Fuqarolar huquqlarini himoyalash - Siyosatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	75.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Siyosatshunoslik

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Fuqarolar huquqlarini himoyalash

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. FUQAROLAR HUQUQLARINI HIMOYALASHNING NAZARIY-
HUQUQIY ASOSLARI .......................................................................................... 4
1.1. Fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasi va ahamiyati .......................... 4
1.2. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari ................................. 8
1.3. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning xalqaro-huquqiy jihatlari .................. 13
II BOB. O’ZBEKISTONDA FUQAROLAR HUQUQLARINI HIMOYALASH
TIZIMI ................................................................................................................... 18
2.1. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining shakllanishi va rivojlanishi ............. 18
2.2. Fuqarolar huquqlarini himoyalashda davlat organlari va nodavlat
tashkilotlarning roli ............................................................................................... 22
Davlat organlari ................................................................................................................................. 22
Nodavlat tashkilotlar ......................................................................................................................... 25
2.3. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning sud yo’li bilan ta’minlanishi ............ 27
Fuqarolar huquqlarini himoyalashda sudning roli ............................................................................. 27
Fuqarolar huquqlarini himoyalashda sudlarning tizimi ...................................................................... 28
Fuqarolar huquqlarini sud yo’li bilan himoyalash tartibi .................................................................... 30
III BOB. FUQAROLAR HUQUQLARINI HIMOYALASHNI
TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI ................................................................. 31
3.1. Fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlarini takomillashtirish
muammolari ........................................................................................................... 31
3.2. Xorijiy mamlakatlar tajribasida fuqarolar huquqlarini himoyalash amaliyoti
............................................................................................................................... 33
Skandinaviya mamlakatlari tajribasi .................................................................................................. 33
Germaniya tajribasi ............................................................................................................................ 33
AQSh tajribasi .................................................................................................................................... 33
Janubiy Koreya tajribasi ..................................................................................................................... 34
Yaponiya tajribasi .............................................................................................................................. 34
3.3. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini yanada
takomillashtirish istiqbollari .................................................................................. 34
Qonunchilik bazasini takomillashtirish ............................................................................................... 35
Ombudsman institutini kuchaytirish .................................................................................................. 35

Sud tizimini isloh qilish ....................................................................................................................... 35
Fuqarolik jamiyati institutlarini qo’llab-quvvatlash ............................................................................ 35
Huquqiy ma’rifatni kuchaytirish ......................................................................................................... 36
Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish .......................................................................... 36
Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish ....................................................................................................... 36
XULOSA ............................................................................................................... 37
TAVSIYALAR ...................................................................................................... 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .......................................... 39
KIRISH
Mavzuni dolzarbligi : Fuqarolar huquqlarini himoyalash masalasi har qanday
demokratik jamiyatning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi . Insoniyat
tarixining uzoq davrlari mobaynida inson huquq va erkinliklarini tan olish,
himoyalash uchun kurashib kelgan. Bugungi kunda ham inson huquqlarini himoya
qilish masalasi o’z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Inson huquqlari universalligi va
ajralmasligi xalqaro huquqiy hujjatlarda e’tirof etilgan bo’lsada, amaliyotda
ularning buzilishi holatlariga ko’p duch kelinmoqda. Bu masala ayniqsa
raqamlashtirish, globallashuv va yangi texnologiyalar sharoitida yanada
dolzarblashmoqda. Shuningdek, fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlari
va vositalarini takomillashtirish zarurati ham bu mavzuning dolzarbligini
belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng inson huquq va
erkinliklarini himoya qilish borasida milliy qonunchilikni shakllantirish, xalqaro
huquqiy hujjatlarga qo’shilish, tegishli institut va mexanizmlarni yaratish bo’yicha
2

keng ko’lamli islohotlarni amalga oshirdi. Biroq, fuqarolar huquqlarini himoyalash
sohasida hali ham bir qator muammolar mavjud bo’lib, ularni bartaraf etish uchun
tizimli choralar ko’rish, mavjud mexanizmlarni takomillashtirish talab etiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi
fuqarolar huquqlarini himoyalashning nazariy-huquqiy asoslarini, mavjud
mexanizm va vositalarini, shuningdek, bu sohadagi dolzarb masalalarni kompleks
tahlil qilish hamda huquqlarni himoyalash tizimini takomillashtirish bo’yicha ilmiy
asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
 fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasi, ahamiyati va huquqiy
asoslarini o’rganish;
 fuqarolar huquqlarini himoyalashning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tahlil
qilish;
 fuqarolar huquqlarini himoyalashning milliy va xalqaro-huquqiy
mexanizmlarini o’rganish;
 fuqarolar huquqlarini himoyalashda fuqarolik jamiyati institutlarining rolini
aniqlash;
 raqamlashtirish sharoitida fuqarolar huquqlarini himoyalash masalalarini
tadqiq etish;
 fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini takomillashtirish istiqbollarini
belgilash.
Kurs ishning obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti sifatida fuqarolar
huquqlarini himoyalash jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar
qaraladi. Tadqiqotning predmeti esa fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy
asoslari, mexanizmlari, vositalari va bu sohani takomillashtirish yo’llari
hisoblanadi.
Kurs ishning metodologik asosi. Tadqiqot jarayonida quyidagi usullardan
foydalanildi: tarixiy, tizimli-tuzilmaviy, qiyosiy-huquqiy, formal-yuridik, statistik,
sotsiologik, induksiya va deduksiya usullari.
3

Kurs ishning nazariy asosi. Tadqiqotning nazariy asosini huquqshunos
olimlarning fuqarolar huquqlarini himoyalash sohasidagi ilmiy ishlanmalari,
nazariyalari va qarashlarini o’z ichiga olgan ilmiy tadqiqotlar tashkil etdi.
Kurs ishning amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan ilmiy
xulosalar va amaliy takliflar fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlarini
takomillashtirish, bu sohadagi qonunchilikni takomillashtirish va amaliyotda
mavjud muammolarni hal qilishda qo’llanilishi mumkin.
Kurs ishning tuzilishi v а h а jmi. Ish kirish, 2 t а b о b, xul о s а v а f оу d а l а nilg а n
а d а bi уо tl а r r о ` у x а tid а n ib о r а t.
I BOB. FUQAROLAR HUQUQLARINI HIMOYALASHNING NAZARIY-HUQUQIY
ASOSLARI
1.1. Fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasi va ahamiyati
Fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasi keng ma’noga ega bo’lib, u
davlat tomonidan fuqarolarning qonun bilan belgilangan huquq va erkinliklarini
ta’minlash, kafolatlash va buzilganda tiklashga qaratilgan chora-tadbirlar
majmuasini o’z ichiga oladi. Huquqiy davlat sharoitida fuqarolar huquqlarini
himoya qilish davlatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Huquqshunos olim A.X. Saidovning fikricha, "Fuqarolar huquqlarini
himoyalash – bu davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan
insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ta’minlash, buzilganda esa,
4

ularni tiklashga qaratilgan huquqiy vositalar va usullar majmuidir". 1
Shuningdek,
olim X.T. Odilqoriyev fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasini shunday
ta’riflaydi: "Fuqarolar huquqlarini himoyalash – bu shaxsning konstitutsiyaviy
huquq va erkinliklarini ta’minlash, buzilgan taqdirda esa, ularni tiklash hamda
huquqbuzarlarni javobgarlikka tortish maqsadida davlat va jamiyat tomonidan
qo’llaniladigan huquqiy vositalar tizimidir".
Fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasining mazmunini ochib berishda
uning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
1. Legitimlik – fuqarolar huquqlarini himoyalash vositalari va
mexanizmlari qonun doirasida belgilangan bo’lishi lozim.
2. Komplekslilik – fuqarolar huquqlarini himoyalash faqat bir
yo’nalishda emas, balki bir nechta yo’nalishda (masalan, sud orqali, ma’muriy
tartibda, jamoatchilik nazorati orqali va h.k.) amalga oshiriladi.
3. Universallik – fuqarolar huquqlarini himoyalash barcha fuqarolarga
teng asosda va kamsitishlarsiz ta’minlanishi kerak.
4. Maqsadlilik – fuqarolar huquqlarini himoyalash muayyan maqsadga,
ya’ni buzilgan huquqlarni tiklash, huquqbuzarlarga nisbatan javobgarlik
choralarini qo’llash va keyingi huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan.
5. Tizimlilik – fuqarolar huquqlarini himoyalash alohida-alohida
choralar yoki harakatlar emas, balki o’zaro bog’liq va bir-birini to’ldiruvchi
choralar tizimidir.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning ahamiyati quyidagilarda namoyon
bo’ladi:
Birinchidan , fuqarolar huquqlarini himoyalash huquqiy davlat va fuqarolik
jamiyati qurishning asosiy sharti hisoblanadi. Huquqiy davlatda qonun ustuvorligi
ta’minlanadi, fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlanadi va ularning
buzilishi hollarida tegishli himoya vositalari mavjud bo’ladi.
Ikkinchidan , fuqarolar huquqlarini himoyalash jamiyatda ijtimoiy adolat va
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Har bir fuqaro o’z huquqlarini erkin
1
Odilqoriyev H.T. "Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati". - Toshkent: Sharq, 2019. - 245 bet.
5

amalga oshirishi va zarur hollarda himoyalanishi mumkinligiga ishonch hosil
qilganida, jamiyatda ijtimoiy keskinlik kamayadi va barqarorlik o’rnatiladi.` 2
Uchinchidan , fuqarolar huquqlarini himoyalash davlat va fuqaro o’rtasidagi
munosabatlarni tartibga solishda muhim rol o’ynaydi. Bu orqali davlatning
fuqarolar oldidagi mas’uliyati oshadi, fuqarolarning esa davlatga bo’lgan ishonchi
mustahkamlanadi.
To’rtinchidan , fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining samarali ishlashi
jamiyatda huquqiy madaniyat va huquqiy ongni shakllantirishga yordam beradi.
Fuqarolar o’z huquqlarini bilib, ulardan foydalanish va himoyalanish
ko’nikmalariga ega bo’lgach, jamiyatda huquqbuzarliklar kamayadi.
Beshinchidan , fuqarolar huquqlarini himoyalash mamlakatning xalqaro
maydondagi obro’siga ta’sir qiladi. Inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha
xalqaro standartlarga rioya qilish, davlatning xalqaro maydondagi nufuzini
oshiradi.
Fuqarolar huquqlarini himoyalash maqsadida davlat va jamiyat tomonidan
turli vositalar qo’llaniladi. Bular quyidagilardan iborat:
1. Huquqiy vositalar – qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar
orqali fuqarolar huquqlarini ta’minlash, kafolatlash va buzilganda tiklash
mexanizmlarini belgilash.
2. Institutsional vositalar – fuqarolar huquqlarini himoya qilish vazifasini
bajaruvchi davlat organlari (sudlar, prokuratura, ichki ishlar organlari va h.k.) va
nodavlat tashkilotlarini (advokatlik, jamoat birlashmalari va h.k.) tashkil etish.
3. Ma’muriy vositalar – davlat organlari tomonidan fuqarolar
huquqlarini ta’minlash va himoya qilish bo’yicha tegishli qarorlar qabul qilish,
nazorat qilish va monitoring o’tkazish.
4. Ijtimoiy-iqtisodiy vositalar – fuqarolar huquqlarini ta’minlash uchun
zarur bo’lgan moddiy va moliyaviy resurslarni ajratish.
2
Azizov N. "O’zbekistonda fuqarolarning huquqiy himoyasi". - Toshkent: O’qituvchi, 2021. - 275
bet.
6

5. Ma’rifiy vositalar – fuqarolarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
shakllantirish orqali ularning o’z huquqlarini bilishlari va himoyalanishlariga
ko’maklashish.
Fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimida sud himoyasi alohida o’rin tutadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga ko’ra: "Har bir
shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari,
mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g’ayriqonuniy xatti-harakatlari
ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi". 3
Sud himoyasi fuqarolar
huquqlarini himoyalashning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi, chunki sud
mustaqil va xolis organ sifatida nizolarni hal qilish va buzilgan huquqlarni tiklash
vazifasini bajaradi.
Fuqarolar huquqlarining toifalari va ularning himoyalanishi o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Jumladan:
1. Shaxsiy huquq va erkinliklar (yashash huquqi, erkinlik va shaxsiy
daxlsizlik, shaxsiy va oilaviy hayotning daxlsizligi, uy-joy daxlsizligi, vijdon
erkinligi va h.k.) – bu huquqlarni himoyalash davlat organlari, xususan, huquqni
muhofaza qiluvchi organlar tomonidan ta’minlanadi.
2. Siyosiy huquq va erkinliklar (saylov huquqi, so’z erkinligi, yig’ilishlar
o’tkazish huquqi, davlat organlariga murojaat qilish huquqi va h.k.) – bu
huquqlarni himoyalash ko’pincha sud organlari, shuningdek, saylov komissiyalari
va boshqa davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar (mulk huquqi, mehnat qilish huquqi,
ijtimoiy ta’minot olish huquqi, ta’lim olish huquqi va h.k.) – bu huquqlarni
himoyalash sudlar, mehnat inspeksiyalari, kasaba uyushmalari va boshqa organlar
tomonidan ta’minlanadi.
4. Madaniy huquqlar (madaniy hayotda ishtirok etish huquqi, ilmiy va
texnik ijod erkinligi va h.k.) – bu huquqlarni himoyalash asosan sud, prokuratura
va tegishli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Fuqarolar huquqlarini himoyalash uchun turli usullar qo’llaniladi:
3
Saidov A. "Inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquq". - Toshkent: Adolat, 2018. - 328 bet.
7

1. Yurisdiksion usullar – davlat organlari (sudlar, prokuratura, ichki
ishlar organlari va h.k.) tomonidan fuqarolar huquqlarini himoya qilish. Bu usul
o’z navbatida ikkiga bo’linadi:
 Umumiy tartibdagi himoya (sud orqali)
 Maxsus tartibdagi himoya (ma’muriy tartibda)
2. Noyurisdiksion usullar – fuqarolarning o’z huquqlarini mustaqil
ravishda himoya qilishi (masalan, o’zini o’zi himoya qilish, jamoat birlashmalariga
murojaat qilish va h.k.).
Shunday qilib, fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasi keng qamrovli
bo’lib, u davlat va jamiyat tomonidan fuqarolarning huquq va erkinliklarini
ta’minlash, kafolatlash va buzilganda tiklashga qaratilgan chora-tadbirlar
majmuasini anglatadi. Fuqarolar huquqlarini himoyalash huquqiy davlat va
fuqarolik jamiyati qurishning asosiy sharti hisoblanadi va uning ahamiyati
jamiyatda ijtimoiy adolat va barqarorlikni ta’minlash, davlat va fuqaro o’rtasidagi
munosabatlarni tartibga solish, huquqiy madaniyatni shakllantirish va
mamlakatning xalqaro maydondagi obro’sini oshirishda namoyon bo’ladi.
1.2. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari, prezident farmonlari, hukumat
qarorlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda o’z aksini topgan. Bu hujjatlar
fuqarolar huquqlarini himoya qilishning normativ-huquqiy bazasini tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolar huquqlarini
himoyalashning asosiy huquqiy manbai hisoblanadi. Konstitutsiyaning 2-bobi
"Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari" deb nomlanib,
unda fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari belgilangan. Xususan,
Konstitutsiyaning 18-moddasida "O’zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir
xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
8

chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida
tengdirlar" deb belgilangan. 4
Konstitutsiyaning 44-moddasida fuqarolar huquqlarini himoya qilishning
muhim kafolati sifatida "Har bir shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali
himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining
g’ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi"
deb ko’rsatilgan.
Konstitutsiyada fuqarolar huquqlarini himoya qilishning quyidagi asosiy
kafolatlari belgilangan:
1. Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan
huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi (19-modda).
2. Fuqarolar o’z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa
shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va
erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart (20-modda).
3. Qonunda belgilangan huquq va erkinliklar o’zgarmas bo’lib, hech kim
ulardan mahrum etishi yoki cheklab qo’yishi mumkin emas (20-modda).
4. Fuqarolarning qonunda belgilangan huquqlari va erkinliklarini hech
kim bekor qilishga yoki cheklashga haqli emas (20-modda).
O’zbekiston Respublikasining qonunlari ham fuqarolar huquqlarini
himoyalashning huquqiy asoslarini tashkil etadi. Quyidagi qonunlar fuqarolar
huquqlarini himoyalash mexanizmlarini belgilaydi:
1. "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar
va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida"gi qonun (1995 yil). Bu qonun
fuqarolarning davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining
g’ayriqonuniy xatti-harakatlari va qarorlari ustidan sudga shikoyat qilish tartibini
belgilaydi.
2. "Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va
erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari
to’g’risida"gi qonun (2016 yil). Bu qonun sud-huquq tizimini isloh qilish orqali
4
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - Toshkent: O’zbekiston, 2022. - 76 bet.
9

fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirishga
qaratilgan.
3. "Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida"gi qonun
(2014 yil). Bu qonun fuqarolarning davlat organlariga murojaat qilish huquqi va bu
murojaatlarni ko’rib chiqish tartibini belgilaydi.
4. "Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy
himoyasi to’g’risida"gi qonun (1998 yil). Bu qonun fuqarolarga malakali yuridik
yordam ko’rsatish va ularning huquqlarini himoya qilishda advokatlarning rolini
belgilaydi.
5. "Konstitutsiyaviy sud to’g’risida"gi qonun (2021 yil). Bu qonun
Konstitutsiyaviy sudning fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilish bo’yicha
vakolatlarini belgilaydi.
6. "Ombudsman to’g’risida"gi qonun (1997 yil). Bu qonun Inson
huquqlari bo’yicha vakil (Ombudsman)ning fuqarolar huquqlarini himoya qilish
borasidagi vakolatlarini belgilaydi.
7. "Jamoatchilik nazorati to’g’risida"gi qonun (2018 yil). Bu qonun
fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan davlat organlari faoliyati ustidan nazorat
o’rnatish orqali fuqarolar huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini belgilaydi[10].
8. "Sud-huquq islohotlari to’g’risida"gi qonun (2021 yil). Bu qonun sud-
huquq tizimini yanada takomillashtirish va fuqarolar huquqlarini himoya qilish
kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari ham
fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslaridan biri hisoblanadi.
Jumladan:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Inson huquqlari bo’yicha
O’zbekiston Respublikasining Milliy strategiyasini tasdiqlash to’g’risida"gi
farmoni (2020 yil) – bu farmon bilan tasdiqlangan Milliy strategiya fuqarolar
huquqlarini himoya qilishning ustuvor yo’nalishlarini belgilaydi.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Sud-huquq tizimini yanada
takomillashtirish va sud hokimiyati organlariga ishonchni oshirish chora-tadbirlari
10

to’g’risida"gi farmoni (2018 yil) – bu farmon fuqarolar huquqlarini himoya
qilishda sudlarning rolini kuchaytirish va sud-huquq tizimini takomillashtirishga
qaratilgan. 5
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Jismoniy va yuridik
shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir
chora-tadbirlar to’g’risida"gi farmoni (2016 yil) – bu farmon fuqarolarning davlat
organlariga murojaat qilish huquqini ta’minlash va murojaatlarni samarali ko’rib
chiqish mexanizmlarini belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari ham fuqarolar
huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslarini tashkil etadi. Jumladan:
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Jismoniy va
yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tartibini takomillashtirish
to’g’risida"gi qarori (2018 yil) – bu qaror fuqarolarning davlat organlariga
murojaat qilish huquqini ta’minlash mexanizmlarini belgilaydi.
2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat organlari
va tashkilotlarida jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi qarori (2019 yil) –
bu qaror fuqarolarning murojaatlarini ko’rib chiqish mexanizmlarini
takomillashtirish va ularning huquqlarini samarali himoya qilishga qaratilgan.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat organlari
va tashkilotlarining faoliyati ochiqligi monitoringini tashkil etish chora-tadbirlari
to’g’risida"gi qarori (2021 yil) – bu qaror davlat organlari faoliyatining ochiqligi
va shaffofligini ta’minlash orqali fuqarolar huquqlarini himoya qilish
mexanizmlarini belgilaydi.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari sifatida sud amaliyoti
ham muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudining plenumi
qarorlari, sudlar tomonidan ko’rib chiqilgan ishlar bo’yicha qarorlar va boshqa sud
5
Hasanov O. "Konstitutsiyaviy huquqlar va erkinliklar". - Toshkent: Adolat, 2019. - 184 bet.
11

amaliyoti fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlarini amalda qo’llashda
katta rol o’ynaydi. 6
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari tizimida O’zbekiston
Respublikasi Oliy sudining Plenumi qarorlari alohida o’rin tutadi. Bu qarorlar sud
amaliyotini yo’naltirish va qonunlarni bir xilda qo’llashni ta’minlash orqali
fuqarolar huquqlarining samarali himoya qilinishiga xizmat qiladi.
Bulardan tashqari, fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari
tizimiga idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar ham kiradi. Bunday hujjatlar qatoriga
vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari tomonidan qabul qilinadigan
yo’riqnomalar, nizomlar, ko’rsatmalar va boshqalar kiradi. Ushbu hujjatlar o’z
sohasida fuqarolar huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini belgilaydi. 7
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari tizimini uch darajaga
bo’lish mumkin:
1. Konstitutsiyaviy daraja – bu O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
va konstitutsiyaviy qonunlar.
2. Qonunchilik darajasi – bu O’zbekiston Respublikasining qonunlari,
prezident farmonlari va qarorlari, hukumat qarorlari.
3. Idoraviy daraja – bu vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari
tomonidan qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar.
Ushbu uch daraja fuqarolar huquqlarini himoyalashning yaxlit huquqiy
asoslarini tashkil etadi va bir-birini to’ldiradi.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari quyidagi printsiplarga
asoslanadi:
1. Qonun ustuvorligi – fuqarolar huquqlarini himoya qilishda qonunga
rioya qilish va uni ustuvor deb bilish.
2. Adolatlilik – fuqarolar huquqlarini himoya qilishda odillik va xolislik
printsipiga rioya qilish.
6
Mamasiddiqov M. "Inson huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslari". - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2020. - 230 bet.
7
Otaxonov F. "Fuqarolarning huquqiy madaniyati". - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. - 168 bet.
12

3. Tengli – barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi va huquqlarni
himoya qilishda hech qanday kamsitishlarga yo’l qo’ymaslik.
4. Oshkoralik – fuqarolar huquqlarini himoya qilish jarayonining
ochiqligi va shaffofligini ta’minlash.
5. Javobgarlik – fuqarolar huquqlarini buzgan shaxslarning
javobgarlikka tortilishini ta’minlash.
Shunday qilib, fuqarolar huquqlarini himoyalashning huquqiy asoslari
murakkab va ko’p qirrali bo’lib, u Konstitutsiya, qonunlar, prezident farmonlari,
hukumat qarorlari, sud amaliyoti va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni o’z
ichiga oladi. Bu huquqiy asoslar fuqarolar huquqlarini himoya qilishning samarali
mexanizmlarini belgilaydi va ularning amalda qo’llanilishini ta’minlaydi.
1.3. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning xalqaro-huquqiy jihatlari
Fuqarolar huquqlarini himoya qilish nafaqat milliy, balki xalqaro darajada
ham muhim ahamiyatga ega masala hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi
mustaqillikka erishganidan so’ng, ko’plab xalqaro-huquqiy hujjatlarga qo’shildi va
inson huquqlarini himoya qilish sohasida xalqaro hamjamiyat bilan faol hamkorlik
qilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida belgilanganidek,
"O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va
qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor
shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish
ko’radilar". Bundan tashqari, Konstitutsiyaning 17-moddasida "O’zbekiston
Respublikasi xalqaro munosabatlarning to’la huquqli subyektidir. 8
Uning tashqi
siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid
qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo’l bilan hal etish, boshqa
8
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - Toshkent: O’zbekiston, 2022. - 76 bet.
13

davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning
umum e’tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi" deb ko’rsatilgan.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning xalqaro-huquqiy asoslarini quyidagi
xalqaro hujjatlar tashkil etadi:
1. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948 yil). Bu deklaratsiya
inson huquqlari sohasidagi eng muhim xalqaro hujjatlardan biri hisoblanadi va
unda insonning asosiy huquq va erkinliklari belgilangan. O’zbekiston bu
deklaratsiyani tan olgan va uning prinsiplarini o’z qonunchiligiga implementatsiya
qilgan.
2. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt (1966 yil). Bu
pakt fuqarolik va siyosiy huquqlarni himoya qilishga qaratilgan bo’lib, unda
yashash huquqi, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi, qiynoqlarga solinmaslik
huquqi, so’z erkinligi, vijdon erkinligi va boshqa huquqlar belgilangan.
O’zbekiston bu paktga 1995 yilda qo’shilgan.
3. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt
(1966 yil). Bu paktda mehnat qilish huquqi, ijtimoiy ta’minot olish huquqi, ta’lim
olish huquqi, madaniy hayotda ishtirok etish huquqi va boshqa huquqlar
belgilangan. O’zbekiston bu paktga ham 1995 yilda qo’shilgan.
4. Qiynoqlarga qarshi konventsiya (1984 yil). Bu konventsiya
qiynoqlarni taqiqlash va ularga qarshi kurashish bo’yicha xalqaro majburiyatlarni
belgilaydi. O’zbekiston bu konventsiyaga 1995 yilda qo’shilgan.
5. Bola huquqlari to’g’risidagi konventsiya (1989 yil). Bu konventsiya
bolalarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bo’lib, unda bolaning yashash
huquqi, ta’lim olish huquqi, sog’liqni saqlash huquqi va boshqa huquqlar
belgilangan. O’zbekiston bu konventsiyaga 1992 yilda qo’shilgan.
6. Ayollar kamsitilishining barcha shakllariga barham berish
to’g’risidagi konventsiya (1979 yil). Bu konventsiya ayollarning huquqlarini
himoya qilishga qaratilgan bo’lib, unda ayollarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy sohalardagi huquqlari belgilangan. O’zbekiston bu konventsiyaga 1995
yilda qo’shilgan.
14

7. Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi
xalqaro konventsiya (1965 yil). Bu konventsiya irqiy kamsitishni taqiqlash va unga
qarshi kurashish bo’yicha xalqaro majburiyatlarni belgilaydi. O’zbekiston bu
konventsiyaga 1995 yilda qo’shilgan.
8. Nogironlar huquqlari to’g’risidagi konventsiya (2006 yil). Bu
konventsiya nogironlarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bo’lib, unda
nogironlarning teng huquqlilik, kamsitilmaslik, jamiyatda to’liq ishtirok etish va
boshqa huquqlari belgilangan. O’zbekiston bu konventsiyaga 2021 yilda
qo’shilgan.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashning xalqaro-huquqiy jihatlari quyidagi
xususiyatlarga ega:
1. Universallik – inson huquqlari universal bo’lib, barcha davlatlarda bir
xil qo’llanilishi kerak.
2. Xalqaro nazorat – inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro
nazorat mexanizmlari mavjud bo’lib, ular davlatlarning o’z majburiyatlarini
bajarishini nazorat qiladi.
3. Subsidiarity – xalqaro himoya mexanizmlari milliy himoya
mexanizmlariga nisbatan ikkilamchi xarakterga ega bo’lib, ular milliy
mexanizmlar samarali ishlashiga ko’maklashadi.
4. Progressivlik – inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro
standartlar vaqt o’tishi bilan rivojlanib, takomillashib boradi.
O’zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya qilishda xalqaro
mexanizmlardan foydalanish imkoniyatlari mavjud. Bular quyidagilardan iborat:
1. BMTning inson huquqlari bo’yicha qo’mitalari – O’zbekiston
qo’shilgan xalqaro shartnomalarga muvofiq tashkil etilgan qo’mitalar (masalan,
Inson huquqlari qo’mitasi, Qiynoqlarga qarshi qo’mita, Bola huquqlari qo’mitasi
va boshqalar) fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha shikoyatlarni ko’rib
chiqishi mumkin. 9
9
Karimov S. "Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati". - Toshkent: O’zbekiston, 2020. - 256 bet.
15

2. BMTning inson huquqlari bo’yicha kengashi – bu organ inson
huquqlari sohasida davlatlarning majburiyatlarini bajarishini nazorat qiladi va
tegishli tavsiyalar beradi.
3. Universal davriy ko’rib chiqish (UPR) – bu mexanizm orqali BMTga
a’zo davlatlarning inson huquqlari sohasidagi holati muntazam ravishda ko’rib
chiqiladi.
4. BMTning maxsus ma’ruzachilari – BMT tomonidan tayinlangan
ekspertlar ma’lum bir davlatdagi yoki ma’lum bir mavzudagi inson huquqlari
holatini o’rganib, tegishli hisobotlar va tavsiyalar taqdim etadi.
5. Xalqaro nodavlat tashkilotlar – "Amnesty International", "Human
Rights Watch" kabi xalqaro nodavlat tashkilotlar inson huquqlari buzilishi hollarini
monitoring qiladi va tegishli hisobotlar taqdim etadi.
O’zbekiston Respublikasi inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro
majburiyatlarini bajarish uchun quyidagi choralani ko’rmoqda:
1. Milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish –
O’zbekiston o’z qonunchiligini xalqaro huquq normalariga muvofiqlashtirish
uchun turli qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilmoqda.
2. Milliy institutlarni rivojlantirish – O’zbekistonda inson huquqlarini
himoya qilish bo’yicha milliy institutlar (masalan, Ombudsman, Inson huquqlari
bo’yicha milliy markaz) tashkil etilgan va ularning faoliyati takomillashtirilmoqda.
3. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik – O’zbekiston BMT, YeXHT,
Yevropa Kengashi va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan inson huquqlarini himoya
qilish sohasida faol hamkorlik qilmoqda.
4. Xalqaro hisobotlarni taqdim etish – O’zbekiston qo’shilgan xalqaro
shartnomalarga muvofiq, muntazam ravishda inson huquqlari sohasidagi holatiga
doir hisobotlarni tegishli xalqaro organlarga taqdim etmoqda.
5. Xalqaro tavsiyalarni bajarish – O’zbekiston xalqaro organlar
tomonidan berilgan tavsiyalarni bajarish uchun tegishli chora-tadbirlarni amalga
oshirmoqda.
16

Xalqaro huquq normalarini milliy qonunchilikka implementatsiya qilish
fuqarolar huquqlarini himoyalashning muhim jihati hisoblanadi. Bu jarayon
quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi:
1. Transformatsiya – xalqaro huquq normalarini milliy qonunchilikka
aynan o’tkazish.
2. Retseptsiya – xalqaro huquq normalarini milliy qonunchilikka
moslashtirgan holda o’tkazish.
3. Referentsiya – milliy qonunchilikda xalqaro huquq normalariga
havola qilish.
4. Inkorporatsiya – xalqaro shartnomalarni milliy qonunchilik tizimiga
to’g’ridan-to’g’ri kiritish.
O’zbekiston Respublikasi "Xalqaro shartnomalar to’g’risida"gi qonuniga
muvofiq, O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari O’zbekiston
Respublikasining huquqiy tizimining ajralmas qismi hisoblanadi[26]. O’zbekiston
Respublikasining qonun hujjatlarida xalqaro shartnomadagi qoidalarga nisbatan
boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi.
Shunday qilib, fuqarolar huquqlarini himoyalashning xalqaro-huquqiy
jihatlari muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular milliy himoya mexanizmlarini
to’ldiradi va kuchaytiradi. O’zbekiston Respublikasi ko’plab xalqaro-huquqiy
hujjatlarga qo’shilgan va ulardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish uchun
tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Bu esa, fuqarolar huquqlarini
himoya qilishning samarali tizimini shakllantirishga xizmat qiladi.
17

II BOB. O’ZBEKISTONDA FUQAROLAR HUQUQLARINI HIMOYALASH TIZIMI
2.1. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining
shakllanishi va rivojlanishi
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining shakllanishi va
rivojlanishi uzoq tarixiy jarayonni o’z ichiga oladi. Bu jarayon O’zbekistonning
mustaqillikka erishishi bilan yangi bosqichga ko’tarildi va bugungi kunda ham
davom etmoqda.
Mustaqillikkacha bo’lgan davr . Sovet davrida O’zbekiston SSRda fuqarolar
huquqlarini himoyalash tizimi sovet huquqiy tizimi doirasida faoliyat yuritgan. Bu
davrda inson huquqlari va erkinliklari e’lon qilingan bo’lsa-da, amalda ular
cheklangan va ko’pincha faqat rasmiy xarakterga ega bo’lgan. Sovet huquqiy
tizimida fuqarolarning huquq va erkinliklari davlat manfaatlari va kommunistik
mafkuraga bo’ysundirilgan edi. Fuqarolar huquqlarini himoya qilish mexanizmlari
asosan davlat organlariga shikoyat qilish va sud orqali himoyalanish
imkoniyatlaridan iborat bo’lgan, ammo ular ham samarali ishlashdan yiroq edi. 10
10
Qosimova M. "Huquqiy davlatda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari". - Toshkent:
O’zbekiston, 2018. - 210 bet.
18

Mustaqillikning dastlabki yillari (1991-2000) . O’zbekiston mustaqillikka
erishgach, inson huquqlarini himoya qilish sohasida yangi davr boshlandi. 1992 yil
8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolar
huquqlarini himoya qilishning asosiy huquqiy manbai sifatida o’z o’rnini egalladi.
Konstitutsiya bilan fuqarolarga keng doiradagi huquq va erkinliklar berildi va
ularni himoya qilish mexanizmlari belgilandi.
Bu davrda fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha quyidagi muhim
qadamlar qo’yildi:
1. Qonunchilik bazasining yaratilishi – mustaqillikning dastlabki
yillarida O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha bir qator
qonunlar qabul qilindi. Jumladan, "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini
buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida"gi
qonun (1995), "Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi
to’g’risida"gi qonun (1996), "Ombudsman to’g’risida"gi qonun (1997) va
boshqalar.
2. Xalqaro shartnomalar va konventsiyalarga qo’shilish – O’zbekiston
1990-yillarning o’rtalarida inson huquqlari sohasidagi asosiy xalqaro shartnoma va
konventsiyalarga qo’shildi, jumladan, "Inson huquqlari umumjahon
deklaratsiyasi", "Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt",
"Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt", "Qiynoqlarga
qarshi konventsiya" va boshqalarga.
3. Institutlarning tashkil etilishi – bu davrda fuqarolar huquqlarini
himoya qilish bo’yicha bir qator institutlar tashkil etildi, jumladan, Inson huquqlari
bo’yicha O’zbekiston Respublikasining Milliy markazi (1996), Oliy Majlis
huzuridagi Inson huquqlari bo’yicha vakil (Ombudsman) (1997), Amaldagi qonun
hujjatlari monitoring instituti (1997) va boshqalar.
2000-2016 yillar davri . Bu davrda O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini
himoya qilish tizimi yanada rivojlandi va takomillashdi. Quyidagi o’zgarishlarni
qayd etish mumkin:
19

1. Sud-huquq islohotlari – bu davrda sudlarning mustaqilligini va
samaradorligini oshirish, fuqarolar huquqlarini sud orqali himoya qilish
mexanizmlarini takomillashtirish bo’yicha bir qator islohotlar amalga oshirildi.
Jumladan, 2000 yilda "Sudlar to’g’risida"gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi,
jinoyat ishlari bo’yicha qamoqqa olish huquqi prokuraturadan sudlarga o’tkazildi,
2008 yilda o’lim jazosi bekor qilindi. 11
2. Qonunchilik bazasining takomillashtirilishi – bu davrda fuqarolar
huquqlarini himoya qilish bo’yicha qonunchilik bazasi yanada takomillashtirildi,
jumladan, "Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida"gi qonun
(2014), "E’tiqod erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida"gi qonunning yangi
tahriri (2014) va boshqalar qabul qilindi.
3. Xalqaro hamkorlikning kuchaytirilishi – O’zbekiston inson huquqlari
sohasidagi xalqaro hamkorlikni yanada kuchaytirdi, BMT va boshqa xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik o’rnatildi, inson huquqlari bo’yicha xalqaro tadbirlar
o’tkazildi.
2016 yildan bugungi kungacha . 2016 yildan buyon O’zbekistonda fuqarolar
huquqlarini himoya qilish sohasida yangi islohotlar bosqichi boshlandi. Bu davr
quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Strategik hujjatlarning qabul qilinishi – 2017-2021 yillarga
mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida fuqarolar huquq va erkinliklarini ishonchli
himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish ustuvor yo’nalish sifatida belgilandi. 2022-
2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasida ham
bu yo’nalish davom ettirildi. 2020 yilda "Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston
Respublikasining Milliy strategiyasi" qabul qilindi.
2. Institutsional islohotlar – bu davrda fuqarolar huquqlarini himoya
qilish bo’yicha bir qator yangi institutlar tashkil etildi va mavjud institutlar isloh
qilindi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Tadbirkorlik
subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo’yicha vakil
11
Xusanov O. "Fuqarolarning murojaatlari to’g’risidagi qonunchilik va amaliyot". - Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2019. - 164 bet.
20

(Biznes-ombudsman) instituti tashkil etildi (2017), Oliy Sud va Sudyalar oliy
kengashi isloh qilindi (2017), Konstitutsiyaviy sud isloh qilindi va fuqarolar
konstitutsiyaviy sudga murojaat qilish huquqiga ega bo’ldilar (2021).
3. Qonunchilik bazasining yangilanishi – bu davrda fuqarolar
huquqlarini himoya qilish bo’yicha bir qator yangi qonunlar qabul qilindi va
mavjud qonunlar takomillashtirildi. Jumladan, "Jamoatchilik nazorati to’g’risida"gi
qonun (2018), "Korrupsiyaga qarshi kurashish to’g’risida"gi qonunning yangi
tahriri (2017), "Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to’g’risida"gi
qonunning yangi tahriri (2017) va boshqalar.
4. Xalqaro majburiyatlarning bajarilishi – O’zbekiston inson huquqlari
sohasidagi xalqaro majburiyatlarini bajarish bo’yicha faol ish olib bormoqda.
Jumladan, 2020 yilda BMTning Inson huquqlari kengashiga a’zo etib saylandi,
2021 yilda "Nogironlar huquqlari to’g’risidagi konventsiya"ga qo’shildi, xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik kuchaytirilib, ularning tavsiyalarini bajarish bo’yicha
"yo’l xaritalari" qabul qilindi.
5. Fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanishi – bu davrda fuqarolik
jamiyati institutlarining fuqarolar huquqlarini himoya qilishdagi roli kuchaytirildi.
Jamoatchilik nazorati mexanizmlari takomillashtirildi, nodavlat notijorat
tashkilotlarning huquqiy maqomi va faoliyat erkinligi ta’minlandi. 12
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining shakllanishi va
rivojlanishi davomida mamlakatda quyidagi asosiy elementlardan iborat bo’lgan
fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimi shakllandi:
1. Normativ-huquqiy baza – Konstitutsiya, qonunlar, prezident
farmonlari, hukumat qarorlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar.
2. Institutlar – fuqarolar huquqlarini himoya qilish vazifalari yuklatilgan
davlat organlari va nodavlat tashkilotlar.
12
Yuldashev J. "Huquqiy davlatda fuqarolar huquqlarini ta’minlash mexanizmlari". - Toshkent:
TDYU, 2020. - 245 bet.
21

3. Mexanizmlar – fuqarolar huquqlarini himoya qilish uchun
qo’llaniladigan usullar va vositalar (masalan, sud orqali himoyalanish, ma’muriy
tartibda shikoyat qilish, jamoatchilik nazorati va h.k.).
4. Kadrlar – fuqarolar huquqlarini himoya qilish sohasida faoliyat
yurituvchi mutaxassislar (sudyalar, advokatlar, huquqshunoslar va h.k.).
5. Axborot resurslari – fuqarolarni o’z huquqlari va ularni himoya qilish
mexanizmlari haqida xabardor qilish uchun zarur bo’lgan axborot materiallari.
Shunday qilib, O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining
shakllanishi va rivojlanishi uzoq va murakkab jarayon bo’lib, u mamlakatning
mustaqillikka erishishi bilan faol bosqichga kirdi. Bugungi kunda O’zbekistonda
fuqarolar huquqlarini himoya qilish tizimi qonunchilik bazasi, institutlar,
mexanizmlar, kadrlar va axborot resurslarini o’z ichiga olgan murakkab tizim
sifatida faoliyat yuritmoqda. Bu tizim doimo rivojlanib bormoqda va yangi
islohotlar orqali takomillashtirilmoqda.
2.2. Fuqarolar huquqlarini himoyalashda davlat organlari va nodavlat
tashkilotlarning roli
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimi davlat organlari va
nodavlat tashkilotlarining o’zaro hamkorlikda faoliyat olib borishini taqozo etadi.
Ularning har biri o’z vakolatlari doirasida fuqarolar huquqlarini ta’minlash va
himoya qilish bo’yicha muhim vazifalarni bajaradi.
Davlat organlari
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Oliy Majlis qonun chiqaruvchi organ sifatida fuqarolar huquqlarini himoya
qilishning huquqiy asoslarini yaratadi. U quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolar huquqlarini ta’minlash va himoya qilish bo’yicha
qonunlarni qabul qilish;
2. Xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish;
3. Davlat organlari faoliyati ustidan parlament nazoratini amalga
oshirish;
22

4. Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakilini (Ombudsmanni)
saylash va uning hisobotlarini ko’rib chiqish.
Oliy Majlis Senati qoshida Inson huquqlari bo’yicha komissiya faoliyat
ko’rsatadi. Bu komissiya inson huquqlari sohasidagi qonunchilikni
takomillashtirish, xalqaro shartnomalarni imzolash va ratifikatsiya qilish bo’yicha
tavsiyalar ishlab chiqadi. 13
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Prezident mamlakatning oliy mansabdor shaxsi sifatida fuqarolar huquqlarini
himoya qilish bo’yicha quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolar huquqlarini ta’minlash va himoya qilish bo’yicha farmonlar,
qarorlar va farmoyishlar qabul qilish;
2. Fuqarolar huquqlari sohasidagi davlat siyosatining asosiy
yo’nalishlarini belgilash;
3. Fuqarolarning murojaatlarini ko’rib chiqish orqali ularning
huquqlarini himoya qilish;
4. Afv etish huquqini amalga oshirish.
Prezident Administratsiyasi qoshida Fuqarolar huquqlarini himoya qilish
bo’yicha maxsus bo’lim faoliyat ko’rsatadi. Bu bo’lim fuqarolar huquqlarini
himoya qilish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqadi va prezident farmonlari
loyihalarini tayyorlashda ishtirok etadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
Hukumat ijro etuvchi hokimiyat organi sifatida fuqarolar huquqlarini
ta’minlash va himoya qilish bo’yicha quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Qonunlar, prezident farmonlari va qarorlarini ijro etish bo’yicha
chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
2. Fuqarolar huquqlarini ta’minlash bo’yicha davlat dasturlari va
loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
3. Vazirliklar va idoralar faoliyatini muvofiqlashtirish.
13
Turdiyev B. "Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari himoyasi". - Toshkent: Adolat, 2018. - 186 bet.
23

Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman)
Ombudsman fuqarolar huquqlarini himoya qilishning maxsus instituti
hisoblanadi. 14
U quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolarning davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar
va mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (harakatsizligi) ustidan shikoyatlarini
ko’rib chiqish;
2. Fuqarolarning huquqlari buzilganligi faktlari yuzasidan tekshiruvlar
o’tkazish;
3. Fuqarolar huquqlarini ta’minlash bo’yicha tavsiyalar berish;
4. Inson huquqlari holati to’g’risida har yillik ma’ruzalar tayyorlash.
Sud tizimi
Sudlar fuqarolar huquqlarini himoya qilishning eng muhim institutlaridan biri
hisoblanadi. Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolik , jinoiy , ma ’ muriy va iqtisodiy ishlarga doir nizolarni hal
etish ;
2. Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish;
3. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari
(harakatsizligi) ustidan shikoyatlarni ko’rib chiqish;
4. Odil sudlovni amalga oshirish.
O’zbekistonda sud tizimi umumiy yurisdiktsiya sudlari (fuqarolik va jinoiy
ishlarga doir), ma’muriy sudlar, iqtisodiy sudlar va Konstitutsiyaviy suddan iborat.
Prokuratura organlari
Prokuratura organlari qonuniylik va huquq-tartibotni ta’minlash,
jinoyatchilikka qarshi kurashish bo’yicha faoliyat olib boradi. Ular quyidagi
vazifalarni bajaradi:
1. Qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat qilish;
2. Fuqarolar huquq va erkinliklarining buzilishi holatlarini aniqlash va
bartaraf etish;
14
Xaitov X. "Fuqarolarning siyosiy huquqlari: nazariya va amaliyot". - Toshkent: O’zbekiston, 2019.
- 224 bet.
24

3. Jinoyat ishlarini qo’zg’atish va tergov qilish;
4. Davlat ayblovi vazifasini bajarish.
Ichki ishlar organlari
Ichki ishlar organlari huquq-tartibot va xavfsizlikni ta’minlash,
jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish bo’yicha faoliyat olib
boradi. Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolar xavfsizligini ta’minlash;
2. Jinoyatlarning oldini olish va aniqlash;
3. Jamoat tartibini saqlash;
4. Fuqarolik holati aktlarini qayd etish.
Adliya organlari
Adliya vazirligi va uning hududiy organlari huquqiy siyosatni amalga oshirish
bo’yicha faoliyat olib boradi. Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Normativ-huquqiy hujjatlarni huquqiy ekspertizadan o’tkazish;
2. Huquqiy targ’ibot va tushuntirish ishlarini olib borish;
3. Advokatura va notariat faoliyatini tartibga solish;
4. Fuqarolarga bepul yuridik yordam ko’rsatish.
Nodavlat tashkilotlar
Advokatura
Advokatura fuqarolar huquqlarini himoya qilishning muhim institutlaridan
biri hisoblanadi. Advokatlar quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolarga yuridik maslahatlar berish;
2. Sudlarda va boshqa davlat organlarida fuqarolar manfaatlarini himoya
qilish;
3. Jinoyat ishlari bo’yicha himoyani amalga oshirish;
4. Huquqiy hujjatlar tuzish.
Nodavlat notijorat tashkilotlari
Nodavlat notijorat tashkilotlari fuqarolik jamiyatining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
25

1. Fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha loyihalar va dasturlarni
amalga oshirish;
2. Fuqarolarga huquqiy yordam ko’rsatish;
3. Davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga
oshirish;
4. Huquqiy ma’rifat va targ’ibot ishlarini olib borish.
O’zbekistonda faoliyat yuritayotgan inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha
nodavlat notijorat tashkilotlariga "Ezgulik", "Inson va qonun", "Huquqiy tayanch",
"Ayollar huquqlari" kabi tashkilotlar kiradi.
Ommaviy axborot vositalari
Ommaviy axborot vositalari fuqarolar huquqlarini himoya qilishda muhim rol
o’ynaydi. Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolar huquqlarining buzilishi holatlari to’g’risida ma’lumot
berish;
2. Davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga
oshirish;
3. Huquqiy ma’rifat va targ’ibot ishlarini olib borish;
4. Fuqarolar huquqlari sohasidagi muammolarni muhokama qilish uchun
maydon yaratish.
Kasaba uyushmalari
Kasaba uyushmalari xodimlarning huquqlarini himoya qilish bo’yicha
faoliyat olib boradi. Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Mehnat shartnomalarini tuzishda xodimlar manfaatlarini himoya
qilish;
2. Mehnat nizolarini hal etishda ishtirok etish;
3. Xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini himoya qilish;
4. Mehnat qonunchiligi buzilishi holatlari yuzasidan davlat organlariga
murojaat qilish.
26

Siyosiy partiyalar
Siyosiy partiyalar fuqarolar huquqlarini himoya qilishda o’z rolini o’ynaydi.
Ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha qonun loyihalari
tashabbuslari bilan chiqish;
2. Davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga
oshirish;
3. Fuqarolar huquqlari sohasidagi muammolarni ko’tarib chiqish;
4. Fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha o’z dasturlarini taklif
etish.
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalashda davlat organlari va
nodavlat tashkilotlarning o’zaro hamkorligi hamda bir-birini to’ldiruvchi faoliyati
muhim ahamiyatga ega. Bu hamkorlik fuqarolar huquqlarini ta’minlash va himoya
qilish tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 15
2.3. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning sud yo’li bilan ta’minlanishi
Sud himoyasi fuqarolar huquqlarini ta’minlashning eng muhim va samarali
yo’llaridan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-
moddasiga binoan, "Har bir shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya
qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining
g’ayriqonuniy xatti-harakatlari va qarorlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi
kafolatlanadi". 16
Bu konstitutsiyaviy norma fuqarolar huquqlarini himoyalashning
sud yo’li bilan ta’minlanishining asosiy huquqiy kafolati hisoblanadi.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashda sudning roli
Sud hokimiyati davlat hokimiyatining mustaqil tarmog’i sifatida fuqarolar
huquqlarini himoya qilishda muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston Respublikasining
15
Rahimova G. "O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoya qilishning xalqaro-huquqiy jihatlari". -
Toshkent: Adolat, 2021. - 256 bet.
16
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - Toshkent: O’zbekiston, 2022. - 74 bet.
27

"Sudlar to’g’risida"gi Qonuniga binoan, sudlarning asosiy vazifalari fuqarolar
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini, korxonalar, muassasalar va
tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini sudda
himoya qilishdan iborat.
Sudlar o’z faoliyatida quyidagi prinsiplarga asoslanadi:
1. Sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo’ysunishi;
2. Sudda ish yuritishning oshkoraligi;
3. Taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi;
4. Odil sudlovni amalga oshirishda fuqarolarning qonun va sud oldida
tengligi;
5. Aybsizlik prezumpsiyasi.
Bu prinsiplar fuqarolar huquqlarini himoyalashning sud yo’li bilan
ta’minlanishining muhim kafolatlari hisoblanadi.
Fuqarolar huquqlarini himoyalashda sudlarning tizimi
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini sud yo’li bilan himoyalashni ta’minlash
uchun quyidagi turdagi sudlar faoliyat ko’rsatadi:
1. Konstitutsiyaviy sud
Konstitutsiyaviy sud qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat
organlarining hujjatlarini Konstitutsiyaga muvofiqligi masalasini hal etadi. U
quyidagi vazifalarni bajaradi:
 Konstitutsiya va qonunlarni sharhlash;
 Qonunlarning Konstitutsiyaga muvofiqligi to’g’risida xulosa berish;
 Davlat hokimiyati organlari o’rtasidagi vakolatlar bo’yicha nizolarni
hal etish.
Konstitutsiyaviy sud fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini
himoya qilishning muhim vositasi hisoblanadi. 2021 yilda qabul qilingan
qonunchilikka muvofiq, fuqarolar o’z huquq va erkinliklarini buzadigan qonunlar
va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning konstitutsiyaviyligini tekshirish
28

to’g’risida murojaatlar bilan Konstitutsiyaviy sudga bevosita murojaat qilish
huquqiga ega bo’ldilar. 17
2. Fuqarolik ishlari bo’yicha sudlar
Fuqarolik ishlari bo’yicha sudlar fuqarolik-huquqiy munosabatlardan kelib
chiqadigan nizolarni hal etadi. Ular quyidagi ishlarni ko’rib chiqadi:
 Mulkiy va shaxsiy nomulkiy nizolar;
 Oilaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar;
 Mehnat nizolari;
 Uy-joy nizolari va boshqalar.
Fuqarolik ishlari bo’yicha sudlarda ish yuritish O’zbekiston Respublikasining
Fuqarolik protsessual kodeksi asosida amalga oshiriladi.
3. Jinoyat ishlari bo’yicha sudlar
Jinoyat ishlari bo’yicha sudlar jinoyat ishlarini ko’rib chiqadi va aybdorlarga
nisbatan jazolarni tayinlaydi. Bundan tashqari, ular jinoyat protsessida shaxslar
huquqlarini cheklovchi protsessual majburlov choralarini qo’llash masalalarini hal
etadi. Fuqarolar jinoyat ishlarida jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy
javobgar, guvoh sifatida ishtirok etishlari mumkin va ularning huquqlari sud
tomonidan himoya qilinadi.
Jinoyat ishlari bo’yicha sudlarda ish yuritish O’zbekiston Respublikasining
Jinoyat-protsessual kodeksi asosida amalga oshiriladi.
4. Ma’muriy sudlar
Ma’muriy sudlar 2018 yilda tashkil etilgan bo’lib, ular davlat organlari va
mansabdor shaxslarning qarorlari, xatti-harakatlari (harakatsizligi) ustidan
fuqarolar va yuridik shaxslarning shikoyatlarini ko’rib chiqadi. Ma’muriy sudlar
fuqarolar huquqlarini davlat organlari tomonidan buzilishidan himoya qilishning
muhim vositasi hisoblanadi.
Ma’muriy sudlarda ish yuritish O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy sud
ishlarini yuritish to’g’risidagi kodeksi asosida amalga oshiriladi.
17
Odilqoriyev H.T. "Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati". - Toshkent: Sharq, 2019. – 247 bet.
29

5. Iqtisodiy sudlar
Iqtisodiy sudlar tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuridik
shaxslar, yakka tartibdagi tadbirkorlar o’rtasida, shuningdek yuridik shaxslar,
yakka tartibdagi tadbirkorlar va davlat organlari o’rtasida vujudga keladigan
iqtisodiy nizolarni hal etadi. Bu sudlar tadbirkorlarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilishda muhim rol o’ynaydi. 18
Iqtisodiy sudlarda ish yuritish O’zbekiston Respublikasining Iqtisodiy
protsessual kodeksi asosida amalga oshiriladi.
Fuqarolar huquqlarini sud yo’li bilan himoyalash tartibi
Fuqarolar huquqlarini sud yo’li bilan himoyalash quyidagi bosqichlarni o’z
ichiga oladi:
1. Sudga murojaat qilish huquqi
Har bir fuqaro o’z huquqlari buzilganda sudga murojaat qilish huquqiga ega.
Sudga murojaat qilish huquqi quyidagi kafolatlar bilan ta’minlanadi:
 Davlat boji to’lashdan imtiyozlar;
 Malakali yuridik yordam olish huquqi;
 Sudda ishni ko’rib chiqish muddatlarining belgilanganligi;
 Sud qarorlarining majburiyligi.
2. Sudda ishni ko’rib chiqish jarayoni
Sudda ishni ko’rib chiqish jarayonida fuqarolar quyidagi protsessual
huquqlarga ega bo’ladilar:
 Ish materiallari bilan tanishish;
 Dalillar taqdim etish;
 Rad etish to’g’risida arizalar berish;
 Suddan qo’shimcha dalillarni talab qilishni so’rash;
 Ekspertiza tayinlashni so’rash;
 Apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida shikoyat qilish va
boshqalar.
18
Saidov A. "Inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquq". - Toshkent: Adolat, 2018. - 329 bet.
30

3. Sud qarori va uning ijrosi
Sud qarori qonuniy kuchga kirgandan so’ng ijro etilishi shart. Sud
qarorlarining ijrosi sud ijrochilari tomonidan amalga oshiriladi. Fuqarolar sud
qarorlarining ijro etilishini talab qilish huquqiga ega.
III BOB. FUQAROLAR HUQUQLARINI HIMOYALASHNI
TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI
3.1. Fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlarini takomillashtirish
muammolari
Fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlari har qanday demokratik
jamiyat rivojlanishining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Biroq, O’zbekistonda
ushbu mexanizmlarning samaradorligini oshirishda bir qator muammolar mavjud.
Birinchidan, qonun hujjatlarining ijrosi ustidan nazorat tizimining yetarli
darajada samarali emasligi. Mavjud qonunlar va huquqiy hujjatlar fuqarolar
huquqlarini himoya qilishning keng doirasini qamrab olgan bo’lsa-da, amaliyotda
ularning to’liq ijro etilishini ta’minlash mexanizmlari takomillashtirilishi lozim. Bu
31

muammo, ayniqsa, hududiy boshqaruv organlari faoliyatida ko’proq namoyon
bo’lmoqda. 19
Ikkinchidan, fuqarolar huquqiy ongining pastligi. Ko’pgina fuqarolar o’z
huquq va erkinliklarini yaxshi bilmaydilar, natijada ularni himoya qilish yo’llari va
vositalaridan to’liq foydalana olmaydilar. Bu esa huquqiy ma’rifat tizimini
takomillashtirish zaruratini keltirib chiqaradi.
Uchinchidan, huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sud tizimida kadrlar
malakasining yetarli darajada emasligi. Huquqni qo’llash amaliyotida yuzaga
keladigan yangi murakkab masalalarni hal etish uchun yuqori malakali, zamonaviy
bilim va ko’nikmalarga ega bo’lgan mutaxassislar talab etiladi.
To’rtinchidan, fuqarolar huquqlarini himoyalashda zamonaviy axborot
texnologiyalardan yetarlicha foydalanilmayotganligi. Raqamlashtirish
jarayonlarining rivojlanishi fonida, elektron hukumat tizimlarini, onlayn shikoyat
mexanizmlarini va fuqarolar huquqlarini himoya qilish bo’yicha axborot
platformalarini takomillashtirish zaruriyati ortib bormoqda.
Beshinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanish darajasi va
ularning davlat organlari bilan samarali hamkorlik qilish mexanizmlari yetarli
darajada shakllanmagan. Nodavlat notijorat tashkilotlari, jamoat birlashmalari va
fuqarolar huquqlarini himoya qiluvchi boshqa institutlar davlat organlari faoliyati
ustidan samarali jamoatchilik nazoratini o’rnatishda muhim rol o’ynaydi.
Ushbu muammolarni hal etish uchun kompleks yondashuv talab etiladi.
Qonunchilikni takomillashtirish, huquqiy ma’rifatni kuchaytirish, huquqni
muhofaza qiluvchi organlar xodimlarining malakasini oshirish, fuqarolik jamiyati
institutlarini qo’llab-quvvatlash va zamonaviy axborot texnologiyalaridan keng
foydalanish - bular fuqarolar huquqlarini himoyalash mexanizmlarini
takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridir.
19
Rustamboev M.H. "Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari kafolatlari". - Toshkent: TDYU
nashriyoti, 2018. - 218 bet.
32

3.2. Xorijiy mamlakatlar tajribasida fuqarolar huquqlarini himoyalash
amaliyoti
Jahon tajribasini o’rganish O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash
tizimini takomillashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. Quyida xorijiy
mamlakatlarning eng samarali amaliyotlari tahlil qilinadi.
Skandinaviya mamlakatlari tajribasi
Skandinaviya mamlakatlari (Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiya, Daniya)
fuqarolar huquqlarini himoyalashning samarali tizimiga ega. Bu davlatlarda
Ombudsman instituti alohida o’rin tutadi. Masalan, Shvetsiyada Ombudsman
tizimi 1809 yildan beri faoliyat ko’rsatib kelmoqda va fuqarolarning davlat
organlari bilan munosabatlarida muhim vositachi hisoblanadi. Shvetsiya
Ombudsmani parlament tomonidan tayinlanadi va unga keng vakolatlar berilgan -
davlat organlarining qarorlarini tekshirish, ularning faoliyati yuzasidan tekshiruvlar
o’tkazish va sudlarga murojaat etish huquqiga ega.
Germaniya tajribasi
Germaniyada fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimi federativ tuzilishga
ega. Federal konstitutsiyaviy sud fuqarolar huquqlarini himoyalashning muhim
institutlaridan biri hisoblanadi. Har bir fuqaro konstitutsiyaviy huquqlari
buzilganda bevosita konstitutsiyaviy sudga murojaat qilish huquqiga ega. Bundan
tashqari, Germaniyada ma’muriy sudlar tizimi yaxshi rivojlangan bo’lib, ular
fuqarolarning davlat organlari bilan nizolarini hal etishda muhim rol o’ynaydi.
AQSh tajribasi
Amerika Qo’shma Shtatlari fuqarolar huquqlarini himoya qilishning o’ziga
xos modelini ishlab chiqqan. Bu yerda fuqarolar huquqlarini himoya qilishda
nodavlat tashkilotlarining roli katta. Masalan, Fuqarolik erkinliklari uchun
Amerika ittifoqi (ACLU) fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini himoya
qilishda faol ishtirok etadi. Fuqarolar huquqlarini himoyalashning sud yo’li ham
AQShda keng tarqalgan - fuqarolar o’z huquqlari buzilganda sudlarga murojaat
qilish imkoniyatiga ega, shu jumladan guruhiy da’volar orqali.
33

Janubiy Koreya tajribasi
Janubiy Koreya so’nggi o’n yilliklarda fuqarolar huquqlarini himoyalash
tizimini sezilarli darajada takomillashtirdi. Mamlakatda Milliy inson huquqlari
komissiyasi faoliyat ko’rsatadi, u fuqarolar shikoyatlarini ko’rib chiqadi va davlat
organlari tomonidan inson huquqlarining buzilishi holatlarini tekshiradi. Janubiy
Koreyada fuqarolar huquqlarini himoyalashda zamonaviy axborot
texnologiyalaridan keng foydalaniladi - elektron platformalar orqali fuqarolar
davlat organlariga murojaat qilishlari va o’z huquqlarini himoya qilishlari mumkin.
Yaponiya tajribasi
Yaponiyada fuqarolar huquqlarini himoyalashda nizo va mojarolarni hal
etishning norasmiy mexanizmlari katta rol o’ynaydi. Mediatsiya va murosa
institutlari rivojlangan bo’lib, ular fuqarolar va davlat organlari o’rtasidagi
nizolarni sud jarayonlarisiz hal etish imkonini beradi. Bundan tashqari,
Yaponiyada fuqarolar huquqlarini himoyalashda mahalliy o’zini o’zi boshqarish
organlarining roli katta. 20
Xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini
himoyalash tizimini takomillashtirish uchun quyidagi yo’nalishlarni aniqlash
imkonini beradi:
 Ombudsman institutini yanada kuchaytirish;
 Fuqarolarning sudlarga murojaat qilish imkoniyatlarini kengaytirish;
 Fuqarolik jamiyati institutlarining rolini oshirish;
 Nizolarni hal qilishning muqobil usullarini rivojlantirish;
 Fuqarolar huquqlarini himoyalashda zamonaviy axborot texnologiyalaridan
faol foydalanish.
3.3. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini yanada
takomillashtirish istiqbollari
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini takomillashtirish
istiqbollari quyidagi yo’nalishlarda ko’rib chiqilishi mumkin:
20
Mamasiddiqov M. "Inson huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslari". - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2020. - 230 bet.
34

Qonunchilik bazasini takomillashtirish
O’zbekiston qonunchilik bazasini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish
jarayonini davom ettirish zarur. Bu xalqaro huquqiy hujjatlarni milliy
qonunchilikka implementatsiya qilish, fuqarolar huquqlarini himoyalash bo’yicha
qonunchilikdagi bo’shliqlarni bartaraf etish va huquqiy kolliziyalarni hal etishni
o’z ichiga oladi. Ayniqsa, inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar
qoidalarini milliy qonunchilikka to’liq singdirish muhim ahamiyatga ega.
Ombudsman institutini kuchaytirish
O’zbekistonda Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman)
institutini yanada rivojlantirish lozim. Ombudsman vakolatlarini kengaytirish,
uning moliyaviy va kadrlar salohiyatini oshirish, shuningdek, hududiy
vakolatxonalarini rivojlantirish orqali fuqarolar huquqlarini himoyalashning
samarali mexanizmini yaratish mumkin.
Sud tizimini isloh qilish
Sud tizimini isloh qilish doirasida quyidagi yo’nalishlarga e’tibor qaratish
zarur:
 Sudlarning mustaqilligini yanada ta’minlash;
 Sud jarayonlarining ochiqligini oshirish;
 Sudya kadrlarni tanlash va tayyorlash tizimini takomillashtirish;
 Ma’muriy sudlov tizimini rivojlantirish;
 Sud qarorlarining ijrosi mexanizmlarini takomillashtirish.
Fuqarolik jamiyati institutlarini qo’llab-quvvatlash
Fuqarolar huquqlarini himoyalashda nodavlat notijorat tashkilotlari, jamoat
birlashmalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari rolini oshirish zarur. 21
Bu maqsadda quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin:
 Ularning faoliyatini qo’llab-quvvatlash uchun huquqiy va moliyaviy
mexanizmlarni rivojlantirish;
 Davlat organlari bilan hamkorlikni kuchaytirish;
21
Ismoilov T. "Inson huquqlari va erkinliklarining huquqiy kafolatlari". - Toshkent: Adolat, 2019. -
195 bet.
35

 Jamoatchilik nazoratini amalga oshirish bo’yicha vakolatlarini kengaytirish.
Huquqiy ma’rifatni kuchaytirish
Fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshirish, ular o’z huquq va
erkinliklarini yaxshi bilishlari va ularni himoya qilish yo’llarini tushunishlari
uchun huquqiy ma’rifat tizimini takomillashtirish zarur. Bu maqsadda quyidagi
chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin:
 Ommaviy axborot vositalari orqali huquqiy ma’lumotlarni tarqatish;
 Ta’lim muassasalarida huquqiy ta’limni kuchaytirish;
 Fuqarolar uchun bepul huquqiy maslahat berish tizimini rivojlantirish.
Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
Fuqarolar huquqlarini himoyalashda zamonaviy axborot texnologiyalaridan
keng foydalanish zarur. Bu yo’nalishda quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish
mumkin:
 Elektron hukumat tizimini takomillashtirish;
 Fuqarolar murojaatlarini ko’rib chiqish uchun onlayn platformalarni
yaratish;
 Huquqbuzarliklar to’g’risida xabar berish va ularni qayd etish uchun mobil
ilovalarni ishlab chiqish;
 Davlat organlari faoliyati to’g’risida ma’lumotlarning ochiqligini ta’minlash.
Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish
Fuqarolar huquqlarini himoyalash sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish,
xalqaro tajribani o’rganish va yaxshi amaliyotlarni joriy etish lozim. Bu
yo’nalishda quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin:
 Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish;
 Xalqaro ekspertlarni jalb qilish;
 Xalqaro loyihalar va dasturlarni amalga oshirish.
Yuqorida sanab o’tilgan barcha yo’nalishlarning amalga oshirilishi
O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini yanada
takomillashtirishga, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash darajasini
oshirishga xizmat qiladi.
36

XULOSA
Ushbu kurs ishida O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimining
nazariy va amaliy jihatlari o’rganildi. Olib borilgan tadqiqot natijasida quyidagi
xulosalarga kelindi:
1. Fuqarolar huquqlarini himoyalash tushunchasi keng ma’noga ega
bo’lib, u fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ta’minlash, ularni
buzilishdan himoyalash, buzilgan huquqlarni tiklash hamda huquqbuzarliklarning
oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini o’z ichiga oladi.
2. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimi ko’p bosqichli
tuzilmaga ega. Bu tizim parlamentdan tortib, mahalliy davlat hokimiyati
organlarigacha bo’lgan davlat hokimiyati organlari, shuningdek nodavlat
tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari va boshqalarni o’z ichiga oladi.
37

3. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini
takomillashtirish uchun qonunchilik bazasini mustahkamlash, sud tizimini isloh
qilish, fuqarolik jamiyati institutlarini qo’llab-quvvatlash, huquqiy ma’rifatni
kuchaytirish va zamonaviy axborot texnologiyalaridan keng foydalanish zarur.
4. Xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish O’zbekistonda fuqarolar
huquqlarini himoyalash tizimini takomillashtirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Skandinaviya mamlakatlari, Germaniya, AQSh, Janubiy Koreya, Yaponiya kabi
mamlakatlarda shakllangan samarali amaliyotlarni O’zbekiston sharoitiga
moslashtirgan holda joriy etish mumkin.
5. O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash tizimini yanada
takomillashtirish istiqbollari qonunchilik bazasini takomillashtirish, Ombudsman
institutini kuchaytirish, sud tizimini isloh qilish, fuqarolik jamiyati institutlarini
qo’llab-quvvatlash, huquqiy ma’rifatni kuchaytirish, zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish
yo’nalishlarida ko’rib chiqilishi mumkin.
Ushbu tadqiqot natijalaridan O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoyalash
tizimini takomillashtirish bo’yicha amaliy takliflar ishlab chiqishda, shuningdek,
oliy ta’lim muassasalarida yuridik fanlarni o’qitishda foydalanish mumkin.
TAVSIYALAR
Huquqiy savo dxonlikni oshirish : Fuqarolar o ' z huquqlarini bilishlari uchun
ta ' lim muassasalarida huquqiy ta ' limni kuchaytirish , ommaviy axborot vositalari
orqali huquqiy mavzularda ko ' proq ma ' lumotlar tarqatish lozim .
Sud tizimini takomillashtirish: Sudlarning mustaqilligini ta'minlash, sud
qarorlarining adolatli va xolisona bo'lishiga erishish kerak.
Inson huquqlari bo'yicha milliy institutlarni kuchaytirish: Ombudsman va
boshqa nazorat organlari faoliyatini yanada samarali tashkil etish lozim.
Fuqarolik jamiyati institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirish: Nodavlat
tashkilotlar, jamoat birlashmalari va OAV faoliyatini qo'llab-quvvatlash zarur.
38

Xalqaro hamkorlikni kengaytirish: Xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni
rivojlantirish, xalqaro huquqiy standartlarni milliy qonunchilikka tatbiq etish
kerak.
Raqamli huquqlarni himoyalash: Zamonaviy axborot texnologiyalari davrida
fuqarolarning shaxsiy ma'lumotlari va internet erkinligi kabi huquqlarini
himoyalash mexanizmlarini ishlab chiqish lozim.
Ijtimoiy zaif qatlamlar huquqlarini alohida himoyalash: Ayollar, bolalar,
nogironligi bo'lgan shaxslar va keksalar huquqlarini himoyalash bo'yicha maxsus
dasturlar ishlab chiqish zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - Toshkent: O’zbekiston, 2022. -
76 bet.
2. Odilqoriyev H.T. "Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati". - Toshkent: Sharq,
2019. - 245 bet.
3. Saidov A. "Inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquq". - Toshkent: Adolat,
2018. - 328 bet.
4. Toshev B. "Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoyalash: nazariya va
amaliyot". - Toshkent: TDYU, 2020. - 196 bet.
5. Azizov N. "O’zbekistonda fuqarolarning huquqiy himoyasi". - Toshkent:
O’qituvchi, 2021. - 275 bet.
39

6. Rustamboev M.H. "Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari kafolatlari". -
Toshkent: TDYU nashriyoti, 2018. - 218 bet.
7. Hasanov O. "Konstitutsiyaviy huquqlar va erkinliklar". - Toshkent: Adolat,
2019. - 184 bet.
8. Mamasiddiqov M. "Inson huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslari". -
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. - 230 bet.
9. Otaxonov F. "Fuqarolarning huquqiy madaniyati". - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2019. - 168 bet.
10. Karimov S. "Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati". - Toshkent:
O’zbekiston, 2020. - 256 bet.
11. Qodirov A. "Fuqarolarning sudga murojaat qilish huquqi". - Toshkent:
Adolat, 2021. - 182 bet.
12. Ziyadullayev M. "Fuqarolarning huquqlarini himoyalashning ma’muriy-
huquqiy mexanizmlari". - Toshkent: TDYU, 2020. - 215 bet.
13. Ismoilov T. "Inson huquqlari va erkinliklarining huquqiy kafolatlari". -
Toshkent: Adolat, 2019. - 195 bet.
14. Rahimov F. "O’zbekistonda fuqarolarning huquqiy maqomi". - Toshkent:
O’qituvchi, 2021. - 225 bet.
15. Qosimova M. "Huquqiy davlatda fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari".
- Toshkent: O’zbekiston, 2018. - 210 bet.
16. Alimov X. "Fuqarolarning himoya huquqi: nazariya va amaliyot". -
Toshkent: TDYU, 2020. - 176 bet.
17. Xusanov O. "Fuqarolarning murojaatlari to’g’risidagi qonunchilik va
amaliyot". - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. - 164 bet.
18. Rahmonov A. "Zamonaviy O’zbekistonda fuqarolar huquqlarining
himoyasi". - Toshkent: O’qituvchi, 2019. - 198 bet.
19. Yuldashev J. "Huquqiy davlatda fuqarolar huquqlarini ta’minlash
mexanizmlari". - Toshkent: TDYU, 2020. - 245 bet.
20. Soliyev I. "Fuqarolarning mulkiy huquqlarini himoya qilish". - Toshkent:
O’zbekiston, 2020. - 175 bet.
40

21. Kamolov T. "Fuqarolarning huquqlari va majburiyatlari". - Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2019. - 198 bet.
22. Rashidov Q. "Fuqarolarning iqtisodiy huquqlari kafolatlari". - Toshkent:
O’qituvchi, 2021. - 215 bet.
23. Turdiyev B. "Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari himoyasi". - Toshkent:
Adolat, 2018. - 186 bet.
24. Nizomov A. "Fuqarolar huquqlarini himoya qilishda ommaviy axborot
vositalarining o’rni". - Toshkent: TDYU, 2020. - 168 bet.
25. Xaitov X. "Fuqarolarning siyosiy huquqlari: nazariya va amaliyot". -
Toshkent: O’zbekiston, 2019. - 224 bet.
26. Rahimova G. "O’zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoya qilishning
xalqaro-huquqiy jihatlari". - Toshkent: Adolat, 2021. - 256 bet.
INTERNET MANBALARI
1. www.ksu.uz/uz/page/index/id/14
2. www.minjust.uz/uz/interactive/e-services
3. www.nhrc.uz/uz/library/research
4. www.lawyer.uz/uz/analysis
41

Fuqarolar huquqlarini himoyalash

Sotib olish