida bank, boshqa kredit muassasasi yoxud sug‘urta tashkiloti qatnashadi. Ko‘p hollarda kafil prinsipalga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot hisoblanadi. SHu sababli ham kafil prinsipalning bankda saqlayotgan pul mablag‘lari hisobidan uning kreditorlari oldidagi majburiyatini bajaradi. Biroq qonun buni shart qilib qo‘ymaydi, shu sababli ham kafil sifatida har qanday kredit muassasasi yoki kredit tashkiloti bo‘lishi mumkin. Kafolatning asosiy mohiyati shundaki, u orqali prinsipal- ning benefitsiar oldidagi o‘z majburiyatini (asosiy majburiyatni) tegishli darajada bajarilishi ta’minlanadi. Kafolat haq baravariga tuziladi. Kafolat byergan bank (kre-dit muassasasi, sug‘urta tashkiloti) ga prinsipal tegishli miqdor-da haq to‘laydi. Kafolat asosiy majburiyatdan (ya’ni prinsipalning benefi-siar oldidagi majburiyatidan) garchi kafolatda ushbu majburiyatga havola qilinsa-da mustaqil hisoblanadi. Agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, u kafil tomonidan chaqirib olinishi mumkin emas. Kafolat bo‘yicha benefitsarga tegishli bo‘lgan kafilga talab qo‘yish huquqi agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, boshqa shaxsga o‘tkazilishi mumkin emas. Agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lmasa, u byerilgan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Benefitsiarning kafo-lat bo‘yicha pul summasini to‘lash haqidagi talabi kafolatda ko‘rsa-tilgan hujjatlarni ilova qilgan holda kafilga yozma ravishda taqdim etilishi lozim. Talabda yoki unga ilovada benefitsar prin-sipalni ta’minlash uchun kafolat byerilgan asosiy majburiyatni buzishi nimadan iboratligini ko‘rsatishi kyerak. Kafil benefitsiarning talablarini olganidan so‘ng bu haqda darhol prinsipalni xabardor qilishi va unga talabning nusxasini barcha tegishli hujjatlar bilan topshirishi kyerak. Kafil benefitsiarning talabini ilova qilingan hujjatlar bilan birga kafolatda ko‘rsatilgan muddatda bu talab hamda unga ilova qilingan hujjatlar kafolat shartlariga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun oqilona jonkuyarlik ko‘rsatishi kyerak. Agar benefitsiarning talabi yoki unga ilova qilingan hujjat-lar kafolat shartlariga mos kelmasa yoxud kafilga kafolatda belgilab qo‘yilgan muddat tamom bo‘lganidan keyin taqdim etilgan bo‘lsa, kafil benefitsiarning 38 talabini qondirishni rad etadi va bu haqda uni darhol xabardor qiladi. Agar benefitsiarning talabi qondirilganga qadar kafolat bilan ta’minlangan asosiy majburiyat batamom yoki uning tegishli qismi bajarilganligi yoxud boshqa asoslarga ko‘ra bekor bo‘lganligi yoinki haqiqiy emas deb topilganligi kafilga ma’lum bo‘lib qolsa, u bu haqda darhol benefitsiarga va prinsipalga xabar byerishi shart. Odatda, kafilning benefitsiar oldidagi mas’uliyati kafolat-da nazarda tutilgan summani to‘lash bilan chegaralanadi. Biroq kafil kafolat bo‘yicha majburiyatni bajarmaganda yoki lozim dara-jada bajarmagan taqdirda kafolatda nazarda tutilgan summani to‘latish bilan chegaralanmay, etkazilgan zararlarni ham undirib olishga haqli.Kafilning kafolat bo‘yicha benefitsiar oldidagi majburiyati quyidagi hollarda bekor bo‘ladi: 1) kafolat byerilgan summa benefitsiarga to‘lanishi bilan; 2) kafolatda belgilangan muddat tamom bo‘lishi bilan; 3) benefitsiar kafolat bo‘yicha o‘z huquqlaridan voz kechishi va uni kafilga qaytarib byerish oqibatida; 4) benefitsiar kafilni uning majburiyatlaridan ozod qilish haqidagi yozma ariza byerish yo‘li bilan kafolat bo‘yicha o‘z huquq-laridan voz kechishi oqibatida. Kafolatning yuqoridagi 1, 2, 4-bandlarida ko‘rsatilgan asos-lar bo‘yicha bekor qilinishi kafilga kafolat qaytarib byerilgan yoki byerilmaganligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Kafolat bekor bo‘lganligidan xabar topgan kafil darhol bu haqda prinsipalni xabardor qilishi kyerak. Kafilning prinsipaldan kafolat bo‘yicha benefitsiarga to‘langan summalarni regress tartibida to‘lashni talab qilish huquqi kafilning prinsipal bilan bajarish yuzasidan kafolat byerilgan kelishuvida belgilab qo‘yiladi. Agar kafilning prinsipal bilan kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, kafil benefitsiarga kafolat shartla-riga muvofiq tarzda yoki kafilning benefitsiar oldidagi majbu-riyatni buzganligi uchun to‘langan summalarni qoplashni prinsipal-dan talab qilishga haqli emas (FK, 310-modda). 39 III-BOB: Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik 3.1. Majburiyatlarning buzganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik mohiyati va ahamiyat i Ma’lumki, jamiyatimiz hayotining eng muhim tamoyillaridan biri qonun ustuvorligi hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, siyosiy ijtimoiy, eng avvalo iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa hech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar bo ladi. Bozor ʻ mexanizmining eng asosiy xususiyatlaridan biri xo jalik yurituvchi subyektlar o rtasida ʻ ʻ ularning iqtisodiy javobgarligi va to liq iqtisodiy mustaqilligi asosida qonun va ʻ shartnomalar intizomiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi. Qonun va shartnomalar mazmunida esa ko p hollarda fuqarolar va yuridik shaxslar zimmasiga yuklangan ʻ majburiyatlar yotadi. Majburiyat yuzasidan qarzdor bo lgan shaxs uni butunlay ʻ bajarmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi, majburiyatni bajarish yuzasidan belgilangan huquq normalariga rioya qilmasligi huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik hisoblanib, bu hol majburiyat buzilganligidan dalolat beradi. Ya’ni majburiyat yuzasidan qarzdor shaxs kreditorning subyektiv huquqini buzgan 40 hisoblanadi. Masalan, sifatsiz mahsulot (tovar) yetkazib berilgan mahsulot sotuvchi tashkilot – qarzdor sifatida huquq normasini, ya’ni, FKning tegishli moddasida ko rsatilgan qoidani buzish bilan mahsulot oluvchi korxonaning ya’ni kreditor tashkilotʻ qarzdor tashkilotdan shartnomaga muvofiq, sifatli mahsulot (tovar)ning o ziga ʻ topshirilishi bo yicha huquqini ham buzadi. Qarzdorning harakatsizligi ham huquqqa ʻ xilof hisoblanishi mumkin. Bunday harakatsizlik qarzdorning shunday xatti- harakatidan iborat bo lib ko rinadiki, bunda qarzdor o zi amalga oshirishi lozim ʻ ʻ ʻ bo lgan harakatni qilmaydi. Masalan, uy-joy ijarasi shartnomasi bo yicha tashkilotning ʻ ʻ uyida yashovchi fuqaro belgilangan ijara haqini to lamasligi bilan Uy-joy kodeksining ʻ 69-moddasida belgilangan qoidani buzadi. Shu bilan birga, shartnomaga muvofiq tarzda qarzdordan kvartira haqining o z vaqtida to lanishini talab qilish huquqiga ega ʻ ʻ bo lgan tashkilotning – ijaraga beruvchining, ya’ni kreditorning subyektiv huquqi ham ʻ buziladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik bo yicha qarzdor tomonidan majburiyatning ʻ bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarmasligi hollarida, qonun yoki shartnomada belgilangan sanksiyalar qo llaniladi. Birovga zarar yetkazish tufayli vujudga keladigan ʻ majburiyatlarda zarar yetkazuvchi jabrlangan shaxsga yetkazilgan zararning pul bilan hisoblangan miqdorini to la ravishda to laydi. Shartnoma bo yicha olingan ʻ ʻ ʻ majburiyatlarning bajarilmasligi esa kreditorning ko rgan zararlarni to latish uchun ʻ ʻ ham, qarzdordan neustoykaning undirilishi uchun ham asos bo ladi. Qarzdorning ʻ majburiyatni lozim darajada bajarmasligi, ya’ni, majburiyatni shartnoma yoki qonunda ko rsatilgan shartlarga muvofiq ravishda bajarmasligi; masalan, mahsulotning sifati, ʻ topshirish muddati, shartnomaning bajarilish joyi kabi shartlar buzilishidan iboratdir. Majburiyat qarzdor tomonidan butunlay bajarilmasa, kreditor sud orqali majburiyatning majburiy tartibda bajarilishini, birinchi navbatda, albatta real ravishda bajarilishini, agar majburiyat lozim darajada bajarilmagan bo lsa, uning qonun yoki ʻ shartnomada ko rsatilgan shartlarga muvofiq bajarilishini talab qilishga haqli. ʻ 41 3.2.Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik asoslari Qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik hisoblanadi. Buning uchun umumiy qoida sifatida faqat muayyan asoslar mavjud bo lgandagina qarzdorning, ya’ni majburiyatniʻ buzgan shaxsning mulkiy javobgarlikka tortilishi belgilanadi. Yuridik javobgarlik shartlariga ko ra odatda, majburiyatni buzganlik uchun qarzdorning yoki zarar ʻ yetkazuvchining javobgarlikka tortilishi uchun quyidagi to rtta asos bo lishi ʻ ʻ ko rsatilgan: birinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik; ikkinchidan, zarar ʻ yetkazilishi; uchinchidan, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik bilan sodir bo lgan ʻ zarar o rtasida sababiy bog lanish bo lishi; to rtinchidan, qarzdorning yoki zarar ʻ ʻ ʻ ʻ yetkazuvchining aybi mavjud bo lishi. Shuni ko rsatib o tish kerakki, shartnomadan ʻ ʻ ʻ yoxud boshqa bir tomonlama bitimdan kelib chiqadigan majburiyatlarda uning bajarilmasligi oqibatida boshqa shaxsga g ayriqonuniy ravishda zarar yetkazish – ʻ barcha hollarda huquqqa xilof hisoblanadi. Mazkur hollarda qarzdor xattiharakatining huquqqa xilof bo lishini belgilashda qanday shartlar mavjud bo lganida majburiyatni ʻ ʻ ijro etmaslik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlikning belgilanishini aniqlash zarur 42 bo ladi. Zarar hamma vaqt ham qarzdorning majburiyatni bajarmaganligi yoki lozimʻ darajada bajarmaganligidan kelib chiqavermaydi. Ba’zi hollarda majburiyatning bajarilmasligi natijasida yuqorida aytganimizdek, mulkiy zarar bo lmasligi ham ʻ mumkin. Ammo aksariyat hollarda zarar javobgarlikni belgilash uchun zarur asos bo ladi. Agar kreditorning talablari zararni undirishga qaratilgan bo lsa, u holda, ʻ ʻ albatta, quyidagi asoslar: zararning bo lishi, qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki ʻ harakatsizligi bilan kreditorning ko rgan zarari o rtasida sababiy bog lanishlar bo lishi ʻ ʻ ʻ ʻ va nihoyat, qarzdorning aybi bo lishi talab etiladi. Agar kreditorning talabi faqat ʻ neustoyka, penya, jarimani undirishga qaratilgan bo lsa, qarzdor faqat aybi ʻ bo lgandagina mulkiy javobgarlikka tortiladi. Qarzdorga mulkiy javobgarlikni ʻ belgilashdan oldin, ya’ni kreditorga yetkazilgan zararning undan undirilishidan oldin sud har bir aniq holatda, mazkur zararlar qarzdorning o z majburiyatlarini buzishidan ʻ vujudga kelgan-kelmaganligini aniqlashi, ya’ni qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligi bilan kreditorning ko rgan zarari o rtasida sababiy bog lanishni ʻ ʻ ʻ aniqlashi lozim. Masalan, agar temir yo l transporti korxonasi yuk oluvchiga ʻ zararlangan yukni yetkazib bersa, sud kreditorga bunday zararni kim yetkazganligini, mahsulot yuboruvchi tashkilotmi yoki temir yo l korxonasi tomonidan ʻ yetkazilganligini, bunday zararning sifatsiz tovar yuboruvchi tashkilotning aybi, huquqqa xilof harakati bilan bo lish-bo lmaganligini yoki tashish uchun qabul qilingan ʻ ʻ yukning yo lda saqlanishini ta’minlamagan temir yo l korxonasining huquqqa xilof ʻ ʻ harakatlaridan bo lgan-bo lmaganligini aniqlashi lozim. FKning 324-moddasida ʻ ʻ ko rsatilganidek, qarzdor majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada ʻ bajarmaganligi tufayli kreditorga yetkazilgan zararni to lashi shart. Bunda shartnoma ʻ bilan belgilanadigan majburiyat munosabatlarida ham sababiy bog lanish muammosini ʻ qo yish va hal qilish zarurligi kelib chiqadi. Muayyan bir natija qator sabablarning ʻ oqibati bo lishi mumkinligi tufayli, kreditorning zarar ko rishiga aloqasi bo lgan ʻ ʻ ʻ qarzdorning har qanday harakati ham huquqiy ahamiyatga ega. Qachonki natija, ya’ni kreditorga zarar yetkazilishi qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligidan bevosita vujudga kelganligi ma’lum bo lsa, ya’ni to g ridan-to g ri sababiy bog lanish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 43 mavjud bo lsa, u holda masalaning hal etilishi uncha qiyinchilik tug dirmaydi.ʻ ʻ Qarzdorning huquqqa xilof harakati yoki harakatsizligi bilan sodir bo lgan natija ʻ o rtasidagi sababiy bog lanish qarzdorning majburiyatni butunlay bajarilmaganligi yoki ʻ ʻ lozim darajada bajarilmaganligi uchun javobgarlikka tortilishiga obyektiv asos bo ladi. ʻ Shu bilan birga, qonun javobgarlikning subyektiv asosini ham, ya’ni qarzdorning aybini ham nazarda tutadi. Majburiyat bajarilmaganligi uchun qarzdorning javobgarligini belgilaydigan shart sifatida ko riladigan ayb qonunda nazarda tutilgan. ʻ Jumladan, FKning 333-moddasida ko rsatilganidek, qarzdor aybi bo lgan taqdirda ʻ ʻ majburiyatni bajarmaganligi yoki uni lozim darajada bajarmaganligi uchun, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo lsa, javob beradi. ʻ Qarzdor majburiyatni lozim darajada bajarish uchun o ziga bog liq bo lgan hamma ʻ ʻ ʻ choralarni ko rganligini isbotlasa, u aybsiz hisoblanadi. Aybning yo qligi majburiyatni ʻ ʻ buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi. Yuqorida yozilgan nazariy asosni quyidagicha izohlash o rinlidir Masalan, mebel fabrikasiga qarashli yuk kirakash avtopark ʻ mashinasida tashilishida yong in bo lib, fabrikaga mulkiy zarar yetkaziladi. Da’vo ʻ ʻ ishining sudda ko rilishida avtopark yong in bo lishida aybi yo qligini isbotlay olmadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Binobarin, fabrikaning mashinadagi yong in natijasida ko rgan zararini to lashga ʻ ʻ ʻ avtopark majbur qilinadi. 44 Xulosa. Mazkur fikrlardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki majburiyatlarni ta'minlashning turli xil zamonaviy usullari oddiy fuqaroga ham, yirik tashkilotga ham sheriklar va mijozlar bilan muvaffaqiyatli va xavfsiz hamkorlik qilish imkonini beradi. Albatta, fuqarolik huquqida majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashning barcha usullari moliyaviy yo'qotishlardan himoyalanishning mutlaq kafolatini ta'minlamaydi. Ammo bu yerda to'g'ri tuzilgan shartnomaning qiymatini qayd etish muhimdir. Qonuniy huquq va imkoniyatlardan foydalangan holda, har bir kishi hamkorlik uchun eng qulay shartlarga ishonishi mumkin. Shuningdek, qarzdorlarning majburiyatlarini tartibga soluvchi normalarga nisbatan fuqarolik huquqi doirasini sezilarli darajada kengaytirgan huquqiy normalarga ham murojaat qilish kerak. Mutaxassislar dastlab majburiyatlarni ta'minlashning eng samarali modelini aniqlashni tavsiya qiladi, hatto u qimmatroq bo'lsa ham. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, dastlab shartnoma shartlarini bajarish narxining oshishi bilan murosaga kelish yaxshiroqdir, chunki u buzilgan taqdirda katta yo'qotishlarga duchor bo'lishdan ko'ra. Majburiyatlar iqtisodiyotimizning tayanchidir. Shartnomaga rioya qilinishiga ishonish barqaror va sog'lom jamiyatni yaratishga yordam beradi. Jismoniy shaxslar, korporatsiyalar, hukumatlar, banklar va muassasalar - jamiyatda faoliyat yurituvchi har qanday tashkilot - o'z majburiyatlarini muntazam ravishda bajarishi kerak, aks holda jazolanadi. Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq, bunday shartlar va talablar bo lmaganida esa — ish muomalasi odatlariga yoki,ʻ odatda, qo yiladigan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kerak. ʻ Majburiyatning bajarilishi neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta minlanishi mumkin. ʼ Majburiyatlar qonunlarda yoki shartnomada nazarda tutilgan asoslarga ko ra, to liq yoki qisman bekor ʻ ʻ bo ladi. ʻ Shuningdek, taraflar shartnomaga binoan bir-birlariga nisbatan majburiyatli bo lsa, taraflardan har biri boshqa taraf oldida uning foydasiga nima ʻ 45 qilishi shart ekanligi jihatidan uning qarzdori va ayni bir paytning o zida undanʻ nima talab qilishga huquqli ekanligi jihatidan uning kreditori hisoblanadi. Majburiyat unda taraflar sifatida qatnashmagan shaxslar ya ni uchinchi shaxslar ʼ uchun burchlar hosil qilmay qonunchilikda yoki taraflarning kelishuvida nazarda tutilgan hollarda majburiyat uchinchi shaxslar uchun majburiyatning bir tarafi yoki har ikkala tarafiga nisbatan huquq vujudga keltirishi mumkin. Majburiyatni bajarmaslik tomonlarning sudga murojaat qilishiga sabab bo ladi. ʻ Majburiyat huquqi fuqarolar bilan fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni ham, jumladan, bozorlarda oziq-ovqat mahsulot-larini olishda, uy-joy sotib olish va boshqa hollarda bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni ham tartibga soladi. U tashkilot va fuqarolarga etkazilgan mulkiy zararning to‘lanishini, shun ingdek qonun yoki shartnomalar bilan belgilangan asoslar bo‘lmay turib olingan narsalarning qaytarilishini ta’minlaydigan huquqlarni ham o‘z ichiga oladi. Majburiyat huquqi tizimi ikki asosiy bo‘limdan: majburiyat-lar to‘g‘risidagi umumiy qoidalar va majburiyatlarning ayrim turlariga oid maxsus qoidalardan iborat. Xulosa qilib aytganda, majburiyatlarning mazmunida qonunga hilof bo‘lmagan har qanday mulkiy va nomulkiy harakatlarni qilishni talab etishga qaratilgan huquqlar va bu harakatlarni qilish yuzasidan olingan majburiyatlar bo‘lishi mumkin. 46 Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 3. Fuqarolik huquqi”Umumiy qism” Ruziyev.R, A.Topildiyev 4. I.B. Zokirov. Fuqarolik huquqi. — T., TDYUI. 2006 5. Ro‘ziyev R.J. Fuqarolik huquqi — T.: «Falsafa va huquq instituti» 2005. 6. Topildiyev V.R. Fuqarolik huquqi - T.: «Universitet» 2008. 7. Topildiyev V.R. Rim huquqi - T.: «Universitet» 2006. 8. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh. I-jild. — T.: 2010. 9. Fuqarolik huquqi. 11-qism. - T.: Ilm-Ziyo., 2008. 10. F. Sayfullaev. O‘zbekiston SSR Grajdanlik huquqi. II tom.Toshkent, «O‘qituvchi»1988. 11. Fuqarolik huquqi darslik. 12. Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism/ Mualliflar jamoasi –T.: TDYU nashriyoti, 2015. -425 bet. 13. I.A.Karimov O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. T. «O`zbekiston» 1999 14. Rahmobqulov . H . R . Majburiyat huquqi - T TYDI nashiryoti 2009 15. Internet saytlari 1. www.lex.uz 2. www.gazeta.uz 3. www.kun.uz 47 48

51

Sotib olish