Makroiqtisodiy barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	250.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

Makroiqtisodiy barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Makroiqtisodiy barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari
MUNDARIJA:
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
1.bob. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining mohiyati va iqtisodiy o'sish muammolarini tadqiq
etishning nazariy-uslubiy asoslari ................................................................................................................ 5
1.1.Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning mohiyati ................................................................... 5
1.2.Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'siretuvchi omillar ................................................. 13
II.bob.O'zbekiston respublikasida makroiqtisodiy barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari .................. 20
2.1.Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda davlat byudjetidan foydalanish ........................................ 20
2.2.O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion faollikni oshirish yo'nalishlar ..................... 25
2.3.Inflyasion targetlash rejimini qo‘llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi faravonligini ta’minlashning
zaruriy sharti .............................................................................................................................................. 30
Xulosa ........................................................................................................................................................ 39
V.Internet saytlar ....................................................................................................................................... 42
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
rivojlanish makroiqtisodiy barqarorlik muhim ahamiyatga ega. Makroiqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash bugungi kunda dolzarb masala bo lib hisoblanadi.ʻ
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta'minlashda investitsion faollikni oshirish
va makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash muhimdir. Makroiqtisodiy barqarorlik
ta'minlangan holat deb shunday holatga aytiladi-ki, bunda mamlakat barqaror
iqtisodiy o'sishga erishayotgan, to la bandlik ta'minlanilayotgan, narxlarning
ʻ
barqaror holati, aholi sonining o'sishidan ko ra aholi jon boshiga YaIM ning o'sish
ʻ
tez sur'atlarda yuz berayotgan, davlat budjetining muvozanat holatda
saqlanayotganligi, tashqi savdo saldosi ijobiy bo lgan va almashinuv kursining
ʻ
barqarorlik holatiga nisbatan aytiladi. Pirovard natijada Makroiqtisodiy barqarorlik
aholi farovonligining oshishiga olib keladi.
Makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishida investitsiyalar ijobiy ta'sir
ko'rsatuvchi muhim omil sifatida namoyon bo ladi.
ʻ Shundan kelib chiqqan holda
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun investitsion faollikni oshirish
zarurati kelib chiqadi. Chunki investitsion faollikning oshishi natijasida aholi
daromadlari ko payadi, investitsiyalar YaIM ning oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi
ʻ
ya'ni investitsiyalarning hajmi ko payishi bilan YaIM hajmi ham uning o'sish
ʻ
sur'ati ham oshib boradi, davlat byudjetiga tushimlar ortadi, yangi ish o'rinlari
yaratiladi va buning natijasida mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlik ta'minlanib
boriladi.
O'zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion
faollikni oshirishga qaratilgan bir qancha islohatlar amalga oshirilmoqda. Bu
yo nalishlar bo yicha ustuvor yo nalishlar O'zbekiston Republikasi Prezidentining
ʻ ʻ ʻ
«O zbekiston Republikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi
ʻ ʻ
to g risida»gi farmonida belgilab berilgan.
ʻ ʻ
Hozirgi kunda Harakatlar strategiyasida belgilangan yo nalishlar bo yicha
ʻ ʻ
makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o sish sur'atlarini
ʻ
saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq
3

xo jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlatʻ
ishtirokini kamaytirish bo yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom
ʻ
ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada
kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag'batlantirish,
hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz
iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etishga
qaratilgan islohatlar amalga oshirilmoqda. Natijada iqtisodiyot jadal tarzda
rivojlanib,makroiqtisodiy barqarorlik ta'minlanmoqda va investitsion faollik
oshirilmoqda.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Makroiqtisodiy barqarorlik
tushunchasining mohiyati va iqtisodiy o'sish muammolarini tadqiq etishning
nazariy-uslubiy asoslari. O'zbekiston respublikasida makroiqtisodiy
barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari. Makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda davlat byudjetidan foydalanish
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Makroiqtisodiy barqarorlashtirishning
moliyaviy vositalari. Inflyasion targetlash rejimini qo‘llash makroiqtisodiy
barqarorlik va aholi faravonligini ta’minlashning zaruriy sharti. Makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda davlat byudjetidan foydalanish.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
4

1.bob. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining mohiyati va iqtisodiy
o'sish muammolarini tadqiq etishning nazariy-uslubiy asoslari
1.1.Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning mohiyati
Jamiyatda makroiqtisodiy muvozanatni vujudga keltirish takror ishlab
chiqarish jarayonining asosiy muammolaridan biridir. Kishilik jamiyatining
rivojlanishi jahon miqyosida aholi sonining o'sishi, hozirgi kunga kelib, 7 mlrd.
kishidan oshib ketdi. Unga mos ravishda o'sib borayotgan aholi iste'mol hajmini,
turmush darajasini ta'minlovchi takror ishlab chiqarish jarayoni har doim kengayib
borishi taqozo etiladi.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida mamlakat
makroiqtisodiy barqarorligini ta'minlash mexanizmini takomillashtirish masalalari
muhim ahamiyat kasb etadi. XXI asr dunyo mamlakatlari insoniyatga tahdid
soladigan jiddiy xavf-xatarlarga duch kelmoqda. Milliy iqtisodiyotlar
rivojlanishida barqarorlikka erishish jahon hamjamiyatining asosiy muammosiga
aylanmoqda. Iqtisodiy tizimning xavfsizligini ta'minlashga qodir bo'lgan tizimni
yarata olmagan millatlar o'zligini yo'qotib qo'yishi yoki tarix sahnasidan umuman
tushib ketishi mumkin.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash hukumatning eng ustuvor
vazifalaridan biri sanaladi, shuning uchun uning mohiyati va xususiyatlarini
o'rganish iqtisodiyotning inqirozdan keyingi rivojlanish bosqichida dolzarb
bo'lmoqda.
Makroiqtisodiy barqarorlikning nazariy-uslubiy asoslarini yoritish
quyidagi muhim masalalarni yechishni talab etadi: makroiqtisodiy beqarorlikni
monitoring qilish metodologiyasini baholash; Umumjahon savdo tashkiloti a'zo
davlatlari iqtisodiyoti muammolariga yechim topishda muqobil uslubiy qarashlar
imkoniyatlarini baholash yo'li orqali makroiqtisodiy barqarorlik kontseptsiyasining
uslubiy asoslarini ishlab chiqish; makroiqtisodiy barqarorlashtirishning
globallashgan iqtisodiyotda mamlakat barqaror o'sishi eng muhim sharoitlaridan
biri sifatida mazmuni va ahamiyati hamda o'rnini asoslash; bozorning dunyo
5

miqyosida liberallashuvi sharoitida makroiqtisodiy tizimlar barqarorligini
belgilovchi xavflarni aniqlash, shu jumladan institutsional tabiatdagilarni ham va
hokazo 1
.
Har bir mamlakatning iqtisodiy siyosatlari makroiqtisodiy barqarorlikka
erishishni ko'zlab ishlab chiqiladi. Iqtisodiyot fanida “Makroiqtisodiy barqarorlik”
tushunchasini ta'riflashga bir nechta yondashuvlar mavjud: a) ichki va tashqi
omillar ta'siri ostida shakllangan iqtisodiyot holati; b) takror ishlab chiqarish uchun
qulay sharoitlar yaratish jarayoni; d) milliy iqtisodiyot moliyaviy-pul tizimining
barqarorligi;
e) makroiqtisodiy muvozanat va boshqalar. Iqtisodiy tafakkur tarixida
makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning yo'llarini ko'rsatuvchi ta'limotlar,
nazariyalar juda ko'p bo'lgan.
Iqtisodiy adabiyotlarda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish bo'yicha ikki xil
nazariy yondoshuv shakllangan: yangi klassik va keynscha.
Makroiqtisodiy barqarorlik nazariyasining asoschilari siyosiy iqtisodiyot
klassiklari – F. Kene, A. Smit, D. Rikardo, D. Yum, J.B.Sey, D.S.Mill, T.R.
Maltus, J.Sh.L.Sismondi, K.Marks sanaladi. Makroiqtisodiy barqarorlikning
nazariy asoslari barcha bozorlarda baravar barqarorlik g'oyasini himoya qilgan
neoklassik nazariyasi namoyondalari asarlarida ham har tomonlama o'rganilgan:
J.Klark, A.Marshall, F. Ejuort, I.Fisher, V.Pareto, L. Valras, K.Viksel, A.Pigu
shular jumlasidandir.
Yangi klassiklar bozor iqtisodiyotining o'zi makroiqtisodiy barqarorlikni
ta'minlaydi va unga davlatning aralashuvi shart emas, deb hisoblaydilar. Ularning
fikricha, mehnat bozori, narx va yalpi xarajatlarning davlat tomonidan tartibga
solinishi makroiqtisodiy barqarorlikka zarar yetkazadi.
Keynscha nazariyaning asosiy xulosalaridan biri bu davlatning iqtisodiyotda
muhim barqarorlashtiruvchi rolining lozimligi bo'lib, ko'p hollarda Keynsning
asosiy g'oyasi sifatida qabul qilinadi. Boshqacha aytganda, davlat iqtisodiy
pasayish davrida, ya'ni iqtisodiyotda xususiy talabning yetishmasligi sharoitida o'z
1
F.Nasriddinov. «O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiy o sish sur'atlarini ta'minlash ʻ ʻ
yo'nalishlari».
6

xarajatlarini oshirish hisobiga davriy pasayishga qarshi fiskal siyosatni amalga
oshirish lozim.
Keynschilar esa, makroiqtisodiy barqarorlikka faqat bozor mexanizmi
orqali erishish mumkinligini rad etadilar. Ular makroiqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash uchun ichki narxlarni muayyan darajada ushlab turish, milliy valyuta
qadrini mustahkamlashga qaratilgan pul-kredit va moliya siyosati tadbirlarini
amalga oshirish, ishlab chiqarishni o'stirish va bandlikni ta'minlash uchun qulay
makroiqtisodiy muhitni barpo etish lozim, deb hisoblaydilar.
Biroq keyinchalik keynscha nazariya borasida bahs-munozaralar ortdi. Bunda
munozaralar ob'ekti sifatida iqtisodiy pasayish davrida davlatning zarurligi, zarur
bo'lsa, qaysi metodlar bilan iqtisodiyotni qo'lab-quvatlashi masalasi ko'tarildi. Bu
bahsda tomonlardan biri davlat o'z xarajatlarini oshirish orqali iqtisodiy pasayishga
javob berishi lozimligini uqtirsa, boshqa tomon iqtisodiy barqarorlik pul massasi
ustidan nazoratni taminlash orqali erishilishi lozimligini e'tirof etdi va bu oxir-
oqibat monetarizim doktrinasi uchun ibtido bo'lib xizmat qiladi. Ammo bu ikki
turli qarashlarda ham davriy rivojlanishlarning bosh manbai sifatida talabning
tebranishi e'tirof etilganligini ta'kidlash lozim.
Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, ayniqsa mustaqil milliy
iqtisodiyotni qurish va bozor iqtisodiyotiga o'tish hamda ular bilan bog'liq ravishda
yuzaga keladigan tanglikdan chiqib ketish jarayonida oson emasdir. Mamlakatning
makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ayrim hollarda bozor
munosabatlari doirasini toraytirib qo'yishi mumkin. Pul taklifini qat'iy cheklanishi
kichik biznes rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, korxonalarning to'lov qobiliyatining
pasayishiga olib keladi, ammo, bunday holatlar uzoq davom etmaydi.
Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish iqtisodiy o'sishning, iqtisodiy inqirozni
bartaraf etishning muhim sharti hisoblanadi. “Makroiqtisodiy barqarorlik biz
uchun quruq maqsad emas, - degan edi birinchi prezidentimiz I. Karimov – bu
narsa iqtisodiyotni jonlantirish va uning tarkibini yangilash, investitsiya faoliyatini
jadallashtirish, ish joylarining sonini oshirish, raqobatbardosh mahsulot ishlab
7

chiqarishni ko'paytirish, aholining real daromadlarini oshirish uchun tegishli shart-
sharoit yaratishning hayotiy zaruriy bosqichi sifatida muhimdir” .
Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasiga bugungi kun olimlari tomonidan ham
turlicha fikrlar bildirilmoqda. Xususan ukrainalik iqtisodchi olim V.A.
Mutalimovning “Makroiqtisodiy barqarorlik mamlakat iqtisodiy xavfsizligi
ta'minlashning asosiy maqsadi sifatida” mavzusidagi ilmiy ishida globallashuv va
xalqaro savdo munosabatlarining erkinlashuvi sharoitida mamlakatning
makroiqtisodiy barqarorligini ta'minlash mexanizmini yaratish zarurligi asoslab
berilgan .
Unda makroiqtisodiy barqarorlikning mohiyati ochib berilgan va namoyon bo'lish
shakllari ko'rsatilgan. Makroiqtisodiy barqarorlik hamda mamlakat iqtisodiy
xavfsizligini ta'minlashning maqsad va vazifalarini uyg'unligi aniqlangan. Milliy
va xorijiy mamlakatlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalarini tahlil qilish
asosida makroiqtisodiy barqarorlikning nazariy va uslubiy asoslari ochib berilgan.
Unda “makroiqtisodiy barqarorlik” tushunchasini ta'riflashga bo'lgan asosiy
yondashuvlar va shuningdek makroiqtisodiy beqarorlikning asosiy omillari tahlil
qilingan.
V.A. Mutalimovning fikricha, makroiqtisodiy barqarorlik-bu
iqtisodiyotning ichki va tashqi xavflarga mutlaq va yetarli bardoshliligi va bir
vaqtning o'zida eng muhim ichki va tashqi omillarni hisobga olgan holda barqaror
iqtisodiy o'sishni ta'minlash borasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuidir.
“Makroiqtisodiy barqarorlik” kategoriyasining asosiy tarkibiy qismi “barqarorlik”
atamasidir (lotinchadan stabilis). Barqarorlik - bu o'ziga xos bo'lgan tartibga solish
vositalari yordamida uzoq vaqt mobaynida mavjud bo'la oladigan iqtisodiy tizim
holatidir.
Makroiqtisodiy barqarorlik deganda iqtisodiy inqirozga barham berish,
iqtisodiy taraqqiyotni ifodalovchi ko'rsatkichlarni muayyan darajada saqlab turish,
umuman olganda iqtisodiyotni sog'lomlashtirish tushuniladi. Ma'lumki, barqarorlik
– ma'lum bir tizimning tashqi ta'sirlar ostida joriy holatini saqlash qobiliyati
hisoblanadi.Makroiqtisodiyotda barqarorlikesa buresurslardan foydalanish va aholi
8

turmush darajasi o'rtasidagi uzoq muddatli muvozanatning saqlanishidir. Ilmiy
manbalarda ushbu tushunchaning turlicha talqinini uchratish mumkin.
Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiyotning narxlar darajasining barqarorligi va
ishsizlik darajasining pastligi, milliy valyutaning barqarorligi, kapital, shu
jumladan, uzoq davr mobaynida darajasi yuqori bo'lmagan inflyatsiya sharoitida
xorijiy valyutaning erkin harakati jarayonida barqaror iqtisodiy o'sishga erishishni
ta'minlovchi muntazam rivojlanishi; investitsiya va jamg'armalar uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish maqsadida davlat tomonidan amalga oshiriladi.
B.Berkinov va F. Mamatovalarning fikriga ko'ra, “Makroiqtisodiy
barqarorlik mamlakat iqtisodiy o'sishini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi.
Makroiqtisodiy barqarorlik inflyatsiyaning past darajada bo'lgan va real almashuv
kursi raqobatlasha oladigan darajada bir maromda bo'lgan holatni anglatadi.
Bundan tashqari byudjet defitsiti va tashqi qarz barqaror narx va almashuv kursiga
mos holda chegarada ushlab turiladi. Qachonki iqtisodiyot eksport narxlarining
qat'iy salbiy ta'siri, jahon banklari foiz stavkalarining tezkorlik bilan o'sib ketishi
kabi tashqi ta'sirlar ostida qolganda, davlatning fiskal va monetar siyosati
inflyatsiya va almashuv kursining tebranishini oldini olish maqsadida tezda bu
holatni tartibga soladi”. Bu ta'rifda makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi
ko'rsatkichlar-iqtisodiy o'sish, inflyatsiya, milliy valyuta almashinuv kursi, byudjet
taqchilligi, davlatning tashqi qarzi kabilar sanab o'tilgan, balki barqarorlikning
yuzaga kelishi omillari va uni tiklash (ta'minlash) vositalari (fiskal va monetar
siyosat) ham qayd etilgan.
Makroiqtisodiy barqarorlik(macroeconomic stability), bu milliy valyuta
almashuv kursining, soliq stavkalari va bojxona bojlarining va boshqa xo'jalik
sohalarining baholardagi barqarorligidir. Bu ishsizlikning past darajasi va
iqtisodiy o'sish hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlik hokimiyatning kuchayishi,
jamiyat hayotining har bir jabhalarida qonunlarning so'zsiz amal qilishi va
mamlakat oltin – valyuta zaxirasining o'sishi orqali yuzaga keladi.
Makroiqtisodiy barqarorlik– ishsizlikning paydo bo'lishi, ishlab chiqarish
kuchlarining to'liq ishlamasligi, inflyatsiya va iqtisodiy samaradorlikning
9

pasayishiga olib keluvchi iqtisodiy hayotning (iqtisodiy davrlarning) tebranishi
hisoblanadi.
Makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy o'sish sur'atlarining bir tekis
dinamikasi ta'minlanishida, inflyatsiya sur'atining jilovlanishida, ishsizlik
darajasining past sur'atda ta'minlanib turilishida, uzoq muddat milliy valyutaning
almashinuv kursining pasayishi (devalvatsiyasi) darajasining past sur'atlariga
erishilishida, davlat byudjeti taqchilligi me'yorlar darajasida bo'lishida namoyon
bo'ladi.
“Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida iqtisodiy va moliyaviy barqarorlik
tarkibiy o'zgartirishlar, iqtisodiyotni jonlantirish, so'ngra uni bir maromda,
muvozanatni saqlagan holda rivojlantirishning asosiy sharti sifatida birinchi
darajali ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - bozorni
shakllantirish yo'lidagi qonuniyatli va muqarrar jarayon. U eng avvalo tanglik
hodisalariga barham berishga qaratilgan. Barqarorlashtiruvchi chora-tadbirlarning
samaradorligi biz iqtisodiy tanglik va barqarorlik tushunchasiga qanday ma'no
berishimizga, ularni qanday idrok qilishimizga, qaysi mezonlarga ko'ra
baholashimizga ko'p jihatdan bog'liqdir” 2
.
Odatda xalqaro ekspertlar tomonidan mamlakat miqyosida makroiqtisodiy
barqarorlikning ta'minlanganlik darajasi quyidagi mezonlar yordamida baholanadi:
- barqaror iqtisodiy o'sish;
- to'la ish bilan bandlik;
- baquvvat to'lov balansi;
- ichki baholarning barqarorligi;
- foiz stavkalarining barqarorligi;
- valyuta almashuv kursining barqarorligi;
- daromadlarning taqsimlanish muammosi;
- davlat tashqi qarzining me'yori;
- davlat byudjet kamomadining YaIM ga nisbati;
2
Mustafakulov Sh.I., «Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya va amaliyot». Monografiya - T.:
«Ma'naviyat» O zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi. 2017-y. 328-b.ʻ
10

Quyida makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi har bir mezonni xalqaro
talablardan kelib chiqqan holda baholaymiz.
Iqtisodiy o'sish - aholi jon boshiga mamlakatda yaratilgan YaIM hajmining
oldingi yilga nisbatan o'sishi orqali ifodalanadi. Makroiqtisodiyot nazariyasi va
jahon amaliyoti ko'rsatishicha mamlakatlarni yillik YaIMning o'sish sur'ati 7 %
dan kam bo'lmasa, YaIMning hajmi 10 yilda 2 marta ko'payadi. Aksincha
YaIMning yillik o'sish sur'ati 10 % dan kam bo'lmasa, mamlakat YaIM hajmi 7
yilda 2 marta ko'payadi.
Iqtisodiy o'sish nuqtai nazaridan mamlakatimizning iqtisodiy rivojlanish yillarini 3
bosqichga bo'lib o'rganish mumkin: 1991-1995 pasayish yillari bo'lib, bu davrda
mamlakatimiz YaIM yildan yilga pasayib borgan; 1996-2003 barqarorlashtirish
yillari bo'lib, bu bosqichda mamlakatimiz YaIM ishlab chiqarishda pasayish
tendentsiyasiga barham berilib, har yili 4-5 foiz o'sish ta'minlandi; 2004-2014
yillar yuqori o'sish sur'atlari ta'minlangan yillar bo'lib, YaIMning o'sish sur'atlari 8
foizdan ziyodni tashkil qildi.
To'la bandlik deganda mamlakatda yashayotgan barcha aholini ish bilan
bandligi nazarda tutilmaydi.Ishsizlik darajasi asosiy makroiqtisodiy
ko'rsatkichlardan biri hisoblanib, xalqaro mezonlarga ko'ra ishsizlik darajasining
kritik nuqtasi 10 % va tabiiy ishsizlik darajasi esa 5-6 % atrofida bo'lishi kerak.
Mamlakatimizda ham keyingi yillarda aholini ish bilan bandligini ta'minlashga
alohida e'tibor qaratib kelinmoqda. Jumladan, har yili yangi ish o'rinlarini yaratish
borasida hukumat qarorlari asosida dasturlar qabul qilinmoqda va natijada yiliga
qariyb 1 mlnga yaqin yangi ish o'rinlari yaratilishiga erishilmoqda. Ko'rilayotgan
chora-tadbirlar natijasida mamlakatimizda ishsizlikning tabiiy darajasi o'rtacha 4,5-
5 foiz atrofida bo'lmoqda va ushbu ko'rsatkichning me'yoriy darajadan (6 foiz)
pastligi mamlakatimiz uchun ijobiy holatdir.
Baquvvat to'lov balansi - ma'lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashqi
dunyo o'rtasida bo'ladigan bitimlar statistik qayd qilingan hujjatdir. U
mamlakatning iqtisodiy aloqalarini aniq-lo'nda ifodalab pul-kredit, valyuta,
11

byudjet-soliq, xalqaro savdo siyosatining hamda davlat qarzini boshqarish
yo'nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi.
Ichki baholarning barqarorligi (past darajadagi inflyatsiya) deganda tovar va
xizmatlarga narxlar darajasining oshishi va buning natijasida milliy valyutaning
qadrsizlanishi tushuniladi. Past darajadagi inflyatsiya va uning me'yorlari:
- Yevropa Ittifoqi mamlakatlari uchun – 2,0 %;
- Boshqa rivojlangan mamlakatlar uchun – 3,0 %;
- Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun – 10 % gacha.
Keyingi 15 yilda mamlakatimiz tashqi savdosi ijobiy saldo bilan ijro
etilmoqda.
O'zbekistonda oxirgi 10 yilda joriy hisoblar balansi musbat bo'lib,
mamlakatimiz oltin valyuta zaxirasini oshirishda alohida ahamiyatga ega
ekanligini ko'rish mumkin.
Valyuta almashuv kursining barqarorligi – milliy valyutani jahonning qattiq
valyutalariga (AQSh dollari, yevro, funt-sterling va h.k.) nisbatan almashuv
kursining dinamikasi yordamida baholanadi. Agar davlat ikkita valyuta kursiga ega
bo'lgan bo'lsa, bu kurslar o'rtasidagi farq 20 % dan oshmasligi kerak.Milliy
valyutamizning konvertatsiyasi 2003 yildan boshlangan bo'lib, bugungi kunda
uning chet el valyutalariga nisbatan qadri oshib bormoqda. Masalan, 2014 yilda
olib borilgan valyuta siyosati ta'sirida so'mning almashuv kursi Xitoy yuaniga
nisbatan 7,2 foizga, funt sterlingga nisbatan 4,0 foizga, Koreya voniga nisbatan 5,7
foizga va Turkiya lirasiga nisbatan 2,1 foizga pasayib, eksportni rag'batlantirishga
xizmat qildi.
Makroiqtisodiy muvozanatning yana bir muhim ko'rsatkichi – bu ishlab
chiqarilayotgan milliy daromadning aholi orasida taqsimlanishining odillik
darajasi.Jahon tajribasida jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish va xavfsizlik darajasini
baholashning yana bir mezoni – Jini indeksidan keng foydalaniladi.
Daromadlarning odil taqsimlanishi ko'rsatikichini aniq va yaqqol Jini koeffitsiyenti
ifodalaydi.
Jini koeffitsiyenti 0≤KJ ≤1 oraliqda bo'ladi.
12

Bu ko'rsatkichning mazmuniga ko'ra: Jini koeffitsiyenti 0 ga teng bo'lganda
daromadlar aholi orasida teppa-teng taqsimlanadi, 1 ga teng bo'lganda esa barcha
daromadlar bitta shaxs tasarrufida bo'ladi. Vaholangki, hech qaysi jamiyatda
aholining turli qatlamlari bir xil salohiyatga ega emas ekan, uning 0 teng bo'lishi
mumkin emas. Keyingi yillarda mamlakatimizda ham ushbu ko'rsatkich bo'yicha
ijobiy holatlar ko'zga tashlanmoqda. Misol uchun, O'zbekistonda mustaqillik
yillarida Jini indeksi ko'rsatkichi 0,40 dan 0,296 ga pasaydi. Bu natija, Birlashgan
Millatlar Tashkiloti tavsiyalariga binoan 0,35-0,37 miqdorida belgilangan xalqaro
standartlar nuqtai nazaridan qaraganda, aholimizning ijtimoiy farovonligi muttasil
o'sib borayotganidan dalolat beradi.
Davlatning tashqi qarzi davlat eksport hajmining 20-30%dan oshmasligi
lozim, aks holatda davlat mazkur qarzni to'lay olish qobiliyatiga ega bo'lmaydi va
u uzoq muddatda to'lov balansi defitsitiga olib keladi. O'zbekistonda davlatning
tashqi qarzi YaIMga nisbatan 15-20%dan oshmaydi. Bumustaqilligimizning ilk
yillaridan boshlab ham davlat, ham tijorat banklari, kompaniya va korxonalar
miqyosida har tomonlama puxta o'ylangan chetdan qarz olish siyosatini amalga
oshirib kelayotganimiz bilan bog'liqdir.
Davlat byudjetiga baho berishda, odatda, asosiy e'tibor byudjet daromadlari va
xarajatlarining saldosiga beriladi
1.2.Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'siretuvchi omillar
Ilmiy adabiyotlarda makroiqtisodiy barqarorlikka ta'sir ko'rsatuvchi
omillarni belgilashga bo'lgan turli yondashuvlarni uchratish mumkin.
Mutaxassislarning fikricha, makroiqtisodiy barqarorlikka iqtisodiy, siyosiy,
demografik, ilmiy-texnik, tabiiy va boshqa omillar ta'sir ko'rsatadi. Demak,
makroiqtisodiy barqarorlikni iqtisodiyotning bir-biri bilan o'zaro aloqador bo'lgan
va bir-birini taqozo etadigan omillar ta'sirida shakllangan holati sifatida talqin
qilish mumkin.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda mehnat resurslarining holati
muhim ahamiyatga ega. YaIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning
eng asosiylaridan biri bo'lgan mehnat resurslaridan to'liq foydalanilmaslik
13

ishsizlikda namoyon bo'ladi. Makroiqtisodiy tahlilda mehnat resurslari emas, balki
ishchi kuchi kategoriyasidan ko'proq foydalaniladi. Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol
aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining
umumiy soni tushuniladi.
Ishsizlar – bu, ishchi kuchining bir qismi bo'lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda
band bo'lmagan, lekin ishlashni hohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir.
Ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi kuchi soniga nisbatiga (% hisobida)
aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
Ishsizlik darajasi = (ishsizlar soni / ishchi kuchi soni) x 100%
Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potentsial YaIM hajmini
ololmaydi. Shu sababli mamlakat miqyosida ishsizlikni uning tabiiy darajasida
saqlash va tartibga solish iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Ishsizlikning
haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori bo'lsa, YaIM uzilishi
shuncha ko'p bo'ladi. Shuning uchun ham potentsial hajmdagi YaIM haqiqiy YaIM
dan katta bo'ladi. Ishsizlik darajasi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlardan biri
hisoblanib, u nafaqat mamlakatni iqtisodiy jihatdan, balki aholi farovonligi, uning
yashash sifati va umuman olganda aholining ijtimoiy holatini ifoda etuvchi
ko'rsatkichdir.
Makroiqtisodiy barqarorlik, ishsizlik darajasining pasaytirilishi bilan bir
qatorda inflyatsiya sur'atlarining jilovlanishida va uning me'yor darajasida
bo'lishiga erishishda namoyon bo'ladi. 3
Inflyatsiya (lotincha inflation – shishish, bo'rtish, taranglashish) – ma'lum
davr mobaynida mamlakatda baholar o'rtacha (umumiy) darajasining barqaror
o'sishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Umuman olganda,
inflyatsiya pul muomalasi qonunlarining buzilish shakli sifatida makroiqtisodiy
muvozanatning buzilishini, talab va taklif nomutanosibligini anglatadi. Inflyatsiya
bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning
sur'ati qanchalik yuqori bo'lsa, iqtisodiyotga xavfli ta'siri shunchalik katta bo'ladi.
3
G.E.Zaxidov, M.T. Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F. Amirov, H.A. Hakimov. Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.:
«IQTISODIYOT». 2019-y. 309-b.
14

Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab
chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda fan-texnika yutuqlaridan keng
foydalanish yirik tarkibiy o'zgarishlarga olib keladi, natijada tarmoqlar va sohalar
bo'yicha ishchi kuchini talab etish va taqsimlashda ham katta o'zgarishlar bo'ladi.
Qishloq xo'jaligi, undiruvchi sanoat hamda an'anaviy materiallar, ayniqsa, qora
metallurgiya mahsulotlari ishlab chiqarishda band bo'lganlar soni keskin ravishda
qisqaradi. Xizmat ko'rsatish sohasi iqtisodiyotning eng dinamik sektoriga aylanib,
uning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi ham, bu sohada band bo'lganlar soni ham
ortib boradi.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda amalga oshirilayotgan
tarkibiy o'zgarishlar orasida fan-texnika taraqqiyotini ta'minlaydigan, o'sishda
nisbatan yuqori sur'atga ega bo'lgan tarmoqlar guruhini tashkil etish birinchi
darajali diqqatga sazovordir. Bu guruhlardagi ishlab chiqarish tarmoqlariga kimyo,
neftkimyosi sanoati, atom energetikasi, elektronika, radiotexnika sanoati, sof va
o'ta sof materiallar, EHM lar, raqamli dasturlar bilan boshqariladigan stanoklar,
robotlar, lazerli aloqa vositalari, nazorat qilish va boshqaruvning kompyuter
tizimlari va boshqalar kiradi.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda mehnat unumdorligini oshirish muhim
ahamiyatga ega. Bugungi kunda korxonalardagi mehnat unumdorligi bir qator
iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlarni yaratish orqali namoyon bo'ladi. Jumladan,
mehnat jarayonini tashkil etish, boshqarish, xodimlarni moddiy rag'batlantirish,
ishchi o'rinlarini avtomatlashtirish va h.k. Bu shart-sharoitlarning o'z vaqtida va
to'liq ta'minlanishi pirovardida yaratilayotgan mahsulot va xizmatlar hajmining
o'sishiga olib keladi.
Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish makroiqtisodiy
barqarorlikning asosini tashkil etadi. Bugungi kunda barcha rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiy o'sish modelida ushbu omilning ishtiroki beqiyosdir.
Hozirda jahonning ko'plab mamlakatlari o'zlarining tovar bo'yicha
raqobatbardoshliklarini oshirishni innovatsiyalardan foydalanish, ilmiy-texnikaviy
15

salohiyatni yuksaltirish orqali yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqarish
hisobiga ta'minlamoqda.
Biroq, keyingi yillarda respublikamizda fanga bo'lgan real moliyaviy
ajratmalarning pasayish holati sezilmoqda. Hozirda mamlakatimiz sanoatidagi
innovatsion jihatdan faol korxonalarning soni hamda sanoat mahsuloti umumiy
hajmidagi ilmiy mahsulotning ulushi juda past 1-2 % atrofida bo'lmoqda. Shunga
ko'ra, bugungi kunda fan va ishlab chiqarish sohalari o'rtasidagi integratsion
aloqani yanada kuchaytirish, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'z faoliyatida
innovatsion ishlanmalardan foydalanishni rag'batlantirish iqtisodiy o'sishni
ta'minlashning asosiy yo'llaridan hisoblanadi.
Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, kelgusida iqtisodiy o'sish uchun
zamin hozirlaydi. Har qanday milliy iqtisodiyot kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish, ya'ni o'tgan yilga nisbatan ko'proq mahsulot va xizmatlar ishlab
chiqarishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Yildan yilga aholi sonining ko'payishi,
kishilar ehtiyojini kengaytirilgan ishlab chiqarishni shart qilib qo'yuvchi asosiy
sabablardan biri hisoblanadi. Aynan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
dinamikasi iqtisodiy o'sishning mohiyatini tashkil qiladi.
Iqtisodiy o'sish-muayyan davr mobaynida real YaIM hajmining o'tgan
davrdagiga nisbatan oshishi, to'liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial
ishlab chiqarish darajasini uzoq muddatli ko'payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iqtisodiy o'sish muayyan davr mobaynida mamlakatda tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish darajasining ijobiy o'zgarishidir. Boshqacha aytganda, iqtisodiy o'sish bu
milliy iqtisodiyotda muayyan davr mobaynida (odatda bir yil) mahsulotlar ishlab
chiqarish hajmining oshishidir.
Birinchi Prezidentimiz I. Karimov barqaror iqtisodiy o'sish haqida
shunday fikr bildiradilar: “Barqaror iqtisodiy o'sish bozor iqtisodiyotiga o'tishning
birinchi asoslaridan biridir. Shuning uchun ham iqtisodiyotni barqarorlashtirish –
iqtisodiy islohotlarimizni amalga oshirishning muhim shartidir. Iqtisodiyot
barqaror ishlagandagina bozor munosabatlariga muvaffaqiyatli o'tish mumkin.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - bozorni shakllantirish yo'lidagi qonuniy va
16

muqarrar bosqichdir. Biz iqtisodiyotni barqarorlashtira borib, bozor
munosabatlarini normal rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarnivujudga
keltiramiz”.
Iqtisodiy o'sish jami taklifning o'sishini yoki boshqacha aytganimizda,
haqiqiy va potentsial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o'sishni
aniqlash va hisoblash mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim ko'rsatkichi -
yalpi ichki mahsulotga bog'liq. Iqtisodiy o'sish muammosini o'rganish natijasida
real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi-cheklangan resurslardan samarali
foydalanish muammosiga yechim topiladi.
Iqtisodiy o'sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o'sishi, shuningdek, jon
boshiga to'g'ri keladigan real daromadlarning o'sishini ham anglatadi. Shu sababli
ham iqtisodiy o'sish ikki xil usul bilan o'lchanadi.
Birinchi usulda iqtisodiy o'sish real YaIM ni o'tgan davrga nisbatan
o'zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari
dinamikasini aniqlash uchun ishlatiladi.
Ikkinchi usulda iqtisodiy o'sish aholi jon boshiga to'g'ri keladigan real
YaIM ning o'tgan davrga nisbatan o'zgarishi sifatida aniqlanadi.
Har bir mamlakat iqtisodiy o'sishga ta'minlashga intiladi, chunki iqtisodiy
o'sish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko'payishiga,
ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi
ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo'lishiga, to'rtinchidan, xalqaro bozorlarda
mamlakat nufuzining oshishiga olib keladi.
Iqtisodiy o'sish turli nuqtai nazarlar orqali o'rganilishi sababli, uning
intensiv va ekstensiv turlarini ajratib ko'rsatish mumkin..Ekstensiv iqtisodiy o'sish
moddiy ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar hajmining oshishi natijasida
kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, ekstensiv iqtisodiy o'sish tabiiy resurslar,
ishchi kuchi va kapital kabi ishlab chiqarish omillarini qo'shimcha jalb qilish va
faqat ularning miqdoriy oshishi hisobiga ro'y beradi. Bunda ularning sifat va
texnikaviy darajasi o'zgarmasdan qoladi.Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki
hissa ko'paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o'rnatilgan
17

uskunalarning quvvati, miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi
bo'yicha xuddi shunday yana bir korxona ko'riladi.
Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish
samaradorligi o'zgarmay koladi.
Intensiv iqtisodiy o'sish esa ilmiy-texnikaviy bazani takomillashtirish va
barcha ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanib mehnat unumdorligini
oshirish orqali ta'minlanadi. Intensiv yo'l ishlab chiqarishga jalb etilgan
resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot
miqdorining o'sishida, mahsulot sifatining oshishida o'z ifodasini topadi 4
.
Real hayotda intensiv va ekstensiv omillar sof holda, alohida-alohida
mavjud bo'lmaydi, balki muayyan uyg'unlikda, bir-biri bilan qo'shilgan tarzda
bo'ladi. Shu sababli ko'proq ustuvor intensiv va ustuvor ekstensiv iqtisodiy o'sish
turlari haqida so'z yuritiladi.
Iqtisodiy o'sish bir qancha omillarga bog'liqdir. Iqtisodiy o'sish doimo iqtisodiy va
noiqtisodiy omillar ta'siri natijasida kelib chiqadi. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy
o'sish omillari deganda ishlab chiqarishning real hajmini ko'paytirish, o'sish
samaradorligi va sifatini oshirish imkoniyatlarini belgilaydigan hodisalar va
jarayonlar tushuniladi.
Iqtisodiy omillarga foydalanilayotgan resurslar miqdorini oshirish va
sifatini takomillashtirish omillari kirsa, noiqtisodiy omillar o'z ichiga siyosiy,
harbiy, geografik, iqlimiy, milliy va madaniy omillarni oladi.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish mexanizmiga ko'ra omillar bevosita va bilvosita
omillarga bo'linadi.
Iqtisodiy o'sishga bevosita ta'sir ko'rsatuvchi iqtisodiy omillarga quyidagilar
kiradi:
- tabiiy resurslar soni va sifati;
- mehnat resurslari soni va sifati;
- asosiy kapital hajmi;
- texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish;
4
Maxmudov N.M., Avazov N.R. «O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda investitsiyalardan samarali foydalanish
yo'llari»: Ilmiy-ommabop risola. -T.: TDIU, 2019-y. 104-b.
18

- jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanish darajasi;
Ikkinchi guruh omillari jamiyatdagi iqtisodiy o'sish potentsialini yuzaga
chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari, ya'ni bilvosita
omillar kiritiladi:
- bozorning monopollashuvi darajasining pasayishi;
- iqtisodiyotdagi soliq muhiti;
- kredit-bank tizimi samaradorligi;
- iste'mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o'sishi;
- eksport hajmining o'sishi;
- iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari;
- daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir etuvchi muhim omillardan biri bu – investitsiya
me'yori hisoblanadi. Investitsiya me'yori iqtisodiyotning sog'lomligini aks ettiradi
va iqtisodiyotda modernizatsiyalashni va tarkibiy o'zgarishlarni amalga
oshirishning asosi hisoblanadi. Modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirayotgan
o'tish iqtisodiyotiga ega va rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiya me'yori va
iqtisodiy o'sish sur'atlari o'rtasida korrelyatsion aloqalar, bog'liqliq mavjud.
Masalan, Xitoyda oxirgi 20 yil mobaynida iqtisodiy o'sish sur'atlari barqaror
darajada bo'lishining sababi investitsiya me'yorining 41-45 foiz oralig'ida bo'lishi
hisoblanadi. Tahlillar ko'rsatishicha, investitsiya me'yori o'tish iqtisodiyotiga ega
mamlakatlarda milliy valyutada va joriy baholarda hisoblanadi. Ushbu holat
investitsiya me'yori miqdorining sun'iy ravishda oshishiga olib keladi. Ko'pchilik
mutaxassislar fikricha, o'tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda, xususan Rossiyada,
modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirish, iqtisodiyotni innovatsiyaviy
rivojlantirish yo'liga o'tkazish, barqaror iqtisodiy o'sish sur'atiga ega bo'lish uchun
investitsiya me'yori 35-40 foiz atrofida, O'zbekistonda esa, 28-30 foiz atrofida
bo'lishi kerak. Keyingi yillarda mamlakatimizda oqilona va har tomonlama puxta
o'ylab olib borilayotgan investitsiya siyosati natijasida, iqtisodiyotimizga jalb
qilinayotgan investitsiyalar, jumladan xorijiy investitsiyalar hajmi miqdor va sifat
jihatdan takomillashib bormoqda.
19

II.bob.O'zbekiston respublikasida makroiqtisodiy barqarorlashtirishning
moliyaviy vositalari
2.1. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda davlat byudjetidan
foydalanish
Davlat o‘zining funksiya va vazifalarini amalga oshirish uchun ma‘lum bir
xarajatlar qilishi zarur bo‘ladi va ularni soliqlar va yig‘imlar orqali mablag‘larni
to‘playdilar. Soliqlar iqtisodiyotni boshqarishning asosiy qurollaridan biri
bo‘lganligi bois mutaxassislar doimiy ravishda soliqlar yalpi ichki mahsulotga
nisbatan salmog‘i haqida fikr va muloxazalar yuritadilar.
Bugungi kunda moliya tizimini samarali tashkil etishni ta’minlaydigan
choratadbirlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy islohotlarning
bugungi bosqichida mamlakatimizda davlat moliyasining barqarorligini
ta’minlashga qaratilgan islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
Yuqorida aytib o‘tilgan fikr-mulohazalar asosida aytish mumkinki, bugungi
kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar tub negizida halq
manfaatlari, mamlakat aholisi farovonligi va iqtisodiy rivojlanish masalalari
yotadi. Ushbu yo‘nalishlar taraqqiyoti uchun albatta moliyaviy resurslar zarur
bo‘ladi va davlat byudjeti mablag‘lari asosiy moliyaviy manba sifatida namoyon
bo‘ladi. Shunday ekan, mamlakatimiz taraqqiyoti jarayonida davlat byudjeti
mablag‘laridan samarali foydalanish, davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishni
optimallashtirish masalalari dolzarb masalalardan biri bo‘lib kelmoqda.
Davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, shunga
mos ravishda moliya tizimiga doir barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga
tegishli bo‘lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o‘zida, davlat byudjeti
faqat o‘ziga xos bo‘lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o‘z navbatida,
davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo‘linmalari-dan ajratib turadi va unda
markaziy o‘rinni egallashga imkon beradi. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda
davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo‘lsa-da, uning bu
hislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy taqsimlovchi
sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo‘ladi.
20

Jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga daromadlari soliqlar va boshqa
majburiy yig‘imlar orqali shakllantiriladigan davlat byudjeti ta’sirining
samaradorligi alohida o‘rganishni talab etuvchi muammodir. Shu ma’noda davlat
byudjetining samaradorligi deganda, eng avvalo, mazkur byudjet xarajatlarining
samaradorlik darajasini tushunish o‘rinli bo‘ladi. Byudjet resurslari oqilona va
samarali sarflanishini tashkil etish hozirgi vaqtda har qanday jamiyatda zarur,
chunki u iqtisodiyot faoliyatining optimal parametrlariga erishishga va davlat
oldida turgan ustuvor vazifalarni hal qilishga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Mazkur organlar oldiga tekshiruv jarayonida byudjet mablag‘laridan maqsadsiz
foydalanilishi, byudjet, fuqarolik va mehnat qonunchiligining buzilishini
aniqlashgina emas, balki byudjet mablag‘laridan foydalanishning samaradorlik
darajasiga baho berish vazifasi ham qo‘yiladi. Shu bilan bir vaqtda mavjud byudjet
jarayonida moliyaviy nazorat doirasida byudjet mablag‘laridan foydalanishning
samaradorligi va moliyaviy menejmentning sifati masalalariga kam e’tibor
beriladi, uning natijalaridan byudjetlarni shakllantirish va boshqaruv qarorlari
qabul qilishda deyarli foydalanilmaydi. Qonunchilik mukammal emasligi, aniq
belgilangan huquqiy normalar va mexanizmlar yo‘qligi, shuningdek byudjet
mablag‘laridan foydalanishning samaradorlik darajasiga baho berish bo‘yicha
metodik ko‘rsatmalar ishlab chiqilmaganligi tufayli ko‘pincha samaradorlik
ko‘rsatkichini byudjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish printsipi bilan
almashtirish yuz beradi.
Davlat byudjeti samaradorligining yuqorida zikr etilgan makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlariga qarab uning iqtisodiyot va ijtimoiy sohani davlat tomonidan
tartibga solish vositasi sifatidagi roli haqida gapirish mumkin. Ammo turli
makroko‘rsatkichlarning dinamikasi bir xil emas. Bu byudjet xarajatlarining
samaradorlik darajasini o‘lchashda muayyan noaniqlik yuzaga kelishini anglatadi.
Buning ustiga umumiy makroko‘rsatkichlar asosan informativ va tahliliy xususiyat
kasb etadi, ularni muayyan shaxslarning harakatlari, kimningdir shaxsiy
javobgarligi bilan bog‘lash mumkin emas, hatto biron-bir bitta davlat muassasasi
faoliyati bilan bog‘lash ham mushkul ish. Ayni vaqtda davlat byudjeti amalda
21

davlat mablag‘laridan konkret foydalanish moliyaviy rejasi sifatida amal qiladi.
Ayni shu rejani amalga oshirishda byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini
aniqlash zaruriyati tug‘iladi va u quyidagi savollarga javob topishni talab etadi:
davlat mablag‘lari pirovard natijada nimaga sarflangan, bu xarajatlar qanday natija
bergan, pirovard natijalar va amalga oshirilgan xarajatlarning o‘zaro nisbati
qanday? Bu erda byudjet mablag‘larini sarflash uchun shaxsiy va institutsional
javobgarlik muammolarini echish birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. 5
Gap shundaki, hozirgacha mavjud bo‘lgan, o‘tgan yil uchun byudjetning
xarajatlar moddalariga doir hisobot ma’lumotlariga asoslanadigan byudjet
xarajatlarini “smetali rejalashtirish” usuli moliyalashtirish natijalarini aniqlash
muammosini amalda chetlab o‘tadi. Aniqroq aytganda, xarajatlarning o‘zi natija
sifatida amal qiladi va bunday sharoitda byudjet xarajatlarini moliyalashtirishning
samaradorligini aniqlash mumkin emas. Byudjet xarajatlarini rejalashtirishning
smetali tartibi mablag‘lar maqsadli sarflanishini ta’minlash va moliyalashtirishning
rejada belgilangan va amaldagi summalarini taqqoslash imkoniyatini beradi. Bu
faktlar rejalashtirish va moliyalashtirishning hozirgi tizimi doirasida, albatta,
foydali, lekin byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini aniqlash imkoniyatini
bermaydi. Bunday yondashuvda hisobot smetasi o‘z-o‘zidan rejali smetani vujudga
keltiradi va bunday o‘rin almashish cheksiz davom etishi mumkin.
Shu tufayli ham O‘zbekiston Respublikasida byudjetni rejalashtirish
doirasini sezilarli darajada kengaytirish talab etiladi. Shunday qilib, yillik byudjet
doirasida byudjet xarajatlarining samaradorlik darajasini aniqlash amalda mumkin
emas, chunki muhim iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning deyarli barchasi uzoqroq
muddatda yuz beradi. Davlat byudjeti va byudjet xarajatlarining samaradorligi
masalalari davlat moliyaviy nazorati bilan bevosita bog‘liq. Ayni shu nazorat
byudjet mablag‘laridan foydalanilishining xaqiqiy natijalarini rejada belgilangan
natijalar bilan solishtirish, byudjet xarajatlarini moliyalashtirish sohasida mavjud
kamchiliklar va huquqbuzarliklarni aniqlash, byudjet mablag‘laridan
foydalanishning samaradorligini oshirish yo‘llarini belgilash imkoniyatini beradi.
5
Nodir Jumayev, Akram Absalamov. «Inflatsion targetlash rejimini qo'llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi
faravonligini ta'minlashning zaruriy sharti».
22

Bozor munosabatlari sharoitida davlat moliyaviy nazoratining roli yanada
kuchayadi, u har qanday davlatning muhim boshqaruv funktsiyasiga, mamlakat
iqtisodiyoti va moliya tizimi normal faoliyat ko‘rsatishining muqarrar shartiga
aylanadi. Davlat moliyaviy nazorati yagona kontseptsiyasini yaratish ko‘pgina
tushunchalar va kategoriyalarga qonun yo‘li bilan ta’rif berish, nazorat
sub’ektlarining funktsiyalarini aniq belgilash uchun imkoniyat yaratadi. Bularning
barchasi davlat nazorat organlarining ishini sezilarli darajada yaxshilaydi va ular
amalga oshirayotgan tadbirlarning samaradorlik darajasini pasaytiradi. Binobarin,
qonunchilikni takomillashtirmasdan, davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga
doir huquqiy normativ hujjatlarni qabul qilmasdan, eng muhimi - ular so‘zsiz ijro
etilishiga erishmasdan iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish, davlat byudjeti va
byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish ishida muvaffaqiyatlarga amalda
erishish mumkin emas. Ayni shu sababli byudjet xarajatlarini moliyalashtirishning
aniq natijalarini belgilashga nisbatan yondashuvni ishlab chiqish byudjetni
rejalashtirish jarayonida jiddiy o‘zgarishlar yasashni taqozo etadi. Shu tufayli ham
mamlakatda amalga oshirilayotgan byudjet islohoti byudjet xarajatlarining
unumdorlik darajasiga baho berish tartib-taomillarini shakllantirish va ularni
byudjet jarayoniga kiritishni, byudjet xarajatlarini smetali rejalashtirish va
moliyalashtirishdan ijtimoiy muhim va o‘lchash mumkin bo‘lgan pirovard
natijalarga erishishga qaratilgan byudjetni rejalashtirish (byudjetlashtirish)ga
bosqichma-bosqich o‘tishni nazarda tutadi. Shunday qilib, davlat byudjeti va
byudjet xarajatlarining samaradorligi muammosi juda serqirra va u ilmiy-nazariy,
ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, uslubiy va amaliy xususiyatga ega bo‘lmagan
masalalarning keng doirasini qamrab oladi.
Mazkur muammo eng avvalo byudjetni rejalashtirish va moliyalashtirishning
yangi shakllari va usullaridan foydalanish, byudjet mablag‘larini sarflashning
unumdorlik ko‘rsatkichlarini aniqlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, huquqiy
normalar va mexanizmlarni yaratish, shuningdek davlat moliyaviy nazoratini
yanada kuchaytirish hisobiga hal qilinishi lozim.
23

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishni
takomillashtirish borasida quyidagilarni amalga oshirish ijobiy natija beradi deb
uylaymiz:
Birinchidan, xorijiy mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib aytish mumkinki,
davlat byudjeti mablag‘laridan samarali foydalanishga qaratilgan byudjet tizimi
islohotlarida natijaga yo‘naltirilgan maqsadli davlat dasturlarini amalga
oshirilishini va ijrosini ta’minlashni ko‘zda tutmog‘i lozim. Maqsadli byudjet rejali
dasturlari mamlakat milliy daromadini qayta taqsimlanishini davlat tomonidan
amalga oshirilishi sharoitida davlat byudjeti xarajatlarini samaradorligini
ta’minlashga imkon yaratadi.
Shbu usulni qollash orqali Buyuk Britaniya, yangi Zelandiya, Avstraliya va AQSH
kabi davlatlar ijobiy natijaga erishgan.
Ikkinchidan, davlat byudjeti xarajatlari samaradorligini oshirishda davlat va
xususiy sektor hamkorligidan foydalanish. Bunda xususiy sector tarmog‘iga
imtiyozlar tizimini shakllantirish orqali davlat oldida turgan vazifalarni amalga
oshirishda davlat tomonidan moliyalashtirish bilan birgalikda xususiy sektor
tarmoqlari xizmatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday tizimning
rivojlantirish masalalari davlat byudjetining eng yirik xarajatlari bo‘lmish ta’lim,
sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya kabi xarajatlarni amalga oshirishda yuqori
samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Albatta bu sharoitda fuqarolarning
turmush sharoitlarini va konstitutsion huquqlarini hisobga olish lozim hisoblanadi.
Uchinchidan, byudjetdan mablag‘ oluvchilar va byudjet tashkilotlarining
davlat byudjeti mablag‘laridan maqsadli va manzilli foydalanishdan
manfaatdorligini kuchaytirish lozim. Bunda ular tomonidan amalga oshirilayotgan
faoliyat jarayonida byudjet mablag‘larini tejamkorlik asosida foydalanish va bunda
ortirilgan mablag‘lar evaziga rag‘batlantirish mehanizmlarini oshirish maqsadga
muvofiqdir.
To‘rtinchidan, davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishda moliyaviy
nazorat mexanizmlarini kuchaytirish hamda har bir davlat boshqaruv organlari
tomonidan davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishda o‘rta muddatga
24

mo‘ljallangan natijaga yo‘naltirilgan loyihalar va dastirlarni ishlab chiqib, ushbu
loyiha va dasturlarni bajarish uchun moliyaviy mablag‘larini asoslash orqali davlat
byudjetidan olingan mablag‘larning samaradorligini ta’minlashga erishish
maqsadga muvofiqdir. Bunda loiha va dasturlar ijrosini ta’minlamagan vazirlik,
qumita va boshqa boshqaruv organlariga nisbatan moliyaviy sanktsiyalarni
qo‘llash aksincha esa moliyaviy rag‘bat mehanizmlarni ishlab chiqish lozim
bo‘ladi.
2.2. O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion faollikni
oshirish yo'nalishlar
Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasiga nisbatan turlicha qarashlar
mavjud. Umuman olgan iqtisodiyotnining barqaror rivojlanishi natijasida aholi
farovonligining ta'minlanishiga makroiqtisodiy barqarorlik sifatdia qarash
mumkin. Barcha iqtisodiy islohatlar va amalga oshirilayotgan dasturlar pirovardi
aholi farovonligini oshirishga qaratilgan bo ladi. Shundan kelib chiqqan holdaʻ
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan barcha chora tadbirlar
pirovardida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan bo lishi va shunga xizmat
ʻ
qilishi zarur. Makroiqtisodiy barqarorlik bu - iqtisodiy o sish, to liq bandlik va
ʻ ʻ
naxlarni barqarorlik darajasini ta'minlashga yo'naltirilgan davlat chora-tadbirlar
majmuasidir 6
Makroiqtisodiy barqarorlik - iqtisodiyotning barqaror o'sishi hamda aholi
faravonligi oshishining kafolatidir 7
.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ko rsatib beruvchi bir nechta ko rsatkichlar mavjud
ʻ ʻ
bo lib, mazkur ko rsatkichlarning muvozanat holatining saqlanishi asosida
ʻ ʻ
mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlik ta'minlanayotganligini aniqlash mumkin.
Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardir:
 Aholi bandligi (ishsizlik 5-6%);
 Iqtisodiy o sish;
ʻ
 Narxlar barqarorligi (inflatsiya);
6
F.Nasriddinov. «O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiy o sish sur'atlarini ta'minlash
ʻ ʻ
yo'nalishlari».
7
Nodir Jumayev, Akram Absalamov. «Inflatsion targetlash rejimini qo'llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi
faravonligini ta'minlashning zaruriy sharti».
25

 Davlat byudjetining muvozanati (YaIM ga nisbatan 3 % gacha bo lganʻ
byudjet defitsiti);
 Tashqi savdo:
 Almashuv kursi barqarorligi.
Aholi orasida to'la bandlikni ta'minlash, barqaror iqtisodiy o sishga erishish,
ʻ
narxlar barqarorligini ta'minlash, davlat byudjetining muvozanatli holati, tashqi
savdo saldosi va almashuv kursining barqaror holatda saqlanishi kabi
ko rsatkichlar makroiqtisodiy barqarorlikni belgilab beruvchi ko rsatkichlar
ʻ ʻ
sifatida qaraladi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ko'rsatib beruvchi ko'rsatkichlar
ham bir qancha tarkibiy qismlarga bo linadi. Bularni quyida ko'rib chiqamiz.
ʻ
Aholi bandligi makroiqtisodiy barqarorlikka ta'sir qiluvchi asosiy omillardan
biri hisoblanadi. Odatda makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishi uchun to la
ʻ
banldlikka erishish tavsiya etiladi. Bilamiz-ki, to la bandlik holatida ham kichik
ʻ
foizda ishsizlik mavjud bo ladi. To la bandlik holatida o rtacha 5-6 % foiz ishsizlik
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lishi tabiiy holat hisoblanadi.
ʻ
Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ko rsatkichlaridan biri aholi bandligi
ʻ
(ishsizlik 5-6%) bo lib, u quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
ʻ
 To'liq bandlikka erishish;
 Mehnat resurslarining o sishini ta'minlash;
ʻ
 O'sib borayotgan mehnat resurslarini samarali boshqarish orqali, iqtisodiyot
raqobatbardoshligini oshirish.
Mehnat resurslarining o sib borishi ham makroiqtisodiy barqarorlikni ta minlaydi.
ʻ ʼ
Lekin mehnat resurslarining o'sib borishi bilan bir qatorda uning ish bilan
ta'minlash choralarini ko'rish zarurati paydo bo'ladi.
Ko rsatkichlardan yana biri iqtisodiy o sish bo lib, u quyidagilarni o z ichiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
oladi:
 barqaror o'sish;
 aholi jon boshiga YaIM o'sishi;
 aholi soniga o sishiga nisbatan YaIMning tezroq o sishi.
ʻ ʻ
26

Albatta barqaror iqtisodiy o sish makroiqtisodiy barqarorlikning asosiyʻ
ko rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda makroiqtisodiy
ʻ
barqarorlik holatida aholi jon boshiga YaIM ning o sishi ham muhim ahamiyat
ʻ
kasb etib keladi. Shu bilan birgalikda aholi soning o'sishiga nisbatan YaIM ning
o sishi tezroq yuz berishi talab etiladi.
ʻ
Narxlar barqarorligi (inflatsiya) ham makoiqtisodiy barqarorlikning eng
muhim ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi va u o z ichiga quyidagilarni oladi:
ʻ
 aholi daromadlari to lov qobiliyatini saqlash;
ʻ
 bozorlardagi barqarorlik;
 investorlar ishonchi;
Aholi daromadlarining to lov qobiliyatlarini saqlash va bozordagi barqarorlik
ʻ
mamlakatdagi inflatsiya darajasiga bog liqdir.
ʻ Shuning uchun ham inflatsiya
darajasini past va barqaror holatda saqlash juda muhim hisoblanadi. Investorlar
ham inflatsiya darajasi yuqori bo lgan hududlarga investitsiya kiritishni
ʻ
xohlashmaydi. Chunki bu ular uchun riski baland hodisa hisoblanadi. Shuning
uchun investorlar ishonchini qozonish uchun ham inflatsiyaning past holati ya'ni
narxlar barqarorligi birlamchi omillardan biri bo lib hisoblanadi.
ʻ
Makroiqtisodiy barqarorlikning yana bir ko rsatkichlaridan biri bu - Davlat
ʻ
byudjetini muvozanati (YaIM nisbatan 3% gacha bo lgan byudjet defisiti)
ʻ
hisoblanadi va u quyidagilarni o'z ichiga oladi:
 byudjet daromadlari va xarajatlarining muvozanati;
 ijtimoiy xarajatlarni to liq moliyalashtirish;
ʻ
 investisiya xarajatlarini qoplash;
 byudjet tushumlarini ta'minlash
Tashqi savdo saldosi - bu makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlovchi asosiy
ko'rsatkich- lardan bo lib hisoblanadi. Tashqi savdo saldosi ko rsatkichi
ʻ ʻ
quyidagilarni o z ichiga oladi:
ʻ
 ijobiy saldoni ta'minlash;
 mamlakat iqtisodiyoti raqobatbardoshligini oshirish;
 jahon bozorlarida o z o rnini egallash;
ʻ ʻ
27

 oltin valyuta zaxiralarini o sishi. ʻ
Albatta bu yo'nalishda ijobiy saldoni ta'minlash muhim ahamiyat kasb
etadi. Tashqi savdo asosida mamlakat iqtisodiyoti raqobatbardoshligiga ta'sir
ko'rsatish mumkin. Jahon bozorida o z o rnini egallash ham makroiqtisodiy
ʻ ʻ
barqarorlikning asosiy ko rsatkichlaridan biri bo'lib, mamlakat iqtisodiyotini
ʻ
rivojlanishida muhim rol o'ynaydi.
Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ko rsatkichlaridan yana biri bu –
ʻ
almashuv kursi barqarorligidir. Almashuv kursi barqarorligi o'z ichiga
quyidagilarni oladi:
 valyuta bozoridagi barqarorlik;
 tadbirkorlar va investorlar ishonchini oshirish;
 eksportni qo'llab-quvvatlash;
 investitsiyalar, xususan to g ridan-to g ri investisiyalarni rag'batlantirish.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1-rasm.2017-2019-yillarda YaIM hajmi (mlrd. so'm), o'sish sur'ati (foizda) va
aholi jon boshiga YaIM ning o'sish sur'ati (foizda) 8
.
Valyuta bozoridagi barqarorlikni ta'minlash, tadbirkorlar va investorlar
ishonchini oshirish va eksportni qo llab-quvvatlash asosida almashuv kursi
ʻ
baqarorligini ta'minlash mumkin. Bundan tashqari xorijiy investitsiyalarni
rag'batlantirish asosida ham almashuv kursi barqarorligini ta'minlash
8
www.stat.uz O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti.
ʻ
28

mumkin.O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilganʻ
islohatlar natijasida, YaIM hajmi va aholi jon boshiga YaIM o sish tendensiyasini
ʻ
ko rsatmoqda(1-rasm).
ʻ
2017-yilda O'zbekiston Respublikasi Yalpi ichki mahsuloti (YaIM)
302536,8 mlrd. so'mni tashkil qilgan va 2016-yilga nisbatan 5,3 % o'sish sur'atiga
erishilgan. Bu davrda aholi jon boshiga YaIM esa 2016-yilga nisbatan 2,7% ga
o'sgan. 2018-yilda YaIM hajmi 406648,5 mlrd. so'mni tashkil qilgan va 2017-yilga
nisbatan 5,1 % o sish sur'atiga erishilgan. Bu davrda aholi jon boshiga YaIM 3,6%
ʻ
ga o sishga erishilgan. 2019-yilda esa YaIM hajmi 511838,1 mlrd. so'mni tashkil
ʻ
qilgan va 2018-yilga nisbatan 5,6 % o sish sur'atiga erishilgan. Bu davrda aholi jon
ʻ
boshiga YaIM 3,6 % ga o'sgan. Bu davrda Harakatlar strategiyasining amalga
tadbiq etilishi natijasida bu sohalarda yuqori iqtisodiy o sish sur'atlariga erishilgan.
ʻ
E'tiborli tomoni bu davrda YaIM 5% yuqori bo lgan o sishga erishgan va
ʻ ʻ
ko rsatkich saqlanib qolmoqda. Aholi jon boshiga YaIM ham bu davrda o sish
ʻ ʻ
sur'atlariga erishgan va bu o sish sur'ati 2017-yilda 2,7% dan 2019-yilda 3,6 % ga
ʻ
o sish darajasigacha ko tarilgan.
ʻ ʻ
Investitsion faollikni oshirishga qaratilgan islohatlar natijasida mamlakatda
investitsiya- larning hajmi muttasil oshib bormoqda (2-rasm).
2-rasm. Yalpi ichki mahsulotga nisbatan asosiy kapitalga o'zlashtirilgan
investitisiyalar (foizda). 9
9
www.stat.uz O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti.
ʻ
29

2019-yilda yalpi ichki mahsulotga nisbatan asosiy kapitalga o zlashtirilganʻ
investisiyalar -37,1% ni tashkil etib 2018-yildagi ko rsatkichiga nisbatan 6,5 %
ʻ
punktga ko'paydi. Mazkur ko'rsatkich 2017-yilda 23,9 % ni hamda 2018-yilda -
30,6% ni tashkil etgan.
Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor yo'nalishlarga muvofiq
mamlakatimizda iqtisodiyotda investitsiyalar hajmini oshirishga qaratilgan
islohatlar natijasida qulay investitsion muhit yaratilmoqda. Natijada iqtisodiyotda
investitsiyalar hajmi yanada oshib bormoqda. Bunda eng e'tiborlisi bu Xorijiy
to g ridan-to g ri investitsiyalardir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorijiy to g ridan-to g ri investitsiyalar mamlakatimiz iqtisodiyotida salmoqli
ʻ ʻ ʻ ʻ
o ringa ega. Investitsiyalar ichida xorijiy to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning ulushi
ʻ
kattadir. Bilamiz-ki, xorijiy to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar asosan iqtisodiyotning
real sektoriga yo'naltiriladi. Bu esa mamlakatda ishlab chiqarish hajmining oshishi,
yangi korxonalarning paydo bo lishiga va natijada esa yangi ish o'rinlarining
ʻ
tashkil etilishi, aholi orasida ishsizlikning kamayishiga olib keladi. Pirovardida esa
aholi daromadlarining ko payishiga va iqtisodiy xavfsizlikning ta minlanishiga
ʻ ʼ
olib keladi.
2.3.Inflyasion targetlash rejimini qo‘llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi
faravonligini ta’minlashning zaruriy sharti
Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiyotning barqaror o‘sishi hamda aholi
faravonligi oshishining kafolatidir. Mamlakatda inflyasiya darajasini pasaytirish
Markaziy banklarning bosh maqsadiga aylangan. Inflyasiyaning yuqori darajada
namoyon bo‘lishi iqtisodiy o‘sishning sekinlashiga va aholi daromadlarining real
qiymatining tushib ketishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasining
mustaqillikdan keyingi davrida yuqori inflyasiya darajasi kuzatilganligi va
faqatgina 2003-2016 yillarda inflyasiya bitta raqam bilan ifodalanishiga erishgan.
Ammo 2017 yildan mamlakatimizda inflyasiya darajasining oshishi kuzatilgan.
Bunga yillar davomida yig‘ilib qolgan muammolarni, hususan keng qamrovli
davlat dasturlarining bajarilishi, naqd pul masalasining xal etilishi, milliy
valyutamizning erkin konvertirlanishi ta’minlanishi va boshqa shu kabi dolzarb
masalalarni sabab sifatida keltirishimiz mumkin.
30

Ikkinchi Jahon urushidan keyin markaziy banklarning iqtisodiyotdagi
ahamiyati kuchayib bordi. Ular yuqorida keltirgan maqsadga erishish yo‘lida bir
qancha usullardan foydalanishgan. Jumladan 1970 yillardagi “neft inqirozi”
natijasida ko‘plab rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida kuzatilgan yuqori darajadagi
inflyasiyaga Markaziy banklar asosan pul massasi o‘sishini targetlash orqali
kurashgan va bu o‘zining ijobiy natijasini bergan. Ammo 1990 yildan keyin
markaziy banklar inflyasiyani bilvosita emas balki bevosita tartibga solish uchun
to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashga o‘tishgan. Hususan, O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki inflyasiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha
pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target)
o‘rnatish yo‘li bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati
mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyasion targetlash rejimiga o‘tkazishni o‘z
oldiga maqsad qilib ko‘ygan. Bunga Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017
yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli Qarori asos bo‘lganligini ta’kidlashimiz lozim.
Inflyasion targetlash asosidagi g‘oya shvetsiyalik iqtisodchi, kapital, narx
darajasi va ish xaqining umumiy nazariyasini ilmiy tadqiq qilgan olim Viksell
Knutga ta’luqlidir. K.Viksell 1896 yilda Shvetsiya iqtisodchilar assotsiatsiyasida
Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutani tovar va xizmatlarga nisbatan
barqarorligini ta’minlash hisoblanishi kerakligini ta’kidlab o‘tgan. O‘sha davrda
Markaziy banklar milliy valyutaning iste’mol tovarlariga qaraganda oltin narxiga
nisbatan barqarorligini saqlashni bosh maqsad sifatida bilishgan. Uning bu
qarashlari 1914 yilga qadar, ya’ni oltin standartida inqiroz kuzatilganiga qadar
qo‘llab-quvvatlanmagan. 1931 yilda Shvetsiya Riks banki bu olimning milliy
valyuta barqarorligini iste’mol tovarlariga nisbatan ta’minlash kerakligini
amaliyotga joriy qildi va 1931 yil sentyabr oyida o‘z oldiga bosh maqsad sifatida
mamlakatda narx barqarorligini ta’minlash qilib belgiladi. 1938 yilda Shvetsiya
Riks banki narx darajasining barqarorligini ta’minlashga erishib, iste’mol tovarlar
narxini 1928 yildagi narx darajasiga qaytarishga muvaffaq bo‘lgan. Shunday qilib,
biz Shvetsiyani inflyasiyani targetlagan davlatlar ichida birinchilardan
31

bo‘lganligini keltirishimiz mumkin. Chunki, inflyasion targetlash xususiyatlari
bilan 1931 yilda Shvetsiya Riks bankining narx barqarorligini ta’minlash
xususiyatlari bir-biriga juda yaqin hisoblanadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, 1990 yilda Yangi Zelandiya birinchilardan
bo‘lib inflyasion targetlashga o‘tgan bo‘lsa, 2005 yilga qadar asosan industrial
rivojlangan davlatlar Markaziy banklari bu kabi targetlashga o‘tishgan. 2005
yildan hozirgi davrga qadar inflyasion targetlashga o‘tgan davlatlar qatorida
rivojlanayotgan davlatlarning ulushi katta qismni tashkil etmoqda.
Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini targetlashdan yoki
pul massasi o‘sishini targetlashdan ko‘ra to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashni
o‘z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan, 2010 yilda Xalqaro
Valyuta Fondiga a’zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4 foizi inflyasion
targetlash rejimiga o‘tishgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz davlatlar Markaziy
banklari inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‘llashgan. Ajablanarlisi bu
jarayon doimiy o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Bundan, dunyoning
ko‘pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt bermayotganligini va
inflyasiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri targetlash lozimligini tan olayotganligi borasida
xulosa chiqarsak bo‘ladi.
Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ko‘plab mamlakatlarning pul-
kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan,
Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika
Qo‘shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi
sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi
YaIM o‘zgarishining uning potensial ko‘rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud
inflyasiya darajasining prognoz ko‘rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli
ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‘g‘irlab boradi 10
.
Nima uchun bir qator mamlakatlar uchun inflyasion targetlash rejimiga
o‘tish zamon talabi bo‘lib qolmoqda? O‘ylaymizki, ko‘pchilik davlatlar uchun,
shuningdek aksariyat olimlar uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya’ni
10
N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013).
32

past va bir maromdagi inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‘sishni
ta’minlovchi birinchi omil hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‘rsatmoqda-ki,
iqtisodiy siyosatning, ya’ni bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab
chiqarishning o‘sishi kabi maqsadlarga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlar, barqaror
narxlar tamoyiliga zid kelmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati
yordamida birdaniga bir necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning
o‘sishiga olib keladi, deb hisoblaydilar.
Inflyasion targetlash, inflyasiya hali o‘zi haqida bildirmasdan turib,
inflyasion choralar ko‘rish imkonini beradi. Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, inflyasion
targetlash yetarli darajada oddiy jarayon hisoblanadi. Uning mohiyati quyidigidan
iborat: Markaziy bank kutilayotgan inflyasiya dinamikasining prognozini
belgilaydi; inflyasion prognoz inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichlari (imkon
qadar erishilishi kutilayotgan) bilan taqqoslanadi; inflyasion prognoz hamda
inflyasiyaning maqsad ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq pul-kredit siyosatida
qanchalik tuzatishlar olib borilishi kerakligi haqida darak beradi. Inflyasion
targetlashning mohiyati shundan iboratki, bunda Markaziy bank inflyasiyaning
maqsadli ko‘rsatkichini belgilaydi, va unga erishish uchun barcha instrumentlardan
foydalanadi. Inflyasion targetlashdan foydalanayotgan mamlakatlar,
Markaziy banklar murojaat qiladigan standart usullarga qaraganda pul-kredit
siyosatining samaradorligini oshirishga yordam beradi, deb hisoblaydilar.
Inflyasion targetlash ikki asosiy shartning bajarilishini talab qiladi.
Birinchidan, Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini olib borish uchun yetarli
darajada avtonomiyaga ega bo‘lishi lozim. Markaziy banklarning hech biri
xukumat ta’siridan to‘liq holi bo‘lishi mumkin emas, u hech bo‘lmasa
inflyasiyaning maqsadli darajasiga erishish uchun zarur bo‘ladigan rejalashtirilgan
instrumentlarni tanlashda erkinlikka ega bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi
shartni bajarish uchun, mamlakat “fiskal ustunlik” tamoyilidan bosh tortishi, ya’ni
byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosatiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasligi kerak.
Fiskal ustunlikdan bosh tortish deganda xukumat keng daromad bazasiga ega
33

ekanligini va doimiy ravishda senorajdan keladigan daromadlarga tayanmasligi
nazarda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikasi misolida, boshqa rivojlanayotgan davlatlar singari,
yoqilg‘i mahsulotlari narxlari, elektr-energiya narxlari va boshqa shu kabi
birlamchi mahsulotlar narxlari Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Qiziqarli
jihati shundaki, bu kabi tovarlar aksariyat ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar
tan narxida o‘tiradi. Demak, bu kabi birlamchi tovarlar narxlarining oshishi
mamlakatda umumiy narx darajasining oshishiga olib keladi. Ya’ni fiskal ustunlik
davom etaversa, byudjet-soliq siyosati inflyasion bosimni kuchaytiradi, bu esa pul-
kredit siyosatining samaradorligini tushirib yuboradi. Iqtisodiy til bilan
aytganimizda bu yo‘l bilan inflyasiyaning vujudga kelishi nomonetar inflyasiya
deyiladi.
Shunday ekan, Markaziy bank inflyasion targetlashga o‘tishi ikki xil shaklda
amalga oshiriladi. Ayrim davlatlarda inflyasion targetlashga faqat Markaziy bank
javobgar hisoblansa, ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlarda inflyasion targetlashni
Markaziy bank hukumat bilan birga amalga oshiradi. Bizning mamlakatimizda
ham inflyasion targetlashni Markaziy bank hukumat bilan birgalikda amalga
oshiradi. Buning tasdig‘i sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyozevning 2019 yil 18 noyabrdagi “Inflyasion targetlash rejimiga bosqichma-
bosqich o‘tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida” PF-5877-
sonli Farmonida Moliya vazirligiga, Energetika vazirligi, Monopoliyaga qarshi
kurashish qo‘mitasi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi hamda boshqa manfaatdor
vazirlik va idoralar bilan birgalikda 2020-2021 yillarda tartibga solinadigan narxlar
(tariflar)ni, inflyasiya maqsadlariga ta’sirini hisobga olgan holda erkinlashtirish
grafigini ishlab chiqish vazifasi yuklatilganligini keltirishimiz mumkin. 11
Inflyasion targetlashning samaradorligini belgilab beruvchi ikkinchi shart ,
Markaziy bank boshqa, ya’ni pul massasi o‘sishi, bandlik darajasi yoki valyuta
almashinuv kursi kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni targetlashdan voz kechishidan
iborat. Masalan, agar Markaziy bank boshqariladigan valyuta kursi rejimini saqlab
11
Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. 10-е изд. перераб. и доп. – М.: Издательство
«МФПУ Синергия», 2013.
34

turgan bo‘lsa, zamonaviy sharoitlarda xalqaro kapitallarning yuqori
harakatchanligi bilan u bir vaqtning o‘zida inflyasion targetlashdan foydalana
olmaydi. Gap shundaki, Markaziy bank ikki yoki undan ortiq maqsadlarni ushlab
turgan bo‘lsa, vaziyat yomonlashganda ularning qaysi birini afzal ko‘rishini, bozor
bilmaydi. Bizning fikrimizcha, Markaziy bank tanlashi kerak: yoki boshqariladigan
almashinuv kurs rejimini qo‘llash, va bu bilan inflyasion maqsaddan bosh tortishi,
yoki inflyasion targetlash rejimini qo‘llab, boshqariladigan almashinuv kursi
rejimidan voz kechish lozim.
Markaziy bank oldida mustaqillikdan keyin yana bir maqsad doim bo‘lgan.
Bu milliy valyutaning xorijiy valyuta kursiga nisbatan almashinuv kursidir. Biz
kabi rivojlanayotgan davlatlarda milliy valyuta almashinuv kursi doim markaziy
banklar oldidagi muhim vazifalardan biri bo‘lib kelmoqda. Xatto 2017 yil 5
sentyabrda milliy valyuta kursining erkinlashtirilishi hamda uning erkin
almashinuvini yo‘lga qo‘yilishiga qaramasdan, Markaziy bank doim intervensiya
o‘tkazish orqali uning almashinuv kursini e’tibordan chetda qoldirgani yo‘q.
Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan milliy
valyutada AQSh dollariga nisbatan almashinuv kursi pasayishining oldini olish
maqsadida 2017 yil 2847,8 mln. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya amalga
oshirgan bo‘lsa, 2018 yilda 3162,4 mlrd.AQSh dollari miqdorida hamda 2019
yilning ikki choragida 1572,4 mlrd. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya
o‘tkazgan.
O‘zbekiston Respublikasi oxirgi 2 yilda doimiy ravishda amalga oshirilgan
intervensiya natijasida valyuta zaxirasining kamayishi va bu holatning doimiyligini
inobatga olib 2019 yil avgust oyi oxirida valyuta kursini erkin suzib yuruvchi
kursga o‘tkazdi. Ammo shunga qaramay Markaziy bank milliy valyuta kursini
qo‘llab-quvvatlashni to‘xtatgani yo‘q. Hususan, 2019 yil sentyabr oyida 188 mln.
AQSh dollari miqdorida sof intervensiya o‘tkazgan. Bu bilan aytishimiz
mumkinki, Markaziy bank inflyasiyani targetlashga o‘tayotganligiga qaramasdan
milliy valyuta almashinuv kursini e’tibordan chetda qoldirgani yo‘q.
35

Biroq Markaziy bankning chegaralanmagan erkinligi jamiyat uchun ortimal
hisoblanmaydi. Hususan, XVF mutaxassislari pul-kredit va byudjet-soliq
siyosatining o‘zaro bir-biriga ta’sirini modellashtirib, jamiyatning farovonligi
nuqtai nazaridan – Markaziy bank tomonidan mamlakatda yalpi ishlab
chiqarishning o‘sish zaruratini hisobga olgan holda optimal inflyasion maqsadlarga
erishish eng yaxshi qaror bo‘ladi, degan fikrga keldilar. 12
Ikki asosiy talab qondirilgach, nazariy jihatdan mamlakatlar inflyasion
targetlashdan foydalanishga kirishishlari mumkin. Amaliyotda esa, inflyasion
targetashga mas’ul tashkilotlar bir qator tayyorgarlik choralari ko‘rishlari lozim,
hamda tahliliy model yaratish ularning ichidan asosiysi hisoblanadi. Inflyasion
targetlash ikki komponentni o‘z ichiga olgan yetarli darajadagi oddiy tahliliy
modelga asoslanadi. Birinchi komponent – bu iqtisodiyot qanday ishlayotganligini,
unga pul-kredit siyosati qanday ta’sir ko‘rsatayotganligini tasvirlovchi modeldir.
Ikkinchi komponent – ustuvor ahamiyat beriladigan, Markaziy bankning yakuniy
maqsadlarini, ya’ni maqsadli funksiyasi tasvirlanishini namoyon etadi. Birinchi
iqtisodiy modelda Markaziy bank pul-kredit siyosatining instrumentlaridan birini
qo‘llagan holda, misol uchun qayta moliyalashtirish foiz stavkasini, ma’lum bir
davrdan so‘ng YaIMga impuls reaksiyasi o‘rganiladi. O‘z navbatida YaIMning
o‘zgarishi (yoki haqiqiy YaIMning o‘zining potensial qiymatidan og‘ishi) ma’lum
bir davr o‘tib inflyasiyaga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, qayta
moliyalashtirish stavkasining o‘zgarishi yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etgan
holda ma’lum davrdan keyin mamlakatda inflyasiyaning o‘zgarishiga olib keladi.
Modelning ikkinchi tarkibiy qismi, Markaziy bankning maqsadli funksiyasi
– ikki yo‘nalishda harkatlanadi. Birinchidan, Markaziy bank ma’lum berilgan
ko‘rsatkich atrofida inflyasiyani barqarorlashtirishga intiladi. Ikkinchidan,
Markaziy bank iqtisodiy o‘sishni maksimal o‘sish potensiali ko‘rsatkichi atrofida
barqarorlashtirishni istaydi. Ishlab chiqarish yoki ish bilan bandlik kabi real
sektordagi o‘zgaruvchanlarni barqarorlashtirish Markaziy bankning yakuniy
maqsadlari ro‘yxatiga har doim ham kiravermaydi. Biroq, amaliyotda Markaziy
12
Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. 10-е изд. перераб. и доп. – М.: Издательство
«МФПУ Синергия», 2013.
36

bank real sektorning ortiqcha tebranishlaridan qutulishga harakat qiladi. Inflyasion
targetlash, Markaziy bankni real sektor muammolari qiziqtirmagan paytda, “qattiq”
darajasidan, ushbu real sektordagi keskin tebranishlarni silliqlashtirish istaganda,
“egiluvchanlik” darjasigacha o‘zgarishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalashtirish foiz
stavkasi o‘zgarishining iqtisodiyotga ta’siriga baho beradigan bo‘lsak, ushbu
asosiy foiz stavkaning real iqtisodiyotga ta’siri va buning natijasida mamlakatdagi
inflyasiya darajasiga ta’siri kuchli ekanligi shubha ostida qolmoqda. Hususan,
mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga asosiy talabning aholi tomonidan
bildirilishini inobatga olsak, tijorat banklari tomonidan iste’mol kreditlarining
YaIMga nisbati 5-6 foiz atrofida ekanligi Markaziy bank foiz stavkasi
o‘zgarishining aholi talabiga ta’sirini susaytirib yubormoqda. Shuningdek, tijorat
banklari tomonidan jami iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarining YaIMga nisbati 40-
45 foiz atrofida bo‘lishi, tadbirkorlarning investitsion xarajatlariga foiz stavka
orqali ta’siri sustligini bildiradi. Shu bilan birga tijorat banklarining umumiy
aktivlari YaIMning 50 foizini tashkil etishi Markaziy bank tijorat banklari orqali
iqtisodiyotdagi yalpi talabga ta’siri hamda buning natijasida mamlakatdagi
inflyasiya darajasiga ta’siri pastligini keltirib chiqarmoqda.
Markaziy bank inflyasion targetlash rejimini qo‘llash jarayonida oraliq
maqsad sifatida aholining hamda yuridik shaxslarning inflyasion kutilmalaridan
oraliq maqsad sifatida foydalanadi. Shunday ekan Markaziy bank doimiy aholi va
yuridik shaxslarning inflyasion kutilmalarini tahlil qilib borish inflyasion
targetlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Shuning uchun ham ayrim iqtisodiy
adabiyotlarda inflyasion targetlashni (inflation target) inflyasion prognozlashni
targetlash (inflation forecast targeting) deb ham atashadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar inflyasion targetlash rejimi qo‘llanadimi? –
degan savolni o‘z oldimizga qo‘yishni maqsadga muvofiq deb bildik.
Rivojlanayotgan davlatlar pul-kredit siyosati va moliyaviy bozorlari bir-biridan
farq qiladi. Bir tomondan, so‘nggi vaqtda ushbu davlatlar iqtisodiyotida bir-biriga
o‘xshash o‘zgarishlar yuz bermoqda. Hususan, moliya sektoridagi islohotlar,
37

xalqaro kapital bozorlariga kirishi, pul-kredit siyosatining bilvosita
instrumentlariga ishonchning ortishi kabi o‘zgarishlar bilan tavsiflanmoqda. Biroq,
boshqa tomondan esa rivojlanayotgan mamlakatlar ba’zan foiz stavkalarining
darajasi, ichki moliya bozorining rivojlanish darajasi, aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan daromadlar kabi ko‘rsatkichlari bilan keskin tarzda bir-biridan farq
qilmoqda. Natijada, nafaqat inflyasion targetlashdan foydalanish imkoniyatlarini
baholash, balki rivojlanayotgan mamlakatlarning maqbul tasniflanishini olib borish
ham qiyin bo‘lib qoladi. Natijada, tahlil hozircha noaniq empirik tadqiqotlarga
emas, balki umumiy diskussion mulohazalarga asoslanmoqda.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, fiskal ustunlikdan ozod bo‘lish va iqtisodiy
siyosatning, hususan valyuta kursini boshqarish kabi boshqa maqsadlarga nisbatan
qattiq majburiyatlarning qo‘yilmaganliklari inflyasion targetlashga o‘tishning
zaruriy shart-sharoitlari sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Markoiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sish va inflyasiya
darajasining optimal barqarorligiga erishish xozirgi zamon iqtisodiyotining dolzarb
masalalaridan biri hisoblanib, bu yo‘lda mamlakatda fiskal va monetar siyosat olib
boriladi. Rivojlangan davlatlar tajribasini e’tibor qaratsak, AQSh va ko‘pgina
Yevropa davlatlarida monetar siyosatga katta ustunlik berilgan bo‘lsa, ya’ni
Markaziy bank iqtisodiyotda dominant hisoblansa, Osiyo davlatlarida, hususan
Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy kabi davlatlarda hamda Rosssiya va bizda ham
fiskal siyosatga katta ahamiyat berilib kelmoqda. Ammo 2017 yildan e’tiboran
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan qaror va farmonlari,
jumladan 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish
va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270-sonli qarori,
2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli qarori, 2019 yil 18 noyabrdagi “Inflyasion
targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish orqali pul-kredit siyosatini
takomillashtirish to‘g‘risida” PF-5877-sonli farmoni O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyatini yanada oshirdi.
38

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 22 oktyabrdagi yangi
tahrirda qabul qilingan “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi O‘RQ-573-sonli
qonuni valyuta munosabatlarini tartibga solishda Markaziy bankga katta erkinlik
berilgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 11 noyabrdagi yangi
tahrirda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank to‘g‘risida”gi
O‘RQ-582-sonli qonuni Markaziy bank bosh maqsadini aniq belgilab bergan
bo‘lib, bunda uning bosh maqsadi mamlakatda narx barqarorligini ta’minlash
ekanligi keltirilgan.
Xulosa
Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda makroiqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash va investitsion faollikni oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Makroiqtisodiy baraqarorlikning asosiy ko rsatkichlari bo lib, mana shuʻ ʻ
ko'rsatkichlar barqarorligi ta'minlangandagina umumiy makroiqtisodiy barqarorlik
ta'minlanishga erishiladi.
Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ko rsatkichlari sifatida aholi
ʻ
bandligi (ishsizlik 5-6%), iqtisodiy o sish, narxlar barqarorligi (inflatsiya), davlat
ʻ
byudjetining muvozanati (YaIM ga nisbatan 3 % gacha bo lgan byudjet defitsiti),
ʻ
tashqi savdo saldosi va almashuv kursi barqarorligi kabilar namoyon bo ladi. Shu
ʻ
ko rsatkichlarning barqarorligiga erishilganda makroiqtisodiy barqarorlik
ʻ
ta'minlaniladi. Makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishi umumiy iqtisodiy
rivojlanishga olib keladi. Iqtisodiyotning rivojlanishida esa investitsion faollikni
o'rni muhim. Investitsion faollikni oshirish asosida mamlakat iqtisodiyotida
investitsiyalar hajmi oshiriladi va natijada ishlab chiqarish hajmi oshadi, yangi ish
o'rinlari ko'payadi, davlat byudjetiga tushumlar ko'payadi. Bundan tashqari
investitsion faollikni oshishi mamlakatda raqobatbardoshlikni oshiradi va aholi
daromadlarining oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Umumiy jihatdan olib
qaraganda, makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishi va investitsion faollikning
oshirilishi mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni ta'minlaydi.
39

O'zbekistonda olib borilayotgan islohatlar natijasida makroiqtisodiy
barqarorlik va investitsion faollik oshib bormoqda. O'zbekistonni yanada
rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasida ham bu sohani rivojlantirishʻ
bo yicha ustuvor vazifalar belgilab olingan va bu vazifalarning amaliyotga tadbiq
ʻ
etilishi natijasida iqtisodiyot jadal tarzda rivojlanib bormoqda.
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va investitsion faollikni
oshirishga qaratilgan islohatlar pirovardida aholi farovonligini oshirishga xizmat
qilishi zarur. Mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishi
iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida rivojlanish bo'lishidan darak beradi.
Shundan kelib chiqqan holda mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash
dolzarb masala bo lib qoladi va mamlakatimizda bu sohada olib borilayotgan
ʻ
islohatlar asosida mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlik ta'minlanib kelmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI
I O‘zbekiston Respublikasining qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. https://lex.uz/docs/35869
2. O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to‘g‘risida"gi Qonuni (yangi tahriri). 2019 yil 11 noyabr. www.lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to‘g‘risida"gi Konuni
(yangi tahriri).2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz
4. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Konuni
(yangi tahriri). 2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz
II O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida" gi 2017 yilfevraldagi PF-
4947-sonli Farmoni. www.lex.uz
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2020 2025 yillarga mo‘ljallangan
o‘zbekiston respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi tugrisida" gi
2020 yil 12 maydagi PF-5992-sonli Farmoni. www . lex . uz
40

7. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 — 2021 yillarda o ‘ zbekiston
respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ‘ nalishi bo ‘ yicha harakatlar
strategiyasini « ilm , ma ’ rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili » da amalga
oshirishga oid davlat dasturi to ‘ g ‘ risida ” gi 2020 yil 2 martdagi PF -5953- son
Farmoni . www . lex . uz H 0108
III О‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
8. О‘ zbekiston Respublikasi Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29 dekabrdagi 2021
yil uchun m о‘ ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi oliy Majlisga
Murojaatnomasi . www . uza . uz .
9. SH . M . Mirziyoyev . Milliy tarakkiyot yulimizni katiyat bilan davom ettirib ,
yangi bosqichga chiqaramiz . - Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 592 6.
10. SH . M . Mirziyoyev . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga kuramiz . Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 488 b .
11. SH . M . Mirziyoyev . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о‘ lishi kerak . 2017 yil 14 yanvar .
Toshkent : «О‘ zbekiston », 2017.-104 b .
12.. SH . M . Mirziyoyev . Erkin va farovon , demokratik О‘ zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent : «О‘ zbekiston », 2016. -56 b .
IV Asosiy adabiyotlar
13. Yakubov I . O ., Hakimov H . A . Makroiqtisodiyot -2. O'quv qo'llanma. - T.:
TDIU, 2019.-217 bet.
14. Maxmudov N.M., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy tahlil. O'quv qo'llanma. - T.:
TDIU, 2019. - 146 bet.
15. Asqarova M.T., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy siyosat. O'quv qo'llanma. T.:
TDIU, 2019.-314 b.
16. F.Nasriddinov. «O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiyʻ
o sish sur'atlarini ta'minlash yo'nalishlari».
ʻ
17. Nodir Jumayev, Akram Absalamov. «Inflatsion targetlash rejimini qo'llash
makroiqtisodiy barqarorlik va aholi faravonligini ta'minlashning zaruriy sharti».
41

18. Hui-Ching Hsieh, Sofia Boarelli, Thi Huyen Chi Vu. «The effects of economic
policy uncertainty on outward foreign direct investment». International Review of
Economics and Finance 64 (2019) 377-392. journal homepage:
19. Michael F. Bleaney. «Macroeconomic stability, investment and growth in
developing countries». Journal of Development Economics.
20. Yahya Waqas, Shujahat Haider Hashmi, Muhammad Imran Nazir,
«Macroeconomic factors and foreign portfolio investment volatility: A case of
South Asian countries». Future Business Journal.
21. Mustafakulov Sh.I., «Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya
va amaliyot». Monografiya - T.: «Ma'naviyat» O zbekiston Respublikasi Bank-ʻ
moliya akademiyasi. 2017-y. 328-b.
22. Karimov N.G'., Xojimatov R.X., «Investitsiya». O'quv qo'llanma - T.:
Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi. 2019-y. 516-b.
23. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.:
Worth Publishers, 2013).
24. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. 10-е изд.
перераб. и доп. – М.: Издательство «МФПУ Синергия», 2013.
25. G.E.Zaxidov, M.T. Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F. Amirov, H.A. Hakimov.
Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: «IQTISODIYOT». 2019-y. 309-b.
26. Maxmudov N.M., Avazov N.R. «O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda
investitsiyalardan samarali foydalanish yo ' llari »: Ilmiy - ommabop risola . - T .:
TDIU , 2019- y . 104-b.
V.Internet saytlar
27.www.stat.uz O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti.
ʻ
28.www.lex.uz O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi.
29. www.elsevier.com
30. www.xs.uz
31.www.tsue.uz Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti rasmiy sayti.
42

Makroiqtisodiy barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari

Kirish. 2

1.bob. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining mohiyati va iqtisodiy o'sish muammolarini tadqiq etishning nazariy-uslubiy asoslari 4

1.1.Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning mohiyati 4

1.2.Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'siretuvchi omillar 12

II.bob.O'zbekiston respublikasida makroiqtisodiy barqarorlashtirishning moliyaviy vositalari 18

2.1.Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda davlat byudjetidan foydalanish. 18

2.2.O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion faollikni oshirish yo'nalishlar 23

2.3.Inflyasion targetlash rejimini qo‘llash makroiqtisodiy barqarorlik va aholi faravonligini ta’minlashning zaruriy sharti 28

Foydalanilgan adabiyotlar 38

Internet saytlar 39

Купить