Maktab adabiyot kursida mumtoz she’riy asarlarni sharhlab o‘rganish uslubi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	216.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Maktab adabiyot kursida mumtoz she’riy asarlarni sharhlab o‘rganish uslubi

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: Maktab adabiyot kursida mumtoz she’riy asarlarni
sharhlab o‘rganish uslubi
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. MUMTOZ SHE’RIY ASARLARNI SHARHLAB O‘RGANISHNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1.O‘zbek mumtoz adabiyotining asosi aruzshunoslikdir.....................................7
1.2.Adabiyot darslarida mumtoz she’riy asarlarni o‘rganish ...............................15
II BOB. MUMTOZ ADABIYOT NAMUNALARINI SHARHLAB
O‘RGATISH YO‘LLARI
2.1.Mumtoz asarlarni sharhlab o‘rgatish metodlari va tavsiyalar...........................22
2.2.Maktablarda g‘azallarni poetik xususiyatlarini o‘rganish metodlari.................27
XULOSA………………………………………………………………………....41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...…..43
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Respublikamizda olib borilayotgan ta’lim
islohotlari – “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Davlat tili haqida”gi Qonun, “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tadbiq qilinishi ta’lim jarayonining
samaradorligini ta’minlaydi. Jamiyatda ma’naviy sog‘lom, mustaqil fikrlaydigan
avlodni shakllantirishda badiiy adabiyotning roli muhim ekanligi isbot talab
qilmaydigan haqiqatga aylanganidan ko‘pchilik xabardor. Chindan ham, badiiy
adabiyot ma’naviy hayotimizning ajralmas bir qismi bo‘lish bilan birga har bir
shaxs, jumladan maktab o‘quvchilari uchun ham ma’naviy yetuk insonlar bo‘lib
yetishishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi desak mubolag‘a bo‘lmasa kerak.Shaxsning
rivojlanishi-jamiyat rivoji demakdir. Shunday ekan jamiyat oldidagi eng asosiy
vazifalardan biri sog‘lom avlodni voyaga yetkazish. Bu muhim vazifani amalga
oshirish birinchi navbatda o‘qituvchiga bog‘liq. Mustaqillikka erishilgandan keyin
barcha sohalardagi kabi ta’lim tizimida ham jiddiy islohotlar amalga oshirildi,
ta’limning sifatini yaxshilashga kirishildi. Ta’lim berishning yangi usullari joriy
qilina boshlandi. Shulardan eng asosiysi maktab o‘quvchilariga yangi pedagogik
texnologiya asosida dars berish masalasi. Maktablarda ta’lim-tarbiya olayotgan
o‘quvchilarning qiziqishi, iqtidori, bilim darajasini inobatga olgan holda yakka
tartibda va tabaqalashtirib o‘qitishni ta’minlash, adabiyot ta’limi
maqsadvazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston mustaqillikka
erishuvi sharofati bilan barcha sohalarda, ayniqsa, ma’naviyatimiz tarixini,
madaniy merosimizni har tomonlama ilmiy, haqqoniy o‘rganishga keng
imkoniyatlar yaratilishi tufayli o‘tmishda madaniyatimiz rivojiga bevosita va
bilvosita katta hissa qo‘shgan, biz uchun noma’lum bo‘lgan yoki inkor etib
kelingan shaxslarning nomlari endigina har tomonlama o‘rganilmoqda. 1
Adabiyot
faqat pedagogik maqsadlarga xizmat qiluvchi fan bo‘libgina qolmay, birinchi
navbatda talabalarga bilim berishi, ya’ni ko‘p asrli o‘zbek adabiyoti tarixi va
hozirgi adabiy jarayonning asosiy yo‘nalishi – yetakchi yozuvchilar va ular ijodi
1
Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi. - T.:Fan, 2010
3

bilan, shu yozuvchilar ijodida o‘z ifodasini topgan xalq va mamlakat tarixi bilan
tanishtirishi, adabiyotning fan sifatidagi o‘ziga xos tomonlari va nazariy masalalari
haqida tasavvur berishi kerak. А niqroq aytganda, asosan maktabni bitirgan
o‘quvchi o‘zbek adabiyotining eng qadimgi davridan hozirgi davriga qadar bosib
o‘tgan yo‘li haqida, atoqli yozuvchilarning hayoti va ijodi haqida muayyan bilimga
ega bo‘lishlari va olgan ijobiy fazilatlarini mustaqil hayotlarida qo‘llashlari zarur.
Ko‘p а srlik t а ri х g а eg а m а d а niy v а а d а biy m е r о simizg а mun о s а b а t istiql о l
tuf а yli tubd а n o‘zg а rdi. Ха lqimiz t а ri х i, dini v а а d а biyoti, m а ’n а viy q а driyatig а
e’tib о r kuch а yib, ul а rning m а vq е yini tikl а sh, ха lqq аа sl h о lid а y е tk а zish
imk о niyati p а yd о bo‘ldi. Bu es а b о shq а s о h а l а r q а t о ri а d а biyotshun о slikd а h а m
t е r а n ilmiy izl а nishl а r о lib b о rish, а d а biy m е r о sg а yangich а nuqtayi nazardan
yondashish z а rur а tini ko‘rs а tdi. O‘tmishd а yash а b ij о d etg а n sh о ir v аа dibl а r
m е r о sini хо lis о n а o‘rg а nish v а mun о sib b а h о l а sh h а r q а ch о ngid а n d о lz а rb
v а zif а g аа yl а ndi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov must а qilligimizning
d а stl а bki kunl а rid а n о q а d а biyot а hlig а h а r t о m о nl а m а yord а m ko‘rs а tish, ij о d
erkinligini t а ’minl а sh, а jd о dl а rimiz t о m о nid а n ko‘p а srl а r m о b а ynid а yoritib
k е ling а n m а d а niy m е r о sni tikl а sh, t о m ma’n о d а t а hlil v а t а lqin etish b о r а sid а
d а vl а t siyos а ti d а r а j а sid а s а m а r а li ishl а rg а e’tib о r q а r а tdi. “ А g а r biz O‘zb е kist о nni
dunyog а t а r а nnum etm о qchi bo‘ls а k, uning q а dimiy t а ri х i v а yorug‘ k е l а j а gini
ulug‘l а m о qchi, uni а vl о dl а r хо tir а sid аа b а diy s а ql а m о qchi bo‘ls а k, а vv а lamb о r,
buyuk yozuvchil а rning ij о dini chuqur o‘rg а nish, buyuk sh о ir, buyuk ij о dk о rl а rni
t а yyorl а shimiz k е r а k. N е g а d е g а nd а , ulug‘ а dib Cho‘lp о n а ytg а nid е k, “ а d а biyot
yash а s а – mill а t yash а ydi” 2
“ А slida adabiyot o‘qitishning bosh yo‘nalishi
ta’limning turli bosqichlarida o‘quvchilar ongiga badiiy asarning mo‘jizakor ta’sir
kuchini amaliy jihatdan ta’minlashga qaratilgan. Ма ktabgacha tarbiya
muassasalari,boshlang‘ich ta’lim,umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey
va kasb-hunar ta’limidagi adabiy ta’limning uzviyligi va uzliksizligining natijasi
o‘sib kelayotgan yosh qalbda go‘zalikka bo‘lgan ijobiy va ijodiy munosabatni
shakllantirishdan,ularda badiiy asarga – kitobga bo‘lgan mehr va muhabbatni
2
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma’naviyat, 2008. 139-bet.
4

o‘stirishdan, bularning zamirida esa undagi badiiy-estetik didni
takomillashtirishdan” 3
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Hozirgacha ta’lim tizimida o‘zbek
adabiyoti o‘qitishning turli masalalariga bag‘ishlab tadqiqotlar olib
borildi.O‘zbekiston Milliy universiteti, Alisher Navoiy nomidagi
ToshDO‘TAUning tegishli kafedralari o‘qituvchi va tadqiqotchilari tomonidan
adabiyot o‘qitishning dolzarb masalalariga bag‘ishlangan metodik maqolalar
to‘plamlari, darslik va qo‘llanmalar chop etildi.Professor B.To‘xlievning adabiyot
o‘qitish metodikasi borasidagi qator ilmiy ishlari, professor Q.Yo‘ldoshevning
“Adabiyot o‘qituvchisiga metodik yordam” turkumidagi risolalari, Alisher Navoiy
nomidagi ToshDO‘TAU O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish metodikasi kafedrasi
tomonidan chop qilinayotgan maqolalar to‘plamlari, ushbu kafedra tashkil
qilayotgan “Til va adabiyot ta’limida yangi pedagogik texnologiyalar” respublika
ilmiy-amaliy anjumani materiallari, shuningdek, respublikamizda nashr
qilinayotgan “Til va adabiyot ta’limi”, “O‘zbek tili va adabiyoti” kabi manbalarda
metodist olimlar va adabiyot o‘qituvchilari tomonidan izlanishlar olib borilgan.
Kurs ishi mavzusining maqsad i: Adabiyot darslarida mumtoz she’riy asarlar
bilan bog‘liq nazariy ma’lumotlarni o‘rgatish, aruz she’riy tizimiga oid asarlarni
sharhlashning samarali usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifasi: Kurs ishini yoritish davomida:
-maktablardagi adabiyot darslarida mumtoz asarlarni sharhlab o‘rgatishning
usul va uslublarini yaratish;
-mumtoz she’riy asarlar bilan bog‘liq nazariy ma’lumotlarni o‘quvchilar
onggiga yetkazishning samarali usullarini ishlab chiqish masalalariga e’tibor
qaratildi;
-mumtoz she’riy asarlarni sharhlab o‘rgatishninng o‘rni va ahamiyatini
aniqlash;
- aruz vaznidagi asarlarni o‘rgatish bo‘yicha tavsiyalar berish kabilar asosiy
vazifalar sifatida belgilab qo‘yildi.
3
Б . Тўхлиев . АдабиеPтўқитишметодикаси . Тошкент, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий
кутубхонаси нашри
еPти, 2010, 8-9-бетлар.
5

Kurs ishining ilmiy yangiligi: Ishda o‘zbek adabiyoti o‘qitish nazariyasi va
metodikasidagi mavjud qarashlar asosida adabiyot darslarida mumtoz she’riy
asarlarni sharhlab o‘rgatish haqidagi fikrlar umumlashtirilib, chuqur ilmiy-nazariy
xulosalar chiqarildi. Bunda:
- adabiyot darsliklarida aruz she’riy tizimiga oid nazariy tushunchalarning
berilishi bo‘yicha munosabat bildirildi;
- mumtoz asarlarni sharhlash va uni o‘qitishdagi murakkabliklar aniqlanib,
o‘quvchilar ongiga yetkazish usullari o‘rganildi.
- mumtoz she’riy asarlarning sharhlangan matni ustida ishlashda ifodali
o‘qishning o‘rni va ahamiyati haqidagi fikrlar umumlashtirildi;
- mumtoz asarlar bitilgan tizim ya’ni aruz she’riy tizimining o‘ziga xosliklari
tadqiq qilindi hamda mazkur vaznda bitilgan adabiyot durdonalarini o‘qitish
bo‘yicha tavsiyalar berildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqotning ilmiy
qimmati adabiyot darslarida aruz she’riy tizimida yaratilgan mumtoz asarlarni
o‘rgatishga bag‘ishlanganligi bilan harakterlanadi. Shuningdek, tadqiqotning
xulosalari va tahlil materiallari maktablarning adabiyot darslarida she’riy
tizimlarga oid nazariy tushunchalarni o‘rgatish va sharhlash masalalariga oydinlik
kiritadi va o‘rgatishda adabiyot o‘qituvchilari uchun manba bo‘la oladi.
Shuningdek, darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazishda ham tadqiqot
materiallaridan unumli foydalanish mumkin.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
I BOB. MUMTOZ SHE’RIY ASARLARNI SHARHLAB
O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI
6

1.1.O‘zbek mumtoz adabiyotining asosi aruzshunoslikdir
Mumtoz adabiyotning asosi bo‘lmish “Aruz” she’riy tizimi asrlar davomida
arab, fors-tojik va turkiy she’riyatlarda amaliy jihatdan qo‘llanib kelishi bilan bir
vaqtda ushbu xalqlar adabiyotshunosliklarida nazariy jihatdan xam takomillashib
bordi. Aruz maxsus ilm sifatida maktab va madrasalarda muttasil o‘rgatildi,
mazkur she’riy mezon nazariyasi va amaliyotiga oid ko‘plab ilmiy tadqiqotlar
yaratildi, risolalar bitildi. Halil ibn Ahmaddan so‘ng Ibn Usmon Maziniy, Imom
Ahmad Ibn Abdurabbih, Ibn al-Xatib at-Tabriziy, Ziyovuddin Abul Jaysh
alHazrajiy kabi arab olimlari ushbu ilmga doir asarlar yaratib, aruz taraqqiyotiga
hissa qo‘shdilar. Aruz ilmi haqida, ayniqsa, fors-tojik adabiyotshunosligida
ko‘plab asarlar bitildi. Mavlono Yusuf Nishofuriy (X asr) forsiy tilda aruzga oid
asar yaratgan olimlarning birinchisi edi. Rashididdin Vatvotning (XIII asr)
“Hadoyiq ussehr”, ushbu asrda yashab ijod qilgan Shams Qaysning “Al-Mo‘jam fi
me’yor ashor al-Ajam”, Nasriddiy Tusiyning (XIV asr) “Meyor ul-ashor”, shu asr
vakili Salmon Savojiyning “Qasidatun masnuot al-aruz”, Abdurahmon Jomiyning
(XV asr) “Risolai aruz” asarlari fors-tojik aruzining nazariy va amaliy
taraqqiyotida alohida ahamiyat kasb etdi. Aruz ilmiy taraqqiyotiga turkiy xalqlar
ichidan yetishib chiqqan adabiyotshunos olimlar ham munosib hissa qo‘shdilar. 4
Mashhur faylasuf Abu Nasr Forobiy (X asr), Abu Ali ibn Sino (XI asr), Abul
Qosim Zamaxshariy (XI asr), Abu Yaqub Yusuf ibn Abubakr Sakkokiy (XII-XIII
asr)laro‘zlarining arab va forsiy tilda bitgan ilmiy asarlari bilan faqat arab va forsiy
aruzlarga emas, ayni vaqtda turkiy aruz taraqqiyotiga ham sezilarli ta’sir
ko‘rsatdilar. Turkiy aruzning nazariy va amaliy jihatdan shakllanishi va izchil
rivojlanib borishida Alisher Navoiyning ilk bor turkiy tilda yaratilgan “Mezon ul-
avzon” asari alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Ulug‘ mutafakkir shoir aruz
qoidalarini, xilma-xil bahrlari hamda vaznlarini turkiy tilda mufassal bayon qilish
bilan cheklanib qolmasdan, turkiy xalqlarning og‘zaki she’riyati mezoni bilan aruz
vaznlari hamohangligini atroflicha dalilladi hamda turkiy til xususiyatlarini
nazarda tutgan holda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususan, o‘zbek she’riyatida
4
Valixo‘jaev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi.Toshkent, 1993, 138-139- betlar.
7

keng qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan ko‘plab o‘lchovlarini ham belgilab berdi.
O‘zining lirik asarlari va dostonlarini yaratishda aruzning rango-rang vaznlarini
sinchkovlik bilan sinovdan o‘tkazgan Alisher Navoiy turkiy tillarda ham aruz
o‘lchovlari asosida turli-tuman janr va shakllarda g‘oyat latif lirik asarlar yaratish
va yirik dostonlarni bitish mumkinligini amalda isbot ham qilib bergan edi. Bu
bilan shoir turkiy tilning beqiyos boyligi va betakror go‘zalligini she’riy o‘lchov
jihatidan ham namoyish qildi. O‘zbek aruzining nazariy va amaliy jihatdan kamol
topishida Zahiriddin Muhammad Boburning “Muxtasar” deb atalgan yirik ilmiy
asarining ahamiyati beqiyosdir. Zahiriddin Muhammad Bobur o‘z asrining talantli
shoiri va nosiri bo‘lishi bilan birga qobiliyatli adabiyot nazariyotchisi va olimi ham
edi. Bu da’voni uning “Boburnoma”sidagi ko‘pgina fikrlar, jumladan,
zamonasidagi shoir va olimlar haqida bildirgan mulohazalari tasdiqlaydi. Ikkinchi
tomondan esa, “Boburnoma”dan ma’lum bo‘lishicha, XV asrning oxirlarida
adabiyot nazariyasi, xususan, aruzga bag‘ishlangan ko‘pgina risolalar, Jumladan,
Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, Sayfi Buxoriyning “Mezon ul-ash’or” yoki
“Aruzi Sayfiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan risolalar Boburning diqqatini o‘ziga
tortgan edi. Shunday qilib, Boburning aruz nazariyasiga bag‘ishlangan ilmiy
risolasi XVI asrning 20-yillarida dunyoga keldi. XVI asrning ikkinchi yarmida
yaratilgan ayrim manbalardagi ishoralarga ko‘ra, Boburning aruzga doir risolasi
Mavorounnahr, ayniqsa, Buxoro va Samarqand adabiy muhitiga, ushbu muhit
vakillariga ma’lum va mashhur bo‘lgan. Bu fikrni XVI asrda yashab ijod etgan
taniqli shoir va adabiyotshunos olim Hasan Nisoriyning 1565-1566-yillarda
yozilgan “Muzakkiri ahbob” tazkirasi quvvatlaydi. Ushbu muallif o‘z tazkirasida
Zahiriddin Muhammad Bobur va uning ijodiga yuksak baho berib, “Risolai aruz”
asari haqida ham g‘oyat iliq fikrlar bayon qiladi.Shunday ekan, Nisoriy Boburning
aruz haqidagi asarini shunchaki qarab chiqqan emas, balki uni chuqur mutolaa
qilib, o‘z ijodida amaliy foydalangan ham.Qizig‘i shundaki, Boburning ushbu
risolasi XVII- XVIII-XIX asrlarda yaratilgan manbalarda umuman tilga olinmaydi.
Bu davr mobaynida ushbu asar olimlar va kitobxonlar nazariga tushmaganga
o‘xshaydi. Faqat XX asr boshlariga kelib mazkur kitobning bir qo‘lyozma nusxasi
8

Parijdagi Fransuz milliy kutubxonasida saqlanayotganligi haqida ma’lumotlar
paydo bo‘la boshladi, u haqda maqolalar e’lon qilindi. Nihoyat, taniqli
sharqshunos va adabiyotshunos olim M. Hamroev tahriri ostida 1969-yili Olmaota
shahrida uyg‘ur tilida chop etildi. Keyinchalik adabiyotshunoslar Saidbek Hasanov
va I.Steblevalar asarni to‘la ravishda bosmadan chiqarishga muvaffaq bo‘ldilar.
Shunday qilib to‘rt asr o‘tgachgina Boburning ushbu ilmiy risolasi keng
kitobxonlar ommasi hukmiga havola qilinib o‘z qadr-u qimmatini topdi. Zahiriddin
Muhammad Boburning aruzga bag‘ishlangan risolasi o‘zbek she’rshunosligining
qonuniy talablari natijasida hamda Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”
asarining mantiqiy davomi sifatida yuzaga keldi. Agar Alisher Navoiyning “Mezon
ul-avzon”i o‘zbek she’rshunosligining Navoiyga qadar va uning davridagi, qisman
Navoiy ijodidagi xususiyatlarini, xususan, aruz bilan bog‘liq tajribalarini nazariy
jihatdan umumlashtiruvchi asar bo‘lsa, Boburning “Muxtasar”i Alisher Navoiy
ijodiy merosi va qisman muallifning – Boburning tajribalari asosida yuzaga kelgan
asardir. Ana shu holning o‘zi Bobur asarining qiymatini yanada oshiradi va uning
XVI asrning 20-yillarigacha bo‘lgan o‘zbek she’riyatini aruz nuqtai nazaridan
izohlaydigan asar ekanidan dalolat beradi. Mazkur asar faqat aruz vazni bilan
bog‘liq masalalarni qamrab oladi deyish uning doirasini toraytirib qo‘yishi
mumkin. 5
Aslida Boburning ushbu risolasida an’anaviy aruz va uning
qonunqoidalari bayon qilinibgina qolmay, unda o‘zbek she’rshunosligi hamda eski
o‘zbek tili fonetikasining aruzga munosabati; turkiy o‘zbek xalq og‘zaki ijodi va
yozma she’riyati orasidagi o‘zaro ta’sir, ularning o‘ziga xos xususiyatlari,
muallifning o‘zbek, ozorbayjon va fors-tojik adabiyotlarining zabardast
namoyandalari ijodi, asarlari haqidagi mulohazalari ham mo‘jaz tarzda o‘z
ifodasini topgan. Asarda adabiyotshunoslikning muhim masalalari o‘zbek
adabiyotining qardosh adabiyotlar bilan aloqa ko‘lamida yoritilgan. Zahiriddin
Muhammad Boburning ta’kidlashicha, risolada aruzning 21 bahri va undagi 537
vazn tavsif qilingan. Shunisi diqqatga sazovorki, aruzga bag‘ishlangan boshqa
risolalarda, jumladan Alisher Navoiyning “Mezon ulavzon”, Sayfi Buxoriyning
5
Hojiahmedov A. Maktabda aruz vaznini o‘rganish. T., O‘qituvchi, 1995.
9

“Mezon ul-ash’or”larida aruzning 19 bahri haqida ma’lumot beriladi. Bobur esa
o‘z risolasida tavil doirasida hosil bo‘luvchi ariz va amiq bahrlari ham
mavjudligini uqtiradi, bahrlar sonini 21 taga yetkazadi. “Risolai aruz”da ariz va
amiq bahrlari tavil, madid va basit vaznlari qatorida “Doirai mutalifa”ga kiritilgan.
Diqqatga loyiq tomoni shundaki, Bobur bu bahrlarning o‘zbek va tojik shoirlari
tomonidan kashf etilganini alohida uqtirib, ariz bahri haqida shunday yozadi: “Bu
bahrni Ajam shuarosi paydo qilib, maqlubi tavil depturlar, ariz ham derlar».
Asarda arizning to‘rtta, amiqning ikkita vazniga misol qilib, jami to‘qqiz bayt
keltirilganki, shundan olti bayti o‘zbek tilida bo‘lsa, uch bayti forstojik tilidadir” 6
Jahon xalqlari she’riyati taraqqiyotini kuzatganda ularda qo`llanilgan she’riy
vaznlar quyidagi ikki she`riy tizim asosida yuzaga kelganligini ko`rish mumkin:
1.Kvantitativ she’riy tizimlar.
2.Kvalitativ she’riy tizimlar.
Kvantitativ lotin tilidan olingan bo‘lib “quantitas” – miqdor degan ma`noni
bildiradi. Bunday vaznlar manbalarda metrik (metr-o‘lchov)vaznlar nomi bilan
ham yuritiladi. Kvantitativ she`riy tizimlar misradagi uzun va qisqa bo‘g‘inlarning
tartibli almashinishiga va bu orqali talaffuzda erishiladigan satrlar va ohang
mutanosibligiga asoslanadigan she`riy tizimlardir. Bu kabi she`riy tizimlar odatda
unlilarning uzunligi va qisqaligi semantik farqlanadigan tillarda qo‘llaniladi.
Masalan, qadimgi yunon, rim,sanskrit lirikasida kvantitativ she`riy tizimlar
qo`llanilgan. Ayrim ma`lumotlarga ko`ra bu tizim fin va klassik xitoy lirikasiga
ham xosdir. Shuningdek, arablar tomonidan iste`molga kiritilgan aruz she`riy
tizimi ham kvantitativ she`riy tizim hisoblanadi. Kvantitativ she`riy tizimlarning
o`ziga xos xususiyatlaridan biri unda musiqiylikning yuqori bo`lishidir. Kvantitativ
she`riy tizimlar antik adabiyotda she’riyat hali musiqadan ajralmagan qadimgi
davrlarda paydo bo‘lgan, she`riyat va musiqa ajralib, alohida rivojlangach o`rta
asrlarga kelib kvantitativ she`riy tizimlar iste`moldan chiqib, o`z o`rnini kvalitativ
she’riy tizimlarga bo`shatib berdi.XIX asr filologlari kvantitativ she`riy tizimlar
haqidagi qarashlarida eng qadimgi xalq ijodiyotida so‘z butunlay musiqaga
6
Valixo‘jaevB.O‘zbek adabiyotshunosli gitarixi.Toshkent, 1993, 138-139-betlar.
10

bo‘ysunadi va barcha xalqlarning lirik ijodi tabiiy ravishda bu bosqichdan o‘tadi,
deb hisoblaganlar.
Kvalitativ lotin tilidan olingan bo‘lib, “sifat, urg‘uli” ma’nolarini bildiradi.
Kvalitativ she’riy tizimlar deyilganda misralardagi bo`g`inlar miqdorining tengligi,
urg‘ularning muayyan tartibiga asoslanadigan she`riy tizimlar nazarda tutiladi.
Bo`g`inlar miqdori va urg`ular tartibiga asoslanuvchi she`riy tizimlar uchta
guruhga bo`linadi:
1. Sillabik (bo‘g‘in) – bo‘g‘inlar yoki hijolar sonining tengligiga asoslanuvchi
vaznlar.
2. Tonik (urg‘u) – urg‘uli bo‘g‘inlarning muayyan tartibiga asoslanuvchi
vaznlar.
3. Sillabik-tonik (bo‘g‘in-urg‘u) – bo‘g‘in va urg‘ularning miqdori hamda
muayyan tartibiga asoslanuvchi vaznlar. Rus, fransuz, polyak, serb va boshqa
xalqlar she’riyati, shu jumladan, o‘zbek she’riyatidagi barmoq she’riy tizimi
kvalitativ she’riy tizimlar sirasiga kiradi.
Demak, barcha xalqlar she’riyatida nazmning asosiy o‘lchov birliklari harf
(tovush), hijo (bo‘g‘in yoxud undan kattaroq birlik) va urg‘udir. Odatda aruz
she`riy tizimi haqida so`zlaganda “aruz vazni” tarzida qo`llanilganini ko`ramiz,
ammo bu noto`g`ri ibora. Chunki vazn–konkret she’rda yuzaga chiquvchi ritmik
hodisa bo`lib, aruz she’riy tizimiga nisbatan vazn istilohi nihoyatda tordir. Aruz
vaznlar tizimi haqida dastlabki tushunchaga ega bo‘lishdan avval uni
o`rganishning ahamiyati va zarurati haqida to`xtalsak.
1. Aruz qoidalarini bilish, murakkab vaznlarda yozilgan baytlarni taqte’ qila
olish (ritmik bo‘laklarga ajrata olish) azaldan salohiyat, iqtidor,ta’bir joiz bo‘lsa,
yuksak madaniyat belgisi sanalgan.
2. Aruzni, uning o‘ziga xos ohanglarini bilish, shu vaznda yozilgan
asarlarning faqat mazmunidangina emas, ohang jozibasidan ham zavqlana olish,
shu mazmunning shakl bilan mutanosibligini his qilishga yordam beradi. Bunday
zavqni, odatda, so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi.
11

3. Aruz qonuniyatlarini puxta o‘rganish ijodkor badiiy mahoratini to‘laroq
tasavvur qilish imkonini beradi.
O‘zbek adabiyoti tarixidavaznimkoniyatlaridan mohirona foydalanadigan,
yangi vaznlar ijod eta oladigan, an’anaviy vazn talablariga to‘la rioya etadigan
hamda an’anaviy vazn qoliplaridan ba’zan chetga chiqadigan shoirlar mavjud. Bu
esa shoir badiiy mahorati mezonlaridan biridir.
4. Aruz mustahkam o‘lchovlarga ega bo‘lganligi uchununingyordamida
she’riy matnlardagi odatiy va tasodifiy xatolarni aniqlashimkoniyati mavjud.
Masalan, Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”dostonidan olingan mashhur bayt:
Odami ersang demagil odami,
Onikim yo‘q/ xalq g‘ami/din g‘ami.
– VV – / – V V – / – V –
Ikkinchi misraning uchinchi hijosi qisqa bo‘lganligi uchun “oniki” so‘ziga
“m” tovushini qo‘shishning iloji yo‘q. Aks holda “mufta’ilun” rukni “fo‘ilotun”ga
aylanadi. Bu esa “Hayrat ul-abror” dostoni vaznigaxilofdir.
5. Aruzni bilish she’riy janrlarni farqlash va to‘g‘ri tahlil qilish imkonini
beradi. Zero, ruboiy, tuyuq, mustazod, noma(yoxud muhabbatnoma), sayohatnoma
kabi janrlar uchun vazn asosiy xususiyat sanaladi.
Turkiy xalqlar badiiy ijodining hozirgacha ma`lum ilk asarlari–“Qutatg‘u
bilig”, “Hibatul haqoyiq” aruz tizimida yozilgan. Ahmad Yassaviy, Sulaymon
Boqirg‘oniy, Nosiruddin Rabg‘uziy ijodida ham aruzga doir namunalar bir qancha.
Ammo bulardan so‘ng, Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Sakkokiy, Lutfiylardan boshlab to
XX asrning boshlarigacha bo’lgan yozma o‘zbek she`riyati to‘lig‘icha aruz
tizimida yaratilgan. XX asrda adabiyotimizda barmoq vaznida ijod etila
boshlangan bo‘lsada,aruzda ham betakror asarlar yaratish an’anasi saqlab qolindi
va bu an’ana bugunga qadar davom etmoqda. Bundan tashqari, yozma adabiyotni
ishg‘ol qilgan aruz tizimi sekin-asta og‘zaki ijodga ham kirib bordi. Bu haqda oz
davrining yetuk aruzshunoslari Alisher Navoiy hamda Bobur o‘zlarining aruzga
doir asarlarida ko‘plab ma‘lumotlar va namunalar keltirganlar. Demak, o‘zbek
12

she‘riyatini o‘rganish, undan bahra olishni maqsadqilgan kishi aruz tizimini
chetlab muddaosiga erisha olmaydi. 7
Aruz she‘riy tizimi dastlab arab adabiyotida, yana ham aniqrog‘i, arab xalq
og‘zaki she`riyatida paydo bo`lgan. Arab xalifaligi davrida islomning boshqa
o‘lkalarga ham yoyilishi munosabati bilan fors-tojik adabiyoti, orqali turkiy
adabiyotga kirib kelgan. “Aruz” istilohining kelibchiqishiborasida turlicha
qarashlar mavjud.
1. Alisher Navoiy “Mezon ul avzon” asarida bu atama vazn asoschisi Xalil
Ibn Ahmadning vatani bo‘lmish Arabiston yarimorolida jaylashganbir vodiyning
nomi bilan bog`liqligi, u vodiydagi kishilarning asosiy mashg‘uloti vaqtinchalik uy
– chodir tikib sotishdan iborat ekanligini aytadi. Shuningdek, arablar uyni “bayt”
so‘zi bilan ifodalashlari sababli Xalil Ibn Ahmad she’rning eng kichik qismini shu
so‘z bilan nomlagan. Aruz tizimidagi atamalarning ko‘pchiligi shu vodiy xalqinin
gurf-odatlari,ashyolari nomidan olingan.
2. Shuningdek, “aruz” so‘zi, uyning (chodirning) asosini tashkil etuvchi
ustunlar (ruknlar)dan birining nomini ham ifodalar ekan. Vohid Tabriziyning
fikriga ko‘ra, vaznning nomi aynan shu so‘zdan olingan.
3. Fors-tojik aruzshunosligining asoschilaridan biri bo‘lgan Shamsiddin
Muhammad Qays Roziy o`zining “Al-Mu’jam” asarida “aruz” atamaning kelib
chiqishi haqida mulohaza yuritar ekan, aruz she`riy nutq o`lchovi ekanligi, vaznli
she`r vaznsizdan, to‘g‘risi noto‘g‘ridan farqlashi uchun she’rni unga arz qilishlari
vajidan unga “aruz” nom berilganini aytadi. Ushbu mulohazalarning qaysi biri
haqiqatga yaqinligidan qat’iy nazar, biz "aruz"ning istilohiy ma’nosi bilan ish
ko‘ramiz, ya’ni, "aruz"deganda Sharq she’riyatida keng tarqalgan kvantitativ she’r
tizimini tushunamiz. Aruz she’r tizimi IX asrdanoq forsiy tildagi adabiyotda ham
qo‘llanila boshlangan. Turkiy xalqlar adabiyotida, jumladan o‘zbek adabiyotida
ham aruzning qo‘llanila boshlashi taxminan shu vaqtga to‘g‘ri keladi degan fikr
mavjud. Fitrat bu haqda to‘xtalib: “Bizning O‘rta Osiyo turklari tomonidan qachon
qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 462da Qashqarda yozilgan mashhur
7
Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati. Toshkent, Sharq, 1999, 131- bet.
13

“Qutadg‘u bilik” kitobining shu aruz vaznida yozilg‘ani e’tibor etilsa, juda eskidan
qabul etilgani ma’lum bo‘ladur",-deb yozadi. Demak, turkiy tildagi aruzda
yaratilgan ilk asar sifatida hozircha "Qutadg‘u bilik" tan olinar ekan, aruzning
turkey adabiyotda qaror topishi taxminan X-XI asrlarga to‘g‘ri keladi deyish
mumkin. Biroqarab, fors-tojik va turkiy tillarning fonetik, leksik va Grammatik
jihatdan tubdan farq qilishi tufayli, har bir tildagi aruzning o‘ziga xos belgilarini
yoritish, aruzni boshqa tillarga moslashtirish muammosi yuzaga chiqdi.Natijada,
“forsiy aruz”, “turkiy aruz” kabi maxsus atamalar vujudga keldi,she’riyat ravnaq
topa borgan sari Xalil ibn Ahmad tomonidan ko‘rsatilgan bahr va vaznlar doirasi
kengayib bordi. Bular o`z navbatida aruzga doir yangi ilmiy asarlar yaratish
zaruratini yuzaga keltirdi. Mahmud Zamaxshariyning “Al-qistos”, Abu Jaysh
Andalusiyning “Aruzi Andalusiy”, Abu Zakariyo Xatib Tabreziyning “Al-kafi fil
aruzval-qavofiy”, Rashiddin Vatvotning “Hadoyiq us-sehr”, Ibn Hojibning“Ilmul-
aruz”, Shamsiddin Muhammad ar-Roziyning “Al-Mu’jamfi ma’oyiriash’oril
ajam”, Nosiruddin Tusiyning “Me’yor ul-ash’or” kabi asarlari mana shu zarurat
tufayli yuzaga kelgan. Sanalganlar orasida Shams Qays Roziy va Nosiruddin Tusiy
asarlari alohida ahamiyatga ega bo‘lib, keying davr aruzshunosligining rivoji
uchun asosiy metodologik asos vazifasini o`tadi.
Aruzshunoslik tarixida XV-XVI asrning birinchi yarmi, ya’ni temuriylar davri
alohida o‘ringa ega. 1437-yilda Shayx Xudoydodi Ahmad Taroziyning Mirzo
Ulug‘bek topshirig‘i bilan yozgan “Fununul-balog‘a”asari turkiy tilda mazkur
masala tahliliga bag‘ishlangan ilk manba ekanligi bilan ahamiyatlidir.
Abdurahmon Jomiyning “Risolayi aruz”, Alisher Navoiyning “Mezonul-avzon”,
Sayfiy Buxoriyning “Aruzi Sayfiy”, Zahiriddin Boburning“Muxtasar”, Atoulloh
Husayniyning “Badoye’ us-sanoye’” kabi asarlarida ham she’rshunoslikning
boshqa jihatlari (janrlar, badiiy san’atlar) bilan bir qatorda, turkiy va forsiy aruz
nazariyasi hamda o‘z davriga ko‘ra vazn amaliyotiga oid fikr-mulohazalar,
qonuniyatlar o‘z ifodasini topgan. Sanalganlar orasida Navoiy va Boburning
asarlari turkiy – o‘zbek tilida ekanligi hamda shu muammoga maxsus
bag‘ishlanganligi bilan ahamiyatlidir.Aruz she’riy tizimini tadqiq etishga
14

bag‘ishlangan tadqiqotlar XXasrda ham yaratildi. Rus olimlari Y.E.Bertels,
M.Stebleva, tojik adabiyotshunoslari B.Sirus va M.Zehniy, U.Toirov, S.Solihov,
R.Musulmonqulov, A.Nadjibullohi hamda o‘zbek olimlaridan A.Fitrat,I.Sultonov,
S.Mirzayev, E.Talabov, A.Rustamov, Sh.Shomuhammedov, U.To‘ychiev,
S.Hasanov, H.Boltaboyev, A.Hojiahmedov kabilarning ishlari aruzni isloh qilish,
yangi zamon talabiga moslashtirish, ilmiy asoslarini mustahkamlash borada olib
borilgan tadqiqotlardir. Shuningdek, aruzni o`rganishni maqsad qilgan bugungi
kun kitobxoni uchun U.To‘ychievning “O‘zbek poeziyasida aruz sistemasi”
monografiyasi, A.Hojiahmedovning “O‘rta maktabda aruzni o‘rganish”,“O‘zbek
aruzi lug‘ati”, “Navoiy aruzi nafosati” kabi qator kitoblari, M.Olimovning “Risolai
aruz”, A.A’zamovning “Aruz”, N.Shodmonovning“ Aruz vazni asoslari”,
D.Zohidovaning “Aruz saboqlari”, D.Yusupovaning “Alisher Navoiy “Xamsa”sida
mazmun va ritmning badiiy uyg‘unligi”,“Aruz alifbosi” qo‘llanmasi asosiy
manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, aruzni amaliy va
nazariy o‘rganishning eng birlamchi manbasi – bu aruzda yaratilgan she’riyatning
o‘zi. Shu sabab aruzni o‘rganishga bel bog‘lagan tolib ishni aruz tizimida
yaratilgan she’riyatni ko‘proq o‘qish, ularning ichki ohangini nozikiligidan
boshlashi lozim. 8
1.2.Adabiyot darslarida mumtoz she’riy asarlarni o‘rganish
Ta’lim olish jarayonida adabiyot fanini san’at darajasida o‘rganish uchun
badiiy mahorat masalalarini kengroq tushunish va badiiy asarlarni chuqurroq tahlil
etish zarur. Badiiy asar tahlili juda katta mahorat va bilim talab etadi. Shu o‘rinda
biz she’riy asarlar tahlili xususida so‘z yuritmoqchimiz. Maktab darsliklarida
she’riyat qoidalari bilan birgalikda she’riy san’at lar ham o‘rganiladi. Buning
natijasida o‘quvchi so‘z sana’tining mohiyatini anglaydi, suratni emas siyratni
ko‘ra oladi, asarning salmog‘ini his qiladi va g‘oyaviy mazmunni tushuna oladi.
Shu tufayli darslarning qiziqarli va jonli o‘tishini nazarga olib quyidagi ta’lim
usulidan foydalangan holda tavsiyalar berishga harakat qilmoqchiman. Ya’ni
8
Ahmedov S. Adabiyot darslarida epik janrlarni o‘rganish. Adabyot o‘qituvchilariga yordam. – T.: O‘qituvchi,
1986, 92-b.
15

darsda zamonaviy yondoshuv PBL asosida ham muammoli ta’lim usulidan
foydalanish mumkin. P-problem-muammo, B-based-asoslangan, L-learning-
o‘rganish. Demak, muammoli vaziyatlarni muhokama tarzida o‘rganish.
O‘quvchilarga she’riy san’atlar qoidasi o‘rgatiladi: Tazod, tashxis, talmih,
intoq, husni ta’lil, tardu aks, tajohuli orif, tamsil va hokazo. Masalan, tazod-
qarshilantirish ma’nosini bildiradi, ya’ni she’rda qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni
eltirish orqali ta’sirchan badiiy timsollar yaratiladi. Masalan:
Boshni fido qilg‘il ato boshig‘a,
Jismni qil sadqa ano qoshig‘a,
Tun-kuningni aylagali nur fosh,
Birisin oy angla, birisin quyosh.
Tashxis-jonlantirish: hayvonlar, qushlar, jonsiz narsalarga inson
xususiyatlarini ko‘chirish san’atidir. Masalan, Lutfiyning
Yuzidin lola rang eltib uyolib shahrga kirmas,
Kishikim bo‘ynidin bog‘lab keturmoguncha sahrodin
Baytda lolaga insoniy xususiyatlarni ko‘chirish holatini ko‘ramiz. Talmih-
nazar solmoq ma’nosini bildiradi, she’r yoki nasrda mashhur tarixiy voqealar,
afsonalar, adabiy asarlar yoki maqollarga ishora qilish san’atidir. 9
Senga bersun ilohi Nuh umrin,
Manga ham Furqatingda sabri Ayub.
Atoyining bu baytida Nuh va Ayub payg‘ambarlarga ishora qilingan.
O‘quvchilar uchun ushbu ishora qilingan payg‘amparlarimiz, qahramonlar,
farishtalar, voqealar, mashhur asarlar haqidagi ma’lumotlar ham g‘oyatda
qiziqarlidir. Intoq-so‘zlatish, gapirtirish (nutqlantirish) ma’nosini ifodalaydi. Ya’ni
badiiy asarda hayvonlar yiki jonsiz narsalarni odamlarga o‘xshatib so‘zlatish
nazarda tutilgan. Navoiyning “Lison ut-tayr”dostonida tovusning so‘zi.
Men qusheman qasru gulshan ziynati,
Naqshu rangim ahli olam hayrati.
9
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002. – 557 b.
16

Tardu aks-teskari qilib takrorlash. Birinchi misrada kelgan so‘z yoki
so‘birikmalari keyingi misrada o‘rnini almashtirib qaytarish. Masalan, Bobur bayti:
Ko‘ngulga bo‘ldi ajoyib balo qaro soching,
Shikasta ko‘ngluma ermish qaro balo soching.
O‘quvchilrga muammoli masala yuklanadi. Buni mumtoz asarlarimizni
o‘rganish jarayonida amalga oshirsak maqsadga muvofiq. Masalan, adabiyot
darsida Lutfiy, Navoiy, Fuzuliy, Ogahiy, Nodira, Uvaysiy Atoyi kabi shoirlar
she’rlarini badiiy tahlil qilish jarayonida qo‘llashimiz mumkin.
O‘quvchilarga quyidagicha muammoli savollar beriladi.
G‘azallardagi badiiy tasvirlarga e’tibor bering, kim ko‘p she’riy san’at turini
aniqlay oladi?
Bu muammo guruhga yoki yakka o‘quvchiga yuklanishi mumkin, jarayon
davomida o‘quvchi olgan nazariy bilimini amalda qo‘llashga harakat qiladi.
Birinchidan, berilgan she’rni qayta-qayta o‘qiydi, natijada mazmunni
anglaydi!
Ikkinchidan, o‘quvchi diqqatini jamlaydi va bir muammoning ustida bosh
qotiradi, natijada yechim topa oladi, bundan o‘ziga ishonch tuyg‘usi ortadi. 10

Uchinchidan, she’riyat qoidalarini nazariy ma’lumotlarni mustahkam o‘rganib
oladi, natijada shakl va mazmun mohiyatini farqlay oladi. Sababi she’riy san’atlar
yo so‘z shakli bilan yoki mazmuni bilan bog‘liqku.
To‘rtinchidan, ijodkorlikka ishtiyoq uyg‘onadi, ya’ni qiziqish natijasida o‘zi
ham qayta shunaqa bayt yoki she’r yozishi mumkin.
Beshinchidan, ma’lum muammoli vaziyatlar, aslida murakkab emasligini,
vaziyat yechimini topa olishni o‘rganadilar.
Darslarda muammoli vaziyatlarni muhokama tarzida o‘rganish o‘qituvchini
maqsad sari oson olib boradi, o‘quvchida mustaqil ishlash qobiliyatini
rivojlantiradi. O‘quvchiga tayyor tahlillarni bersak, san’tlarini ham aytib birma-bir
tahlil qilib bera olamiz biz ustozlar, lekin o‘quvchining ongida bu vaqtincha
10
Yo‘ldoshev Q. Adabiy saboqlar. Umumta’lim maktablarining 8-sinf “Adabiyot” darsligi uchun metodik
qo‘llanma. – T.: Sharq, 2004.
17

saqlanadi. O‘quvchi qachonki mustaqil holda shu san’at turlarini topib ololsagina,
bu hech qachon esidan chiqmaydigan qat’iy bilim bo‘ladi. Ushbu muammolarni
yeshimini topish hamda yodda saqlash uchun LABIRINT usulidan foydalanishni
tavsiya qilaman.
LABIRINT
Yuzidin lola rang eltib
uyolib shahrga kirmas,
Kishikim bo‘ynidin
bog‘lab keturmoguncha
sahrodin Tazod ... teskari qilib
takrorlash. Birinchi
misrada kelgan so‘z
yoki so‘birikmalari
keyingi misrada o‘rnini
almashtirib qaytarish
Ko‘ngulga bo‘ldi ajoyib
balo qaro soching,
Shikasta ko‘ngluma
ermish qaro balo
soching. Tashxis ... so‘zlatish, gapirtirish
(nutqlantirish)
ma’nosini ifodalaydi.
Ya’ni badiiy asarda
hayvonlar yiki jonsiz
narsalarni odamlarga
o‘xshatib so‘zlatish
nazarda tutilgan
Men qusheman qasru
gulshan ziynati, Naqshu
rangim ahli olam hayrati. Tardu aks ... nazar solmoq
ma’nosini bildiradi,
she’r yoki nasrda
mashhur tarixiy
voqealar, afsonalar,
adabiy asarlar yoki
maqollarga ishora qilish
san’atidir.
Senga bersun ilohi Nuh
umrin, Manga ham
Furqatingda sabri Ayub. Intoq ... jonlantirish:
hayvonlar, qushlar,
jonsiz narsalarga inson
18

xususiyatlarini
ko‘chirish san’atidir.
Boshni fido qilg‘il ato
boshig‘a, Jismni qil
sadqa ano qoshig‘a, Tun-
kuningni aylagali nur
fosh, Birisin oy angla,
birisin quyosh. Talmih ... qarshilantirish
ma’nosini bildiradi,
ya’ni she’rda qarama-
qarshi ma’noli so‘zlarni
eltirish orqali ta’sirchan
badiiy timsollar
yaratiladi.
Yana shuni ta’kidlash joizki, dars jarayonida muammoli vaziyatlar berilishi
bilan birga, natijaning tahlilida o‘qituvchining tanqidiy yondoshuvi ham
o‘quvchilarni izlanuvchanlikka yo‘naltiradi. Shu o‘rinda jadvalli topshiriqlardan
foydalanish eng faol usullardan biri hisoblanadi. Bunda o‘quvchi mustaqil ishlaydi
va esda saqlaydi.
Jadvalli topshiriq: Savollarga javob bering. Jadvalni to‘ldiring.
G azalningʻ
qofiyalanish
tartibini
belgilang. Qofiyadosh
so‘zlarni va
radifni
aniqlang. Ostiga
chizilgan
so zlarning
ʻ
mazmunini
izohlang. G azalning
ʻ
qisqacha
mazmunini
sharhlang. G azalda ʻ
qo‘llangan
badiiy
san’atlarni
toping.
Mumtoz adabiyotda lug‘atlar ustida ishlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Quyidagi namunaviy topshiriqdan ham ijodiy foydalanish samaralidir.
1. Darslikda berilgan parchani oʻqing. Adabiy tildagi soʻz boyligingizni oshiring, eski oʻzbek adabiy
tilidagi soʻzlarning bugungi kundagi muqoblini topib, yod oling.
T/r Eski
o zbek
ʻ
adabiy tili Adabiy
til T/r Eski
o zbek ʻ
adabiy Adabiy
til T/r Eski
o zbek ʻ
adabiy tili Adabiy
til
19

tili
1 Kajrav 4 Sipehr 7 Zalil
2 Arimadim 5 Ravanda 8 Hiylapesha
3 Bebok 6 Nujum 9 Xudroy
Kaizen usuli ham adabiyot darslarida qo‘llash uchun qulay va samarali
usullardan hisoblanadi. Sinf o‘quvchilari 4-5 ta kichik guruhga bo linadi. Har birʻ
guruh berilgan barcha ruboiy va g azallarni o qishadi. Unda Kaizen usulini qo llab
ʻ ʻ ʻ
so zlarning lug aviy ma’nolarini yodda saqlaydilar. G azal baytlarini tahlil
ʻ ʻ ʻ
qiladilar. 11
Topshiriqni bajarish bo yicha ko rsatma Kaizen jarayonini to rt
ʻ ʻ ʻ
bosqichda amalga oshirish mumkin. Har bir qadam nimani anglatishini qisqacha
ko rib chiqamiz:
ʻ
1. G azallarni tahlil qilishni, so zlarning lug aviy ma’nosini tushunishni va
ʻ ʻ ʻ
unga qanday erishish mumkinligini aniqlang, ya ni oldindan rejalashtiring;
ʻ
2. Re jani bajaring va uning bajarilishini ta minlash uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ ʻ
barcha o zgarishlarni amalga oshiring ya ni doimiy talabchanlikni yo qotmang;
ʻ ʻ ʻ
3. Natijalaringizni tekshiring, baholang va takomillashtirish imkoniyatlarini
aniqlang;
4. Oldingi bosqichlarda erishilgan natijaga qarab doimiy tuzatishlar kiritib
boring. Kaizen falsafasining eng asosiy ma’nosi Siz doimiy ravishda maqsadingiz
uchun kichik nimanidur amalga oshirib borasiz.
Demak, yuqorida aytib o tganimizdek Kaizen metodining asosiy mazmuni,
ʻ
kuniga kichik - kichik o zgarishlar orqali muntazam rivojlanishga intilishdir!
ʻ
Kaizen metodining mavzu uchun sxemasi
1-qadam.
Maqsadga mos
reja tanlash 2-qadam. Rejani
bajarishdagi
zaruriyat va
talabchanlik 3-qadam.
Natijalarni
tekshirish,
baholash va
takomillashtirish 4-qadam. Natijaga
qarab tuzatishlar
kiritib borish
11
Zunnunov A. “Badiiy asar tahlili metodikasi” Toshkent: “O‘qituvchi” 1983.
20

Muammoli ta’lim usullaridan foydalanish orqali o‘quvchining mustaqil
ishlashga o‘rgatishi bilan darsning samaradorligini oshirish mumkin. Muammoli
ta’lim usulidan barcha fanlarni o‘qitishda foydalanish mumkin.
II BOB. MUMTOZ ADABIYOT NAMUNALARINI SHARHLAB
O‘RGATISH YO‘LLARI
2.1.Mumtoz asarlarni sharhlab o‘rgatish metodlari va tavsiyalar
Qadim zamonlardan buyon ilmiy o‘rganishda keng qo‘llanib kelingan
usullardan biri sharhlab o‘rganishdir. “Sharh” arabcha so‘z bo‘lib ochish, bayon
etish, oshkor qilish kabi ma’nolarni anglatadi. Navoiy asarlari lug‘atida esa sharh
aylamak, izohlamoq tarzida bayon etilgan. Ba’zi manbalarda sharh tavsifga
o‘xshab ketishi, bu atama garchi sharh bilan ma’nodosh bo‘lsa-da, lekin u kengroq
mazmunni anglatishi qayd etiladi. Yevropa ilmiy atamashunosligida sharh
21

tushunchasi hamma vaqt ham bir xil ma’noni ifoda etmagan. Masalan sharh
so‘ziga rus adabiyotshunosligida komentariy atamasi to‘g‘ri kelib, u bayon etish,
kabi ma’nolardan tashqari, keng ma’noda, ya’ni ilmiy tadqiqot xarakteridagi
ishlarga nisbatan ham qo‘llaniladi. Tajribali o‘qituvchilarning fikricha, sharhlab
o‘qitish orqali, biror asar matnini izohlash jarayonida o‘quvchilar notanish so‘z
ma’nosi bilan, ayrim so‘zlarning ko‘chma ma’nosi yoki bir so‘zning bir necha xil
ma’nolari bilan tanishadilar. Tarixiy-badiiy asarlarni o‘rganish orqali arxaik
shevaga xos, arab fors tilidan kirgan so‘zlar ma’nosi oydinlashadi, o‘quvchilar
ko‘z o‘ngida o‘tmish madaniyati oydinlashadi. Ba’zan darsda mavzuni badiiy asar
nomini sharhlashdan boshlashga to‘g‘ri keladi. Masalan, Turdi Farog‘iyning
she’rlarini o‘rgatishda u yashagan davr haqida ikki og‘iz gapirishdan boshlash
zarur talaba o‘sha davrga kirsa darsning mazmundorligi ortadi. 12
Boburning
“Boburnoma”, Gulxaniyning “Zarbulmasal”, Maxmurning “Hapalak” asarlarini
sharhlashda ham xuddi shu yo‘lni tutish mumkin. Shunga o‘xshash asarlarni
sharhlash quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi.
1.Lingivistik sharh . (Tushunilishi qiyin so‘zlar, ma’nosi notanish va noaniq
so‘zlar izohi). Sharhning bu turini quyidagi so‘zlar qamrab oladi: arxaik so‘zlar,
tarixiy so‘zlar, dialektizm, arab-fors so‘zlar izohi. So‘zlarni shu tarzda izohlash
uning qaysi tilga mansubligi haqida ham ma’lumot beradi.
2.Tarixiy-milliy sharh. Bu xil sharhda qadimiy milliy urf – odatlar, an’analar,
udumlar bilan bog‘liq bo‘lgan an’analar izohlanadi.
3.Tarixiy-adabiy sharh. Bunda adabiy asarlardagi tarixiy davr bilan bog‘liq
an’analar izohlanadi.
Bundan tashqari asarlarni sharhlashda yana quyidagi turkum so‘zlar izohi
bo‘lishi mumkin: Geografik joy nomlari, Badiiy asardagi tarixiy shaxslar, ular
haqidagi qo‘shimcha ma’lumotlar, xalq maqollari, iboralar va tasviriy vositalar,
qahramonlarning ismi, tashqi qiyofasi, kiyim boshi, buyumlari. Son bilan
ifodalangan so‘z va iboralar va hakozolar. 13

12
Yo‘ldoshev Q. , Madayev O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Toshkent: “O‘qituvchi” 1994.
13
M.Tursunova Adabiyot darslarida sharhlash usuli. “Til va adabiyot ta’limi” oynomasi. 1992,№3,4. 23- bet.
22

Mumtoz she’riy janrlar, odatda, to‘rt xil xususiyatiga ko‘ra bir-
biridanfarqlanadi:
1. She’rning hajmi, misra, bayt yoki bandlar soni.
2. Bayt va bandlarning qofiyalanish tartibi.
3. She’rning vazni.
4. She’rning mavzu va mazmuni.
Demak, she’riy janrlarni farqlashda boshqa belgilar qatoridavaznningham
ahamiyati bor. Mumtoz lirikamizda 20 dan ortiq lirikjanr bo`lib,shundan 4 tasi
o`zining aruzdagi qat`iy vazn tarmog`iga ega. Bular:
1. Tuyuq
2. Ruboiy
3. Mustahzod
RUBOIY fors-tojik va turkiy she’riyatning g‘azaldan keyingi o‘rindaturuvchi
eng sermahsul va sevimli janrlaridan biridir. Abu Abdullo Ro‘dakiy, Ibn Sino,
Nosir Xusrav, Umar Xayyomkabi mutafakkirshoirlarning o‘lmas merosi tufayli
shakllanib, kamolga yetgan mazkur janr XIV asr oxiri va XV asr boshlarida turkiy
adabiyotga ham kirib keldi.Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, turkiy tildagi dastlabki
ruboiy Sayfi Saroyiasarlarining Leyden universitetida (Gollandiya) saqlanadigan
yagona qo‘lyozmasida uchraydi. Mazkur to‘rtlikning janri ko‘rsatilmagan bo‘lsa
da, to‘rt misradan iborat ekanligi, qofiyalanishi (a, a, b, a), falsafiy-
didaktikmazmuni va eng muhimi, vazniga ko‘ra ruboiy janri talablariga javob
beradi. O‘zbek adabiyotshunosligi, she’rshunosligi ilmining dastlabki manbai
bo‘lmish Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida to‘rtlik shaklida yozilgan
she’rlar vaznidan va mazmunidan qat’i nazar “ruboiy”atamasi bilan yuritilgan:
“Ruboiy to‘rt misra’ bo‘lur. Avvalgi va ikkinchi va to‘rtinchi misrasida qofiya
keltururlar. Va uchinchi misrai ixtiyoridur”.
Shu bilan birga, Taroziy tuyuqni ruboiyning bir turi sifatida ko‘rsatadi:
“Varuboiyning bir nav’i taqi bo‘lur. Oni mujannas derlar. Aningdek bo‘lurkim,
ruboiyning qofiyasida tajnis rioyat qilurlar”.
23

Ruboiy arabcha to‘rtlik so‘zidan olingan. Axloqiy-falsafiy, ishqiy mavzularda
yaratiladigan to‘rt misradan iborat yaxlit, tugallangan she’r. Ruboiyning
qofiyalanish tartibi ikki xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, ruboiyning quyidagi ikki
ko‘rinishi ajratiladi:
a) xos ruboiy: ruboiyning bu ko‘rinishida 1-2-4-misralar qofiyalanib,3-misra
ochiq qoladi: a-a-b-a:
Jondin seni sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz.
Har neniki sevmak ondin ortiq bo‘lmas,
Ondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz. (Alisher Navoiy)
b) taronayi ruboiy: ruboiyning bu ko‘rinishida har to‘rtalamisraqofiyalangan
bo‘ladi: a-a- a-a:
Hijron aro yod etib, meni shod etting,
Mahjur ko‘ngulni g‘amdin ozod etting.
Ne lutf edi, dey, huri parizod etting,
Go‘yoki buzuq Ka’bani obod etting! (Bobur)
Fors-tojik va turkiy adabiyotda hamnafas va hamohang rivoj topgan bu janr
bugungi kun she’riyatida ham fikr va tuyg‘ular ifodasining eng qulay shakllaridan
biri sifatida alohida mavqega egaki, uning janriy imkoniyatlarini, badiiy malohatini
o‘rganish mumtoz she’rshunoslik uchun qanchalik ahamiyatli bo‘lgan esa,
zamonaviy adabiyotshunoslik uchun ham shunchalik muhimdir.
Adabiyotshunoslikka oid atamalar izohlangan qator lug‘atlar, adabiyotshunoslik
asoslari, adabiyot nazariyasiga fanlariga oid darslik va qo‘llanmalarda, o‘rta
maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun mo‘ljallangan adabiyot
darsliklarida ruboiy janrining tabiati, shakliyunsurlari, ko‘rinishlari, vazn tarmog‘i
va mavzu yo‘nalishi xususida ancha-muncha ma’lumotlar keltirilgan. Bu jihatdan,
N.Hotamov va B.Sarimsoqovlarning “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-
o‘zbekcha izohli lug‘ati” (269-270-betlar); Izzat Sultonning “Adabiyot
nazariyasi”(256-bet); A.Zunnunov va N.Hotamovlarning “Adabiyot
nazariyasidanqo‘llanma (136-137-betlar); A.Hojiahmedovning “Mumtoz badiiyat
24

malohati” (208-209-betlar); B.Qosimov va Nusratullo Jumaxo‘jalar tomonidan
tartib berilgan “O‘zbek adabiyoti” (10-sinf uchundarslik.Toshkent: “O‘qituvchi”,
2003. 97-101; 174-176-betlar) singari lug‘at,darslik va qo‘llanmalari alohida
ahamiyatga ega. Ularning ayrimlarida bu janrning forsiy va turkiy adabiyotdagi
taraqqiyoti, bu jarayondagi o‘zaro ta’sir va mushtarakliklar masalasi,zamonaviy
adabiyotda ruboiy va uning yangicha ko‘rinishi bo‘lgan to‘rtlik shakllarining
takomili kabi masalalar tadqiqiga ham alohida diqqat qaratilgan. 14
Bunday
adabiyotlar safida O.Nosirov, S.Jamolov,M.Ziyovuddinovlarning “O‘zbek klassik
she’riyati janrlari” (154-166-betlar) kitobini; N.Hotamov va B.Sarimsoqovlarning
yuqorida qaydetilganlug‘atini, I.Haqqulovning “O‘zbek adabiyotida ruboiy”
(Toshkent: “Fan”,1981) risolasini alohida qayd etib o‘tish mumkin.
Hozirgi kunda keng ko‘lamda amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari
ta’limning ilg‘or texnologiyalarini o‘quv-tarbiya jarayoniga joriy etishni zamon
talabi darajasiga ko‘tardi. Bu o‘z navbatida ta’lim sohasiga texnologik
yondashuvni tatbiq etish va pedagogik usulni qo‘llash O‘zbekistonning milliy
ma’naviy-madaniy xususiyatlarini, tarixiy an’analarni hisobga olgan holda amalga
oshirishni talab qiladi. Inson mukammallikka intilib yashaydi. Qanday yashash
lozimligini ko‘rsatib turadigan andoza yaratish hamma zamonlarda ham
ta’limtarbiyaning asosiy masalaridan biri bo‘lgan. Keyingi davrda ta’lim va tarbiya
masalalari bilan mashg‘ul kishilarga shu narsa ma’lum bo‘lib qoldiki, andoza va
namuna bo‘ladigan timsol va odob doirasini targ‘ib qilish bilan shaxs takomiliga
erishish dushvor bir masala ekan. Bolani o‘z erkiga qo‘yib berish, uning atrofida
voyaga etgach duch kelinadigan ijtimoiy hayot modeliga yaqin sharoit yaratib,
uning yoshi, bilim darajasiga mos axborot va bilimlar tizimi bilan ta’minlash,
ushbu ta’minotning eng samaralilarini ishlab chiqib, amaliyotga tabiq etish
zamonaviy adabiy ta’lim metodikasining asosiy vazifalaridan biriga aylanib qoldi.
E’tirof qilish kerakki, yuqorida qayd qilinganidek, bu borada anchagina yutuqlarga
ham erishildi. Adabiyot o‘qitishning zamonaviy texnologiyasi nazariy masalalari
ishlab chiqildi. Maqola va risolalalr tarzida o‘qituvchilar hukmiga havola
14
Y о ‘ldoshev Q. Adabiyot о ‘qitishning ilmiy–nazariy asoslari. –T.: О ‘qituvchi, 1996. – 151 b
25

qilinmoqda. Ushbu nazariy qarashlarni amaliyotga tatbiq qilish har bir o‘qituvchi,
murabbiyning o‘ziga havola. Mumtoz adabiyot namoyondalarining ijodini
o‘qitishda ko‘pincha o‘quv lug‘atlaridan foydalanish yaxshi samara beradi.
Adabiyot fani yuzasidan o‘nlab ilmiy – didaktik adabiyotlar yaratilgan: 1.
V.Rahmonov “O‘zbek klassik adabiy asarlari uchun qisqacha lug‘at”. Toshkent.
“O‘qituvchi”, 1983yil. 2. J.Lapasov “Mumtoz adabiy asarlar o‘quv lug‘ati”.
Toshkent “O‘qituvchi” 1994 yil. 3. B.Hasanov “Alisher Navoiy asarlari uchun
qisqacha lug‘at”, “Adabiyotshunoslik terminlar lug‘ati” kabilarni shular jumlasiga
kiritishimiz mumkin. Bu yaratilgan lug‘atlardan o‘quvchilar she’riy asar
mazmunini tushunishga, mustaqil ravishda she’riy asarlarni o‘qiganda, yoxud
she’riy asarlarda notanish so‘zlar uchraganda foydalanadilar.
Yassaviy ijodining asosiy qismini islom dini, Alloh, Muhammad payg‘ambar,
turli pir-u mashoyixlar, tasavvuf bilan bog‘liq tafsilotlar tashkil etadi. Ammo ana
shular asosida inson ma’naviyati, poklik, jamiyat, hayot haqidagi chuqur
mulohazalar yuritiladi. Hikmatlarda yaxshilik, m е hr-oqibat, b е vab е choralarga
muruvvat ko‘rsatish, sabr-qanoat, shaxs kamoloti, vatan tuyg‘usi, iymon va e’tiqod
xususida, nafs va nodonlik, ilmsizlik va johillikning oqibatlari kabilar borasida
bahs yuritiladi. Shoir ishq, haqiqat, adolat, qanoat, diyonat singari masalalarga
o‘zgacha yondashadi. Qiyinchilik, musibat, m е hrsizlik, yo‘ldan adashishni
qoralaydi:
Na onoda rahm qoldi, na otoda,
Og‘o, ini bir-biriga mojaroda.
Musulmonlar da’vo qilur, ichar boda,
Mastlio‘ bilan qarindoshdin tondi, ko‘rung.
Ushbu hikmat avval o‘qituvchi tomonidan o‘qib eshittirladi. Keyin esa qaysi
mavzuda ekanligi o‘quvchilar tomonidan so‘raladi. – bugungi kunda ham
e’tiborsiz qolgan farzandlar bormi? –rahmsizlikni qanday tushunasiz? –
qadriyatlardan bexabar yoshlar bunday muammolarga uchrashi mumkinmi? “Nima
uchun?” jadvalli usuldan foydalanish mumkin. –nima uchun insonga mehr zarur? –
chunki, inson tug‘ilishi bilanoq mehr orqali voyaga yetadi. – nima uchun Ahmad
26

Yassaviy mehr haqida hikmat bitdi? – chunki mehrsiz qolgan farzand ushbu
hikmatda aytilganidek, boda ichadi, aka va ukasi bilan doim janjallashadi. 43 –
nima uchun bugungi kunda mehrsizlik o‘qibatida muammolar kelib chiqmoqda? –
chunki globallashuv jarayonida ota-onalar juda band, farzandlariga yetarli e’tibor
bermayaptilar, farzandlar nazoratsiz qolmoqda. Ana shu tarzda o‘quvchilar bilan
bahslashish mumkin.
Ahmad Yassaviy hikmatlarining katta bir qismi nafs masalasiga qaratilgan.
Shoir ta’kidicha, “nafs yabon qushd е k qo‘lga qo‘nmas” bir narsa. Bu qush o‘z
xohishicha parvoz etav е rsa, odamni kundan kunga to‘g‘rilikdan ozdirav е radi.
Oqibatda esa:
Nafs yo‘liga kirg‘on kishi rasvo bo‘lur,
Yo‘ldin ozib, to‘zib, toyib gumroh bo‘lur.
Yotsa-tursa shayton bila hamroh bo‘lur...
Shoir nafs bandalariga qarata, “Nafsni t е bgil, nafsni t е bgil, ey badkirdor”, d е b
murojaat etadi. Yassaviy “olloh dardi”ni ishq o‘tlarida dilni yoqmoq, poklanish
iztiroblari, tama, yolg‘on, makr, mansab va boylik hirslariga qul bo‘lmaslik d е b
tushungan.
2.2.Maktablarda g‘azallarni poetik xususiyatlarini o‘rganish metodlari
Adabiyot darslarida she’riy asarlarni o‘rganishda izohli o‘qish lirik asar
tahlilining samarali usuli sifatida alohida ahmiyat kasb etadi.She’riy asarni o‘qish
va tahlil qilish jarayonida o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga alohida e’tibor
beriladi. O‘rta bahoga o‘qiydigan o‘quvchiga ham o‘ylash va savolga ongli
ravishda javob berish, matndan tegishli o‘rinlarni topish uchun vaqt ajratilsa, u
asta-sekin faollasha boshlaydi. Mustaqil fikr she’rni estetik baholashdagi
mustaqillikka ham yo‘lochadi. 15
Natijada, o‘quvchilarning she’rni badiiy idrok
etishini chetdan kuzatish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash, o‘z vaqtida tegishli
maslahatlar bilan yordam qo‘lini cho‘zish uchun keng imkoniyatlar yaratiladi.
Adabiy ta’lim jarayonida she’riy asarlar tahlilida estetik jihatlarga e’tibor qaratish
15
Кадиров Валижон . Умумтаълим мактабларида мумтоз адабиёт намуналарини ўқитишнинг илмий - методик
асослари . – Наманган , 2019. – Б . 128.
27

orqali o‘quvchilar she’riyatga oshno bo‘ladilar. Navoiy ijodiga oid darslar
vositasida o‘quvchilar ongi va tasavvurida buyuk adib siymosini – uning ijodiy
qiyofasini shakllantirish mumkun bo‘ladi. Navoiyning tashqi qiyofasi unga
zamondosh bo‘lgan san’atkorlar tomonidan chizib qoldirilgan. Imkoni bo‘lsa,
darsda shu rasmlardan foydalanish maqsadga muofiq bo‘ladi. Adibning so‘z 28
vositasidagi portreti esa ko‘plab ijodkorlarda mavjud. Biz Oybek ijodiga ( “
Navoiy “ romani ) murojat qilishimiz mumkun. Boburning “ Boburnoma “ sidagi
ham asqotadi: “Alisherbek naziri yo‘q kishi erdi. To turkiy til bila she’r aytibturlar,
hech kim onchalik ko‘p va xo‘p aytqon emas”. Navoiyning shaxsiy fazilatlari,
alohida qobiliyat va iqtidori haqida ham maxsus to‘xtash zarur. Ayniqsa uning
zehni, xotirasi haqidagi tarixiy faktlar o‘quvchilarning qalbiga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi va bu holat ularning adib ijodiga bo‘lgan qiziqishlarini oshiruvchi omil
bo‘lib xizmat qiladi. Shunga ko‘ra adibning yod olgan asarlari, zamonaviy va
o‘tgan adiblardan yod olingan she’rlarning miqdori haqidagi mulohazalarni ularni
yetkazish o‘rinli bo‘ladi. Navoiy favqulotda qobiliyat egasi bo‘lgan. Uning iqtidori
cheku chegara bilgan emas.U juda erta shuhrat qozongan.O‘zidan yoshi ulug‘
bo‘lgan zamondoshlari uning iqtidorini tan olishgan, unga qoyil qolishgan. Navoiy
she’riyati bilan muloqot o‘quvchilarning ichki olamini, ma’naviyatini boyishiga
katta hissa qo‘shadi. Navoiyning vatan va vatanparvarlik haqidagi she’rlari faqat
o‘sha davr kishisining kechinmalari sifatidagina emas, balki bugungi avlod,
xususan, yoshlar uchun ham ibrat va namuna maktabi bo‘lishi tabiiydir.
O‘quvchilar ongiga mana shu holatlar yetkazilishi kerak.
G‘urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish,
El anga shafiqu mehribon bo‘lmas emish.
Oltun qafas ichra gar qizil gul bitsa,
Bulbulg‘a tikondek oshiyon bo‘lmas emish.
She’rni tahlil qilish jarayonida uning yuzaga kelishiga omil bo‘lgan hayotiy
voqealarning tilga olinishi ham she’r mohiyatini anglab yetishda asosiy omillardan
biri bo‘lishi mumkin. Ammo har bir she’r ostidagi ruhiy holatni aniqlash va anglab
yetishning ancha qiyinligi, ba’zan umuman bo‘lmasligini ham e’tirof etish kerak.
28

Navoiy she’riyati tuyg‘ular va fikrlarning yetukligi, tabiiyligi, favqulodda go‘zal
va ta’sirchanligi, so‘z ma’nolarini kamalakdek tovlanishi bilan ajralib turadi.
Ko‘rgali husningni zoru mubtalo bo‘ldum sanga,
Ne balolig‘ kun edikim, oshno bo‘ldim sanga.
Har necha dedimki, kun- kundin uzay sendin ko‘ngul,
Vaxki, kun – kundin batarrak mubtalo bo‘ldim sanga.
Man qachon dedim, vafo qilg‘il manga, zulm aylading,
Sen qachon deding, fido bo‘lg‘il manga, bo‘ldum sanga.
Qay pari paykarga dersan telba bo‘lding bu sifat,
Ey pari paykar, ne qilsang qil, manga bo‘ldum, sanga.
Ey ko‘ngil, tarki nasihat ayladim, ovora bo‘l,
Yuz balo etmaski, men ham bir balo bo‘ldum sanga.
Jomi Jam ichra Xizr suyi nasibimdur mudom,
Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo‘ldum sanga.
G‘ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,
To Navoiydek asiru benavo bo‘ldum sanga.
She’r ifodali o‘qilgach, savollar ustida ishlash mumkin bo‘ladi:
1. She’rni o‘qish natijasida sizda qanday tuyg‘ular paydo bo‘ldi? She’rda
qanday obrazlar mavjud?
2. Birinchi bayt mazmunini qanday izohlash yoki sharhlash mumkin?
3. She’r mavzusini aniqlang. Unga qanday sarlavha qo‘yish mumkin deb
o‘ylaysiz? Qo‘ygan sarlavhangizni asoslab bera olasizmi?
4. “Balolig‘ kun” ifodasini izohlab bering. She’rda yana qanday sifatlashlar
qo‘llangan? Ular qanday vazifalarni ado etmoqda?
5. She’rning qofiyasi va radiflarini aniqlang. Nima uchun ayni shu so‘zlarning
qofiyada qo‘llanganligini izohlab bering.
6. Baytlar orasida mantiqiy bog‘lanish bormi? Uni qanday izohlash mumkin.
Baytdan baytga o‘tgan sari shoirning ichki kechinmlari tasvirida qanday o‘zgarish
va yangi qirralar kuzatiladi? Izohlab bering.
29

7. G‘azalda qanday tasvir vositalari qo‘llangan? Ular qanday badiiy- estetik
vazifalarni bajarmoqda?
8. G‘azalning tili, unda qo‘llangan so‘zlarning emotsional – ekspressiv
tomonlari haqida nimalarni ayta olasiz? Navoiyning mazkur g‘azali lirik
kayfiyatning o‘ziga xos ifodasi sifatida alohida e’tiborga molikdir.
Mana shu kayfiyatni tug‘dirish uchun she’r ifodali o‘qiladi. Ifodali o‘qishdan
so‘ng uning baytma – bayt tahliliga o‘tish mumkin.
Ko‘rgali husningni zoru mubtalo bo‘ldum sanga,
Ne balolig‘ kun edikim, oshno bo‘ldim sanga.
Matla’ning birinchi misrasida oshiq ko‘ngilning sog‘inchli ishtiyoqlari, yorga
bo‘lgan dil talpinishlari o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, keyingi misrada shu
oshiqlikdan pushaymonlik aks etgan. Bu ohang yorni ilk marta ko‘rgan kunga
berilayotgan bahoda( ne balolig‘ kun edikim) mujassamlashgan. Qofiyaga
“mubtalo” va “oshno” so‘zlarining surilish mazkur motivni bo‘rttirib ta’svirlashga
xizmat qiladi. Misralar oxirida takrorlanayotgan radif – “bo‘ldum sanga” mazkur
kechinmalarning bevosita so‘zlovchi–lirik qahramonga daxldorligini ta’kidlab
turadi. Ammo bu yerdagi pushaymonlikning oniy lahzalarga oidligini ham
unutmaslik kerak.Keyingi bandlarda undan asar qolmaydi.Aksincha ularda lirik
kayfiyatning boshqa qirralari yanada teranroq ochib beriladi. Endi bevosita lirik
qahramonning umumiy holati tasviriga o‘tiladi:
Har necha dedimki, kun- kundin uzay sendin ko‘ngul,
Vaxki, kun – kundin batarrak mubtalo bo‘ldim sanga.
Bu yerda ishqiy kechinmalarning o‘ziga xos tasviri mavjud.U inson – lirik
qahramon ruhiyatidagi o‘zgarishlarning tadrijini ko‘rsatib bermoqda.Navbatdagi
baytda ham shu ruh davom etadi. Endi lirik qahramon va uning nutqi yo‘naltirilgan
shaxs - ma’shuqaning o‘z so‘zlari orqali inkishof etish yo‘li tanlanadi:
Man qachon dedim, vafo qilg‘il manga, zulm aylading,
Sen qachon deding, fido bo‘lg‘il manga, bo‘ldum sanga
Matla’da boshlangan men vas en ziddiyati barcha baytlarda davom
ettirilgan.Faqat oldingi misralarda bu ziddiyatga kuchli urg‘u tushmagan edi.
30

Ushbu baytda esa ayni shu holatning bo‘rttirib tasvirlanishi kuzatiladi. 16
Bu bejiz
emas – navbatdagi baytdan boshlab lirik “ men”ga alohida e’tibor jalb qilinadi.
Tuyg‘ular ifodasi shu baytdan boshlab yanada quyuqlashtiriladi. Lirik qahramon
bunga bevosita ma’shuqaga murojaati vositasida erishadi:
Qay pari paykarga dersan telba bo‘lding bu sifat,
Ey pari paykar, ne qilsang qil, manga bo‘ldum, sanga.
Mazkur murojaat yonida so‘zlar takrori, ular vositasidagi mantiqiy qaytariq
lirik qahramon muddaosining to‘la va tasirchan ifodalanishiga xizmat qiladi.
Keyingi baytda ham murojaat qilish usuli qo‘llangan. Biroq, bu murojaat endi
yorga emas, balki lirik qahramonning o‘zigadir, o‘z – o‘ziga murojaat shakli
sifatida ko‘ngil tanlangan:
Ey ko‘ngil, tarki nasihat ayladim, ovora bo‘l,
Yuz balo etmaski, men ham bir balo bo‘ldum sanga.
Bu yerda ziddiyat yuz va bir o‘rtasida sodir bo‘lmoqda. Keyingi baytda esa
ziddiyatning mantiqiy kuchi yana bir pardaga ko‘tariladi. Odatda, Jomi Jamga
musharraf bo‘lgan kishi hech narsaga muhtojlik sezmaydi. Ayniqsa, uning yonida
“Xizr suyi” ham mavjud bo‘lsa, bu endi har narsaga imkon degani bilan
barobardir. Shunga qaramay u soqiy huzirida bir gado xolos.
Jomi Jam ichra Xizr suyi nasibimdur mudom,
Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo‘ldum sanga.
Oxirgi bayt – maqta she’rning o‘ziga xos yakuni sifatida maydonga chiqadi.
Shunga ko‘ra u barcha baytlardagi fikr oqimini davom ham ettiradi, ayni paytda
ularning mantiquy poyonini ham ko‘rsatadi.
G‘ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,
To Navoiydek asiru benavo bo‘ldum sanga.
1. Tasavvur qiling, siz akademik litseylarning ikkinchi bosqichida shu
g‘azalni tahlil etmoqchisiz. O‘quvchilaringizga qanday savollarni bergan bo‘lar
edingiz? Shunday savollardan 10 tasini yozma ravishda ko‘rsating. Maktablarda
Navoiyning bir qator ruboiy, g‘azal va qit’alarini o‘rganish asosida
16
Нажмиддин Комилов. Бу қадимий санъат. – Тошкент: Ғафур Ғулом, 1988. – Б. 114.
31

o‘quvchilarning klassik she’riyat, lirik qahramon, lirik kechinma, lirik kayfiyat
haqidagi tasavvurlarini kengaytirish va boyitish mumkun bo‘ladi. O‘quvchilarga
she’riy asarni talqin qilishda juda ko‘p yo‘l va usullar borligini, shoirning niyati
ko‘pincha tag ma’nolarda yashiringan bo‘lishini, shunga ko‘ra she’rning har doim
ko‘p ma’nolilik kasb etishini tushuntirish, ularda manashunga oid ko‘nikma va
malakalrni shakllantirish va rivojlantirish kerak bo‘ladi.
Misol tariqasida Abdulla Oripovning mashhur she’rini eslatish mumkin:
Bozorga o‘xshaydi aslida dunyo,
Bozorga o‘xshaydi bunda ham ma’ni.
Ikisi ichra ham ko‘rmadim also
Molim yomon degan biror kimsani.
Yoki boshqa bir adibning she’rini ko‘rish mumkin:
Dono o‘ylar ko‘rib nodonni,
Tabiatdan umr – bir ehson,
Insonmi shu g‘animat onni –
Qadrlamay sovurgan inson?
Nodon o‘ylar ko‘rib dononi,
Tabiatdan umr – bir ehson,
Insonmi shu g‘animat onni –
Qadrlamay sovurgan inson?
Mumtoz she’rlarning shakliy tuzilishi bir-biriga o‘xshaydi.Bo‘lajak
pedagoglar ana shu o‘xshashliklami farqlashga o‘rganishlari kerak.Bu talabalar
amalda qo‘llash orqali egallaydi. She’rlaming janr xususiyatlarini farqlash talab
etiladi.Yana bir usulga diqqatimizni qarataylik
l-topshiriq.
1. Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatda kishi.
Ko‘nglum bu g‘ariblikda shod o‘lmadi, oh,
G‘urbatda sevinmas emish, albatta, kishi.
2. Yo rab ul shahd-u shakar yo labmudur,
32

Yo magar shahd-u shakar yolabmudur.
Jonima payvasta novak otqali
G‘amza o ‘qin qoshig‘a yolabmudur.
O‘quvchilar matnni ifodali o‘qiydilar va har ikki she’rni bir-biridan
farqlaydilar.
1-topshiriq: Alisher Navoiyning “Qaro ko‘zum” g‘azalini ovoz chiqarib
o‘qing.
Qaro ko‘zum, kelu, mardumlig‘ emdi fan qilg‘il,
Ko‘zum qarosida mardum kibi vatan qilg‘il.
Yuzung guliga ko‘ngul ravzasin yasa gulshan,
Qading niholig‘a jon gulshanin chaman qilg‘il.
Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hi no bog‘la.
Itingg‘a g ‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il.
Firoq tog‘ida topilsa, tufrog‘im, ey charx,
Xamir etib yana ul tog‘da ko‘hkan qilgil.
Xazon sipohig‘a, ey bog‘bon, emas mone,
Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il.
Yuzida temi ко 1 mb, o‘lsam , ey rafiq, meni
Gulob ila yuv-u gul bargidin kafan qilg‘il.
Navoiy, anjumani shavqi jon aro tuzsang,
Aning boshog‘lig‘o‘qin sham’i anjuman qilg‘il
2-topshiriq: Tushunarsiz so‘zlar lug‘atini tnzing.
Mardumlig‘ - odamgarchilik;
ko‘z qorachig‘idek xoslik.
fan - rasm, odat, ko‘nikma
mardum - ko‘z qorachig‘i, odamlar.
ravza – bog‘i, chaman
takovar - ot (hayvon)
g‘ainzada - g‘am ezgan
rishta - ip,
33

chilvir rasan - ip, bo‘yinbog‘
ko‘chkan – tog‘ talaba, Farh.
xazon - kuz
sipoh - lashkar
gulob - gul bargi, shakar, suvdan tayyorlangan ichimlik
anjuman - yig‘in , bazm
3-topshiriq: G‘azalning nasriy bayonini tuzing.
1. Ey qaro ko‘zligim, kelib odamgarchilikni odat qilgin.
Ko‘zim qarosidat qorachiq kabi o‘m ashgin,
yuzing gnliga ko‘nglum bog1 ini gulshan yasab ol,
jonim gulshanini qaddi niholingga chaman qilg‘il
2. Yuzing visoliga ko‘ngillami yetsin desang,
sochingni boshdanoyoq xalqaxalqa qilgaysan.
3. Oting oyoqlarig‘a bag‘rim qonini xino qilib surt, itingga bo‘yinbog‘ uchun
jonim ipini olgin.
4. Ey falak tuprog‘im firoq tog‘ida topilsa, undan yana xamir qorib, yana
o‘sha tog‘da meni tog‘ qazuvchi (Farhod) qilgin
5. Ey bog‘bon, agar bog‘ni tikan qilib o ‘rasang ham bu unga ko‘z
lashkarining kira olisliiga mone’lik qila olmaydi.
6. Ey do‘stim, yuzida temi ko‘rib o‘lsam, meni gulob bilan yuvib gul bargi
kafaniga o‘ragin.
7. Ey Navoiy, shavq bazmini jon ichida tuzsang, uning boshog‘liq o‘qini
majlisning shamiga aylantirgin.
4-topshiriq: G‘azalni sharhlang. Birinchi, ikkinchi omonim so‘zlar ishlatilib
tajnis qo‘llangan.
Qaro ko‘zum - tardu aks.
5-bayt: Husni ta’lil.
6-bayt: Tanosub.
5-topshiriq: G‘azaldagi obrazlami aniqlang.
34

Ulami “Tarmoqlar” usulida ifodalashga harakat qilib k о ’ring. Esda tuting!
Tahlil qilinayotgan she’riy asar matni har bir partada bo‘lishi kerak.
6-topshiriq: Taqte’sini aniqlashga harakat qiling.
Mujtassi musammani mahbuni maqtu’
Mafoilun failotun Mafoihin Fa’lun
V -V - VV-- V - V - - -
Qaro ko‘zum. / kelu mardum / lig‘ emdi fan / qilg‘il,
V-V-/ VV--/V -V-/--
Ko‘zum qaro/sida mardum/ kibi vatan /qilg‘il.
V-V-/VV--/V-V-/---
Lirik asarlami o‘qib-o‘rganishda uning janriy xususiyatlarini e’tiborga olish
zarur. Chunki ayrim mumtoz she’rlarning shakliy tuzilishi bir-biriga
o‘xshaydi.Bunday malakaga o‘quvchilar amalda qo‘llash orqali erishadilar.
O’quvchilar quyidagi topshiriqlar berish orqali she’rlarning janr
xususiyatlarini farqlash talab etiladi: 1-topshiriq. Matnni ifodali o‘qing. Shakliy
o‘xshash bo‘lgan so‘zlarning tagiga chizing hamda ular o‘rtasidagi o‘xshashlik
qaysi jihatidan ekanligini izohlang.
1.Yod etmas emish kishini g ‘urbatda kishi,
Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatda kishi.
Ko‘nglum bu g‘ariblikda shod o‘lmadi, oh,
G‘urbatda sevinmas emish, albatta, kishi.
2. Yo rab ul shahdu shakar yo labmudur,
Yo magar shahdu shakar yolabmudur.
Jonima payvasta novak otqalu
G‘amza o‘qin qoshig‘a yolabmudur. 17

2-topshiriq. Shakliy o‘xshash so‘zlar she’riyatda qanday badiiy san’atni hosil
qilishi haqidagi ma’lumotni Anvar Hojiahmedovning “She’r san’atlarini
bilasizmi?” kitobidan topib o‘qing yoki yodga olishga harakat qiling.O’quvchilar
topshiriqni bajarishgach, har ikki she’rni bir biridan farqlaydilar.
17
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002. – 557 b.
35

Yuzing ochkim, quyosh sadqang bo‘lub boshingdin aylansun,
Yangi oy yuz tavozu ko‘rguzub, qoshingdin aylansun.
Agarchi la’l-u yoqut el zamirig‘a mufarrihdur,
Hayot afzo iki la’li guharposhingdin aylansun.
Tan-u jonim hadaf aylab, o ‘q-u tosh otsang, ey chobuk,
Biri o‘qingdin evrulsin, biri toshingdin aylansun.
Raqibing gar erur xasmim, ani yo‘ldosh etib kelsang,
Sanga jon sadqa bo‘lsun, jism yo‘ldoshingdin aylansun.
Chu o‘n sakkizga yetti yoshing, ol burqa jamolingdin
Ki, o‘n sakkiz ming olam o‘n sakkiz yoshingdan aylansun.
Boqib ko‘z uchidin pinhon fosh etding tag‘ofillar,
Yo‘q-u borim hamul pinhon ila foshingdan aylansun.
Necha qallosh esam ham, ag‘niyo ollida bosh egmon,
G‘aniylar himmat ichra ushbu qalloshingdin aylansun.
Chu bergung non ila osh, ey saxiy, sidq ahlig‘a bergil,
Riyo-vu kizb ahli noning-u oshingdin aylansun.
Ul oy ko‘nglig‘a qildi, Ogahiy, oh-u yoshing ta’sir,
Bori jon-u jahonim oh ila yoshingdan aylansun.
II. G‘azal ifodali o‘qilgach, uning qanday mavzuda yozilganligini aniqlash
topshiriq sifatida beriladi hamda g‘azal qofiyasini aniqlash talab etiladi. So‘ngra
g‘azal da ishtirok etayotgan obrazlar aniqlanadi. Notanish so‘zlar lug‘atini tuzish
topshiriq qilib beriladi
Tavoze-kamtarlik
La’l-u yoqut- dur-gavhar
Zamir - ko‘ngil
Mufarrih – shodlik
Hayotafzo - hayotni yashnatuvchi
Guharposh - gavhar sochuvchi
Hadaf -nishon
Chobuk - sho‘x ,o‘ynoqi,go‘zal; mergan
36

Xasm – dusliman
Burqa - yuz pardasi, hijob
Pinhon - yashirin
Tag‘ofil-beparvolik
Fosh - oshkor
Qallosh - kambag‘al, bechora
Ag‘niyo - boy-badavlat
Riyovu kizb ahli - riyokor va yolg‘onchilar
Baytlar mazmunini sharhlashga alohida e’tibor qaratiladi
1-bayt: Yuzingni och. quyosh senga fido bo‘lib, boshingdan aylansin. Yangi
oy yuz tavoze ko‘rguzib qoshingdan aylansin. Shoir yor yuzining yorug‘ligi
(go‘zalligi) quyoshdan ham ortiq ekanligini va uning oldida quyosh fido bo‘lishini,
yangi oy ham yor qoshining nozik va egikligi jihatidan past darajada bo‘lganligi
uchun unga ta’zim qiladi.(husni ta’lil)
2-bayt: El ko‘nglini la’l, yoqut kabi qimmatbaho toshlar xursand qiladigan
bo‘lsa, hayot bag‘ishlovchi gavhar sochuvchi ikki la’lingdan aylansun. (istiora - 2
la’l)
3-bayt: Ey sho‘x go‘zal, jon-u tanimni nishon qilib o‘q-u tosh otsang, biri
o‘qingdan biri toshingdan aylansun. Laf-nashr jon-o‘q, tanatosh
4-bayt: Raqib garchi men uchun dushman bo‘lsa-da, agar uni yo‘ldosh
qilsang, senga jonim fido bo‘lsin, jismim yo‘ldoshingdan (raqibdan) aylansun
5-bayt: Yoshing o‘n sakkizga yetdi, yuzingdan pardani ol, o‘n sakkiz ming
olam o‘n sakkiz yoshingdan aylansin.
6-bayt: Ko‘zing uchidan yashirin boqib, beparvoligingni fosh qilding, bor-u
yo‘g‘im o‘sha oshkor va yashirinligingdan aylansin.
7-bayt: Qancha bechora bo‘lsam ham boylar oldida bosh egmayman, ular
himmat bilan mening faqirligimdan aylansin.
8-bayt: Ey saxiy, non va osh bermoqchi bo‘lsang, sadoqat ahliga bergin,
riyokor va kizb ahli osh-u nonigndan aylanib o‘tsin.
37

9-bayt: Ogahiy, oh va yoshing yorning ko‘ngliga ta’sir qildi, shekilli, butun
jon-u jahonim oh va yoshingdan aylansin.
Badiiy san’atlarini aniqlash baytlar tahlili orqali olib boriladi
1-bayt: Tashxis- quyosh boshingdan aylansin, oy qoshingdan aylansin;
tanosib - yuz, bosh, qosh; quyosh, oy
2-bayt: Istiora - ikki la’li guharposh
3-bayt:Tanosub - o‘q-u tosh, chobuk, tan, jon; laf va nashr
4-bayt: Tazod - yo‘ldosh - xasm, tashxis
5 -b a y t:Takrir-o ‘n sakkiz
6-bayt: Tazod - pinhon - fosh
7-bayt: Tazod va tard i aks - qallosh - ag‘niyo
8-bayt: Istiora va tazod - sidq ahli va kizb ahli Nido - ey saxiy
9-bayt:Takrir - oh va yosh; istiora - oy Janr xususiyatlari aniqlash
Ja n ri: g ‘azal 40 Mavzusiga ko‘ra: oshiqona
Qofiyalanishi: a-a, b-a, v-a, g-a
Qofiyadosh so‘zlar, ya’ni misradagi ohangdosh so‘zlar yig‘indisi: boshingdin,
qoshingdin, yo‘ldoshingdin, yoshingdan, foshingdan, oshingdin, guharposhingdin,
toshingdin, qalloshingdin,radif: “aylansun” so‘zi. 18
Janr xususiyatlarini aniqlash:
Qofiya turi: murdaf (radifli) qofiya, ya’ni raviydan oldin kelgan tovush
cho‘ziq unli bo‘ganligi uchun. •Raviy, ya ‘ni qofiyani tashkil etuvchi tovush: “sh”
Radif, ya’ni misra so‘nggida qofiyadan keyin aynan takrorlanuvchiso‘z:
“aylansun” so‘zi. Bilimlarni faollashtirish uchun savollar;
1. G‘azal shakliga mansub asarlaming misralari qay tarzda qofiyalanadi?
2. Ruboiy vag‘azal janrini bir-biridan farqlovchi asosiy xususiyatlarini
ayting?
3. She’riyatimizda barcha misralari qofiyalangan g‘azallar ham uchiaydimi?
Ular qanday nomlanadi?
4.Hozirgi zamon she’riyatida ham g‘azalchilik va ruboiynavislik an’analari
davom ettirilganmi? Kimlar bu sohada ijod etishmoqda?
18
ИсҳоқовЁ . Fa з a л . — Т .: “ Фан ”, 1978 й .
38

1-matn Ko‘rgali husningni zom mubtalo bo‘ldum sango, N e balolig‘ kun
edikim, oshno bo‘ldum sango. Har necha dedimki, kun-kundan uzay sendin
ko‘ngul, Vahki, kun-kundin batarroq mubtalo bo‘ldum sango. Alisher Navoiy 2-
matn Ko‘zum uchadir, magarki yorim keladur, Es har dam ozar, magar nigorim
keladur. Yo bodiyat firoq sayrida qilib, Yuz marhala qaf shahsuvorim keladur.
Alisher Navoiy Yuqorida keltirilgan lirik asarni janr xususiyatiga ko‘ra farqini
aniqlang.
1. G ‘azal haqida nimalami bilasiz?
2. Ruboiyning qofiyalanishidagi o‘ziga xoslik to‘g‘risida fikr bildiring.
3.G‘azalchilikda kimlar shuhrat qozongan?
39

Х ULOSA
Bugungi mustaqillik davrida respublikamiz iqtisodiy – siyosiy , ijtimoiy –
madaniy sohalarda yuqori pog‘onalarga ko‘tarilib, jahon bozori iqtisodiyotiga,
maorif jabhasida jahon standarti darajasiga dadil qadamlar bilan ilgarilab
bormoqdaki, bu esa o‘z navbatida o‘qitishning yangi shakllari va metodlarini kashf
qilish, tajriba orttirish vazifasini har biri o‘qituvchi oldiga ko‘ndalang qo‘ymoqda.
“Har bir dars – o‘qilmagan yangi bir badiiy asar, Dars tashkil qiluvchi o‘ziga xos
san’atkordir.”O‘quvchilik yillarimda ustozlarimning dars berish usullarini
kuzatganimda, ularning ba’zilaridagi allaqanday xislatlar meni o‘ziga rom etsa, qay
birlarini darslari o‘ta zerikarli onlarimga achinish hissi paydo bo‘lardi. O‘sha
paytlarda buning sababini hozirgidek chuqur idrok eta olmasamda, bir narsani
tushunardimki, o‘qituvchi o‘z fanini chuqur bilsa va sevsa, unga bor vujudini
baxsh eta olsa, o‘quvchilari uning darsini zo‘r hayajon va sog‘inish bilan kutadilar.
Maktablar adabiy ta’lim jarayonini yo‘lga qo‘yishda hal qiluvchi ahamiyatga ega
bo‘lgan pedagogik vositalar bo‘lmish o‘quv dasturi, darsliklar hamda metodik
qo‘llanmalar yaratishda mantiqiy izchillik, tizimlilik qat’iy uzviylik bo‘lishini
40

ta’minlash bu bosqichda adabiyot o‘qitishning samaradorligini oshirishning muhim
shartidir. Maktab adabiyot darslarida sharhlab o‘qishni qanday tashkil qilish kerak,
uning turlari masalasini ishimizda oydinlashtirishga harakat qildik Ya. Avlaqulov “
Ona tili va adabiyot fani o‘zining qiziqarliligi, hayot haqiqatini yorqin ochib
berishi, jasoratga undoshi, sehrli olami bilan o‘quvchilarni rom etishi va shuning
uchun u bolalarning sevimli faniga aylanishi kerak “ – deya ta’kidlar ekan, demak ,
adabiyot o‘qituvchisi o‘z fanining, kasbining fidoiysi bo‘lishi lozimdir .
Mumtoz shoirlarning deyarli barchasi arab va fors tillari mukammal
o‘rgatiladigan madrasalarda o‘qiganlar, bu tillarda yaratilgan juda ko‘p asarlarni
o‘qiganlar. Shoirlarning badiiy tafakkuri shu tillarda yozilgan mumtoz asarlar
ta’sirida shakllangan. Ijodiy ong, badiiy tafakkurdagi tayyor forsiy, arabiy adabiy
qoliplar, shakl va iboralar asarlarni yaratish jarayonida o‘z-o‘zidan quyilib
kelavergan. Natijada o‘zbek tilining faol lug‘at boyligidan joy olmagan, so‘zlashuv
tiliga o‘zlashmagan talay so‘zlar mumtoz asarlarda qo‘llanilgan. Ayni shu faqat
badiiy asarlardagina uchrab, tilga o‘zlashmagan so‘zlar mumtoz asarlarning
“qiyin”ligiga sabab bo‘layotgan ichki omildir. Haqiqatan ham o‘qilayotgan
asardagi har uch to‘rt so‘zning bittasi notanish, nutqiy faoliyatida qo‘llanilmagan
bo‘lsa, kishining ishtiyoqi so‘nadi. Xulosa qilib aytganda, maktab adabiyot
darslarida mumtoz adabiyot asarlarini sharhlab o‘rgatish o‘qituvchidan juda katta
pedagogik mahorat va ijodiy izlanishni talab qiladi . Ishonamizki, hozir ham,
kelgusida ham bo‘lajak o‘qituvchilar va tajribali o‘qituvchilar shunday yo‘lni tutib,
ijodiy tajribalarida unumli foydalanadilar. Kurs ishimiz natijasiga ko‘ra quyidagi
tavsiyalarni berish maqsadga muvofiq:
1.Ma’naviy-ma’rifiy ta’limda o‘quvchilarini tarbiyalashda milliy qadriyat
turlaridan foydalanish;
2.Mumtoz she’r namunalarini shahlash asosida o‘quvchilariga moslashtirilgan
dars ishlanmalari tuzish yaxshi natijalarni beradi.
3. Adabiyotimizni o‘rgatish orqali o‘quvchilarda milliy qadriyatlarning
shakllantirishning turlari bu yoshdagi o‘smirlarning idrok qilish jarayonini
mustahkamlaydi.
41

4.Mumtoz adabiyot namoyondalari tomonidan bizga qoldirgan boy me’rosini
avaylab asrab, chuqur o‘rganib , uni zamon yutuqlari bilan ijodiy boyitib maktab
o‘quvchilarini tafakkuri, dunyoqarashini milliy qadriyatlar asosida shakllantirib,
kundalik turmushlarida qo‘llashga o‘rgatish muhimdir.
5.Maktab o‘quvchilarini milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda buyuk
allomalarning ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi o‘gitlari, she’rlari pandnomalaridan
foydalanib borilsa yaxshi natijalarga erishiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O`zbekiston taraqqiyot strategiyasi”, Toshkent-
2022, 245-bet.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent,
Ma’naviyat, 2008. 139-bet.
3. Б . Тўхлиев . Адабиёт ўқитиш методикаси . Тошкент, Алишер Навоий
номидаги .Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2010, 8-9-
бетлар.
4. Valixo‘jaev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi.Toshkent, 1993, 138-139-
betlar.
5. Hojiahmedov A. Maktabda aruz vaznini o‘rganish. T., O‘qituvchi, 1995.
6. Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati. Toshkent, Sharq, 1999, 131-
bet.
7. Носиров О . Ўзбек адабиётида ғазал . — Т .: “ Ўқитувчи ”, 1972.
8. ИсҳоқовЁ . Fa з a л . — Т .: “ Фан ”, 1978 й .
9. Адабий тур ва жанрлар . Лирика . — Т .: “ Фан ”, 1992, 193—194- бетлар .
42

10. Abu Nasr Farobiy. She’r san’ati. –Toshkent: Adabiyot va san’at, 1979. –186
b. 74
11. Ahmedov S. Adabiyot darslarida epik janrlarni o‘rganish. Adabyot
o‘qituvchilariga yordam. – T.: O‘qituvchi, 1986, 92-b.
12. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002. –
557 b.
13. Yo‘ldoshev Q. Adabiy saboqlar. Umumta’lim maktablarining 8-sinf
“Adabiyot” darsligi uchun metodik qo‘llanma. – T.: Sharq, 2004.
14. Zunnunov A. “Badiiy asar tahlili metodikasi” Toshkent: “O‘qituvchi” 1983.
15. Yo‘ldoshev Q. , Madayev O., Abdurazzoqov A. Adabiyot o‘qitish
metodikasi. Toshkent: “O‘qituvchi” 1994.
16. Y о ‘ldoshev Q. Adabiyot о ‘qitishning ilmiy–nazariy asoslari. –T.:
О ‘qituvchi, 1996. – 151 b
17. Долимов У. Миллий уйғониш педагогикаси. – Тошкент, 2012, – Б. 52.
18. Кадиров Валижон. Умумтаълим мактабларида мумтоз адабиёт
намуналарини ўқитишнинг илмий-методик асослари. – Наманган, 2019.
– Б. 128.
19. Нажмиддин Комилов. Бу қадимий санъат. – Тошкент: Ғафур Ғулом,
1988. – Б. 114.
20. Aлишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Фан,
1984. – Б. 507.
INTERNET MANBALARI:
1. www.ziyonet.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.istedod.uz
4. www.ziyouz.com
43

Sotib olish