Siyosiy elitaning shakllanishida meritokratiya tamoyili - Siyosatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	74.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Siyosatshunoslik

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

38 Sotish

Siyosiy elitaning shakllanishida meritokratiya tamoyili

Sotib olish

“ SIYOSIY ELITANI NG SHAKLLANISHIDA MERITOKRATIYA
TAMOYI LI”
Mundarija:
KIRISH…………………………………………………………………….……..3
I BOB. SIYOSIY ELITA VA SIYOSIY YETAKCHILIK…………...……….5
1.1 .Siyosiy elita tushunchasi………………………………………………………5
1.2. Siyosiy yetakchilik tushunchasi…………………………………...…………10
II BOB. SIYOSIY ELITANI SHAKLLANTIRISH VA UNDA
MERITOKRATIYANING O‘RNI …………………………………..…………20
2.1.Siyosiy elitani shakllantirishda meritokratiyaning ahamiyati…………………
20
2.2.Davlat boshqaruvida meritokratiya tizimining xalqaro amaliyoti va
O‘zbekistonda amaliyotga tadbiq qilinishi. ………………………………………28
XULOSA……………………………………………………...…………….……39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………40
1

KIRISH
Hozirgi davrda siyosiy tizimlarning barqarorligi va samaradorligi ularni
boshqarayotgan elita vakillarining bilim, malaka va tajribasiga bevosita bog‘liqdir.
Bu esa siyosiy elita shakllanishida meritokratiya tamoyilini ilgari surishni dolzarb
masalalardan biriga aylantiradi. Meritokratiya — ya’ni bilim, salohiyat va
erishilgan yutuqlar asosida lavozimga ko‘tarilish tamoyili — demokratik
jamiyatlar rivojida muhim o‘rin tutadi. Bugungi globallashuv jarayonida
raqobatbardosh, mas’uliyatli va professionallikka asoslangan siyosiy elita
shakllantirish ehtiyoji har qachongidan ko‘ra kuchliroq sezilmoqda.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, jamiyat taraqqiyotini
ta’minlashda siyosiy qarorlarni qabul qiluvchi shaxslarning malakasi va
intellektual salohiyati hal qiluvchi omilga aylanmoqda. Shu bois, turli
mamlakatlarda, jumladan, O‘zbekiston Respublikasida ham siyosiy elita tarkibini
shakllantirishda meritokratik yondashuvning tatbiq etilishi dolzarb ilmiy-amaliy
masala sifatida qaralmoqda.
Ushbu mavzuda so‘z ketganda Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning qiyida
fikrlari e’tiborga molikdir.
“Bizga yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilim va tajribaga ega,
tashabbuskor rahbarlar kerak. Shuning uchun kadrlar tanlovida adolat va shaffoflik
mezonlarini joriy etish, malaka va intellektual salohiyat asosida yuqori
lavozimlarga tayinlash bo‘yicha aniq tizim yaratiladi.”
“Kadrlar islohotlarimiz markazida turishi kerak. Har bir rahbar, avvalo,
o‘zining bilim va salohiyati bilan ishni tashkil etishi, jamiyat oldida mas’uliyatini
chuqur his etishi zarur.”
“Bugungi kunda xalqimiz rahbarlardan eng avvalo halollik, vatanparvarlik,
odilona va samarali mehnat qilishni kutmoqda. Bunday fazilatlar esa faqat
iqtidorli, bilimli, hayotiy tajribaga ega, sadoqatli kadrlarda bo‘ladi.” 1
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Siyosiy elita va meritokratiya
masalalari siyosatshunoslik, ijtimoiy falsafa va davlat boshqaruvi sohalarida
1
Mirziyoyev Sh.M. Lavozimga kirishish marosimidagi nutqi, 6-noyabr 2021-yil. – https://president.uz
2

yetarlicha o‘rganilgan. G‘arb olimlari — M. Vebber, V. Pareto, G. Moska, R.
Dahrendorf, P. Burnhamlar; hamda mahalliy tadqiqotchilar — Sh. R. Toshmatov,
B. T. G‘ulomov, I. Q. Ibragimov va boshqalar bu borada muhim ilmiy g‘oyalar va
tahlillarni ilgari surishgan. Biroq, aynan meritokratiya tamoyilining siyosiy elita
shakllanishidagi o‘rni va uning O‘zbekiston sharoitidagi o‘ziga xos xususiyatlari
hali to‘liq ilmiy yoritilmagan.
Kurs ishining obyekti — siyosiy elita shakllanish jarayoni.
Kurs ishining predmeti — ushbu jarayonda meritokratiya tamoyilining
tutgan o‘rni, ta’siri va mexanizmlari.
Kurs ishining maqsadi — siyosiy elita shakllanishida meritokratiya
tamoyilining nazariy asoslarini o‘rganish va uning amaliyotdagi aksini tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari :
1. Siyosiy elita va meritokratiya tushunchalarining mazmun-mohiyatini
ochib berish;
2. Meritokratik tamoyilning shakllanishi va rivojlanish tarixini o‘rganish;
3. Turli mamlakatlar tajribasida siyosiy elita shakllanishida
meritokratiyaning tutgan o‘rnini tahlil qilish;
4. O‘zbekiston Respublikasida siyosiy elita shakllanishida meritokratiya
tamoyilining namoyon bo‘lishi va rivojlanish tendensiyalarini aniqlash;
5. Mavzuga oid muammolarni aniqlab, taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I BOB. SIYOSIY ELITA VA SIYOSIY YETAKCHILIK
1.2 .Siyosiy elita tushunchasi.
Politologik adabiyotlarda “siyosiy sinf”, “hukmron sinf”, “boshqaruvchi sinf”
singari turli nomlarga ega siyosiy elitalar bugungi kunda ham jamiyat taraqqiyoti
uchun ulkan hissa qo‘shuvchi ijtimoiy guruh hisoblanadi. Zamonaviylashayotgan
jamiyatlarda islohotchilarning muvaffaqiyatlari to‘g‘ridan — to‘g‘ri ana shu guruh
salohiyati, irodasi va tashabbusiga bog‘lanadi. Xo‘sh, siyosiy elita nima? Uning
siyosiy jarayonlarga belgilovchi ta’siri nimalarda namoyon bo‘ladi? “Elita” ning
lug‘aviy ma’nosi fransuzchadan “saralangan”, “saylangan”, deb tarjima qilinadi.
Ya’ni bu so‘z — narsalar, hodisalar, insonlarda eng yaxshi xususiyatlar, sifatlar
mujassam etganini anglatadi.Siyosiy elita” siyosiy nazariyada — muayyan
sifatlarga yoki hokimiyatga kuchli ta’sirga ega ijtimoiy guruhga mansublikni
bildiradi.
Siyosiy elita jamiyat rivojini maqsadlari va yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. U
strategik jihatdan muhim qarorlarni qabul qiladi va ularni amalga oshirish uchun
davlat hokimiyati egalik qilayotgan barcha manbalarni ishga soladi. Jamiyat eng
qadimgi davrlardanoq aslzodalar, oq suyaklar, oliy tabaqaga va xalqqa ajratib
kelingan. Bunday ajratish hayotda mavjud asl holatni aks ettirgan. Jumladan,
bizning buyuk ajdodlarimiz qalamiga mansub asarlarning aksariyatida kelib
chiqishi (zoti), nasabi, aql — zakovati, jasorati bois xalq mehrini qozongan va xalq
boshida turgan qahramonlar, beklar, shohlar obrazlari tahlil qilinadi. 2
Ammo, faqat XIX asr oxiriga kelib elitalarning kelib chiqishi, jamiyatdagi
o‘rni, vazifalari haqidagi qarashlar ilmiy tahlil tusini oladi. Deyarli bir vaqtda
ushbu masalalar haqida o‘z fikrini bayon etgan italiyalik ikki olim — G.Moska va
V. Pareto va nemis olimi R.Mixels elitalarni siyosatning alohida subyekti sifatida
ajratib, uning amaliy faoliyatini o‘rgana boshladilar, Ularning ijodi elitologiya
2
Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet
4

faniga asos soldi va unda “makiavelli maktabi” yo‘nalishini tashkil etdi. G.Moska
har qanday jamiyatning ikki sinf - boshqaruvchilar va boshqariluvchilarga
bo‘linishini azaldan mavjud va tabiiy hol, deb biladi.
Uning fikricha, yolg‘iz bir kishi ham (u har qanday buyuk sifatlarga ega
bo‘lmasin), hamma barobar ham hokimiyatni amalga oshira olmaydi. Shuning
uchun G.Moska fikricha, uyushgan kamchilikning uyushmagan ko‘pchilik ustidan
hukmronligi muqarrardir. Bu — kelishib va bir xil faoliyat ko‘rsatuvchi odamlar
o‘zaro kelisha olmagan minglab odamlar o‘zoro kelishi olmagan minglab odamlar
ustidan g‘alaba qozonadilar. Uning tarkibiga kiruvchi individlar ommadan bir
qator sifatlari bilan ajralib turadi. Bu sifatlar ularga muayyan moddiy intellektual
va, hatto, ma’naviy ustunlik beradi. Boshqacha qilib aytganda, ular o‘zlari
yashayotgan jamiyatlarida nihoyatda qadrlanadigan va ularga obro‘, nufuz
qo‘shadigan qandaydir fazilatlarga ega bo‘lishlari kerak. Moska vaqt o‘tishi bilan
bunday sifatlarning o‘zgarishini aytib o‘tadi. U siyosiy elitani “siyosiy sinf”, deb
ham atagan. Unga ko‘ra, uch sifat odamlarga siyosiy sinfga yo‘l ochadi: harbiy
jasorat-harbiy aslzodalikka; boylik — moliyaviy hukmronlikka va avliyolik - diniy
aslzodalikka. Moska fikricha, siyosiy elita qotib qolgan yopiq ijtimoiy guruh emas,
u uch usul bilan yangilanib boradi: vorislik, saylanish va kooptatsiya. Siyosiy sinif
rivojlanishida olim ikki yo‘nalish mavjudligini ta’kidlaydi: aristokratik va
demokratik. Aristokratik yo‘nalishning ustunlik qilishi siyosiy elitaning yopiqligi
va, oqibatda, turg‘unlikka olib keladi, elita — “ayniydi”. Demokratik
yo‘nalishdagi taraqqiyotda uning yangilanishi, o‘zgaruvchanligi va samaradorligi
ortadi. 3
G.Moska bilan bir davrda va undan mustaqil ravishda siyosiy elitalar
ta’limotini V.Paretto ham ishlab chiqdi. V.Paretto fikricha, jamiyatni har doim
alohida psixologik va ijtimoiy sifatlarga ega bo‘lgan elitalar guruhi boshqa rib
kelgan va boshqarishlari lozim. Jamiyatni boshqarishning u yoki bu sohasida
yuksak va samarali faoliyat ko‘rsatayotgan individlar guruh elitalarni tashkil qiladi.
Ushbu guruhlar hukmron, ya’ni hokimiyatni boshqarishda bevosita ishtirok
3
Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet.
5

etuvchilar va kontrelitalar, ya’ni yuksak sifatlarga ega bo‘lgan, lekin hokimiyatni
bevosita boshqarishda ishtirok etmayotgan kishilardan iboratdir. Jamiyat
taraqqiyoti elitalarning davriy ravishda almashinishi vositasida ro‘y beradi.
Hukmron elita guruhlari o‘z imtiyozlari va ijtimoiy mavqelarini meros
tariqasida noelitar avlodlariga berishga harakat qiladilar, bu — o‘z navbatida elita
tarkibi sifatining buzilishiga, kontrelita guruhlarining o‘sishiga olib keladi. Bunday
sharoitlarda hukmronlikdan norozi kontelita guruhlari ommani safarbar etish
vositasida hukmron elita guruhlarini ag‘daradi va o‘z hukmronligini o‘rnatadi.
Shunday qilib, Pareto elitalarning vujudga kelishini ko‘p darajada
psixologiyaga bog‘laydi. U “siyosiy elita” atamasi bilan bir qatorda “tanlangan
sinf” atamasini ham qo‘llaydi. Unga ko‘ra, elita terminining bosh g‘oyasi
ustunlikdir. Ya’ni aql, xarakter, chaqqonlik singari xilma — xil qobiliyatlarga oliy
darajada ega odamlar- elita deyiladi. Elitalar to‘g‘risidagi ta’limotlar taraqqiyotiga
R.Mixels ham yirik hissa qo‘shgan. U jamiyatda elitarlikni vujudga keltiruvchi
ijtimoiy mexanizmlarni tadqiq qildi. R.Mixels hukmron qatlamning tashkilotchilik
qobiliyatlariga, shuningdek, jamiyatning tashkiliy strukturalariga elitarlikni
vujudga keltiruvchi vosita sifatida katta e’tibor berdi. R.Mixels fikricha, jamiyat
tashkil etilishining o‘zi elitarlikni talab qiladi. Jamiyatda “oligarxik
tendensiyalarning temir qonuni” amal qiladi. Uning mohiyati shundaki, yirik
tashkilotlar muqarrar ravishda elitaning shakllanishiga olib keladi. Jamiyatda
rahbarlik hamma tomonidan ham amalga oshirila olmaydi, shu sababdan ham,
ushbu tashkilotlarning samaradorligi rahbarlik qiluvchi yadro va apparatning
ajralishiga olib keladi, u esa oddiy a’zolar nazorati ostidan chiqib, ulardan ajralib
siyosatni yolg‘iz rahbariyatning manfaatlariga bo‘ysundirishga va birinchi
navbatda, o‘z imtiyozlarini, ahvolini saqlab qolishga harakat qiladi. Omma esa,
yetarli darajada haqqoniy axborotga ega emasligi natijasida, bunday holatga va
tashkilotlarning kundalik faoliyatiga loqayd qaraydi, shu jumladan, demokratik
jamiyatda ham aslida elitalar hukmronlik qiladi.
Shunday qilib, elitalarning mavjudligi obyektiv hol. Elitalarning mavjudligi
jamiyatda boshqa ijtimoiy guruhlarning mavjudligi singari juda muhim. Siyosiy
6

elitalar esa, jamiyat siyosiy xayotini professional asosda boshqarish uchun juda
zarur. 4
Siyosiy elita — hokimiyat vositalariga ega bo‘lgan odamlar guruhi. U
murakkab tuzilishga ega. Siyosiy elita o‘z ichida yana bir qancha turlarga
bo‘linadi. Bunda asosiy ko‘rsatkich — hokimiyatga egalik darajasidir. Siyosiy
elitalar oliy, o‘rta qatlam, ma’muriy elitalarga bo‘linadi.
“Oliy elita’“ ni qarorlar qabul qiluvchi yoki bu jarayonga bevosita ta’sir
etuvchi odamlar tashkil etadi. Ularning soni unchalik ko‘p emas. Rivojlangan
demokratik davlatlarda har bir million aholiga oliy elitaning 50 vakili to‘g‘ri
keladi.
“O‘rta elita” ga mansublik daromad miqdori, kasbiy maqomi, ma’lumoti kabi
uch ko‘rsatkich asosida aniqlanadi. O‘rta elitaga katta yoshdagi aholining 5%
mansub, deb hisoblanadi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning bitta yoki ikkitasi yo‘q
bo‘lganda, nomzod “marginal elita” ga mansub, deb hisoblanadi. Ma’muriy elitaga
yuqori darajadagi davlat xizmatchilari, mansabdor shaxslar kiradi. Elitalarning eng
muhim turlaridan yana biri iqtisodiy elitadir. Unga yirik mulk egalari, sanoatchilar,
eng boy odamlar kiradi. Iqtisodiy elita aholi bandligi, ish haqi, odamlar
daromadlari kabi muhim omillar bilan belgilanadi va o‘z iqtisodiy hokimiyati,
moliyaviy hukmronligiga tayanadi. 5
Elitaning yana bir turi harbiy elitadir. U siyosatda hal qiluvchi vosita sifatida
qo‘llanadi, jamiyat hayotida siyosiy jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy —
texnik elita — intellektual elitaning eng saralangan qismini o‘z ichiga oladi. Uning
ahamiyati fan- texnika taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bilan belgilaandi. Ma’naviy
va madaniy elita — san'at, adabiyot, ma’rifat va ijodkorlarning eng nufuzli
qismidan iborat. Elitalarning boshqa turlariga yashirin va muxolif elitalar kiradi.
Siyosiy elitalar tarkibiga kimlar kiradi? Ularning tarkibiga: oliy rahbar kadrlar,
boshqaruvchilar va katta obro‘ga ega bo‘lgan g‘oyaviy ish bilan
shug‘ullanuvchilar, intellektuallar, artistlar, ruhoniylarning vakillari kiradi. Ammo,
4
Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet.
5
Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001.
7

elitalar tarkibiga nafaqat boshqaruvda bevosita ishtirok etuvchi shaxs va guruhlar,
balki eng ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy va ma’muriy doiralar, ommaviy axborot
vositalari, ta’lim-tarbiya muassalarining rahbarlari ham kiradi. Siyosiy elitalar
tarkibiga siyosat bilan rasmiy jihatdan bog‘langan,lekin siyosiy qarorlar qabul
qilinishiga chetdan ta’sir o‘tkazadigan hukmron sinfning vakillari ham kiradi.
Siyosat subyektlari orasida elitalar muhim o‘rinni egallaydilar.Siyosat-
elitalarining mahsulidir. Hozirgi davrda demokratik jamiyatlar uchun dolzarb
vazifalardan biri –elitar guruhlarga qarshi kurash emas,balki jamiyat uchun foydali
siyosiy elitalar guruhini shakllantirishdir, unda ijtimoiy vakolatlilikning o‘z
vaqtida sifat jihatdan yangilanib turishini ta’minlash,oligarxiyalashuvi, xalqdan
begonalashuvi va yopiq hukmron, imtiyozli tabaqaga aylanishining oldini olishdir.
Elitalar ijtimoiy vakolatligiga, uning sifatiga va samaradorligiga elitalarni,
a’zolarini tanlab olish tizimi muhim ta’sir ko‘rsatadi. Elitaga tanlab olishning
ikkita asosiy tizimi, gildiya va antreprent tizimi mavjud. Gildiya tizimiga
talabgorlarni yopiq holda tanlash, quyi xizmat pillapoyalaridan, yuqori qarab
o‘sish, tanlab olishga, murakkab talablar tizimi (bularga partiya a’zoligi, ish staji,
ma’lumoti, egallab turgan lavozimi, rahbariyatning ijobiy tavsifnomasi va
hokazalar kiradi) xos.
Antraprener tizimi gildiya tizimiga qarama-qarshi bo‘lib, bu tizim
quyidagilar bilan xarakterlanadi:
• Ochiqlik, yetakchi pozitsiyalarni egallashga har qanday ijtimoiy
guruhlarga keng imkoniyatlar berilishi;
• Rasmiy talablarning ko‘p emasligi;
• Istagan kishi da’vogarlik qila olishi;
• Tanlab olishdagi yuqori raqobat;
• Shaxsiy xususiyatlarning yetakchi ahamiyatga egaligi va h.k.
Jamiyatda siyosiy elitalar bir qator muhim vazifalarni bajaradi. Avvalo, ular
butun jamiyat, alohida qatlamlar manfaatini ifodalovchi yangi g‘oyalarni ishlab
chiqaradilar va jamiyat rivojining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Bu –
strategik funksiyadir. Siyosiy elita o‘z dasturlarida jamiyatdagi turli ijtimoiy
8

qatlamlarning manfaatlari aks etishiga intilishi bilan, ikkinchi, kommunikativ
funksiyani bajaradi. Siyosiy elita tashkilotchilik, ya’ni ishlab chiqilgan rejalarni
hayotga tatbiq etish vazifasini ham bajaradi. Shuningdek, siyosiy elita jamiyatning
barqarorlik va birligini, uning iqtisodiy va siyosiy tizimlari turg‘unligini,
ixtiloflarning oldini olish orqali jamiyatni birlashtirish funksiyasini bajaradi.
1.2.Siyosiy yetakchilik tushunchasi.
Siyosatda kechadigan jarayonlarni, odatda, yetakchi shaxs nomi bilan
bog‘lash qabul qilingan. Bu haqda to‘g‘ridan - to‘g‘ri aytilganda ham, birorta
yetakchi ismi tilga olinmaganda ham, jamiyatni (tashkilotni, guruhi)
boshqarayotgan siyosiy yetakchi ro‘y berayotgan voqea - hodisalar uchun bevosita
mas'ul ekanligi nazarda tutiladi. Ijtimoiy hodisa sifatida yetakchilik — inson
tabiatining qirralaridan biri. Bu ma’noda u insoniyatning doimiy yo‘ldoshi. Doimo
— oiladan tortib, barcha — barcha ijtimoiy pog‘onalarda — hayotning o‘zi
tajribali, dono, kuchli odamlarni yetakchi mavqeiga ko‘tarib kelgan. Jamiyat shu
tariqa shaxsiy yetakchilikdan yetakchilik institutlariga, (masalan, monarx,
prezidentlik instituti) va guruhiy etakchilikka (masalan, muayyan guruhlar
nomidan chiquvchi partiyalar, ijtimoiy harakatlar etakchiligi) o‘tgan. 6
Bugungi kunda siyosiy etakchilarni yaratuvchi butun boshli siyosiy industriya
faoliyat ko‘rsatadi (imidjmeykerlar va RRmeykerlar timsolida).
Xo‘sh, siyosiy etakchilikning mohiyati nimadan iborat? Xuddi hokimiyat,
siyosat singari etakchilik butun jamiyat miqyosida uchraydigan hodisa. Etakchilik
— yo‘l boshlovchi, rahbar ma’nosini beradi. Etakchilik — boshqa odamlarga ta’sir
o‘tkaza olish, ularni ma’lum maqsadga erishish yo‘lida birlashtirish qobiliyatidir.
Ana shu qatorda siyosiy etakchilik hodisasi alohida ajralib turadi. Bu — siyosiy
etakchilik qandaydir alohida xususiyatlarga ega ekanligi bilan emas, ijtimoiy
hayotda uning yaqqolroq namoyon bo‘lishi, siyosiy etakchilar faoliyati natijalari
butun jamiyat manfaatlari, taqdiriga ta’sir ko‘rsatishi bilan belgilanadi.
6
Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet.
9

Jamiyatda siyosiy etakchilikning roli nihoyatda kuchli. U xalq, jamiyat
faoliyatini tinchlik, barqarorlik, rivojlanish yo‘liga safarbar etishi ham mumkin,
urush, nizolar, vayronagarlik domiga ham tortishi mumkin. Ayniqsa o‘tish
davrlarida etakchining ahamiyati cheksiz ortadi. Bunday vaqtda ro‘y berayotgan
o‘zgarishlar, mamlakatdagi ahvol bevosita yetakchi shaxsi bilan bog‘lanadi,
(masalan, Turkiyaning demokratiyaga o‘tishi Kamol Ota Turk nomi bilan
chambarchas bog‘liq, Hindiston Mustaqillikka erishishi Maxatma Gandi nomiga
uzviy bog‘lanib ketgan v.x.).
Siyosiy yetakchilik siyosiy psixologiyada keng va batafsil o‘rganiladi. Siyosat
nazariyasida bu hodisa odamlar, guruhlar, institutlar va umuman jamiyatdagi
munosabatlarni tartibga solish muvofiqlashtirish mexanizmi sifatida qaraladi.
Uning mohiyatini hukmronlik va itoat, ta’sir va izdoshlik munosabatlari tashkil
etadi.
Yondoshuvdagi xilma — xillik siyosiy yetakchilik hodisasining ko‘p qirrali
va murakkabligidan dalolat beradi. Odatda siyosiy yetakchilikka doir xilma, — xil
yondoshuvlarni bir nechta umumiy yo‘nalishga birlashtiriladi.
Belgilar nazariyasi. Unga ko‘ra muayyan sifatlarga ega shaxslar yetakchi
bo‘la oladi. Bu sifatlar uni boshqa odamlar ichidan ajralib chiqishiga va bir necha
pog‘ona yuqori mavqe’ni egallashiga sabab bo‘ladi. Turli mualliflarda yetakchi
mavqeiga da’vogar shaxs ega bo‘lishi lozim bo‘lgan turli xil sifatlar keltiriladi.
Ayrim hollarda ular bir — birini inkor ham etadi. Garchand belgilar nazariyasi
shakllanishida XIX asr ingliz ruhshunos va antropologi F.Golton xizmatlari
alohida ta’kidlansa—da, biz Markaziy Osiyo mutafakkirlari ushbu masalaga
qo‘shgan hissalarini takidlamay o‘tolmaymiz.
Buyuk allomamiz Farobiy “Fozil odamlar shahri” hukmdori “tabiatan o‘n
ikki xislat — fazilatni o‘zida birlashtirgan bo‘lishi zarur”, — deb hisoblaydi,
“Temur tuzuklari” da Amir Temur vazirlar to‘rt fazilatga ega bo‘lishi
shartligini ta’kidlaydi;
1) asllik, toza nasllik va ulug‘vorlik;
2) aql - farosatlilik;
10

3) sipoh bilan raiyat ahvolidan bohabarlik va ularga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish,
ular bilan yaxshi muomalada bo‘lish;
4) sabru - bardosh, muloyimlik.
Hozirgi vaqtda davlat, partiya rahbarlari imidjini yaratishda” yetakchi ega
bo‘lishi zarur, deb hisoblangan sifatlarga albatta o‘tkir zakovat, iroda, jismoniy
baquvvatlilik (ko‘pgina siyosiy arboblar, sport bilan shug‘ullanadilar),
tashkilotchilik, istarasi issiqlik, notiqlik; samimiylik kabilar kiradi.
Ammo belgilar nazariyasi mukammal emas. Amerikalik R. Stogdil
yetakchilikka doir 124 tadqiqot, natijalarini umumlashtirib, ularda mualliflarning
barchasi e’tirof etgan birorta fazilat uchramaganini qayd etgan. Bu nazariya turli
davrda, turli ijtimoiy — siyosiy kuchlar yetakchilarga turli talablarni qo‘yishini
hisobga olmaydi. Barcha vaziyatlar uchun umumiy yetakchi idealini ishlab chiqish
mumkin emasligini tan olmaydi. Bundan tashqari, siyosiy jarayonda ishtirok etish
davomida yetakchida yangi sifatlar ham shakllanib borishi e’tibordan chetda
qoladi.
Bu yondoshuvning kamchiliklarini belgilar nazariyasining keyingi bosqichida
shakllangan omiliy-analitik konseptsiya to‘ldiradi. Bu konseptsiyaga ko‘ra siyosiy
yetakchining siyosiy jarayonda ishtiroki davomida uning “ikkinchi tabiati” vujudga
keladi, vaziyat, muhit ta’sirida: siyosiy etakchining hulq-atvori, ish uslubi
shakllanadi. Bu belgilar shaxsning “o‘z” tabiatidan mutlaqo farq qilishi ham
mumkin, uning sifatlariga mos ravishda uyg‘unlashib, uni kuchaytirishga xizmat
qilishi mumkin. 7
Vaziyat nazariyasi yetakchilikning muayyan shart - sharoitlarga
bog‘likligidan kelib chiqadi. Yetakchi — muayyan vaziyat mahsulidir. Aynay
vujudga kelgan muayyan vaziyatlar siyosiy yetakchilarni tanlab oladi va uning
hulq—atvorini belgilaydi. Tarixda tasodifiy yetakchilar bo‘lmaydi. Ular bir
yetakchi o‘z davrining, tarixiy vaziyatining mahsulidir. Iskandar Zulqarnayn,
Oliver Kromvel, Chingizxon, Amir Temur, Napoleonlar o‘z davrining yetakchilari
7
Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130-betlar.
11

edilar. Shu bilan birga vaziyat kontsepsiyasi kuchli shaxs ham muayyan vaziyatni
keltirib chiqarishi mumkinligini hisobga olmaydi.
Vaziyatlar ta’limotiga aniqlik kiritish, rivojlantirish va sifat jihatlaridan
boyitish natijasida siyosiy etakchilikni, uning izdoshlari va tarafdorlari yordamida
tushuntiuvchi ta’limot vujudga keladi. Zamonaviy siyosat nazariyasida tarafdorlar
tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, siyosiy faollarni tashqari etakchining saylovlari,
shuningdek, u bilan o‘zaro munosabatda bo‘luvchilar ham bu tushuncha mazmuni
tarkibiga kiritiladi. Tarafdorlarni o‘rganish- siyosiy etakchining hulq-atvorini qabul
qilinadigan qarorlarini oldindan bilish imkoniyatini beradi.
Yetakchi – tarafdorlar munosabatlarining shakllanish va amal qilishda siyosiy
faollarning roli kattadir. Aynan, tarafdorlar uning shaxsiy sifatlari va
imkoniyatlarini etarli baholay oladilar, uni qo‘llab-quvvatlaydilar. Bu qarash bir
muncha kamchiliklarga ham egadir. Ushbu nazariya va vaziyatlar ta’limoti siyosiy
etakchining hokimiyatini egallagandan keyingi faoliyatidagi mustaqillikni,
faollikni tushuntirib bera olmaydi. Tarix saboqlari ko‘rsatadiki, ko‘pgina siyosiy
rahbarlar, uni hokimiyat tepasiga keltirgan qatlamlar va guruhlar manfaatiga qarshi
qaratilgan faoliyat yuritganlar. Buni Stalin misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Hokimiyatga chiqqandan keyin o‘n besh yil davomida u o‘zini hokimiyat tepasiga
keltirgan bolsheviklarni deyarli butunlay, bundan tashqari o‘z partiyasi
a’zolarining-yarmini yo‘q qildi. Bunga o‘xshash holni Gitlerda ham ko‘rishimiz
mumkin, u ham o‘zini hokimiyat tepasiga keltirgan eski natislar partiyasi a’zolarini
deyarli bututnlay yo‘q qildi.
Bu ko‘pgina dalillar shuni ko‘rsatadiki, yetakchi va tarafdorlar o‘zaro ta’sirini
ikki tomonlama harakat sifatida qarash kerak. Yetakchilar o‘z ijtimoiy
tayanchlarini muayyan darajada o‘zgartirishlari mumkin. Bunday hol ayniqsa,
avtoritar va totalitar siyosiy tizimlarda fojeali tus olishi mumkin. Har qalay,
mavjud yondoshuvlarning barchasi bir-birini inkor etishdan ko‘ra, to‘ldirishga
xizmat qiladi va keltirilgan omillarning hech birini mutlaqlashtirish mumkin emas.
Har bir siyosiy yetakchi va uning faoliyatini unga ta’sir etuvchi barcha omillar
birligi tarzida tahlil qilish, bunda muayyan sharoit, amal qilayotgan stereotiplar,
12

jamiyatdagi ijtimoiy — iqtisodiy, siyosiy ahvol - siyosiy, huquqiy madaniyat turi v
x.larni inobatga olish zarur bo‘ladi.
Yuqoridagi yondoshuvlarni umumlashtirib, shuni ta’kidlab o‘tishimiz
lozimki, yetakchilik, shu jumladan, siyosiy yetakchilik ayrim shaxs xususiyati, deb
qaralishi mumkin emas. Yetakchilikni shu ma’noda muz tog‘lari aysberglarga
o‘xshatsa bo‘ladi. Aysberg haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish uchun uning
ko‘zga ko‘rinuvchi va suv ostidagi qismini birgalikda ko‘z oldimizga keltirishimiz
kerak. Shu singari, siyosiy etakchilik muayyan davr, muayyan vaziyat va muyyan
manfaatlarni ifodalovchi ijtimoiy - siyosiy xodisadir. U obyektiv tabiatga ega:
jamiyat o‘z taraqqiyoti negizida mas'uliyatni o‘z zimmasiga ola biladigan, uzoqni
ko‘ra oladigan, keng fikrlovchi, ko‘pchilik manfaati uchun qayg‘uruvchi
shaxslarga muhtoj.
Shunday qilib, siyosiy yetakchilik — insoniyatga xos bo‘lgan eng qadimgi
universal institutlardan biri va u davlat hamda jamiyat miqyosida hokimiyat
funksiyalarini bajaruvchi subyektlardan biridir. Biz uni bir shaxs odamlarni
hamkorlikka va umumiy maqsadlarni amalga oshirishga yo‘naltira olishi bilan
bog‘ladik. Ammo bu vazifani bajaruvchi shaxs bir nechta umumiy talabga javob
berishi kerak. So‘z siyosiy yetakchilikning mezonlari haqida ketyapti. Avvalo,
siyosiy yetakchining odamlarga ta’siri doimiy bo‘lishi lozim. Siyosiy jarayonga
katta, lekin birgina ta’sir ko‘rsatgan shaxslar siyosiy yetakchi sifatida baholanishi
mumkin emas. So‘ngra yetakchining ta’siri alohida shaxslarga emas, butun
guruhga, tashkilotga yoki jamiyatga nisbatan amal qilishi kerak.
Rahbar va uning izdoshlari, hayrixohlari munosabati ikki tomonlama ta’sirga
ko‘rilgan. Yetakchi o‘z faoliyatida guruhga, tashkilotga yoki butun jamiyatga
tayanadi. Ammo u quyidan kelayotgan ta’sirlar domiga tushmasdan, bir qadam
ilgarida borib, o‘z guruhi, tashkiloti yoki jamiyatga oshkora ustun ta’sirga ega
bo‘lishi kerak. Va nihoyat, yetakchining ta’siri kuch, zo‘rlik, qo‘rquv emas,
ishonch, avtoritetga asoslanishi lozimdir. 8
8
Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112-113-betlar.
13

Siyosiy yetakchining saralanishi, odatda, bosqichma-bosqich boradi: Avval,
ijtimoiy xarakat shakllanib, uning ichida yetakchilar ajralib chiqadi; so‘ngra
dasturlar, tashkiliy tamoyillar, intizom iyerarxiyasi ishlab chiqiladi; va nihoyat,
hokimiyat uchun kurash, hokimiyatga egalik, mamlakatni boshqarishda ishtirok,
rahbarlarning yetishib chiqishi kuzatiladi. Yetakchilikning mumtoz, hisoblash
mumkin bo‘lgan uch turini M. Veberning “Siyosat - ham mayl, ham kasb sifatida”
maqolasida bergan ligetim hukmronlikning uch ko‘rinishidan keltirib chiqariladi.
• An'anaviy yetakchilik . Yetakchilikning bu turi an'analar, marosimlar,
odat kuchi kabi mexanizmlarga tayanadi. Itoat qilish odati an'analarining
muqaddasligiga va hokimiyatning meros tariqasida o‘tishiga asoslangan
yetakchilikning bu turi dohiylar, oqsoqollar, shohlar boshqaruvi uchun xosdir.
• Xarizmatik yetakchilik. Hukmdor – yetakchining ilohiy qudratiga
xalqning cheksiz ishonchiga asoslanadi.
• Ratsional - oshkora yetakchilik. Yetakchini saylash tarkibi, unga
berilgan hokimlik vakolatlarining oqilligi qonuniyligi to‘g‘risidagi tasavvurlarga
asoslanadi. Ushbu klassifikatsiya o‘zining kamchiliklariga qaramasdan, uni
qo‘llashda oddiy va qulaydir. Birinchi turdagi yetakchilik asosida odatlar
ikkinchisida e’tiqod va hissiyotlar yotadi. Uchinchisida tafakkur, M.Veber
xarizmatik yetakchilikni tahlil etishga alohida e’tibor beradi. U yetakchilikning
ushbu turini inqiroz davrida jamiyatni inqilobiy tarzda yangilashning muhim
harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaraydi, chunki, xarizmatik dohiy obro‘-e’tibori
o‘tmish bilan bog‘liq bo‘lmasdan, u ommani ijtimoiy yangilanish vazifalarini
yechishga safarbar etishga qodirdir. Jamiyat taraqqiyotiga nisbatan tinch davrda
esa, tarixiy an'analarini avaylab –asrovchi va zaruriy islohotlarni amalga
oshiruvchi ratsional – legal yetakchilik maydonga chiqadi. Uni byurokratik
yetakchilik, deb ham atashadi. Bu holda siyosiy yetakchilik qonuniy byurokratik
tadbirlar natijasida shakllanadi.
Tadqiqotchilar dohiylarni va yetakchilarni farqlashadi. Dohiylikda, oliy
hokimiyat timsoli bo‘lgan shaxsga sig‘inish e’tiqodga asoslansa, yetakchilik ancha
madaniy jamiyatlar uchun xos va u siyosatchi amal qiladigan barcha e’tirof
14

etadigan qoidalarga asoslanadi. Faoliyatining ko‘lamiga ko‘ra, umummilliy,
xalqaro darajadagi muayyan ijtimoiy qatlamlar, partiyalar yetakchnlarini ajratish
mumkin.
V. Pareto yetakchilarni sherlar va tulkilarga ajratgan. Tulki sifatli siyosatchi
vaziyatni tez anglaydigan, o‘zining asl maqsadlarini sir tuta oluvchi, ayyor,
ehtiyotkor, izlarini yashira oladigan, ustomon bo‘lishi kerak. Sher sifatli
siyosatchilar to‘g‘ri so‘z, dangalchi, qo‘pol bo‘lganlari tufayli, boshqalar qo‘ygan
qopqonga tezgina tusha qoladi. Uning bosh tamoyili — raqibini ochiq jangda
yengish. Siyosatchining ideal turi — sherning kuchi va bardoshiga hamda
tulkining epchilligi va ayyorligiga ega shaxsdir. Bunday siyosatchilar tarixda juda
kam uchraydi. Amir Temur hazratlari shunday siyosatchi, deb e’tirof etilishga
loyiq.
Amerikalik politolog Robert Taker siyosiy yetakchilikning uch turini ajratib
ko‘rsatgan:
• Konservatorlar — jamiyatdagi munosabatlarni qanday bo‘lsa — shunday
saqlab qolishga qaratilgan faoliyat olib boradi.
• Islohotchilar — hokimiyat tarkibini keng qamrovli islohotlar vositasida
tubdan o‘zgartirishga intiladilar.
• Inqilobchilar — odatda, qurol kuchi bilan boshqa ijtimoiy tuzumga tez,
sakrash orqali o‘tishni rejalashtiradi.
Zamonaviy siyosat nazariyasida yetakchilarning to‘rt yig‘ma obrazi
qo‘llaniladi: bayroqdor, xizmatchi, savdogar va o‘t o‘chiruvchi. Bayroqdorni
voqelikni shaxsiy idrok etish, ommani jalb etishga qodir bo‘lgan g‘oyalar, ideallar
ajratib turadi. Bunday turga Jaloliddin Manguberdi, Boburlarni kiritish mumkin.
Xizmatchi — yetakchi ham o‘z tarafdorlari va saylovchilarning manfaatlarini ifoda
etishga intiladi va ular nomidan ish ko‘radi, uning butun faoliyati izchil ravishda
ana shu manfaatlarni amalga oshirishga qaratilgan. Savdogar — yetakchi uchun
o‘zining g‘oya va rejalarini chiroyli qilib ko‘rsatish, fuqarolarni ularning
afzalligiga ishontirish, ularni bu g‘oyalarni “sotib olishga” jalb etish xosdir. Va
nihoyat, o‘t o‘chiruvchi - yetakchi eng dolzarb ijtimoiy muammolarni, davrning,
15

muhim talablarini mo‘ljalga oladi. Uning xatti—harakatlari konkret vaziyatga
ko‘ra aniqlanadi. Real hayotda bu to‘rt obrazdagi yetakchilar alohida holda
uchramasdan, siyosat arboblarda aralashgan holda uchraydi. 9
Hokimiyatga munosabatiga ko‘ra yetakchilarni hukmron va muxoliflarga
ajratish mumkin. O‘z navbatida, muxolif - yetakchilar ham ikki xil bo‘ladi:
ayirmachi-muxolif etakchi va konstruktiv muholif etakchi. Ayirmachining yagona
maqsadi hokimiyat. Unga har qanday vositalar bilan erishishga intiladi. Shuning
uchun, u mavjud hokimiyatning murosasiz dushmani, uni qanday bo‘lmasin
ag‘darib tashlashga intiladi. Hokimiyat tepasiga bunday siyosiy yetakchining
kelishi mamlakat rivojini tubdan o‘zgartirishga, nobarqarorlikka olib keladi.
Konstruktiv muxolif — yetakchi hokimiyatga tomon qonuniy harakat qiladi,
hukmron yetakchini tanqid qiladi, omma ichida bo‘ladi, o‘z obro‘si va
imkoniyatlarnini oshirib boradi va keyingi saylovlarda g‘alaba qozonishi uchun
zamin tayyorlaydi. Bunday yetakchining hokimiyat tepasiga kelishi qonuniy tarzda
amalga oshib, mamlakat hayotida tub o‘zgarishlarga olib kelmaydi, hayotiga salbiy
ta’sir ko‘rsatmaydi.
Siyosiy yetakchilarning yana bir turi populist yetakchidir. U xalq muhabbatini
tez qozona oladi, negaki u odamlarning intilishlari, ehtiyojlari, dard – u alamlarini
bayon etadi.
Populist yetakchi ommaning noroziligi, g‘azabi, hissiyotlariga tayanib,
qandaydir dolzarb g‘oyani targ‘ib qiladi. Masalan, imtiyozlarni bekor qilish,
millatchilik v.h. Ko‘pincha, u murakkab muammolarni nihoyatda soddalashtirib
ko‘rsatadi, o‘zi ilgari surgan shiorlar va g‘oyalarning ijtimoiy va siyosiy
oqibatlarini jddiy tahlil qilib ko‘rmaydi. U muammolarni “tez va oson hal qilish
yo‘llarini taklif etganida, haqiqatan, o‘zi ega bo‘lgan imkoniyatlardan emas, xalqqa
ma’qul gap aytib, o‘z obro‘sini ko‘tarish maqsadidan kelib chiqadi. Ammo,
siyosatda oson yo‘llar yo‘q. Populizm keng quloch yoyishining sabablaridan biri
esa fuqarolarning siyosatdan, mulkdan begonalashganligi, xilma — xil va’dalarga
oson ishonishidir. Bunday vaziyatda chuqur o‘ylab, tahlil qilib ko‘rilmagan
9
Toshmatov Sh.R. Siyosatshunoslik asoslari. – T.: Yangi asr avlodi, 2020.
16

va’dalarini beruvchi siyosatchi o‘z mavqeini ko‘tarishini o‘ylar ekan, garovga
mamlakat tinchligi va osoyishtaligini qo‘yishi ma’lum.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan ayrim yetakchilik turlari haqida keltirilgan fikrlar
bu -hodisaning naqadar serqirra va murakkabligini ko‘rsatib turibdi. Adabiyotlarda
yetakchilikning, asosan, quyidagi oltita funktsiyasi ko‘rsatiladi:
1. Jamiyatni jipslashtirish, ommani birlashtirish. Yetakchi o‘zida va boshqa
davlatlar bilan munosabatlarda milliy birlikni gavdalantirishi va namoyish qilishi,
fuqarolarni umumiy maqsadlar va qadriyatlar yo‘lida birlashtirishi, Vatanga,
davlatga, xalqqa xizmat qilishda o‘rnak bo‘lishi lozim.
2. Eng ma’qul siyosiy qarorlarni ishlab chiqishi va qabul qilishi. Yetakchilar
xatolar qilishdan kafolatlanmagan bo‘lsa ham, ijtimoiy vazifalarni hal qilishning
eng ma’qul yo‘lini topa olishlik qobiliyatlari, odatda, ularning rahbarlik
lavozimlarini egallashlarini oqlaydi.
3. Ijtimoiy hakamlik va homiylik, ommani qonun buzilishlari,
amaldorlarning o‘zboshimchaligidan himoya qilish, tartib va qonunchilikni
nazorat, rag‘batlantirish va jazolash choralari bilan saqlab turish.
4. Hokimiyat va ommaning siyosiy va hissiy aloqa kanallarini mustahkamlash
va shu bilan fuqarolarning siyosiy rahbarlikdan begonalashuvining oldini olish.
Ommaviy axborot vositalari, ayniqsa, televideniye, shuningdek, saylovchilar
bilan o‘zaro uchrashuvlar va boshqa tadbirlar orqali prezidentlar va boshqa siyosiy
rahbarlar xalq bilan bevosita aloqada bo‘lishi uchun keng imkoniyatlarga ega
bo‘ladilar.
5. Yangilanishning tashabbuskori bo‘lish, optimizm va ijtimoiy energiyani
to‘plash, ommani siyosiy maqsadlarni amalga oshirishga safarbar qilish. Yetakchi
xalq an'analari ni avaylab-asrashi, o‘z vaqtida yangiliklarni ilg‘ay olishi, jamiyat
taraqqiyotini ta’minlashi, xalqda ijtimoiy ideallar va g‘oyalarga ishonch uyg‘otish
lozim.
6. Tizimni legitimlashtirish. Bu funksiya, asosan, totalitar jamiyat
yetakchilariga xosdir. Siyosiy rejim tarixiy xalq an'analarida va demokratik
tadbirlarda o‘z- o‘zini oqlay olmaganida, u buni xarizmatik yetakchining alohida
17

xususiyatlaridan izlashga harakat qiladi. Bunda yetakchilarning qobiliyatlari
haddan tashqari bo‘rttiriladi, oz yoki ko‘p darajada ilohiylashtiriladi. Masalan,
Mao Tsze — Dun, Saddam Husayn v.h.
Ular bir mamlakatda yetakchilarni yetishtirib beruvchi kadrlar tayyorlash
tizimi mavjud. U jamiyat siyosiy tizimi maqsadlari, siyosiy mafkura qadriyatlari
bilan chambarchas bog‘liq.
Shunga ko‘ra, kadrlar tayyorlash tizimlarini uchga ajratish mumkin:
1. Liberal — demokratik tizim: uning ikki ko‘rinishi mavjud: g‘arbiy va
sharqiy.
2. Totalitar. Unda yetakchiga, tizimga va mafkuraga sodiqlik alohida
qadrlanadi.
3. Teokratik tizim diniy mafkura amal qiladigan mamlakatlarda mavjud.
Siyosiy yetakchining ijtimoiy ahamiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy madaniyat
darajasi va ommaning faolligi bilan bog‘liqdir. Faol siyosiy madaniyatning,
barqaror demokratik an'analarning mavjudligi, davlat tomonidan nazorat
qilinmaydigan fuqarolik jamiyati va siyosiy muxolifatning borligi no‘noq, zaif
yetakchilar uchun imkoniyatlarni kamaytiradi, turli xil o‘zboshimchalikning,
hokimiyatni suiste’mol qilishning oldini oladi va shu bilan birga siyosatda
individual qobiliyatlar va iste’dodni namoyon qilishga keng yo‘l ochib beradi.
Hozirgi dunyoda yetakchilik rivojlanishida beshta tendensiya shakllandi:
1. Milliy yetakchilar global muammolarni endilikda chetlab o‘ta olmaydilar.
Ular o‘z ichki siyosatlarini umumjahon, global jarayonning bir qismi sifatida
qarashlari lozim bo‘ladi;
2. Norasmiy yetakchilarning roli va ta’siri ortib borayapti;
3. Yetakchilar faoliyati iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal quilishga
ko‘proq jalb qilinayapti. Bu yetakchi faoliyati bilan bog‘liq ravishda u yoki bu
millat turmush darajasining ortishida namoyon bo‘layapti. O‘z navbatida, bu
faoliyat davomiyligi ham ortayapti.
4. Xarizmatik siyosatchilarning paydo bo‘lishi ehtimoli kamayayapti.
18

5. Hokimiyatlar bo‘linishi va fuqarolik jamiyati chegaralarining kengayishi,
hisobiga siyosiy yetakchi hokimiyati ham cheklanayapti.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda siyosiy yetakchilik instituti o‘tish davriga xos
bo‘lgan muammolarni to‘la ko‘lamda o‘z boshidan kechirayapti. L.Levitin
ta’kidlaganidek, O‘zbekiston Mustaqilikka erishishi arafasida uning rahbarligida
Islom Abdug‘anievich Karimovdek kuchli xarizmatik shaxs turganligi—
O‘zbekistonliklarning katta omadi edi. O‘zbekiston totalitar sovet tizimidan ajralib
chiqib, yangi ijtimoiy —siyosiy tizim qurmoqda. Bunday davrlarda xarizmatik
yetakchilarga ehtiyoj nihoyatda ortadi. O‘z bilimi, tajribasiga tayanib, bunday
shaxslar jamiyat rivojini yangi yo‘lga burib yuboradilar, taraqqiyotni
ta’minlaydilar.
O‘zbekistonda bugun siyosiy yetakchilik institut, barcha demokratik
institutlar singari, sanab chiqsa bo‘ladigan yutuqlardan ko‘ra istiqbolda erishishi
kutilayotgan marralar sarhisobiga boyroq. Bu — o‘sish, shakllanish jarayonlari
bilan bog‘liq hodisa. Jamiyatimizda mustaqilik yillarida sezilarli salmoqqa ega
bo‘layotgan ijtimoiy guruhlar (tadbirkorlar, bankirlar, fermerlar, amaldorlar,
yoshlar, ayollar) o‘z ijtimoiy manfaatlarini to‘laroq ko‘lamda anglab borib,
shuningdek, demokratik siyosiy madaniyat negizida, jamiyatimizda ratsional —
legal siyosiy yetakchilik institutiga o‘tilishini ta’minlashlari kuzatiladi.
II BOB. SIYOSIY ELITANI SHAKLLANTIRISH VA UNDA
MERITOKRATIYANING O‘RNI
2.1.Siyosiy elitani shakllantirishda meritokratiyaning ahamiyati.
19

Hozirgi kun siyosiy dunyosida dolzarb masalalardan biri bu jamiyat
farovonligiga erishishdir. Siyosat arboblari bu masalani bevosita davlat
boshqaruvi, hokimiyatning amalga oshish tarzi bilan bog‘laydi. Hokimiyat
kimlarning qo‘lida ekanligi, ularning qay tariqa bunga loyiq deb topilishi, ushbu
hokimiyat egalarining bixeviorizmi o‘z-o‘zidan davlat siyosatining amalga
oshirilishini belgilab beradi. Siyosiy adabiyotlarda “hukmron sinf”, “boshqaruv
sinfi”, “eng yuqori sinf” singari turli nomlarga ega bo‘lgan “siyosiy elita”
hokimiyatni harakatga keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi. Siyosiy elita tarkibiga
eng munosib vakillarni jalb etishda “meritokratiya” deb ataluvchi tushuncha
maydonga chiqadi. Merit tizimi asosida shakllangan har qanday siyosiy elita
adolatli va sof hokimiyatni amalga oshiradi, deb ishonish mumkin. Quyida ushbu
tushunchalar mazmun-mohiyati va o‘zaro bog‘liqlik jihatlari masalasiga chuqurroq
kirib boramiz. 10
Meritokratiya – bu kishilarning qaysi ijtimoiy tabaqaga mansubligi, iqtisodiy
imkoniyatlari yoki qaysi oilaga mansubligi, kimlarning homiyligi ostidaligi kabi
omillarga emas, balki, ularning qobiliyatlari, ko‘nikmalari va yutuqlariga qarab tan
olinadigan va munosib taqdirlanadigan tizim yoki mafkuradir. Tushunchaning
o‘ziga ta’rif beradigan bo‘lsak, meritokratiya – lotincha “meritus” – munosib,
yunoncha “kratos” – hokimiyat, ya’ni, negizida individual qobiliyat prinsipi
yotadigan boshqaruv shakli. Bu termin ilk marotaba ingliz sotsiologi Maykl Yang
tomonidan “Meritokratiyaning yuksalishi 1870-2033” asarida qo‘llanilgan .
Meritokratik tamoyillar asosida yashaydigan jamiyatda hokimiyat va barcha
boshqaruv-ta’sir orinlari qobiliyat, kuchli mehnat yoki yuqori malaka orqali qo‘lga
kiritiladi. Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- Teng imkoniyatlar: meritokratiya barcha shaxslarga, ularning kelib
chiqishidan qat’iy nazar, o‘z qobiliyatlari va iste’dodlarini namoyish qilish uchun
teng imkoniyatlarni ta’minlashga e’tibor qaratadi;
- Ta’lim va malaka: meritokratik tizimlarda ko‘pincha shaxsning xususiyatlari
va imkoniyatlarini baholashda ta’lim va malaka atributlari ustunlik qiladi;
10
G‘ulomov B.T. Davlat va jamiyat boshqaruvi. – T.: Akademiya, 2019 .
20

- Faoliyatga asoslangan rivojlanish: meritokratiyada kishilar faoliyati,
erishgan yutuqlari va jamiyat yoki muayyan sohaga qo‘shgan hissasiga qarab
mukofotlanadi va ko‘tariladi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan xususiyatlar bilan xarakterlanadigan boshqaruv
shakli meritokratik boshqaruv shakli, deb ataladi. Meritokratiya demokratik va
nodemokratik boshqaruv shakllarida uchratish mumkin bo‘lgan tizimlardan biridir.
Siyosiy sohada sezilarli kuch va ta’sirga ega bo‘lgan nufuzli shaxslar guruhiga
“siyosiy elita” deyiladi. Siyosiy elitaga mansub kishilar ko‘pincha qaror qabul
qilish bilan bog‘liq jarayonlarga imtiyozli tarzda ishtirok etish huquqiga egadirlar
va siyosat va boshqaruvni shakllantirishda asosiy subyekt hisoblanadi. “Elita”
atamasi asli fransuzcha so‘zdan olingan bo‘lib, “elite” – eng yaxshi, saralangan
tanlangan degan ma’nolarni anglatadi. Atama sotsiologiya va siyosatshunoslik
sohalari uchun xos bo‘lib, siyosatshunoslikdagi qarashlar tizimi elita
nazariyasining eng mashhur klassik vakillari deya e’tirof etiladigan italyan
siyosatshunoslari G.Moska va V.Paretolar tomonidan ta’riflangan.
Siyosiy elita quyidagicha xarakterlanadi:
- Hokimiyat pozitsiyalari: siyosiy elita odatda hukumat yoki siyosiy
tashkilotlar ichida nufuzli lavozimlarni egallagan yuqori martabali amaldorlar,
siyosatchilar va nufuzli shaxslardan iborat;
- Tarmoq va aloqalar: siyosiy elita ko‘pincha boshqa nufuzli shaxslar bilan
o‘zaro mustahkam munosabat va aloqalarga ega bo‘ladi, bu ularga qaror qabul
qilish jarayonlariga ta’sir o‘tkazish imkonini beradi;
- Kuchli resurs manbalari: ular ko‘pincha mablag‘lar, media platformalar va
ma’lumot bazalari kabi resurslarga ega bo‘lib, bu ularning kuchini yanada
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Siyosiy elita masalasida ko‘pgina qarashlar mavjud va ular bir-birini
to‘ldiradi yoki qisman farq qiladi. Masalan, Vilfredo Paretoning elita nazariyasi
jamiyatda elitaning harakatiga e’tibor qaratadi. Uning ta’kidlashicha, jamiyatlar
hukmron elitaning doimiy almashinuvini boshidan kechiradi, ya’ni vaqt o‘tishi
bilan bir guruh o‘rnini boshqasi egallaydi va shu tariqa jamiyatda siyosiy elitaning
21

aylanma harakati yuz beradi . Gaetano Moskaning “ hukmron sinf “ nazariyasi
jamiyatda elita boshqaruvining muqarrarligini ta’kidlaydi. Uning fikriga ko‘ra, har
bir jamiyat hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan va davlat apparatini nazorat qiluvchi
hukmron sinf orqali boshqariladi. Bu hukmron sinf majburlov, manipulyatsiya va
rozilik kombinatsiyasi orqali o‘z hukmronligini saqlab qoladi . Nemis sotsiologi
va va siyosatchisi Maks Veber siyosiy elita hokimiyatni shakllantirishda
byurokratiya va ratsional-huquqiy hokimiyat rolini bajaradi, degan fikrni ilgari
surgan. Unga ko‘ra, siyosiy elita – jamiyatni samarali boshqarish va qarorlar qabul
qilish imkonini beruvchi maxsus bilim, ko‘nikma va tajribaga ega bo‘lgan
shxaslardan iborat guruh . Amerikalik sotsiolog Charls R. Mills elitaning
boshqaruvdagi rolini yanada kengroq tushuntirib, unga jamiyatda muhim ta’sir va
qaror qabul qilish kuchiga ega bo‘lgan kichik shaxslar guruhi deb ta’rif beradi.
Elita bu o‘z hokimiyat pozitsiyalarini saqlab qolish va jamiyat ustidan nazorat
o‘rnatish uchun birgalikda harakat qiladigan siyosiy, iqtisodiy va harbiy
sohalarning rahbarlaridan iborat guruhdir. 11
Keltirib o‘tilgan fikrlar elitaning mohiyatini ochib berishda muhim
ahamiyatga ega va elitaning paradigmasi vazifasini o‘taydi, deb aytishimiz
mumkin. Umuman aytganda, siyosiy elita bu imtiyozli kuch, resurslar,
boshqaruvda keng huquqlarga ega bo‘lgan va ushbu afzalliklari orqali jamiyat
hayotiga ta’sir o‘tkazishga qodir bo‘lgan yuqori martabali kishilar guruhidir.
Meritokratiya borasida so‘z borar ekan, ko‘z oldimizga faqat munosib kishilargina
e’tirof etiladigan, loyiqlargina rag‘batlantiriladigan jamiyat ko‘z oldimizga keladi.
Meritokratiya konsepsiyasi shaxslarni ularning faoliyati va jamiyatga qo‘shgan
hissasi bilan belgilanadigan, xizmatlari va qobiliyatlari asosida taqdirlash va tan
olish zarurligini ko‘rsatadi. Meritokratik jamiyatda teng imkoniyatlarga e’tobor
qaratiladi, ya’ni har bir kishi o‘z ko‘nikma va qobiliyatlarini, kelib chiqishidan
qat’iy nazar, namoyon etish uchun teng imkoniyatga ega bo‘lishi kerak. Bu
ko‘pincha kishilarning muvaffaqiyatga erishishi uchun zarur vositalarga ega
bo‘lishini ta’minlashda sifatli ta’lim va o‘quvmalakaviy dasturlarni joriy etishni
11
Ibragimov I.Q. Siyosiy elita va rahbarlik nazariyalari. – T.: Iqtisodiyot, 2018.
22

ko‘zda tutadi. Ta’lim va malaka meritokratik tizimlarda muhim rol o‘ynaydi.
Shaxsning faoliyati asosan darajalar, sertifikatlar yoki maxsus tayyorgarlik va
tajriba kabi ta’lim yutuqlari asosida baholanadi. Asosiy g‘oyasi shundan iboratki,
bilim va ko‘nikmalarni egallash uchun vaqt va kuch sarflaganlarga oldinda borish
imkoniyatini berish lozim. Meritokratiyada shaxslarning “ko‘tarilishi” odatda o‘z
ustida ishlash, kuchli mehnatga asoslanadi. O‘z qobiliyatlarini doimiy ravishda
namoyon etgan va ajoyib natijalarga erishgan shaxslar lavozimga ko‘tarilish,
yuqori maosh yoki boshqa e’tirof shakllari bilan taqdirlanadi. Bunday munosabat
raqobatni rag‘batlantiradi va shaxslarni doimiy ravishda o‘z malakalarini
oshirishga va mukammallikka intilishga undaydi. Hokimiyat va ta’sir mavqelariga
adolatli va shaffof jarayon orqali erishish kerakligini hisobga olgan holda
quyidagilar nazarda tutiladi:
- Teng imkoniyatlar: meritokratiya har bir kishi muvaffaqiyatga erishishi
uchun teng imkoniyatga ega bo‘lgan muhitni himoya qiladi. Buning negizida
kishilar o‘z qobiliyatlari va ko‘nikmalarini rivojlantirishi uchun zarur bo‘lgan
ta’lim, o‘z ustida ishlash va boshqa har qanday resurslardan teng foydalanish
imkoniyati yotadi.
- Adolatli raqobat: meritokratiya adolatli raqobatga urg‘u beradi. Bunda
kishilar o‘zlarining faoliyati va yutuqlari asosida baholanadi va mukofotlanadi.
Ya’ni qaror qabul qilish jarayonlarida nepotizm (shaxsiy tarafkashlik, tanish-
bilish), favoritizm va kamsitish rol o‘ynamasligi zarur.
- Shaxsiy javobgarlik: meritokratiya individual harakat va mas’uliyatga
ahamiyat beradi. Bunda kishilar o‘z yutuqlari uchun o‘zlari harakat qiladilar va o‘z
harakatlari uchun o‘zlari javobgar bo‘ladilar.
- Samaradorlikka asoslangan mukofotlar: merit tizimida mukofotlar va
hokimiyat lavozimlari shaxsning faoliyati va jamiyatga qo‘shgan hissasiga qarab
taqsimlanadi.
Yuqori natijalarga erishganlar ko‘proq etirof etiladi va mukofotlanadi.
- Shaffoflik va hisobdorlik: meritokratiya qaror qabul qilish jarayonlarida
shaffoflikni va hokimiyat lavozimlarida bo‘lganlar uchun javobgarlikni
23

ta’minlaydi. Unda qarorlar obyektiv mezonlar asosida qabul qilinishi va hokimiyat
tepasida turganlar o‘z hattiharakatlari uchun javob berishi nazarda tutiladi.
Meritokratiya tizimi ko‘pgina siyosat arboblari, kuchli siyosatchilar tomonidan
samarali tizim sifatida tan olinganligiga ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Masalan, Germaniya sobiq kansleri Angela Merkel o‘z nutqlarining birida
meritokratiya borasida quyidagi fikrlarni bildirgan: “Meritokratiya adolatli va
samarali jamiyat uchun juda zarur vositadir. U shaxslarning kelib chiqishi yoki
aloqalari emas, balki qobiliyat va yutuqlari asosida mukofotlanishini ta’minlaydi.”
Fransiya prezidenti Emmanuel Makron: “ Meritokratiya – kuchli hokimiyatning
asosidir. Bu tizim ko‘nikma va qobiliyatga ega bo‘lganlarga, ularning ijtimoiy yoki
iqtisodiy kelib chiqishidan qat’iy nazar, rahbarlik qilish imkoniyatini berilishini
ta’minlaydi.” Yaponiya sobiq bosh vaziri Sindzo Abe merit tizimi yapon xalqi
muvaffaqiyatlarining harakatlantiruvchi kuchi ekanligini, u shaxslarga o‘z
yutuqlari asosida yuksalish imkonini berishini, bu esa kuchli va raqobatbardosh
jamiyat sari yetaklashini alohida ta’kidlab o‘tadi. 12
Hokimiyat unga loyiq bo‘lganlarning qo‘lida bo‘lishi farovon jamiyatning
asosiy faktori ekanligi ham meritokratiyaning keng miqyosda tan olinishiga sabab
bo‘la oladi. Quyida o‘z xususiyatlari tufayli adolatli deb topilgan meritokratiyaning
siyosiy elitadagi muhim jihatlarini ko‘rib chiqamiz.
Siyosatshunoslik nuqtai nazaridan jamiyatlarda hokimiyat va ta’sir asosan
kichik shaxslar guruhi yoki tashkiloti tomonidan boshqarilishini ko‘rsatadi.
Hukmron sinf yoki hokimiyat elitasi deb ataladigan bu elita jamiyatning turli
jabhalarida, jumladan: hukumat, biznes, OAV va boshqa nufuzli institutlarda o‘z
ta’siriga ega. Ular davlat siyosatini shakllantirish va nazorat qilish bilan bir qatorda
turli vositalar, masalan, lobbichilik, moliya, resurslar taqsimoti va nazorati orqali
o‘z kuchlarini namoyon qiladilar. Siyosiy elita nazariyasiga tanqidiy
yondashuvchilarning fikricha, u murakkab siyosiy dinamikani haddan tashqari
soddalashtiradi va jamiyatdagi manfaatlar xilmaxilligi va kuch dinamikasini
hisobga olmaydi. Siyosiy qaror qabul qilish ko‘pchilik yoki keng jamoatchilikning
12
Jalolov M. Zamonaviy siyosiy tizimlar va boshqaruv modeli. – T.: Innovatsiya, 2022.
24

irodasi bilan emas, balki boylik, ijtimoiy mavqe yoki siyosiy aloqalar kabi muhim
resurslarga ega bo‘lganlardan tanlangan bir qancha shaxslar tomonidan amalga
oshiriladi. Aynan shu jihat tufayli ham meritokratiya biz uchun zarur, deb
tushuntirishadi. Ya’ni, siyosiy elitaning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni muhim
ekanligini, manfaatlar qarama-qarshiligini tiyib turish, ko‘pchilikning manfaatlari
ozchilik orqali hisobga olingan holda tartibga solinishi zarurligini ta’kidlab, bu
ozchilik guruhi hokimiyatga loyiq bo‘lgan malakali shaxslardan iborat bo‘lishi
zarur. Iqtisodiy imkoniyatlari cheklangan, “yuqoridagi katta shaxslar” bilan aloqasi
bo‘lmasa-da, o‘z sohasida yuqori malakaga ega bo‘lgan, “o‘z ishini biladigan” va
yetarli yutuqlarga erishgan kadrlar boshqaruv lavozimlariga jalb qilinsa, siyosiy
elita unga haqiqatdan loyiq bo‘lganlar bilan to‘ldirilsa, bu ham jamiyat ham davlat
taraqqiyotida hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Buning namunasi sifatida Singapur davlatining qisqa vaqt ichida erishgan
yutuqlarini keltirish mumkin . Bu davlatda shaxslar ijtimoiy maqom yoki siysoiy
aloqalar kabi omillarga emas, balki ularning qobiliyatlari va yutuqlariga qarab
tanlanadi va mamlakat siyosiy elitasi ham o‘z navbatida oliy ma’lumot va
malakali, iste’dodli shaxslardan tarkib topadi. Ayni vaqtda hukmron bo‘lgan Xalq
harakati partiyasi 1965yilda Singapur mustaqillikka erishganidan beri hokimiyat
tepasida bo‘lib, partiyaning muvaffaqiyati qobiliyatli yetakchilarni o‘ziga jalb etish
bilan bog‘liq deb ta’kidlanadi. Mamlakatda meritokratik jamiyat qurildi. Bu
Singapurga innovatsiyalar va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradigan yuqori
darajadagi iste’dodlarni jalb va saqlab qolish imkonini berdi. Shuningdek,
meritokratiyaga alohida e’tibor qaratilishi barcha singapurliklar uchun teng
sharoitlar yaratilib, qilingan mehnatlar munosib taqdirlanishini ta’minladi va
hukumatga nisbatan ishonch tuyg‘usini yanada oshirdi.
Buni statistik ma’lumotlar ham isbotlaydi: Singapur mustaqilligining
dastlabki yillarida aholining yarimi savodsiz, aholi jon boshiga yalpi ichki
maxsulot 516 AQSH dollarini tashkil qilgan. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining
2022-yilda e’lon qilgan xisobotlariga ko‘ra bu ko‘rsatkich 51 ming 162 AQSH
dollariga yetgan va jahon davlatlari orasida 11-o‘rinda qayd etilgan. Singapurning
25

meritokratiyaga sodiqligi nafaqat uning ta’sirchan iqtisodiy rivojlanishiga hissa
qo‘shdi, balki jamiyatda hamjihatlik va milliy g‘urur tuy’usini uyg‘otdi.
Merit tizimi orqali muvaffaqiyatga erishgan davlatlardan yana biri –
Germaniya . Mamlakatda meritokratiyaga alohida e’tibor qaratilishi unga yuqori
malakali va raqobatbardosh kadrlar tayyorlash imkonini berdi va shu mafkura
asosida kuchli ta’lim tizimi joriy etildi. Germaniyada kuchli shogirdlik tizimi ham
mavjud bo‘lib, bu odamlarga turli sohalarda amaliy ko‘nikma va tajriba orttirish,
ularni ishga joylash imkoniyatlarini yanada oshirish imkonini beradi. Undan
tashqari, kuchli ta’lim tizimi va eng yaxshi universitetlariga talabalarni iqtisodiy
imkoniyati emas, faqat ilmiy yutuqlari va qobiliyatlariga qarab tanlash tizimini
joriy qilgan Janubiy Koreya, kam ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam
ko‘rsatadigan, har tomonlama ta’minot orqali ularning tengligini ta’minlovchi
tizimga ega bo‘lgan Shvetsiyani ham misol sifatida aytib o‘tish mumkin. 13

Keltirib o‘tilgan misollar iqtisodiy taraqqiyot va adolatli hamda teng huquqli
jamiyat yaratishda meritokratiya muhimligini ko‘rsatadi. Insonlarni qobiliyat va
mehnatsevarligiga qarab taqdirlash orqali ularni o‘qish, malaka yig‘ish va
oshirishga undab, mamlakatda yuqori iste’dodlarni jalb etishi va ularni saqlab
qolishi, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashi, investitsiyalar olib kirishi, ijtimoiy
hamjihatlik va milliy g‘ururni mustahkamlashi o‘z tasdig‘ini topib kelmoqda. Tan
olish kerak, meritokratiya ham kamchiliklardan xoli emas. Bu tizim jamiyatning
kam ta’minlangan aholisi uchun imkoniyatlarning yetishmasligiga va buning
natijasida ijtimoiy va iqtisodiy tengsizliklarning kelib chiqishi va davom etishiga
olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, individual yutuq va qobiliyatlarga urg‘u
berilishi tufayli jamoaviy sa’y-harakatlar va hamkorlikning qiymati tushib ketishi
ehtimoli katta. Ijtimoiy birdamlik va hamjihatlikni buzadigan doimiy raqobat va
individualizm hissi ham yo‘q emas. Bu jamoaviy farovonlikdan ko‘ra shaxsiy
manfaatdorlik madaniyatini rivojlantirishi mumkin, bu esa ijtimoiy bo‘linishlarga
va unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmaganlarga empatiya yetishmasligiga olib keladi.
Yana bir jihat borki, meritokratik jamiyatda o‘zini doimo isbotlash va
13
Akhmedov A. Kadrlar siyosati va meritokratiya prinsipi. – “Siyosatshunoslik” jurnali, 2023, №2.
26

muvaffaqiyatga erishish borasida kuchli bosim bo‘lishi mumkin. Bu omil yuqori
darajadagi stress va xavotirga olib kelish ehtimoli mavjud, chunki odamlar
o‘zlarining mavqeini yoki imkoniyatlarini saqlab qolish uchun doimo
raqobatlashish va ustunlik qilish zarurligini his qilishadi. Meritokratiya ko‘pincha
ma’lum guruhlarning muvaffaqiyatga erishishiga to‘sqinlik qiladigan tizimli
muammolar va tarafkashliklarni e’tiborsiz qoldiradi. Irqi, jinsi va ijtimoiy-iqtisodiy
holat kabi shaxs resurs va imkoniyatini cheklashi mumkin bo‘lgan omillarni, ya’ni
shunday mafkuraviy qarashlar mavjud bo‘lgan jamiyat va tizimlar mavjudligini
bartaraf eta olmaydi, yoki shunchaki tan olmaydi.
Meritokratiyaga qarshi chiqqan yoki uning tamoyillariga zid siyosatni amalga
oshiradigan davlatlar ham yo‘q emas. Misol uchun, Xitoyda maxsus “guanxi”
aloqalar tizimi mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha martaba ko‘tarilishi va imtiyozlarni
qo‘lga kiritilishida muhim rol o‘ynaydi. Bu meritokratiya konsepsiyasiga putur
yetkazuvchi qarindoshchilik va tarafkashlik kabi g‘oyalarning natijasidir. Yana bir
misol, Shimoliy Koreyada hukmron rejim qat’iy iyerarxiyaga ega va hokimiyat bir
qancha muqim shaxslar qo‘lida to‘plangan. Rivojlanish va “ko‘tarilish”
imkoniyatlari ko‘pincha shaxsiy fazilatlar yoki qobiliyatlarga emas, balki rejimga
sodiqlikka asoslanadi. Saudiya Arabistoni kabi ba’zi mamlakatlarda oilaviy
aloqalar va qabilaviy mansublikka qattiq urg‘u beriladi, bu esa nufuzli shaxslar
bilan aloqalari yoki martabali oilalardan kelib chiqishi bo‘lmagan shaxslar uchun
imkoniyatlarni cheklashi mumkin.
Bundan tashqari, ba’zi mamlakatlar meritokratiyadan ko‘ra boshqa qadriyatlar
yoki tizimlarga ustunlik berishi mumkin. Misol uchun, Kuba yoki Vyetnam kabi
kommunistik mamlakatlarda ko‘pincha jamoaviy farovonlik va resurslarni teng
taqsimlashga urg‘u beriladi. Ba’zi hollarda meritokratiyaga qarshilik ijtimoiy
tengsizlik va mavjud tengsizliklarni davom etishidagi meritokratiyaning ham
hissadorligi haqidagi xavotirlardan kelib chiqishi mumkin. Bu tizim hokimiyat va
resurslarni ularga oldindan erishish imkoniyati mavjud bo‘lgan bir qancha shaxslar
qo‘lida to‘planishi va boshqalarni chetga surilishiga olib kelishi mumkin.
27

Shunga qaramasdan, meritokratiyaning ijobiy xususiyatlari ko‘lamining keng
ekanligini hisobga olib, uning natijasi o‘laroq rivojlanishning yangi bosqichiga
ko‘tarilgan davlatlarning tajribasidan kelib chiqib uni qo‘llab-quvvatlash va
amalda joriy etish bizga ijobiy natijalarni berishiga shubha yo‘q.
2.2.Davlat boshqaruvida meritokratiya tizimining xalqaro amaliyoti va
O‘zbekistonda amaliyotga tadbiq qilinishi.
1958-yilda nashr etilgan “Meritokratiyaning yuksalishi: 1870-2033 “ nomli
satirik insho ijtimoiy va siyosiy tafakkurda yangi kontseptsiyaning tug‘ilishini
ko‘rsatdi. Meritokratiya – “munosiblar hukmronligi”. Ingliz siyosatchisi va
sotsiologi Maykl Yang tomonidan tuzilgan, qo‘lyozma shaklida nashr etilgan kitob
Britaniya jamiyatining 20 va 21-asrlar boshlaridagi o‘zgarish haqida hikoya qiladi.
Maykl Yang o‘z ishida zamonaviy jamiyat meritokratik raqobati doirasida
boshqalarni, xususan, xayriya, tenglik, hamjihatlik, mehr-oqibatni siqib
chiqaradigan intellektual qobilyat va aqlni ustun qiymat sifatida ta’riflashga qarshi
chiqadi. 14
Postindustrial nazoratchi Daniel Bell va “munosib hukmronlik” ning boshqa
tarafdorlari meritokratik jamiyatda har kim o‘ziga munosib pozitsiyani egallaydi,
deb ta’kidlaydilar. Musobaqa oxirida natijalar tengligini qo‘llab-quvvatlaydigan
tenglikdan farqli o‘laroq, meritokratiya startdagi imkoniyatlar tengligini himoya
qiladi. Shuning uchun aynan u jamiyatning eng adolatli tuzlishi hisoblanadi. Maykl
Yang esa, bu yondashuv cheklangan qadryatlarni ochib beradi deb hisoblaydi.
Maykl Yangning inshosida meritokratiyaga qarshi chiqqan odamlarning majlisida
ta’kidlanishicha, odamlarga nafaqat bilim va aqliy qobiliyat, balki boshqa
fazilatlar: jasorat va mehribonlik, sezgirlik va xayol, saxiylik va hamdardlik bilan
baho berish kerak.
Meritokratiya – bu barcha fazilatlarning ahamiyatini inkor etishga asoslangan
hokimiyat. Bundan tashqari, u odamlar o‘rtasida birdamlik uchun joy bo‘lmagan
mafkura vazifasini bajaradi. Bu raqobatga asoslangan: yuqori ijtimoiy mavqega va
hayot sifatiga ega bo‘lish uchun inson doimiy ravishda qobiliyatlarini
14
https://fs2.american.edu/dfagel/www/class%20readings/weber/politicsasavocati on.pdf
28

rivojlantirishi va ulardagi boshqa odamlardan ustun bo‘lishi kerak. Shuning uchun
meritokratiyaning ildizlari kollektivda emas, balki individual boshlanishda. Shu
ma’noda u o‘zining raqobati, yetakchi mavqeini saqlab qolish uchun doimiy o‘sish
talabi bilan kapitalizmga yaqin mafkura vazifasini bajaradi. Yuqoridagi fikrlarni
umumlashtirib, meritokratiyani “munosiblar hukmronligi” deb baholash mumkin.
Kapitalizm ruhida meritokratiya birdamlik g‘oyasi bilan mos kelmaydi.
Kanadalik faylasuf Kay Nelsen ta’kidlashicha, fundamental darjada bunday
jamiyat g‘ayriinsoniydir. Odamlar bir-birlari bilan deyarli barcha sohalarda doimo
raqobatlashganda, doimo samarali jamiyat va undan samaradorlikka intilish
doirasida baholanib, saralanib va tartiblanib turilsa, bu g‘ayriinsoniydir. Amaliyot
shuni ko‘rsatadiki, AQSHda meritokratiya prinsipi allaqachon hayotga tatbiq
etilgan va har bir amerikalikning shaxsiy yutuqlari faqat uning qobiliyatiga,
mehnatsevarligiga, munosabati va ahloqiga bog‘liq ekanligiga ishonishadi.
Boshqaruv prinsipi – bu yerda eng qobiliyatli va intellektual rivojlangan
odamlar ijtimoiy kelib chiqishi, qarindoshligi, do‘stligi, moliyaviy boyligi, jinsi,
irqi yoki yoshidan qat’i nazar yetakchilik mavqeini egallaydi. Bu prinsip asosan
kompetensiyaga asoslangan. Meritokratiya tamoyillariga amal qiladiga
boshqaruvda xodimlar o‘z vazifasiga yuqori ishtiyoqi, layoqati bo‘lishi, avtonom
ishlashi va nafaqat hamkasblarni, balki kezi kelganda xo‘jayinlarini ham o‘rinli,
asosli tanqid qilishi kerak. U doimiy rivojlanish martaba zinapoyasidan yuqoriga
ko‘tarilishning garovidir.
Masalan, AQSh ning “Silikon vodiysi” aynan meritokratiya prinsipi asosida
faoliyat ko‘rsatadigan tashkilotdir. Agar siz bu yerga aniq bir maqsad bilan kelgan
bo‘lsangiz, qaysi oiladan, mamlakatdan ekanligingiz va qancha pulingiz borligi
muhim emas. Agar siz boshlang‘ichga muvafaqqiyataga erisha olsangiz, unda siz
keyinchalik ham katta muvafaqqqiyatlarga erishasiz, - deydi Stenford
universitetining professori Lesli Berlin .
Bugungi kunda meritokratiya atamasi zamonaviy jihatlari quyidagilarni
anglatadi:
29

- Shaxsning faqat jismoniy, intellectual qobiliyatlari bilan belgilanadigan
tizim;
- Bu davlat xizmatchilarining kadrlar zaxirasini to‘ldirish uchun ijtimoiy
mavqeidan qat’i nazar, eng iste’dodli va istiqbolli shaxslarni davlat boshqaruviga
tanlash va joy-joyiga qo‘yish tizimidir.
Hozirda ko‘plab olimlar meritokratiya kelajakda davlat va jamiyatni
boshqarishning yorqin namunasi ekanligiga ishonishadi. Eng qobiliyatli odamlar
eng yaxshi natijalarga erishishlari mumkin va shunga ko‘ra, barcha fuqarolarning
ijtimoiy farovonligi oshadi. Shunday qilib, ko‘plab olimlar tomonidan
meritokratiya – inson uchun ham, jamiyat uchun ham eng yaxshi natijalarga
erishish uchun adolatli tizim sifatida taklif qilinmoqda. Meritokratiya prinsipi –
barcha yosh, qobiliyatli va mehnatsevar kadrlarga har tomonlama rivojlanishi va
jamiyat farovonligiga xissa qo‘shish imkoniyatini beradi. Misol tariqasida
Singapur tajribasini tahlil qilaylik. Singapur dunyoda birinchi bo‘lib davlat
boshqaruvini “siyosiy meritokratiya”, deb e’lon qilgan yagona mamlakatdir. Ushbu
hodisaning o‘ziga xosligi shundaki, tabiiy ravishda siyosiy va iqtisodiy sohada
ishlash uchun iqtidorli kadrlar ishga taklif etildi. Singapurning innovatsion
rivojlanishida “siyosiy nazariya” ni tubdan yangi liberal g‘oyalar bilan yo‘g‘rilishi
katta ahamiyat kasb etdi. Singapur davlat rahbarlari nazariy jihatdan “yaxshi”
demokratik va “yomon” avtoritar rejimlar o‘rtasidagi dixotomiyani rad etadilar.
Aksariyat olimlar meritokratiyani Singapur siyosiy tizimini kelajakda
rivojlantiruvchi eng yaxshi prinsip, deb bilishadi. Singapurning ham sonly aholisi
va cheklangan resurs bazasini hisobga olgan holda mamlakatni moxir iste’dodli va
eng yaxshi xususiyatlarga ega kadrlar boshqarishi kerak, degan xulosaga keladi. 15
Ushbu vaziyatni Li Syan Lunning o‘zi yaxshi ta’riflagan: “Singapur – bu
tug‘ilganidan olingan boylik va imtiyozlarga egalik qilish emas, balki mehnat va
e’tiborga asoslangan jamiyatdir. U elitar davlat imkoniyatlaridan xalq
manfaatlariga muvofiq foydalanishni boshqarish, rejalashtirish va nazorat qilishni
15
https://www.forwardsingapore.gov.sg/stories/revisiting-meritocracy
30

ta’minlaydilar. Ushbu guruh bizning cheklangan manbalarimizdan foydalanadi,
ular bizning jamiyatimizda katalizator bo‘lib xizmat qilishi mumkin, bu esa bizga
imkon bermaydigan ijtimoiy tashkilotning Singapurda xizmat ko‘rsatishini
ta’minlaydi . Ma’lumki, Singapurda tabiiy boyliklari yo‘q va ushbu prinsip
Osiyoda ikkinchi eng yuqori turmush darajasini ta’minlaydi. Boshlang‘ich davrda
davlat loyihalarini rejalashtirish va amalga oshirishda asosiy og‘irlik 300 ta muhim
bo‘lgan shaxslarning zimmasiga tushdi. Bu odamla o‘rta va kambag‘al sinf
oilalariga mansub edilar. Ular turli qabila va ijtiomiy guruxlardan kelib chiqqan.
Singapur tarixida bu odamlar o‘zlarining alohida xizmatlari, mehnatsevarligi va
yuqori intellektual ko‘rsatkichlari, fidoiyligi tufayli hokimiyatga keldilar”.
Zamonaviy siyosatshunoslikda – siyosiy meritokratiyaning asosiy g‘oyasi shundan
iboratki, hamma ta’lim olish va siyosiy tadbirlarda qatnashish uchun teng
imkoniyatlarga ega bo‘lish kerak, ammo hamma ham siyosiy qarorlarni qabul
qilishga to‘liq javobgarlik bilan yondashishda teng imkoniyatga ega emas. Bundan
shunday xulosa kelib chiqadiki, ushbu nazariy paradigm doirasida davlat
siyosatining yetakchi yo‘nalishlaridan biri – b qobiliyatli kadrlarni izlash va
tanlash, shuningdek ularga o‘z davlatlariga eng samarali xizmat qilishlari uchun
sharoit yaratishdir. Singapur jamiyati munosib elitistik davlatlardan biri
hisoblanadi. U siyosiy sohada ko‘plab kadrlarga ehtiyoj sezadi va kelgusida
munosib kadrlar davlat boshqaruvida kata yutuqlarga erishadi. Ushbu yondashuv
Singapurdagi Xitoy diasporasining konfutsiylik ideallariga mos keladi. Singapur
Bosh vaziri Li Syan Lun shunday tushuntiradi: “Ko‘plab konfutsiy ideallari biz
uchun haligacha muhim bo‘lib, o‘z ahamiyatini hali yo‘qotmagan. Bunga xalq
oldida burchni ado etadigan, aholining ishonchi va hurmatidan bahramand bo‘lgan
oliyjanob kishilar tomonidan olib borilayotgan davlat boshqaruvi prinsipi misol
bo‘la oladi” .
Singapur siyosiy tizimi shunday tuzilganki, u nafaqat konfutsiy qadriyatlariga
asoslanib, balki qobiliyatli, layoqatli va insonparvar rahbarlarni tanlash bilan
shug‘ullanadi. Shuningdek, u qat’iy nazorat qilinadigan ommaviy axborot
vositalari, yig‘ilishlar erkinligini keskin cheklash va siyosiy muholifat vakillariga
31

qarshi qat’iy kurash kabi o‘ta munozarali choralarga tayanadi. Siyosiy
meritokratiya boshqa mamlakatlarda, ayniqsa konfutsiy merosiga ega bo‘lgan
mamlakatlarda olib borilayotgan siyosiy islohotlarga ta’sir qilishi mumkin va
hattoki ta’sir qilishi kerak, deb ishonishadi. Bunday qarashlar Singapur va Xitoyda
ko‘proq shakllangan.
O‘tgan asrning 90-yillari boshida Xitoy rasmiylari muntazam ravishda
Singapurga malaka oshirish va hamkasblari bilan tajria almashish uchun tashrif
buyurishgan. Bunday aloqalar hamon davom etmoqda. Ular 1992-yilda tuman
hokimi va undan yuqori darajadagi 1200 dan ortiq xitoylik amaldorlar Nyangyang
shaxridagi Texnologiya universitetida o‘quv dasturlarini o‘zlashtirishgan,
shuningdek, boshqaruv iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi bo‘yicha dissertatsiyalar
yozishgan. Ularning aksariyati hozirda Xitoy hukumatida rahbarlik lavozimlarida
ishlamoqda. Albatta, Singapurning siyosiy qadriyatlari va institutlarini bir zumda
Xitoy kabi yirik davlatga tranzit qilish mukin emas, ammo Singapur siyosiy
tizimining ba’zi ijobiy jihatlari bugungi kunda chet elda to‘liq qo‘llanilgan.
Bugungi kunda “Singapur modelidan” qisman foydalanib kelinadi. Xitoyning
siyosiy tizimi so‘nggi yigirma yil ichida yanada meritokratik prinsiplarga
yaqinlashtirilgan. Masalaning yana bir muhim jihati shundaki, Singapurda
hukumat tarkibi kadrlar zaxirasini shakllantirish uchun mo‘ljallangan boshqa qator
institutlar ham mavjud. Ushbu muassasalar qatoriga “Davlat xizmati kolleji”
kiradi. Ushbu kollej 1971-yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning asosiy vazifasi
innovatsion muvafaqqiyatli biznes g‘oyalarni davlatni rivojlantirish va isloh qilish
bilan birlashtirish edi. Keyinchalik davlat xizmati kolleji davlat xizmati bo‘limida
va bosh vazir idorasida rasmiy kengashga aylandi. Ushbu qoida 2001-yil oktabr
oyida qabul qilingan “Davlat xizmati kolleji to‘g‘risida”gi qonunda
mustahkamlangan. 16
Singapurda samarali siyosiy hokimiyatni yaratshning yana bir muhim vositasi
murabbiylik instituti edi. Bu borada 2004-yilda vazir-murabbiy lavozimini
egallagan Li Kuan Yu ning harkati ham dalolat beradi. Davlat xizmati kollejida
16
https://engelsbergideas.com/notebook/imperial-germany-mighty-power-ormodern-meritocracy/
32

menejerlarga murabbiylik mahoratini oshirish, o‘z qo‘l ostidagi hodimlar bilan
o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va rivojlantirishga imkon beradigan maxsus
murabbiylik dasturlari amal qiladi.
Li Kuan Yu ta’kidlaganidek, davlat xizmatchisining obro‘si yuqori ish xaqi
evaziga yaratilgan. Bunga mansabdor shaxslarning xizmat xaqini yirik firmalar
rahbarlarining oylik maoshlari bilan tenglashtirish natijasida erishildi. Bunday
siyosat nafaqat jamiyatdagi ijtimoiy keskinlikni pasaytiradi, balki korrupsiyaga
qarshi kurashga ham katta yordam berdi. Masalan bugungi kunda ofis
ishchilarining ish xaqi o‘rtacha 5000 dollarni tashkil etadi, xuddi shu funksional
vazifalarga ega bo‘lgan boshqa davlat lavozimlarida ishlaydigan xodimlarning ish
xaqi eng kami 5000 AQSh dollarni tashkil etadi.
Li Kuan Yu mamlakatning birinchi Bosh vaziri shunday deydi: “Agar siz
Singapur muvafaqqiyatli bo‘lishini istasangiz, eng yaxshi va eng munosib
kadrlarga ehtiyoj sezadigan ish topishga imkon beradigan tizim yaratishingi
kerak.” Qizig‘i shundaki, bu atama birinchi marta Singapur parlamentida 1971-
yilda ishlatilgan. Li Kuan Yu ta’kidlaganidek: kelinglar biz odamlarni
mukofotlaylik va mansabda o‘sish uchun imkoniyat yarataylik, xizmat faqat
maoshga asoslangan bo‘lsin, hattoki, qashshoq bo‘lgan, ammo qobiliyatli insonlar
uchun keng imkoniyatlar yarataylik. Boshqacha aytganda – nafaqat meritokratiya
tamoyillariga asoslangan jamiyat quraylik, balki “meritokratiya+jamiyat” bo‘lsin,
degan g‘oyani ilgari surgan.
Meritokratiyani turli xil yo‘llar bilan tushinish va amalga oshirish mumkin.
Uni baholashda keng miqyosda ham davlat xizmatini isloh qilish bilan yanada
aniqroq munosabatda bo‘lganda, u muayyan vaziyatda qanday tavsiflanganiga
alohida e’tibor qaratish kerak. Meritokratiyani tushunish va amalda qo‘llash usuli
uni amalga oshirish natijalariga ta’sir qiladi. Shuningdek, davlat xizmatini isloh
qilishda meritokratiyani qanday tushunilishi va qo‘llanilishiga bevosita bog‘liq.
Bu, shu jumladan juda katta tarixiy va siyosiy ahamiyatga ega. Demak,
meritokratiya boshqaruv tizimi samaradorligi va natijalarini shakllantirishga ijobiy
ta’sir etuvchi omillardan biridir.
33

Bugungi kunda O‘zbekistonning davlat boshqaruvi sohasida davlat rahbari
tomonidan ilgari surilgan chora-tadbirlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha aniq
maqsadli siyosat olib borilmoqda, ya’ni meritokratiya prinsii bo‘yicha davlat
xizmatiga tayinlash tizimi mavjud. Bugungi kunda davlat xizmatchilariga xaq
to‘lash va rag‘batlantirishning yangi tizimga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Shuningdek, professional davlat apparati shakllanishi davlat xizmatining ahloqiy
me’yorlari tizimini yanada takomillashtirmasdan muvafaqqiyatli, deb bo‘lmaydi.
Shuning uchun ham O‘zbekistonda davlat xizmatchisining faoliyati, maqomi,
ahloq kodeksi va boshqa jihatlarini ochib beruvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar
ishlab chiqish zarur. Unda davlat xizmatchiarining xatti-harakatlari, shu jumladan
korrupsiya xavfini minimallashtirishga oid ko‘plab amaliyotlar aks ettirilishi joiz.
“Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbarni
– bu Bosh vazir yoki uning o‘rinbosarlari bo‘ladimi, hukumat a’zosi yoki hududlar
hokimi bo‘ladimi, ular faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lib qolishi kerak “.
“Biz partiyalar safini bilimli, tashkilotchi va vatanparvar yosh kadrlar bilan
to‘ldirishimiz lozim. Siyosiy partiyalar hodimlari partiya ishida toblanishi, shundan
so‘ng davlat organlari va hokimliklar tizimidagi turli lavozimlarg, jumladan,
deputatlik lavozimlariga asosiy zaxira bo‘lishlari darkor. Bu partiyada ishlash
uchun asosiy omil va rag‘bat bo‘lib xizmat qilishi kerak” .
Ilmiy doiralarda shunday fikr borki, davlat boshqaruvida professional
byurokratiya korrupsiyani kamaytirishga yordam beradi, chunki u amaldorlar va
siyosatchilar o‘rtasida manfaatlarning bo‘linishini keltirib chiqaradi. Bizning
fikrimizcha, bu masalaning yechimi emas.
Meritokratiya tizim yuqori ma’lumotli nomzodlarni jalb qilishga ham yordam
berishi mumkin. Bu juda muhimdir, chunki davlat xizmatchilarining halol va
samarali ishlashi, o‘z navbatida, soliq tushumlarining, ko‘payishi, korrupsiyaning
kamayishi, davlat moliyasini samarali boshqarish va yuqori iqtisodiy o‘sishga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda davlat boshqaruvida gendr tengligini
ta’minlash qonuniy asosga egaligi belgilab qo‘yildi. Bu esa meritokratiya
tamoyillarini O‘zbekistonda amaliyotga tadbiq qilishda ayollarning keng ishtiroki
34

ta’minlanishiga zamin yaratdi. Boshqaruv sohasia ayollardan ham kuchli davlat
arboblari chiqishi bu meritokratiya nazariyasi amaliyotda aks etishining xosilasidir.
“Hammamiz yaxshi tushunamizki, oldimizda turgan keng ko‘lamli vazifalarni
bajarish uchun kadrlar bilan ishlashning butun tizimini takomillashtirishga doir bir
qator ishlarni albatta amalga oshirishimiz kerak. Hozirgi vaqtda davlat va
hokimiyat idoralarida ko‘p hollarda kadrlar salohiyatidan foydalanish, ularning
vazifa va vakolatlari taqsimoti oqilona va samarali yo‘lga qo‘yilmagani
sezilmoqda. Eng yomoni, bu holat ishimizga halaqit bermoqda. Bir idorani
qarasangiz, ish ko‘p, vazifa ko‘p, lekin ishlaydigan odam, kadr yetishmaydi.
Bunday noto‘g‘ri ish taqsimotiga mutlaqo chek qo‘yishning vaqti yetdi. Har bir
davlat xizmatchisi o‘zining burchi va majburiyatini aniq-ravshan bilishi, soda qilib
aytganda, o‘z arvasini o‘zi tortishi lozim”. Shu bilan birga, boshqaruv tuzilmalarini
fuqarolik jamiyati institutlari nazoratidan ozod qilish imkoniyati mavjud. Bu
prezidentlar va bosh vazirlar o‘zlarini keyinchalik jamoat va siyosiy arboblar
sifatida ko‘rishni boshladilar. “Bu borada hududiy boshqaruv organlari, eng
avvalo, mamlakatimiz tuman va shaharlari hokimliklari uchun malakali kadrlar
tayyorlashga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun Oliy ta’lim muassasalari
tizmi bilan birga, mamlakatimizdagi 6 ta akademiy, Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Korporativ boshqaruv ilmiy-ta’lim markazi kabi tashkilotlarning
ilmiyamaliy salohiyati va imkoniyatlarini yanada faol safarbar eish darkor. Shu
o‘rinda aytish kerakki, Prezident huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi o‘ziga
yuklatilgan vazifani mutlaqo uddalamayapti, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Shuning uchun
ushbu akademiyani ham, uning ish uslubini ham tubdan o‘zgartirish va rahbar
kadrlarini qayta ko‘rib chiqish lozim” .
O‘z tarixida rivojlanishning “Milliy tiklanishdan milliy yuksalish” yo‘liga
o‘tgan O‘zbekistonda davlat boshqaruvini modernizatsiyalash, ya’ni siyosiy
islohotlar birlamchi o‘rindagi vazifa hisoblanadi. Chunki siyosiy islohotlar
samarador davlat boshqaruvini qaror toptirishga, bu esa, o‘z navbatida, korrupsiya
darajasini pasaytirishga olib keladi. Samarador davlat boshqaruvi, qonun
ustuvorligi, korrupsiyaga qarshi kurash – bularning barchasi barqaror taraqqiyotga
35

erishish uchun zarurdir . Davlat boshqaruvidagi samaradorlik ko‘p jihatdan mas’ul
lavozimlarga qo‘yilayotgan boshqaruv kadrlarining kompetentlik darajasiga
bog‘liqdir. Biz tadqiq etayotgan meritokratiya tizimining bosh maqsadlaridan biri
aynan kadrlardagi kompetentlik darajasini aniqlashga qaratilgan. Shu boisdan
O‘zbekistonda davlat boshqaruvini takomillashtirish jarayonida meritokratiya
tizimini keng yo‘nalishda joriy etish boshqaruv sohasini demokratik
modernizatsiyalash yo‘nalishining asosiy bo‘g‘inlaridan birini tashkil etadi. Davlat
boshqaruvini modernizatsiyalash, ya’ni zamon talablariga moslashtirish eng avvalo
mazkur yo‘nalish borasida siyosiy-huquqiy asoslarning shakllantirishga bog‘liqdir.
Bu borada meritokratiya tizimi ham istisno hisoblanmaydi. Zeroki, har qanday
siyosiy islohotning o‘zagi uning huquqiy asosi bo‘lib, islohotning tizimliligini va
tadrijiyligini ta’minlaydi.
O‘zbekistonda davlat boshqaruvida meritokratiya tizimini joriy etish bo‘yicha
siyosiy-huquqiy mezonlarning birinchisi 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi bo‘lib, uning Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish deb
nomlangan birinchi ustuvor yo‘nalishining 1.2-bandi bevosita “Davlat boshqaruvi
tizimini isloh qilish”ga bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu bandda belgilab berilgan
quyidagi vazifalar bilvosita ushbu tadqiqot mavzusiga oiddir: “davlat boshqaruvini
markazlashtirishdan chiqarish, davlat xizmatchilarining kasbiy tayyorgarlik,
moddiy va ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish hamda iqtisodiyotni tartibga
solishda davlat ishtirokini bosqichmabosqich qisqartirish orqali davlat boshqaruvi
va davlat xizmati tizimini isloh qilish “.
2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini «Xalq bilan muloqot va inson
manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturining 16-bandida
belgilangan «Davlat xizmati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni
loyihasini ishlab chiqish vazifasi hamda ushbu qonun tashabbusining biroz
o‘zgargan holatda jamoatchilik muhokamasidan o‘tgan “Davlat fuqarolik xizmati
to‘g‘risida” qonun loyihasi bevosita meritokratiya tizimini joriy etishga qaratilgan
36

bo‘lib, Harakatlar strategiyasi asosida ishlab chiqilayotgan asosiy huquqiy mezon
sifatida xizmat qila olishi kutilmoqda. 17
2017-yil 8-sentabrda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning PF-5185-sonli Farmoni bilan
tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi davlat
boshqaruvida meritokratik tizimni joriy etish va shu orqali boshqaruv hokimiyatini
modernizatsiyalash, uni yangi zamon talablariga javob beradigan darajaga
ko‘tarish yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi. Konsepsiyaga ko‘ra, davlat boshqaruvi
tizimini tubdan isloh qilish belgilangan 6 ta asosiy yo‘nalishlarining so‘nggi
oltinchisi “Professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, ijro
etuvchi hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan
mexanizmlarini joriy etish”ga bag‘ishlangan bo‘lib, unda qayd etilgan quyidagi
vazifalar bevosita davlat boshqaruvida meritokratik tizimni amalga tatbiq etishni
ko‘zda tutadi:
1. Ijro etuvchi hokimiyat organlari, shu jumladan, ularning tarkibiy va
hududiy bo‘linmalarini tashkil etish va tugatishning ma’muriy apparat, budjet
yuklamasi asossiz oshishi va davlat boshqaruvini byurokratlashtirishning oldini
olishga qaratilgan aniq mezonlari hamda tartib-taomillarini joriy etish.
2. Real ehtiyoj, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga salbiy ta’sirga yo‘l qo‘ymaslik,
respublika va hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidagi
nomutanosiblikni bartaraf etish, shuningdek, kadrlar va moddiy resurslarning
to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlashni hisobga olgan holda, ijro etuvchi hokimiyat
organlari, ularning tuzilmalari va bo‘linmalarini optimallashtirish.
3. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlarining O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tegishli departamentlari bilan o‘zaro hamkorligi
mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish hisobiga biriktirilgan
sohada davlat siyosati amalga oshirilishi uchun ularning mustaqilligi hamda
javobgarligini oshirish .
17
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-sonli Farmoni “Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”, 2019-yil 3-oktabr.
37

O‘zbekistonda boshqaruv tizimiga meritokratiya tamoyilini keng joriy etish
bo‘yicha navbatdagi siyosiy-huquqiy mezon O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 3 oktabrdagi PF-5843-sonli “O‘zbekiston Respublikasida
kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni hisoblanadi. Ushbu farmon davl at fuqarolik
xizmati samaradorligini oshirish, davlat organlari va tashkilotlarining malakali
kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasida va O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy
islohotlar konsepsiyasida belgilangan vazifalarni izchil amalga oshirish bo‘yicha
ishlab chiqilgan bo‘lib, unda O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosatini va
davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirishga oid birinchi navbatdagi
chora-tadbirlar Dasturi qabul qilingan va ushbu Dastur mamlakatda boshqaruv
tizimida meritokratik tamoyillarni amalga joriy qilishda muhim bosqich bo‘lib
xizmat qilmoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi xulosalarni keltirib chiqarish kelish
mumkin:
• O‘zbekistonda davlat boshqaruvida meritokratiya tizimini joriy etishning bir
qancha siyosiy-huquqiy mezonlari, jumladan, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi, Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik
xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni
ishlab chiqildi va qabul qilindi;
• Davlat boshqaruvini modernizatsiyalashning hozirgi holati sohaga
meritokratik tizimni joriy etish uchun aniq muddatga mo‘ljallangan maxsus
konsepsiya ishlab chiqishni taqozo etmoqda;
• 2020 -yil iyun oyida jamoatchilik muhokamasi yakunlangan
“Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni
loyihasining parlament muhokama jarayonida mazmunan yanada boyitish hamda
38

tezroq amalga joriy etish lozimdir. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda meritokratiya
nazariyasini anchagina rivojlangan deyish mumkin. Ayniqsa, ushbu nazariyani
huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydigan O‘zbekistin Respublikasi qonunlari,
Prezident Qaror va Famonlari qabul qilingan. Xususan, Prezidentimiz Sh.
Mirziyoyevning 2017-yil 8-avgustida “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasida boshqaruv kadrlarini tayyorlash,
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishning samarali tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonini imzoladi. Bugungi kunda
meritokratiya nazariyasini O‘zbekistonda qo‘llanishi Davlat boshqaruvi
akademiyasi misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Unda o‘qitish tizimi islohotlarning
hozirgi talabidan kelib chiqib tubdan takomillashtirilmoqda. O‘quv rejasi va
dasturlari boshqaruv kadrlarni milliy qadriyatlarni o‘zlashtirganlik, tizimli fikrlash
qobiliyati, boshqaruv professionalligi, liderlik, moslashuvchanlik kabi mezonlar
asosida tayyorlash e’tiborga olingan holda tuzilgan.
XULOSA
Siyosiy elita jamiyat hayotida yetakchi rol o‘ynovchi, muhim siyosiy
qarorlarni qabul qiluvchi va ularni amalga oshiruvchi ijtimoiy qatlam sifatida
davlat boshqaruvida alohida o‘rin tutadi. Elita vakillarining kasbiy malakasi,
intellektual salohiyati, axloqiy fazilatlari va boshqaruv madaniyati jamiyat
taraqqiyoti va barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Shu nuqtayi
nazardan, siyosiy elita tarkibining shakllanishi faqatgina tasodif yoki shaxsiy
aloqalarga asoslangan bo‘lmasligi, balki ochiq, adolatli va salohiyatga tayanuvchi
tizim asosida tashkil etilishi lozim. Bu esa, avvalo, meritokratiya tamoyilini joriy
etishni taqozo etadi.
Mazkur kurs ishida siyosiy elita tushunchasining nazariy asoslari, uning
tarixiy shakllanish bosqichlari, turlari va funksiyalari tahlil qilindi. Shuningdek,
meritokratiya tamoyilining mazmuni, tarixiy ildizlari, zamonaviy siyosiy
tizimlardagi o‘rni va uni qo‘llashdagi samaradorlik omillari chuqur o‘rganildi.
39

Turli mamlakatlar, xususan, AQSh, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya va Singapur
tajribalari asosida meritokratik yondashuvlar samarali siyosiy elita shakllanishiga
xizmat qilayotgani amaliy misollar orqali ko‘rsatib berildi.
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, meritokratiya tamoyiliga asoslangan elita
shakllanishi: siyosiy qarorlar sifatini oshiradi; korrupsiyaning kamayishiga olib
keladi; jamiyatda ishonch muhitini mustahkamlaydi; iqtidorli yoshlarni
rag‘batlantiradi; ijtimoiy adolat tamoyillarini mustahkamlaydi.
O‘zbekiston sharoitida olib borilayotgan islohotlar ham aynan shu
yo‘nalishda olib borilmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning nutqlarida
ta’kidlanganidek, davlat boshqaruvida halollik, bilim, fidoyilik va mas’uliyat
asosiy mezonlar bo‘lishi shart. Yangi kadrlarnini tanlashda shaffoflikni ta’minlash,
yoshlar salohiyatini to‘liq ochishga xizmat qiluvchi tizimlarni joriy etish, “xalq
xizmatkori” bo‘lish g‘oyasini amalda qaror toptirish orqali meritokratik
yondashuvning kuchayib borayotganini ko‘rish mumkin.
Kurs ishining natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi:
Meritokratiya — bu jamiyatni boshqarishga layoqatli, bilimli, intellektual
salohiyatga ega shaxslarni jalb etish tamoyilidir. Siyosiy elitaning samarali
faoliyati, asosan, ushbu tamoyilning qanday darajada amalda qo‘llanilishiga
bog‘liq. O‘zbekiston siyosiy tizimida so‘nggi yillarda kadrlarga bo‘lgan talablar
tubdan o‘zgarmoqda va bu, o‘z navbatida, elita shakllanishida yangi bosqichga
o‘tishga turtki bo‘lmoqda. Meritokratik tizimni to‘liq joriy etish uchun kuchli
qonunchilik bazasi, shaffof baholash mezonlari, ijtimoiy adolatni ta’minlovchi
mexanizmlar zarur.
Kadrlar tanlovida ochiq tanlov tizimini kengaytirish; Davlat xizmatchilari
uchun malaka oshirish va qayta tayyorlash dasturlarini kuchaytirish; Faol yoshlar
va ayollarni siyosiy jarayonlarga keng jalb etish; Korrupsiyaga qarshi kurashda
qat’iy chora-tadbirlarni davom ettirish; Meritokratiyani ilmiy asoslash va targ‘ib
qilishga qaratilgan tahliliy tadqiqotlar doirasini kengaytirish.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, siyosiy elita shakllanishida meritokratiya
tamoyiliga rioya etish O‘zbekiston uchun strategik muhim masala bo‘lib, bu
40

yo‘ldagi harakatlar jamiyatning demokratik rivoji va barqaror taraqqiyotini
ta’minlashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot va bunyodkorlik yo‘li. – T.:
O‘zbekiston, 2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – T.: O‘zbekiston, 2016.
3. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga
Murojaatnomaslari. 2017–2024 yillar. – rasmiy.gov.uz
4. Mirziyoyev Sh.M. Davlat boshqaruvida islohotlar – xalq manfaatlariga xizmat
qiladi, 2022-yil 28-yanvar. – https://president.uz
5. Mirziyoyev Sh.M. Lavozimga kirishish marosimidagi nutqi, 6-noyabr 2021-yil.
– https://president.uz
II. Qonuniy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (2023-yilgi tahriri). – T.: Adolat,
2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni,
2022-yil 5-avgust. – Lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi
Qonuni, 2017-yil 3-yanvar. – Lex.uz
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-sonli Farmoni “Davlat
boshqaruvi tizimini isloh qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”,
2019-yil 3-oktabr.
5. Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 16-iyuldagi 589-sonli qarori “Davlat fuqarolik
xizmatchilarining malakasini baholash tartibi to‘g‘risida”.
III. Ilmiy adabiyotlar
1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet
2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet.
3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001.
41

4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet.
5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M.,
1993,236-bet.
6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000.
7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130-
betlar.
8. Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112-
113-betlar.
9. Osnovi Yevraziystva. -M, 2002.
10. Toshmatov Sh.R. Siyosatshunoslik asoslari. – T.: Yangi asr avlodi, 2020.
11. G‘ulomov B.T. Davlat va jamiyat boshqaruvi. – T.: Akademiya, 2019.
12. Ibragimov I.Q. Siyosiy elita va rahbarlik nazariyalari. – T.: Iqtisodiyot, 2018.
13. Jalolov M. Zamonaviy siyosiy tizimlar va boshqaruv modeli. – T.: Innovatsiya,
2022.
14. Akhmedov A. Kadrlar siyosati va meritokratiya prinsipi. – “Siyosatshunoslik”
jurnali, 2023, №2.
IV. Internet manbaalari
1.https://fs2.american.edu/dfagel/www/class%20readings/weber/politicsasavocati
on.pdf
2. https://www.forwardsingapore.gov.sg/stories/revisiting-meritocracy
3.https://engelsbergideas.com/notebook/imperial-germany-mighty-power-
ormodern-meritocracy/
42

Siyosiy elitaning shakllanishida meritokratiya tamoyili

Sotib olish