Maktab, oila va mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ijtimoiy hamkorlik faoliyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	132.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

84 Sotish

Maktab, oila va mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ijtimoiy hamkorlik faoliyati

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
« BOSHLANG‘ICH TA’LIM » YO‘NALISHI
23/11 -guruh talabasi Shokirova Saidaxon ning
«Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi» fanidan
« Maktab, oila va mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ijtimoiy hamkorlik
faoliyati» mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 23/11-guruh talabasi Shokirova Saidaxon
Ilmiy rahbar: Usmonova Odi naxon
Farg‘ona-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA «OILA,
MAHALLA, MAKTAB HAMKORLIGI» KONTSEPTSIYASINING
O‘RNI VA AHAMIYATI
1.1. Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati………………. 6
1.2. Ota-onalar bilan ishlashning shakl va
metodlari…………………………….. 11
1.3. O‘zbek xalq pedagogikasida ta’lim-tarbiya masalasining ijtimoiy
xarakteri… 17
BIRINCHI BOB BO‘YICHA
XULOSA………………………………………. 22
II-BOB. OILA, JAMIYAT IJTIMOIY TUZUMINING BIRLAMCHI
BO‘G‘INI
2.1. Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila
hamkorligi………………………... 23
2.2. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar tarbiyasida sharqona
odatlar…….. 27
2.3. Maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sport
ishlari………………………... 32
IKKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA…………………...
…………………. 34
XULOSA……………………………………………………………………….. 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 37
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Maktab, oila va mahalla o‘rtasidagi hamkorlik
nafaqat o‘zaro aloqalarning mustahkamlanishiga, balki ta’lim jarayonining
samaradorligini oshirishga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda ta’lim
tizimining muvaffaqiyatli ishlashida oila, maktab va mahallaning birgalikda
faoliyat yuritishi alohida ahamiyatga ega. Prezidentning so‘nggi qaror va
farmonlari ushbu hamkorlikni rivojlantirish va jamiyatda ta’lim-tarbiyaning
ijtimoiy xarakterini ta’kidlashda muhim rol o‘ynaydi.
Misol uchun, 2023-yil 29-maydagi «Ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 1
qarori, maktab va oila
o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash, ota-onalar va jamiyatni ta’lim jarayoniga
yanada faol jalb qilishni nazarda tutadi. Ushbu qaror maktabda pedagogik
faoliyatni samarali olib borishda ota-onalar va mahalla o‘rtasida o‘zaro
hamkorlikni rivojlantirishga, oila a’zolarini o‘qituvchilar bilan yaqin aloqada
bo‘lishga undaydi.
Shuningdek, «O‘zbekistonda yoshlar siyosatini amalga oshirishni yanada
takomillashtirish to‘g‘risida»gi Prezident farmoni 2
(2022-yil, 5-oktabr) yoshlarning
ta’lim-tarbiyasi, ularning jamiyatda faol ishtirok etishi borasida maktab va
jamiyatning o‘zaro hamkorligini mustahkamlashni o‘z ichiga oladi. Farmonda
maktabgacha ta’lim muassasalari, umumta’lim maktablari va mahallalar
o‘rtasidagi o‘zaro faoliyatni kengaytirish, shu bilan birga, yoshlarni tarbiyalashda
1
2023-yil 29-maydagi "Ta'lim tizimini yanada takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi
qarori
2
O'zbekistonda yoshlar siyosatini amalga oshirishni yanada takomillashtirish to'g'risidagi Prezident farmoni
3

an’anaviy qadriyatlarni saqlash masalalari ham ko‘tarilgan. Bu kabi qarorlar va
farmonlar nafaqat ta’lim tizimining zamonaviy ehtiyojlariga moslashuvini
ta’minlaydi, balki jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal qilishda oila, maktab va
mahallaning birgalikda harakat qilishiga ko‘maklashadi. Bu esa ta’limning sifatini
oshirish, tarbiyaviy jarayonni samarali tashkil etish, bolalar va yoshlar orasida
sog‘lom ijtimoiy muhit yaratishga xizmat qiladi. Shu asosda, maktab, oila va
mahalla o‘rtasidagi hamkorlikning ahamiyati va uning ta’lim-tarbiyaviy
faoliyatdagi o‘rni to‘g‘risida batafsil tahlil qilinadi.
Kurs ishining maqsadi. Maktab, oila va mahalla o‘rtasidagi hamkorlikni
ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda qanday amalga oshirish, uning ijtimoiy va madaniy
ahamiyatini tahlil qilish va bu hamkorlikni rivojlantirish yo‘llarini aniqlashdir.
Mahalla va maktabning birgalikda olib boradigan tarbiyaviy ishlari, ularning
tarbiya jarayoniga qo‘shadigan hissasi va bu hamkorlikning bolalar va yoshlarni
tarbiyalashdagi o‘rni keng yoritiladi. Maktab, oila va mahalla o‘rtasida amalga
oshiriladigan samarali hamkorlikni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan metod va
usullarni ko‘rib chiqish, ta’lim tizimida bu hamkorlikni mustahkamlashning
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatlarini o‘rganish kurs ishining asosiy maqsadidir.
Maktabda sinf rahbarining oila va jamiyat bilan olib boradigan faoliyati, ota-onalar
bilan ishlashning shakllari va metodlari, shuningdek, mahalla va maktab
o‘rtasidagi aloqalarning ahamiyati tahlil qilinadi. Kurs ishi maktab, oila va mahalla
o‘rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish va jamiyatdagi ta’lim-tarbiya
jarayonini sifatli amalga oshirishga yordam berish uchun tavsiyalar ishlab
chiqishni maqsad qilib qo‘yadi.
Kurs ishining vazifalari:
 Oila, maktab va mahalla o‘rtasidagi hamkorlikni tahlil qilish va uning
ta’lim jarayonidagi o‘rnini aniqlash.
 Sinf rahbarining oila va jamiyat bilan olib boradigan faoliyatini
o‘rganish.
 Ota-onalar bilan ishlash usul va shakllarini aniqlash.
4

 O‘zbek xalq pedagogikasida ta’lim-tarbiya masalasining ijtimoiy
xarakterini tahlil qilish.
 Maktab, oila va mahalla o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash yo‘llarini
ishlab chiqish.
 Maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sport ishlari orqali hamkorlikni
rivojlantirish.
 Jamiyatdagi madaniy va ijtimoiy jihatlarni hisobga olgan holda
tavsiyalar ishlab chiqish.
 Prezident qaror va farmonlari asosida hamkorlikni rivojlantirishga oid
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Maktab, oila va mahalla o‘rtasidagi hamkorlikning
ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda amalga oshirilishi, uning ijtimoiy va madaniy
ahamiyati, oila, maktab va mahalla o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va ularning samarali
tashkil etilishiga doir metodlar, usullar va tavsiyalarni o‘rganish.
Kurs ishining obyekti. Maktab, oila va mahalla o‘rtasidagi hamkorlik
jarayoni, ta’lim-tarbiya faoliyatida ushbu uch tomonning o‘zaro aloqalari va o‘zaro
ta’sirini tashkil etish hamda rivojlantirishga yo‘naltirilgan amaliyotlar.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA «OILA,
MAHALLA, MAKTAB HAMKORLIGI» KONTSEPTSIYASINING O‘RNI
VA AHAMIYATI
1.1. Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati
Yoshlar tarbiyasi har qanday davrda, har bir jamiyat uchun eng muhim
vazifalardan biri bo‘lib kelgan. Ayniqsa, bugungi globallashuv davrida o‘ziga xos
milliy va diniy qadriyatlarga asoslangan xalqimizning tarbiya borasidagi azaliy
an’analari «ommaviy madaniyat» va mentalitetimizga yot g‘oya va qarashlar
ta’sirida asl mohiyatini yo‘qotib borayotgani barchamizni tashvishga soladi. Ushbu
jarayonga, ya’ni tarbiya masalasiga o‘z vaqtida jiddiy e’tibor qaratmasak, ertaga
kech bo‘lishi, tuzatib bo‘lmas darajadagi oqibatlarga olib kelishi mumkin. Zero,
tarbiya borasida taniqli ma’rifatparvar Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo
hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir»
degan so‘zlarini aslo unutmasligimiz lozim.
Xo‘sh, bugun yoshlar tarbiyasi borasida nimaga erishyapmiz, qanday yutuq
va muammolarimiz bor? Ertangi kunimiz egalarining odob-ahloqi, bilim va
salohiyati, ma’naviyati, bir so‘z bilan aytganda, tarbiyasidan ko‘nglimiz
to‘lyaptimi? To‘g‘ri, mamlakatimizda farzandlarimizning bolalar bog‘chasidan
tortib, maktab, kollej, oliy o‘quv yurtlarigacha bo‘lgan jarayonlarda katta hajmdagi
ishlar olib borilmoqda. Biroq, bu borada xato-kamchiliklarimiz, nuqsonlar ham
borki, ular turli shakl va ko‘rinishlarda bo‘y ko‘rsatib, yosh avlod tarbiyasiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda 3
.
3
Mirziyoyev Sh. «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch», Toshkent: «Ma’naviyat», 2017.
6

Ayrim yoshlarning yurish-turishi, ayniqsa, kiyinishini ko‘rib, o‘ylanib
qolaman. Nahotki shu qiz yoki yigit bizning farzandimiz, bizning tarbiyamizni olib
o‘sgan bo‘lsa? Ba’zi qizlarimiz millatimizga xos bo‘lmagan liboslarni kiyib
yurishini men aslo oqlamayman. To‘g‘ri, qanday kiyinish har kimning shaxsiy ishi.
Biroq, kiyinishda madaniyat, xalqimizning qadim qadriyatlariga hurmat bo‘lishi
kerak. Bu borada keng jamoatchilik, ayniqsa, oilada ota-onaning nazorati
muhimdir.
Bugun aksariyat yoshlarimiz bo‘sh qoldi deguncha darrov qo‘l telefoni bilan
mashg‘ul bo‘lishi odatiy holga aylanib qoldi. Qandaydir o‘yin o‘ynaydi, qo‘shiq
eshitadi, film tomosha qiladi, ijtimoiy tarmoqlardagi turli-tuman ma’lumotlar bilan
tanishadi. Buning nimasi yomon, texnika davri, taraqqiyot dersiz? To‘g‘ri, buning
yomon tomoni yo‘q. Tan olishimiz kerak, zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari, ayniqsa, internet taraqqiyot darajamizni bir necha pog‘onaga
ko‘tardi, uzog‘imizni yaqin, ishimizni yengil qildi.
Lekin yoshlarimizning uyali telefonga asir bo‘lib qolayotgani, internet va
ijtimoiy tarmoqlardan, ulardagi ma’lumotlardan oqilona foydalanishlari borasida
jiddiy o‘ylab ko‘rishimiz kerak. Yoshlarimizning mobil telefon, internetga bu
qadar bog‘lanib qolishlarini aslo oqlab bo‘lmaydi. Bu eng avvalo, ularning
salomatligiga, ma’naviyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Internet tarmoqlarida aldov va g‘arazli maqsadlar yo‘lida tarqatilayotgan
turli ma’lumotlarga ayrim yoshlarimiz osongina ishonmoqda. Natijada oqni
qoradan, yaxshini yomondan ajrata olmay, kimlarningdir qurboniga aylanayotir.
O‘tmishga, bobo-momolarimizning hayotiga nazar tashlasak, oilada o‘g‘il
bola tarbiyasiga alohida e’tibor berilgan. Bolaligidan oilaning suyanchi, kattasi,
opa-singillarining himoyachisi bo‘lishini, qolaversa, Vatanning tayanchi ekanini
uqtirib, shu asosda tarbiya berilgan. To‘g‘ri, ayol oilaning chirog‘i, iqboli.
Farzandning sog‘lom, barkamol tug‘ilib voyaga yetishi ko‘p jihatdan unga bog‘liq.
Shunday bo‘lsa-da, tarbiyada e’tiborni ikki jinsdagi farzandga ham teng qaratish
zarur. Hatto, o‘g‘il bolalarga ko‘proq ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir.
7

Chunki ayolning ayolday yurishini ta’minlaydigan erkaklar ekanligini hech qachon
unutmasligimiz kerak.
Ming afsuski, bugun jamiyatimizda ana shu tamoyil biroz izdan chiqdi.
Ba’zi oilalarda otaning o‘rni va roli pasayganday nazarimda. Shu o‘rinda, ota
oilani ta’minlamasa, farzandlar tarbiyasi buziladi, degan aqidani unutib
qo‘ymasligimiz lozim. Biror bir ish bilan mashg‘ul bo‘lmay xotini, farzandlari
topgan pulga choyxonalarda o‘tirib osh yeydigan va bundan aslo xijolat
bo‘lmaydigan erkaklar oramizda, afsuski bor. Ana shunday muhitni ko‘rib
o‘sayotgan farzandlar yoki faqat onasi orqali ta’minlanayotgan bola otasining
gapini gap o‘rnida qabul qilmaydi. Yoxud ota kuni bilan bekor yursayu ovqat
paytida dasturxonda hozir bo‘lsa? Bunday otalar farzandlariga qanday ibrat bo‘la
oladi?
Bu kabi holatlar yuzaga kelishining asosiy sababi yurtimizga ommaviy
tarzda kirib kelayotgan, mentalitetimizga yot seriallar, videokliplar, internet, qo‘l
telefonlaridagi videoyozuvlar, umuman, globallashuv davrining turli
«mahsulot»laridir. Ayni kunda mamlakatimizda «ommaviy madaniyat», u keltirib
chiqarishi mumkin bo‘lgan illatlarga qarshi zarur ishlar olib borilmoqda. Jumladan,
Andijonda mahallalar, ta’lim muassasalarida viloyat, tuman, shahar xotin-qizlar
qo‘mitalari tomonidan mutasaddi tashkilotlar bilan hamkorlikda milliy
qadriyatlarimizga, ma’naviyatimizga, tarbiya mezonlarimizga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarga qarshi keng ko‘lamli targ‘ibot-tushuntirish ishlari olib
borilmoqda 4
.
Oila hayotning abadiyligini, avlodlarning sog‘lig‘i va davomiyligini
ta’minlaydigan, milliy qadriyat va urf-odatlarimizni asrab-avaylab kelgusi
avlodlarga qoldiradigan, shu bilan birga, kelajak avlod qanday inson bo‘lib kamol
topishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya o‘chog‘i hisoblanadi.
Xo‘sh, bugun oilani mustahkamlash, ayniqsa, yoshlarni oilaviy hayotga
tayyorlash borasida olib borayotgan ishlarimiz qay darajada samara bermoqda?
Kelin-kuyovlar oilaviy hayot haqida yetarli tushunchaga ega bo‘lib turmush
4
Mirziyoyev Sh. «Ma’naviyat va ma’rifat – yuksak insoniy qadriyatlar», Toshkent: O‘zbekiston, 2019
8

qurdimi? Ular ro‘zg‘or aravasini tortib keta olyaptimi? Umuman, mustahkam
oilalarni shakllantira olyapmizmi? Ochig‘i, bugun bu kabi savollarning barchasiga
ijobiy javob berishga biroz o‘ylanib qolamiz.
Ayrim oilalarda to‘ydan hech qancha o‘tmay, turli muammolar yuzaga
kelmoqda. Kuyovning tayinli biror ishi yo‘qligi, oilaga bosh bo‘lish, oilani moddiy
ta’minlash layoqatiga ega emasligi, kelinning esa oila tutumlarini yaxshi bilmasligi
ularning oila deb atalmish muqaddas qo‘rg‘onga yuzaki qarashlari qator
muammolar keltirib chiqarmoqda. Shu bois ham viloyatimizda qayd etilayotgan
ajrimlarning aksariyatini yosh oilalar tashkil etayotir.
Ajrimlarga sabab bo‘layotgan yana bir jihat bu – mol-dunyoga hirs
qo‘yayotganimiz. Qizlarimizga hamma narsani muhayyo qilyapmiz, bekamu ko‘st
turmushga uzatyapmiz. Lekin ayrim qizlarimizning uquvsizligi, oilaviy hayotga
tayyor emasligi, yangi oilaga, uning muhitiga ko‘nika olmayotgani sabab turli
nizolar kelib chiqayotgani ham bor gap. Kasallikni o‘zimiz yaratib, so‘ng unga
davo izlashga majbur bo‘lyapmiz.
Yuqoridagi kabi holatlar yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash bo‘yicha hali
juda ko‘p ishlar qilishimiz kerakligini ko‘rsatadi. Viloyatimizning barcha tuman va
shaharlarida yuqoridagi kabi illatlarga yo‘l qo‘ymaslik, ajrimlarning oldini olishga
qaratilgan keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan, «Baxtli va sog‘lom oila
sari» shiori ostida mehnat jamoalari, mahallalar, ta’lim muassasalarida oilaning
muqaddasligi, oilalarda ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlash, nikohning
ahamiyati xususida sud, FHDYo bo‘limlari mutaxassislari, imom-xatiblar,
otinoyilar ishtirokida muloqot va davra suhbatlari muntazam o‘tkazilishi yo‘lga
qo‘yildi.
Haftaning chorshanbasi – «Oilalarni mustahkamlash kuni» deb belgilangan
bo‘lib, joylarda «Mening mahallamda har bir oila mustahkam bo‘lishi kerak»
g‘oyasi asosida oilaviy munosabatlarda turli kelishmovchiliklari bo‘lgan oilalarni
murosaga keltirish, oilada erkaklarning o‘rni va mas’uliyatini oshirish, sog‘lom va
barkamol farzandlar tarbiyasi borasidagi ishlarni yanada yuqori bosqichga
9

ko‘tarish, oilalarni moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan ishlar
samaradorligini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
«Oila» ilmiy-amaliy tadqiqot markazi, FHDYo bo‘limlari qoshida tashkil
etilgan «Yosh kelin-kuyovlar maktabi», «Yigitlar maktabi», «Oila dorilfununi»da
nikohlanuvchi yoshlar maxsus dastur asosida o‘qitilib, ularning nikoh, oila
haqidagi bilim va tushunchalari boyitilmoqda. Bundan tashqari, turmush
qurmoqchi bo‘lgan yoshlar bilan alohida-alohida mutaxassis, mahalla oqsoqoli,
imom, otinoyi ishtirokida suhbatlar o‘tkazilib, yoshlarning oila qurishga qay
darajada tayyorligi o‘rganilmoqda. Shu bilan birga, umumta’lim maktablari, litsey
va kollejlar, oliy o‘quv yurtlari hamda mahallalarda faoliyat yuritayotgan
«Qizlarjon» klublari mashg‘ulotlari orqali xalqimizning qadim an’ana va urf-
odatlarini keng targ‘ib etish, qizlarimizning oilaviy hayot, sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish, ularning faolligini, pazandalik, orastalik, shuningdek, erta va
qarindoshlar o‘rtasidagi nikohlarning salbiy oqibatlari xususidagi bilim va
ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan ishlar tizimli ravishda olib borilmoqda 5
.
Yoshlarimizni ona vatanga muhabbat, milliy qadriyatlarimizga hurmat
ruhida, yuksak ma’naviyatli va salohiyatli qilib tarbiyalash har birimizning
ishimiz. Ayniqsa, internet tarmoqlarida tarqatilayotgan diniy aqidaparastlik,
terrorizm g‘oyalarini yoyish, «ommaviy madaniyat» ko‘rinishlarini yoshlar ongiga
singdirish, ularning turmush tarziga aylantirishga bo‘layotgan urinishlarga,
yoshlarimizning ana shu illatlar ta’siriga tushib qolmasliklari, yuqoridagi kabi
aldovlarga ko‘r-ko‘rona ergashmasliklari uchun eng avvalo, ularning bilim va
tafakkurini boyitish, internet ma’lumotlaridan o‘rinli va oqilona foydalana bilish
ko‘nikmasini shakllantirishimiz zarur. Yoshlarimizda yot g‘oyalarga, illatlarga
qarshi ma’naviy immunitet, tushuncha shakllanmas, qachonki, ularning o‘zlarida
«bu yaxshi, bu yomon» degan fikr paydo bo‘lmas ekan, axborot xurujlari xavfidan,
hayotimizga, mafkuramizga kirib kelayotgan illatlardan aslo qutila olmaymiz.
Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y-harakatlarini birlashtirish maqsadida
1993 yilda ishlab chiqilgan «Oila, mahalla, o‘quv bilim yurti hamkorligi»
5
Karimov I.A. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch», Toshkent: «Ma’naviyat», 2008.
10

kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol,
vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish
borasida ma’lum dasturilamal bo‘ldi. Respublikamizda keyingi yillarda qabul
qilingan ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni, «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi» bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan,
mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va o‘quv bilim yurti
nufuzini yanada yuqori pog‘onaga ko‘tarishni taqzo etadi. Zero, ta’lim-tarbiyani
takomillashtirishda ham davlat bosh islohotchidir.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, birinchidan, yosh
avlodga o‘zligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuyg‘ularini,
xalqimizning ko‘p asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga
bugun qo‘yilgan oliy maqsad va vazifalarni singdirish; ikkinchidan, jamiyatimizda
bugun mavjud bo‘lgan hurfikrlikdan qat’iy nazar yoshlarni jipslashtiradigan,
xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan, el-yurtimizni eng yuksak
maqsadlar sari chorlaydigan yagona g‘oya — milliy mafkuraga sadoqat ruhida
tarbiyalash; uchinchidan, yoshlarni baynalmilal jahon hamjamiyatida, xalqaro
maydonda O‘zbekistonga munosib hurmat tug‘dirish uchun intilish ruhida
tarbiyalash; to‘rtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak
odamiylik va insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash; beshinchidan, yosh avlodni
ulug‘ ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari, ayni vaqtda jahon va
zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash O‘zbekistonda
o‘quvchi-yoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir.
Davlatimiz rahbari ko‘rsatib berganidek, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar:
Birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir ko‘rsatishga, umuman
mamlakatdagi mavjud muhitni butunlay o‘zgartirishga;
Ikkinchidan, insonning hayotda o‘z o‘rnini topishini tezlashtirishga;
Uchinchidan, jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishda;
To‘rtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni to‘la ro‘yobga chiqarishga;
11

Beshinchidan, umumiy va maxsus bilimlarga ega, ongli, tafakkuri ozod,
zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris bo‘lgan,
kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etadigan komil insonlarni tarbiyalashga
qaratilgan.
Mazkur Kontseptsiyada taraqqiyotimizning ma’naviy-axloqiy negizi milliy
va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligi ekanligi e’tirof etildi, milliy va
umuminsoniy tarbiyaning quyidagi o‘zaro aloqalari, uyg‘un yo‘nalishlari belgilab
olindi. Milliy tarbiya yo‘nalishi orqali yoshlarda o‘zlikni anglash, vatanparvarlik,
milliy g‘urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy
odob, fidoyilik fazilatlari shakllantiriladi 6
.
Umuminsoniy yo‘nalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik,
ekologik, gigiyenik va boshqa tarbiya yo‘nalishlari amalga oshiriladi. Bu
Kontseptsiyaning milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablari asosliligini
ta’minlaydi.
Kontseptsiyada oilaga alohida e’tibor qaratildi. O‘zbekistonda 1998 yil
«Oila yili» deb e’lon qilinishi oilaning tarbiyaviy rolini yanada kuchaytirdi. Qayd
etilgan masalalar jamiyatimiz, xalqimiz, davlatimiz taqdiri va uning dunyo
miqyosidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy salohiyatini shakllantirishda g‘oyat katta
ahamiyatga ega ekanligiga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 26 martda qabul qilingan «Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada
sog‘lomlashtirish, diniy aqidaparastlikning oldini olish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi 130-sonli qarori misol bo‘la oladi.
Bu «Oila, o‘quv bilim yurti, mahalla hamkorligi» bugungi kunning
ma’naviy, ma’rifiy, mafkuraviy, tarbiyaviy zarurati ekanligini bildiradi. Yosh
avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqimizning boy milliy, madaniy, arxiy
an’analariga, urf-odatlariga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy
etilishi, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini
ta’minlash; umumiy hamda milliy pedagogik madaniyatni oshirish; mamlakatimiz
6
Karimov I.A. «Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori», Toshkent: «O‘zbekiston», 1998 yil.
12

fuqarolari orasida milliy mafkuraviy tarbiya ishlarini takomillashtirish «Oila,
mahalla, o‘quv bilim yurti hamkorligi» Kontseptsiyasining asosiy maqsadidir.
O‘zbekistonda ruy berayotgan o‘zgarishlar «Oila, mahalla, o‘quv bilim yurti
hamkorligi» yo‘nalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, o‘quv bilim
yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo
qiladi.
1.2. Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari.
Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali
amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi
vazifalarni hal qiladi:
1. Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o‘rnatadi va aloqani doimo
mustahkamlab boradi;
2. O‘quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo‘yishga
erishadi;
3. Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy
ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi;
4. Ota-onalar o‘rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik
madaniyatini yuqori darajaga ko‘taradi;
5. Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi
tashkilotlar bilan aloqa o‘rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi.
Sinf rahbari o‘quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan
hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida bir-
birlariga qanchalik ko‘p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog‘liq.
Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib
turishi kerak:
 O‘quvchining o‘quv mehnatiga tavsifnoma, o‘qishdagi muvaffaqiyati va
muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari;
13

 O‘quvchining ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o‘quvchining jamoa
hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va
vazifalarning boryo‘qligi, sababi, ularga o‘zining munosabati;
 O‘quvchining o‘z o‘rtoqlari, o‘qituvchilari bilan munosabatida vujudga
kelgan holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarning doirasi;
 O‘quvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik
izohlar berish. Oilaga o‘quvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar.
Oila ham o‘z navbatida farzandi haqida o‘z mulohazalari, kuzatishlari
yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi
mumkin:
 Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan
vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi;
 Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi;
 O‘quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf
hayotidagi turli voqealarga baholari;
 Ota-onaning ayrim o‘qituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab
rahbarlaridan iltimoslari va takliflari.
Sinf rahbari bilan oila o‘rtasidagi bu xildagi o‘zaro xabarlashuvlar
o‘quvchini to‘la o‘rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o‘quvchi uchun eng maqbul
tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o‘z kuzatishlari,
oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to‘plangan
ma’lumotlarni vaqti-vaqti bilan o‘rganish bilan shularga asoslanib tegishli
xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo‘llari, keyingi rejalarni
belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo‘yib bo‘lsa,
tarbiya albatta samarali natija beradi 7
.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy,
sinf-sinfli va ommaviy shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan
olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatining asosiy yo‘nalishidir.
Chunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan
7
Baubekova Z.D. Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi ko‘rsatmalar, Toshkent: 1991 yil.
14

tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota-onaning
vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yo‘llari, uslub va shakllari haqida bilim berish,
sinf hayotidagi o‘zgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik
ma’ruzalar tashkil etish, ilmiy anjumanlar, «ochiq eshik» kunlari, savol-javob
kechalari, ota-onalar majlislari o‘tkazish ommaviy ishning turlaridir.
Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va qaror
topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi sifatida
o‘z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan
tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo‘nalishini belgilab beradi.
Sinf ota-onalar majlislari bir necha xil bo‘ladi: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan
bog‘liq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag‘ishlangan
majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga
bag‘ishlangan majlislar. Bu majlislarning har biri o‘z maqsadiga tayyorlash va
o‘tkazish tartibiga ega. Tashkiliy masalalar bilan bog‘liq sinf ota-onalari majlisida
odatda ota-onalar sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar o‘rtasidagi
vazifalar taqsimlanadi.
Ko‘pgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan
ishlari tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga
kelmoqda. Maslahatlar ko‘proq shaxsiy ish shakli bo‘lib, unga sinf rahbari ota yoki
onaga farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar
yuzasidan aniq maslahatlar beradi. Sinf rahbari o‘zining shaxsiy suhbatini, oilani
o‘rganish va kuzatish asosida to‘plagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan
o‘tkaziladigan ishlarni hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi
g‘oyatda muhim. Agar bu xil jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda
yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’sirni yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi 8
.
Sinf rahbari ota-onalar bilan ish olib borishda ishlashning xilma-xil shakl va
metodlaridan foydalanishi lozim. Ota-onalar bilan ishlashga shaxsiy ishlar jamoa
bilan birgalikda olib borilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Biz quyida ota-onalar
bilan ishlashning asosiy shakllari bilan tanishib chiqamiz:
8
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi, Toshkent: 2006
15

1. O‘quvchilarning uylariga borish – bu oila bilan aloqa qilishning eng
samarali shakllaridan biridir. Bunda sinf rahbari o‘quvchining ota-onasi, uning
yashash sharoiti, moddiy imkoniyatlari bilan tanishishga imkon topadi.
2. Ota-onalarni maktabga chaqirish . Bundan maqsad, faqatgina
o‘quvchilarning xulqi, savodliligi va boshqa xususiyatlari bilan ota-onani
tanishtirish emas, balki shu bilan birgalikda ota-onalarga pedagogik va ruhiy
maslahatlar berib, ularga o‘quvchini oilada tarbiyalashlariga yordam ham qilishdir.
3. Ota-onalar bilan ishlash . Bu esa o‘quvchiga chaqiriqlar yoki maxsus
da’vatnomalar orqali amalga oshiriladi.
4. Ota-onalar sinf majlisini o‘tkazish . Bu shakldagi aloqa maxsus ish
rejasi orqali amalga oshiriladi.
5. Ota-onalarni maxsus pedagogik va psixologik bilimlar bilan
qurollantirish maqsadida ular bilan suhbat va ma’ruzalar o‘tkaziladi .
6. Savol-javoblar kechasi . Ishning bu shakli sinf o‘quvchilarining
xususiyati, xarakterini yaxshiroq o‘zlashtirish imkonini beradi.
7. Ota-onalarning tarbiya borasidagi ilg‘or tajribalar bilan fikr
almashish, o‘rtoqlashish . Bu narsa quyidagi mavzular bo‘yicha bo‘lishi mumkin:
o yoshlarni qanday qilib mehnatga tayyorlash mumkin.
o o‘quvchining kundalik rejimi haqida.
o «Ota-onalarning obro‘si» haqida, «Oilada yoshlarga axloqiy tarbiya
berish» va hokazolar to‘g‘risida anjumanlar o‘tkazish.
8. Maktab qoshida ota-onalar universitetlarini tashkil etish va bu
universitetlardan tizimli ish olib borish :
o ota-onalarni tarbiya sohasidagi adabiyotlar bilan tanishtirish.
o «Ota-onalar, sizlar uchun» degan mavzuda og‘zaki jurnal.
o faol ota-onalarning tarbiyaviy ish tajribalari bilan boshqa sinf rahbarlarini
tanishtirish kabi ishlar olib borilishi lozim.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari keng, ko‘p qirrali
bo‘lib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, balki
16

o‘quvchining yashash joyi va ota-onasi ishlayotgan korxonadagi jamoatchilik bilan
ham aloqada bo‘lishni talab etadi. Yosh avlodni xalqimizning inqilobiy, mehnat,
jangovar an’analarini o‘zlashtirib, o‘z bobolarining eng yaxshi fazilatlarini —
g‘oyaviy e’tiqod va matonatni, Vatanga muhabbatni, uning iqtisodiy, siyosiy va
jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishga intilishni singdiribgina o‘z
bobolari va otalari ishini davom ettira oladi. Bu ishda ota-onalar ayniqsa muhim
o‘rin tutadi 9
.
Oila, boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli o‘laroq, odamning butun
hayoti davomida uning barcha tomonlariga ta’sir ko‘rsatishga qodir. Oila
tarbiyasining bu ulkan miqyosi, mafkuraviy va psixologik ta’sir ko‘rsatishning
chuqur o‘ziga xosligi bilan uyg‘unlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan
qilibgina qolmay, shaxsni shakllantirish jarayonining zarur bo‘g‘iniga ham
aylantiradi. Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati, shaxslar va ota-onalarning
o‘ziga xos xususiyatlari: qon-qarindoshligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch
hissi, obro‘liligi va hokazolar bilan ta’minlanadi. O‘z farzandining barcha zaif va
kuchli tomonlarini yurgakdagi chog‘idan biladigan, uning qalbidagi eng kichik
harakatni ham sezadigan va tushunadigan, unga ta’sir etishni biladigan onadan va
otadan yaxshiroq kim ham uni ezgulikka, mehnatsevarlikka, do‘stlikka,
muhabbatga o‘rgata oladi!
Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni tashkil etar
ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar ma’lumotlarini e’tiborga
olishlari ham muhimdir. O‘sib kelayotgan kishi shaxsini shakllantirishga oilaning
qo‘shadigan hissasi turli yosh bosqichlarida turlicha bo‘ladi va to‘lqinsimon
o‘zgaradi. Dastlabki 3 yil ichida oilaviy ta’sir kuchli bo‘ladi, shundan keyin oilaviy
ta’sirning barqarorlanishi davri boshlanadi. Bu davr, ko‘pincha, maktabgacha yosh
tugashiga to‘g‘ri keladi, keyin esa o‘smirlik davrigacha zaiflashadi. Keyin esa ota-
onaning ta’siri yana kuchayadi. Psixologik-pedagogik tadqiqotlar ba’zan shaxsning
imkoniyatlari to‘g‘risidagi barqaror tasavvurlarni o‘zgartirib yuboradi. Masalan,
ilgari uch yoshli shaxs faqat olti yoshli shaxslar qilgan narsalarni qilishi mumkin
9
Mavlonova R., O‘. To‘raeva K., Xoliqberdiev. Pedagogika, Toshkent: «O‘qituvchi», 2002.
17

deb hisoblangan bo‘lsa, hozirgi kunda uch yoshli bola ko‘p narsalarni bilib, qilish
imkoniyatiga ega ekanligi ma’lum bo‘ldi. Vaholanki, tajriba ko‘rsatishicha, ota-
onalar ko‘pincha o‘zlarini tarbiyaviy ishga to‘la tayyor deb biladilar va maxsus
pedagogik bilimlarni egallashni zarur deb hisoblamaydilar. Ota-onalarning bu
xususiyatini taniqli pedagog va psixolog K. D. Ushinskiy o‘z davrida ta’kidlagan
edi: «Tarbiya san’ati shunday xususiyatga egaki, deyarli barchaga tanish va
tushunarli, ba’zilarga esa juda oson ish bo‘lib tuyuladi. Odam bu ish bilan nazariy
va amaliy jihatdan qanchalik kam tanish bo‘lsa, unga bu shunchalik tushunarli va
oson bo‘lib ko‘rinadi. Deyarli hamma tarbiya sabr-toqatni talab etishini e’tirof
qilishadi, ayrimlar buning uchun tug‘ma qobiliyat va malaka, ya’ni ko‘nikma kerak
deb o‘ylaydilar; lekin juda kam odam sabr-toqat, tug‘ma qobiliyat va malakadan
tashqari yana maxsus bilimlar kerakligini tushunadi.»
Bunday bilimlarning yo‘qligi oilaviy tarbiyada ko‘plab xatolarga olib keladi,
guruh rahbari ota-onalar bilan ishlashda buni hisobga olmay iloji yo‘q.
Bu jihatdan ota-onalarning shaxslarni tarbiyalashdagi quyidagi
qiyinchiliklari va xatolarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Ota-onalarning shaxslar bilan muomalasining yetishmasligi. Ular o‘zlari,
ishlari haqida kam so‘zlab beradilar, o‘quv bilim yurti o‘quvchilar jamoasining
hayoti, o‘z shaxsining qiziqishlari, uning jamoat ishlari, bu ishga munosabati va
hokazolar bilan kam qiziqadilar. Muomalaning yetishmasligi shaxslarning ota-
onadan uzoqlashishiga olib keladi, kattalarni shaxsga yanada faolroq ta’sir
ko‘rsatish imkoniyatidan mahrum etadi.
2. Shaxslarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning mehnat
tarbiyasini tashkil qila bilmaslik. Ona ishga ko‘milib ketgan paytda shaxslar
oilaviy ishlardan, turar joylardagi ishlardan va hokazolardan ozod etiladilar.
Buning natijasida mehnatga mensimay munosabatda bo‘ladilar.
3. Ota-onalar turmushida salbiy misollarning mavjudligi o‘quv
muassasasining pedagogik kuch-g‘ayratini yo‘qqa chiqaradi.
18

4. Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirining izchil emasligi — onda-sonda o‘qishini
tekshirish, biror nojo‘ya ish uchun jazolash va hokazolar axloqiy immunitet hosil
bo‘lishiga yordam bermaydi.
5. Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida taqiqlashlar sistemasi — ijobiy namuna
asosida tarbiyalay bilmaslik, shaxs hayotini u har doim turli hatti-harakatni mashq
qiladigan tarzda tashkil eta olmaslik natijasidir.
6. Ayrim ota-onalarning shaxslar ulg‘ayib borishi bilan tarbiyaviy faollikni
susaytirib yuborishlari, bu esa shaxslarning ota-onalardan uzoqlashuviga, o‘quv
bilim yurtiga qiziqishi pasayishiga va hokazolarga olib keladi.
7. Qarorlar qabul qilishda kechikish. Shaxs katta bo‘lgandan keyin aqli kirib,
tuzaladi deb o‘ylash odatda o‘zini oqlamaydi, ko‘pincha qayta tarbiyalashni talab
etadigan pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi.
Ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklar qatoriga ota-onalarning tarbiya usullarini
bilishlarini, shaxslar ulg‘ayishi bilan ularni o‘zgartirishni bilmaslik yoki istamaslik,
ota bilan onaning talablari birligining, pedagogik odob, chidamning yo‘qligi, ota-
onalarning turmushning ma’naviy tomoniga zid tarzda moddiy tomoniga qiziqib
ketishi va boshqalarni qo‘shish mumkin.
Ota-onalar bilan ish shakllari va usullarini tanlashni odatda sinf rahbari o‘z
shaxsiy xususiyatlari tajribasini, o‘quvchilarning oilalarida vujudga kelgan o‘ziga
xos xususiyatlarni, ota-onalarning bilim va tajribasini, tarbiyalanuvchilarni
tarbiyalashda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan xatolar va qiyinchiliklarni, fe’l-atvor
xususiyatlarini, o‘quv muassasasi pedagoglar jamoasidagi muhitni, ota-onalar bilan
ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokazolarni hisobga olib belgilaydi.
Tajribaning ko‘rsatishicha, sinf rahbarining ota-onalar bilan hamkorligining
ommaviy, sinf tarzidagi va yakka tartibdagi ish shakllarini oqilona birga qo‘shib
olib borish, bunda uning mazmunida izchillikka rioya etish orqali erishiladi.
Ko‘rsatilgan shakllar ta’rifidan va ularni qo‘llashning eng yuqori natija
berishini ta’minlaydigan shart-sharoitlarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
19

O‘quvchilarni tarbiyalashda oilaning bir qancha vazifalari mavjud bo‘lib,
ular quyidagilardir:
 Oilada sog‘lom muhitni yaratish, milliy ruh va turmush tarzini hisobga
olish, farzandlar uchun ota-ona har tomonlama o‘rnak bo‘lishi, farzandlarning
otaonasiga, Vatanga muhabbat tuyg‘usini shakllantirish, o‘zaro g‘amxo‘p bo‘lishni
ta’minlash;
 Oilada huquqiy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining o‘z huquq va
burchlarini anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta’minlash;
 Farzandlariga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma’rifatli va
ma’naviyatli kishilar bo‘lib yetishishlarini ta’minlash;
 Shaxslarning ma’naviy barkamol va jismonan sog‘lom bo‘lishlari uchun
iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratish;
 Shaxslarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish, istiqlol g‘oyalari va milliy
mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash;
 Shaxslarning bo‘sh vaqtlarini pedagogik nuqtai nazardan kelib chiqib
unumli tashkil qilish, ularga qo‘shimcha ta’lim berish;
 Farzandlarida mavjud bo‘lgan iste’dod kurtaklarini rivojlantirish uchun
zarur sharoitlarni yaratish;
 O‘z farzandlarining o‘quv muassasasi, mahalla, davlat va jamiyat oldidagi
burchlarini to‘la ado etishlari uchun oilada mas’uliyatli bo‘lish;
 Ota-onalar o‘zlarining pedagogik va psixologik bilim saviyalarini doimo
oshirib borishi;
 Shaxslarda tejamkorlik va ishbilarmonlikning ma’naviy axloqiy
tomonlarini shakllantirish;
 Oilada milliy va umuminsoniy tarbiyaning barcha yo‘nalishlarini uyg‘un
holda bosqichma-bosqich amalga oshirishga mas’ullikni ta’minlash;
 Sanitariya-gigiyenik, ekologik ko‘nikmalarni singdirish, diniy
aqidaparastlik, ichkilikbozlik, giyohvandlikka qarshi tarbiyani amalga oshirish;
20

 Oila, o‘quv bilim yurti va mahalla oldida o‘z farzandlarining barcha hatti-
harakatlari uchun javobgardir;
 Sog‘ligida va aqlida nuqsonlari bo‘lgan farzandlariga hayot talablariga
mos ravishda bilim va kasb-kor o‘rgatishdan iborat.
Ota-onaning farzand oldidagi burchi, o‘zbekona ta’bir bilan aytganda,
farzandga yaxshi nom qo‘yish, yaxshi muallim qo‘liga topshirib savodini
chiqarish, ilmli, kasb-hunarli qilish, oilali va uyli-joyli qilishdan iboratdir. Yosh
avlodni yaxshi xulqli, davlat ramzlariga sadoqatli qilib tarbiyalashda ularning yosh
jihatlariga, xarakteriga alohida ahamiyat berish lozim, chunki bularsiz tarbiyada
ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Oila, mahalla, o‘quv bilim yurti
hamkorligida quyidagi tamoyillarga va bosqichlarga amal qilinganda samaradorlik
yanada yuqori bo‘ladi:
 Ta’lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilari
harakatlarining ish birligi;
 Tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg‘unligi;
 Hamkorlik jarayoni sub’ektlarining teng huquqliligi va yuksak
mas’uliyati;
 Faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi;
 Hamkorlikning ilmiy asoslanganligi.
Birinchi bosqich . Yosh oilalar bilan ishlash. Yosh ota-onalarga farzand va
uning tarbiyasi haqida falsafiy, tibbiy tushunchalarni berish va bu masalalarga
tibbiyot xodimlari, obro‘li xotin-qizlarni, ota-onalarni jalb qilib, «Yosh onalar va
Otalar» maktabini tashkil qilish.
Uchinchi bosqich . Kichik yoshdagilar uchun mo‘ljallangan (6-11 yosh)
o‘quv muassasalarida shaxslarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy shakllanishini
ta’minlash, uning ilk iqtidori, qiziqishi va aqliy imkoniyatlarini aniqlash, o‘z hatti-
harakatlariga javobgarlik hissini tarbiyalash, bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil qilishni
o‘rgatish, atrof-muhitga ongli munosabatda bo‘lib, do‘stlik, baynalmilallik,
vatanparvarlik xislatlarini shakllantirish.
21

To‘rtinchi bosqich . O‘smirlarning (11-16 yosh) qiziqishini, bilimga
chanqoqlik va aql zakovatini hisobga olgan holda ijtimoiy faoliyatga tortish,
jismonan baquvvat bo‘lishini ta’minlash, maishiy mehnat faoliyati orqali turli
kasblarga yo‘naltirish, o‘smirlar sinflari va jamoatchilik orasida o‘z o‘rnini topa
olishiga ko‘maklashish, o‘z hatti-harakatlari uchun jamiyat, qonun va ota-onalari
oldida javobgarlik tuyg‘usini shakllantirish, ijtimoiy faolligi va mustaqil
dunyoqarashini yuzaga keltirish.
Beshinchi bosqich . Yoshlarni (16 yosh va undan yuqori) dunyo
andozalariga mos bilim olishlari, kasb tanlashlari, mustaqil hayotga
tayyorgarliklarini ta’minlash. Ularning imkoniyatlari darajasida ta’lim olishlariga,
tanlagan kasblari bo‘yicha ish bilan ta’minlanishlariga, iqtisodiy mustaqil
bo‘lishlariga shart-sharoit yaratish. Vatan, Davlat va jamiyat oldidagi fuqarolik
burchlarini ado etishga javobgarlik hissini to‘la shakllantirish, mustaqil oila
qurishga tayyorlash. Ta’lim va tarbiya sohasiga e’tiborni kuchaytirish, bu borada
hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qonun va hujjatlarni, direktiv
ko‘rsatmalarni samarali bajarish uchun oila, mahalla, o‘quv muassasasi hamkorligi
faoliyati o‘ziga xos pedagogik tizim, uslub va shakllarga ega bo‘lishi zarur.
O‘tkazilgan tadbirlar har tomonlama puxta, shuning bilan qatnashchilarning
yoshlariga mos pedagogik va psixologik mujassamlashgan, mantiiqan teran,
qiziqarli va ko‘rgazmali, ta’sirchan, ommabop, amaliy jihatdan qisqa va lo‘nda,
estetik jihatdan keng ko‘lamli bo‘lishi kerak 10
.
Hamkorlikda olib borilayotgan ishlar mahalla hududidagi barcha yoshlar va
toifadagi fuqarolarni qamrab olishi hamda ularning qiziqish va intilishlariga mos
bo‘lishi lozim. Hamkorlik tadbirlarining mavzulari «Sog‘lom avlod uchun», «Ota-
onangga rahmat», «Odobinga balli», «Sog‘ tanda sog‘lom aql», «Mehr
chashmasi», «Qizlar ibosi», «Bir yigitga qirq, hunar oz», «O‘g‘lim posbonim»,
«Hayot—ustoz», «Xalq—muallim», «O‘zbekiston Vatanim manim!», «Milliy
burch va mas’uliyat», «Oila saboqlari», «Oila etikasi», «Oila tinch — mahalla
tinch», «Mustaqil hayot bo‘sag‘asida», «Askarlik — yigitlik o‘quv muassasasii»,
10
Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi, Toshkent: «Tib-kitob», 2010
22

«Oila baxti — Vatan baxti», «Sportchi oila», «Oilamiz ohanglari», «Vatan
ostonadan boshlanadi», «Biz kimmiz» kabi tadbirlardan iborat bo‘lishi mumkin.
Bahslar, bellashuvlar, uchrashuvlar va turli sanalarga bag‘ishlangan anjuman va
tantanalardan iborat bo‘lishi mumkin 11
.
1.3. O‘zbek xalq pedagogikasida ta’lim-tarbiya masalasining ijtimoiy
xarakteri
O‘tmish tajribasini o‘rganish zamonaviy pedagogika fanining asosiy
vazifalaridan biriga aylanmoqda. Biroq, tarbiyaning milliy xususiyatlariga
murojaat qilish madaniy ajralishga olib kelmasligi kerak. Zamonaviy pedagogika
fanining maqsadi, u milliy xususiyatlar asosida fanning zamonaviy muammolarini
yechishga yordam beruvchi va uning rivojiga o‘z hissasini qo‘shuvchi kuchlarni
topishdan iborat bo‘lmog‘i lozim. Hozirda dunyoning turli davlatlarida xalqlarning
madaniy xususiyatlariga katta e’tibor berilishi, avvalgi madaniy yutuqlarning
hozirgi zamon talablariga javob berishi, mavjud muammolarni hal qilish uchun
ulardan foydalanish masalasining keskinligini tushirmaydi. O‘sib kelayotgan
avlodni hayotga tayyorlashning ko‘p asrlik tajribasi yordamida yoshlarning
zamonaviy bozor-iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyatga
tayyorlash mumkinmi degan masalada qizg‘in bahs-munozara boradi.
Qanday qilib xalqning o‘z milliy qiyofasi, madaniy xususiyatlarini
tiklamasdan bugunning muammolarini yechsa bo‘ladi? Shubhasiz, moziy
tajribasida, xalq pedagogikasida tarbiya va ta’lim jarayonlariga qo‘llash mumkin
bo‘lgan ko‘p narsa bor. Xalq pedagogikasi shaxsga o‘z davrida ijtimoiy
xususiyatlarni paydo qilish uchun lozim bo‘lgan pedagogik bilim, ko‘nikma va
malakalar, ta’lim-tarbiya berish yo‘llari, vositalarining majmuasi hisoblanadi 12
.
Milliy pedagogika xalqning ta’lim-tarbiya masalasi yuzasidagi qarashlari,
g‘oyalari, an’analari asosida shakllangan. Milliy pedagogikaning tengsiz qadriyati
shuki, u birinchidan o‘zida asrlar davomida shakllangan pedagogik haqiqatlarga
ega, ikkinchidan esa u hayotiy, amaliy xarakterga ega. U o‘z ifodasini xalq
11
Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati, Toshkent: 1993, 27-28-bet.
12
Ortiqov N.O., Jo‘rayev A.J. Maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi kengashi, Toshkent: «O‘qituvchi», 1989.
23

pedagogikasining barcha g‘oyalari amaliy tajribaga asoslanganligi, amaliyotda
sinalgan va yosh avlodni tarbiyalash bo‘yicha amaliy faoliyatga qaratilganligida
topadi. Xalq pedagogikasida hayotiy (maishiy, mehnat, axloqiy) va pedagogik
ma’lumotlar, kuzatuvlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, muomala jarayonida
o‘zlashtiriladi. Xalq pedagogikasi tarixiy va ijtimoiy tajriba mahsuli bo‘lib, shu
bilan birga ijtimoiy axloq va ijtimoiy moslashuv malakalarining shakllanishi
vositasi va omili hisoblanadi. Xalq pedagogikasi jamiyatning pedagogik
madaniyatidagi eng yaxshi qadriyatlarni mujassamlashtirgan: kattalarga hurmat,
mehmondo‘stlik, mehnatsevarlik, yuqori axloq, rostgo‘ylik. Xalq pedagogikasining
ijtimoiy xarakteri yana shunda namoyon bo‘ladiki, u ko‘pgina etnomadaniy
hodisalar – dunyoqarash, tibbiyot, etika, din, ekologiya va boshqalar bilan o‘zaro
munosabatda yorqin namoyon bo‘ladi. Bu muammolar olimlar tomonidan
o‘rganilmoqda.
O‘zbek xalq pedagogikasida shaxs dunyoni hayotiy shaxsiy tajriba orqali
o‘zlashtiradi, degan teran fikr mavjud, chunki u boshqa shaxslar bilan muomalaga
kirar ekan, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadi. O‘zbek xalqida shunday
naql bor: chaqaloq hali shaxs emas, u tom ma’nodagi inson bo‘ladimi, yo‘qmi – bu
uning ota-onasi, uni o‘rab muhit va boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatiga
bog‘liq. Shuning uchun xalq pedagogikasi faqatgina avvalgi avlodlar tomonidan
erishilgan, ishlab chiqarilgan turli ong shakllarini o‘zlashtirsagina go‘dak insonga
aylanadi. Bolaning tug‘ilishi bilan birga, tarbiyalanishisiz xalq hayotining rivoji,
oldinga intilishi mumkin bo‘lmagan hodisadir. Bu g‘oya ko‘psonli xalq rivoyatlari,
afsonalari, dostonlarida o‘rin olgan. Agar uni zamonaviy tushunchalarda
ifodalasak, o‘zbek xalq tarbiyasini hozir bolaga g‘amxo‘rlik qilish, uning sog‘ligi
haqida qayg‘urish, uning hayotini himoya qilish, kattalar tomonidan uning aqliy
rivojini, axloqiy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasi uchun ularga ta’sir
qilishning majmuasi hisoblanadi 13
.
O‘zbeklarning etnografiyasining turli xil materiallarini tahlil qilar ekanmiz,
u o‘ziga yarasha mukammal inson modelini yaratishi mumkinligini e’tirof
13
Ochilov M. «Muallim – qalb me’mori», Toshkent: «O‘qituvchi», 2001.
24

etishimiz mumkin. Buyuk ma’rifatparvarlar, olimlar, pedagoglar va shoirlarning
pedagogik g‘oyalarini o‘rganish, inson tarbiyasi haqidagi xalq g‘oyalari ularning
asarlarida o‘z aksini topganligini tasdiqlaydi. Ibn Sinoning «Tadbiri manzil»
kitobining «Bolalar tarbiyasi va ta’limi» bobida oila tarbiyasi amaliyotidan,
Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida turli xalqlarning
an’analaridan, Al-Farobiyning «Katta musiqa kitobi»da xalq musiqasidan ko‘plab
misollar bor. Nosir Husravning «Baxt kitobi»da esa oddiy odamlarning mehnatlari
ulug‘lanadi.
Xalq pedagogikasini o‘rganishga S.R. Rajabov, A. Ismoilova, I. Obidova, S.
Temurova, M. Ochilov, A. Otayeva, Z. Mirtursunov, A. Minavarova kabi o‘zbek
olimlari tomonidan bag‘ishlangan ishlar amalga oshirilgan. Bu mualliflarning
ishlarini birlashtirgan holda o‘zbek xalq pedagogikasining quyidagi yo‘nalishlarini
ajratish mumkin:
 Bolaning axloqiy, aqliy, mehnat, jismoniy va estetik tarbiyasining o‘zaro
aloqasi asosida har tomonlama rivojlanishi g‘oyasi;
 Shaxsning rivojlanishida oilaviy tarbiyaning yetakchi rolini belgilash;
 Xalq pedagogikasi usul va tamoyillarining xalq ijodi namunalarida
mujassamlashuvi;
 Ta’lim-tarbiyaning pedagogik usullarini birlashtirish;
 Xalq pedagogikasining amaliy xarakteri;
 Xalq pedagogikasining o‘sib kelayotgan avlodni aniq amaliy fuqarolik,
oila faoliyatiga tayyorlashdagi ijtimoiy roli.
Xalq pedagogikasining qoidalari xalq ijodi namunalari — maqol, ertak,
ashula, doston, rivoyatlarda o‘zining ifodasini topgan. Aynan shularda xalq asrlar
mobaynida o‘z ijtimoiy tajribasini umumlashtirgan. Ular hikmatlar shaklida pand-
o‘git mazmuniga ega bo‘lib, xalqning ijtimoiy hayotga bo‘lgan real (hayotiy)
qarashlarini ifodalaydi. O‘zbek xalq pedagogikasining o‘ziga xos xususiyatlaridan
biri xalq og‘zaki ijodi matnlarida tarbiyaning vosita va usullarining tavsifi
berilganligidir. Hayotiy sharoitlar, oilaviy an’analar, tarbiya usullari va vositalari
25

o‘zbek xalqi orasida nihoyatda turli-tumandir va bundan ko‘plab manbalar dalolat
beradi. Aynan shularda biz mehnat jarayonlarini, yigit va qizlar uchun
mo‘ljallangan bayramlarning o‘ziga xos tavsiflarini topamiz. An ’ ana , odat ,
marosimlar avloddan - avlodga o ‘ tgan . Nikoh tuzish , bolaning tug ‘ ilishi ,
mehmonlarni kutib olish va kuzatish , vafot marosimi , mehnat jarayonlarini
o ‘ tkazishning muayyan qoidalari mavjud bo ‘ lgan . Bu marosimlarda bolalarning
doimiy ishtiroki ta ’ minlanadi . Bu odatlar yordamida o ‘ zbeklarning an ’ anaviy
muomala shakli shakllanadi 14
.
Sobiq sho ‘ ro tuzimi davrida milliy an ’ analarga , odatlarga hurmatsizlik qilish
oxir - oqibat axloqiy holatlarning yomonlashuviga olib keldi . So‘nggi yillarda
insonlarning tabiat, jamiyat, dinga nisbatan munosabatida ko‘proq erkinlik paydo
bo‘ldi. Bu sharoitlarda odat, marosimlar, muomala madaniyatidagi o‘ziga xoslik
o‘sib kelayotgan avlodning har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalash
tizimida yanada muhim o‘rin tuta boshladi. O‘zbek xalqi axloqiy odatlarining
mustahkamligi asosan oilaviy munosabatlar va oilaviy tarbiyaning alohida
ahamiyati bilan bog‘liq. O‘zbek xalq pedagogikasida sevgi, oila, bolalar haqidagi
qarashlar ko‘p yillik tajriba ta’sirida shakllangan. Bu tushunchalarning qonun va
qonuniyatlarida pedagogik va amaliyotda sinalgan tarbiya normalari va qoidalari
o‘z aksini topgan. Xalq pedagogikasida oila inson hayotida eng asosiy tarbiya
omili sifatida ko‘riladi. Oila jamiyat negizidir. Oila bolalarga ta’sir etish usullari,
odat-an’analarini aniqlashi kerak. U dam olish tartibini, bolalarning mehnat va
o‘quv mashg‘ulotlarini belgilashi lozim. Shuningdek, oila ota-ona va bolalar
orasidagi o‘zaro munosabatlarning eng qulay me’yorlarini ishlab chiqadi. Chunki
bola o‘zini qiziqtirgan masalalar bo‘yicha eng avvalo o‘z ota-onasi, eng avvalo
onasi bilan o‘rtoqlashadi. Bu yerda oila a’zolari orasidagi munosabatlar amalga
oshadi, hamda ota-onaning tarbiyaviy vazifalari aniqlanadi. Oila va oilaviy
tarbiyaning u yoki bu xususiyatlari doimo xalq e’tiborining markazida bo‘lgan va
bu xalq pedagogikasida o‘z ifodasini topgan. Xalq avvalambor baxtli oila yaratish
uchun kurashgan. Xalq oilani baxt manbai, «tabiat go‘zalligi», mehnatsevar oila
14
Ochilov M. «O‘qituvchi odobi», Toshkent: «O‘qituvchi», 1997.
26

jamoasi sifatida ko‘radi va oilada ayol va erkak teng huquqliligini e’tirof etadi,
ayollar huquqini himoya qiladi, ajralishlarni qoralaydi, oilaviy nizolarni nihoyatda
ehtiyotkorlik bilan hal qilishni maslahat beradi. Xalq pedagogikasida onalikka oliy
ijtimoiy qadriyat sifatida qoralanadi, xalq og‘zaki ijodida esa ona doim
ulug‘lanadi.
II. BOB OILA JAMIYAT IJTIMOIY TUZUMINING BIRLAMCHI
BO‘G‘INI
2.1. Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi
Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo‘g‘ini bo‘lib, inson shaxsini
shakllantirish oiladan boshlanadi. Oila - murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, u
biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi
natijasida vujudga keladi, shu sababli oilalar birlashib, jamiyatni tashkil etadi.
«Oila - kishilarning qon-qarindoshlik, mulk va manfaat umumiyligi va talab-
ehtiyojlarini birgalikda qondirishga asoslangan, maqsadi yagona bo‘lgan majmua.
Ya’ni, mikroijtimoiy tuzilmadir», - deb ta’kidlaydi O‘zbekistonlik olim A.
O‘lmasov.
Jamiyatdagi o‘zgarishlar oilaga ta’sirini ko‘rsatganidek, oiladagi o‘zgarishlar
ham jamiyatga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Oila davlatning, jamiyatning asosiy
tayanchi ekan, uning mustahkamligi, tinch-totuvligi, farovonligi va barqarorligidan
jamiyat manfaatdor. Oilada ma’naviy va jismoniy yetuk avlodni shakllantirish,
yoshlarni oilaviy hayot qurishga tayyorlash, zamonaviy kasb-hunar sirlari bilan
qurollantirish lozim. Oila jamiyatning boshlang‘ich ijtimoiy bo‘g‘inidir. U o‘zida
oila a’zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy
faoliyat turlarini aks ettiradi. Ota-onalarning bola shaxsiga ilmiy dunyoqarash
asoslari, ma’naviy-axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni
shakllantirish maqsadida tizimli ta’sir ko‘rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya
deyiladi. Oilalar respublikamiz shahar va qishloqlarining yagona ijtimoiy-iqtisodiy
umumiyligi asosida rivojlanadi. Ayni paytda oilaviy turmush va oilaviy tarbiya
o‘zining milliy xususiyatlariga ham egadir. Pedagogik diagnostikada oila tarbiyasi
27

o‘z milliy va demografik xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishini hisobga olish
zarur. Oila tarbiyasida oilaning moddiy farovonligi, madaniy-ma’naviy saviyasi,
osoyishtaligi, oila a’zolarining soni, tarkibi alohida ahamiyat kasb etadi. O‘quv
maskanlarida beriladigan ta’lim-tarbiya darajasi bilan o‘quvchi-talaba shaxsining
oilaviy turmush tarzi orasidagi aloqadorlikning pedagogik jihatdan
ta’minlanganligi hamda ta’lim oluvchilarning yutuqlari, ularda shaxsiy sifatlarning
tarkib topib borishini jadallashtiradi. Yoshlarning xulqida uchraydigan nuqsonlar:
yolg‘onchilik, agressivlik, huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olishda o‘quv
maskanlarida beriladigan ta’lim-tarbiyaning ta’sirini oshirish yo‘llarini tadqiq
etishda oila diagnostikasining muhim ahamiyati mavjud 15
.
Hozirgi vaqtda pedagoglarning ma’naviy dunyosini boyitish, ularning har
tomonlama bilimli va mahoratli bo‘lishlarini ta’minlash masalasi maktabni va
bog‘chani isloh qilish talablari sirasiga kiradi 16
.
Pedagogika va psixologiya fanlarida ota-onalar bilan ish olib borishga doir
turli xil yondashuvlar mavjud. Bulardan K. Leongard, Myunstenberg, Dembo-
Rubinshteyn, E. Klimov, I. Grebennikov, A.Q. Munavvarov, M. Qur’onov, O.
Musurmonova, L. Mahmudovalar tomonidan yosh va pedagogik psixologiyaga
asoslangan holda yaratilgan ma’rifiy-axborotli yondashuvlar mavjud. Bu
yondashuvlarning mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda ota-onalarga
uzluksiz va ma’lum tizim asosida yordam berish maqsadida oila uchun ommaviy
ta’lim dasturlari ham ishlab chiqilgan. Bu dasturlar asosida oilaning yoshlar
tarbiyasidagi rolini faollashtirishga muvaffaq bo‘lmoqda.
Ma’lumki, aniq manzilga qaratilgan har qanday faoliyat o‘z samarasini
beradi, shuning uchun muayyan ijtimoiy-pedagogik yordamga muhtoj oilalarni
ijtimoiy pedagogik tashxis asosida aniqlab, ularga real yordam ko‘rsatish, ya’ni
oilada valeologik sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va bolalarga to‘g‘ri
tarbiya berish maqsadga muvofiqdir. Oila tarbiyasida aynan oila diagnostikasi
muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan holda
15
Ruvinskiy P.I. Tarbiyaviy ishlar metodikasi, Toshkent: 2021 yil.
16
Bulatov Z, Ustozning shaxsiy va kasbiy fazilatlari. "Xalq ta'limi", 2012. 2-son, 64-67-bet.
28

ularga ijtimoiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spes-
praktikumlar) muhim ahamiyatga ega. Oilada sog‘lom turmush tarzini
barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi:
 maqsadni belgilash, ya’ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniqlab, ularga
suyangan holda ota-onalarning yana qanday imkoniyatlarga ega ekanini va qanday
yordamga muhtoj ekanligini belgilash;
 harakatlar algoritmi, ya’ni ota-onalar orasida oila tashxisini o‘rnatishga
doir anketalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil etish, ularning tavsifiga ko‘ra,
ota-onalarni kichik guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish kabi
faoliyatlar;
 diagnostika asosida pedagogik konsiliumlarni tashkil etish, psixologik
xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalga oshiriladi.
Bu oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundaki, u bolalarga ota-ona, qon-
qardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi,
farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi.
«Oilaviy tarbiya doimo o‘zining murakkab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va
serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), deb ta’kidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila
o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig‘magan olam, u
tarbiya ishida o‘ziga xos, takrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana
shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma’qul tushadigan yo‘l-
yo‘riqlari mavjud emas.
O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi anglash, milliy
tuyg‘u, milliy madaniyat, milliy kiyinish va yurish-turishda o‘z aksini topadi.
Shuning uchun o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatlarini
o‘rganishda bu xususiyatlarni chetlab o‘tish mumkin emas. O‘zbek oilalari
tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi
sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlarning birgalikda
yashashi.
29

Oilashunos olimlar D. Abdullayeva, N. Ismoilova va F. Habibullayevlar
tomonidan oilaning asosiy funksiyalari turlicha klassifikatsiya qilingan. Bu o‘rinda
oila funksiyalarini sanab o‘tish bilan kifoyalanmay, balki ularni bir tomondan
odamlarning moddiy, xo‘jalik-maishiy, ikkinchi tomondan esa emosional va
ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi funksiyalarga farqlash muhimdir.
Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lmish oilalarning vazifalari turli-tuman. Har bir oila
ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ, kommunikativ, va regulativ
(boshqaruv). Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy tarbiyaviy funksiyasidir.
Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila
inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qo‘yish bilan cheklanmay, balki
uning so‘nggi g‘ishtini qo‘yilguncha javobgardir. Jamiyatning komil fuqarosini
shakllantirish va tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funksiyasi darajasiga
kiradi, chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi.
Oilaning kommunikativ funksiyasi oila a’zolarining o‘zaro muloqot va
o‘zaro tushunishga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Oilaning rekreativ
funksiyasi. Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan dastlabki, ibtidoiy
zamonlardan buyon unga xarakterli bo‘lgan xususiyatlardan biri, oila a’zolarining
axloqiy-psixologik himoyalanishini ta’minlash, yosh bolalarga, mehnatga yaroqsiz
kishilarga yoki keksa qarindoshlarga moddiy-ma’naviy va jismoniy yordam
ko‘rsatish kabilardan iborat bo‘lib kelgan. Bu holat oilaning rekreativ funksiyasini
tashkil qiladi. Oilaning rekreativ funksiyasi o‘zaro jismoniy, moddiy, ma’naviy va
psixologik yordam ko‘rsatish funksiyalaridan biridir.
Oilaning muhim funksiyalaridan yana biri - bu uning reproduktiv
(jamiyatning biologik uzluksizligini ta’minlash, bolalarni dunyoga keltirish)
funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan
iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina
qolmasdan, insoniyat paydo bo‘lgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va
madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan
30

ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti insonda farzand
ko‘rishga, ularni o‘stirishga va tarbiyalashga bo‘lgan ehtiyojga aylanadi. Bu
ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi, odatda, o‘zini baxtiyor his eta olmaydi.
Ma’lum bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta’sirini inkor etib,
faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Abu Rayhon Beruniy o‘z zamondoshlari —
buyuk mutafakkirlar Farobiy, ibn Sinolar kabi inson kamolotida har uchalasini
ham muhim deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy nazarida inson kamolga
yetishining eng muhim omillari ilm-ma’rifatli bo‘lish va yuksak axloqlilikdir.
Beruniy ilmiy bilishga oid, ta’lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta’lim
nazariyasida o‘ziga xos maktab yaratdi 17
.
Beruniy o‘z didaktik qarashlarida tabiat, jamiyat hodisalariga, turmush
voqealariga xolisona baho berish — inson tabiatini bildiruvchi omil ekanligini
ta’kidlab, kishilarni voqealarga mustaqil va ongli munosabatda bo‘lishga undaydi.
Olimning ta’kidlashicha, sezgi o‘z qo‘zg‘atuvchi a’zolari orqali yuzaga keladi.
Qo‘zg‘atuvchilar bir me’yorda bo‘lsa, yoqimli va zararsiz, agarda me’yordan ortiq
bo‘lsa, dardli va halokatli bo‘ladi. Yozuvni dastlabki vaqtlarda grafik jihatdangina
kuzatsa, keyinchalik orfografik jihatdan ham kuzata boshlaydi. Bola tarbiyasida
mahalla, maktab va oila hamkorligi Barkamol shaxs tarbiyasini tashkil etish barcha
davrlarda ham ijtimoiy jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi bo‘lib kelgan.
Tabiiyki, hozirgi kunda ta’lim islohotlari sharoitida ham barkamol shaxs tarbiyasi
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda
bunyodkorlik ishlari amalga oshirilayotgan hozirgi kunda mehnat tarbiyasida
yoshlarni ijtimoiy-foydali mehnatga tayyorlash ishiga katta e’tibor berilmoqda.
Chunki mehnat kelajak avlodni aqliy, ahloqiy va estetik jihatdan tarbiyalaydi,
ularning dunyoqarashini hamda mustahkam iroda sifatlarini shakllantiradi.
Irodaviy sifatlarni tarbiyalash, ularga mehnat ko‘nikmalarini singdirish g‘oyat
murakkab jarayon hisoblanadi. O‘quvchilar mehnat tarbiyasini tashkil etishda
maktabning roli qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmasin, oila, mahalla
hamkorligisiz bu ishni muvaffaqiyatli hal etib bo‘lmaydi. Zero, oila birinchi
17
Pedag о gika tarixi (I.X о shim о v) T., 2001.76-bet.
31

tarbiya o‘chog‘i, birinchi muallim, bolaning mehnatga layoqatini, qobiliyatini,
ijtimoiy qiziqishini uyg‘otadigan dastlabki tarbiya maskani bo‘lsa, mahalla uni
rivojlanishi, ranaq topishi uchun muhit hisoblandi. Bolaga mehnat tarbiyasini
berishda sog‘lom oilaviy muhit, ota-onalarning shaxsiy namunasi, mehnatga
munosabatlari, mehnat ahliga bo‘lgan mehr oqibatlari, tinch-totuv mahalla,
mehribon qo‘shnilar ham muhimdir. Bolada mehnat faoliyatiga qiziqish va ehtiyoj
ancha barvaqt shakllanadi. Ota yoki ona farzandining xarakter-xususiyatini,
qiziqishini hisobga olib, yoshligidan mehnat tarbiyasini berib boradi. Bolalarni
o‘z-o‘ziga xizmat qilishga odatlantirishda harakatlarni tushuntirish va
ko‘rsatishdan ko‘proq foydalanish kerak. Kichik yoshidanoq har bir bola mehnatda
ishtirok etsa, o‘z-o‘ziga xizmat qilsa, ya’ni kiyinish, ovqatlangandan so‘ng
yig‘ishtirish, chang artish, oyoq kiyimlarni taxlash, gullarga suv quyish va boshqa
uncha qiyin bo‘lmagan yoki xususiyatiga mos keladigan ishlarni muntazam
bajarsa, mehnat bolaga tarbiyaviy ta’sir etadi. Bularning barchasiga oilada asos
solingan bo‘lsa, mahalla faoliyatida shakllanadi. Maktabgacha ta’lim
muassasalarida o‘tkaziladigan turli mashg‘ulotlar orqali bolalar o‘z oldiga maqsad
qo‘yish, ish jarayonini rejalashtirish, materialdan oqilona foydalanish, ishning
maqsadiga muvofiq usullarni qo‘llash malakasini o‘stiradilar. 6-7 yoshdagi
bolalarga nisbatan chaqqonlik, harakatlardagi aniqlik va tezlik, materialni moslash,
murakkab holatdan mustaqil chiqa olish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bularning
barchasi kelgusida umumta’lim maktablarida ijodiy faoliyat asoslarini
rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi. Shuningdek, umumta’lim
fanlari qatori mehnat ta’limi darslarida bu jarayon uzviyligi va uzluksizligi
ta’minlangan holda davom etib, o‘sib kelayotgan yosh avlodni aqliy va jismoniy
mehnat turlari, jarayonlari hamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki
mehnat ko‘nikma va malakalarini, mehnatga qiziqish, mehnatsevarlikni
shakllantirish, ularni mehnat va kasblarni qadrlashga, ahamiyatini tushunishga
o‘rgatish hamda kasb tanlashga tayyorlash orqali kasbgacha tayyorgarliklarni
amalga oshirishdan iboratdir. O‘quvchilar o‘z qobiliyati va qiziqishi asosida kasb
32

tanlab, ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirib, kelajakda jamiyat
manfaati uchun foyda keltiradigan shaxs bo‘lib yetishadi. «Fonologiyaning til
tovushlar tizimini o‘rganishda ilmiy jihatdan yondashishi nutqiy jarayonlarni
sintaktik qonuniyatlar nuqtai nazaridan o‘rganishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu
fonologiyaning ham tarkibiy qismini tashkil etadi. So‘zning fonetik shakli faqat
talaffuz jarayonidagina yaqqol ko‘zga tashlanadi,» deb ko‘rsatadi 18
.
Mehnatga doir mashg‘ulotlarda bolalar qog‘oz va karton, turli tabiiy
materiallar, tolali va gazlama, loy va plastilin bilan ishlash bo‘limlarida ko‘pgina
ajoyib turli tuman o‘yinchoqlar, tabriknomalar, ertak qahramonlarini qurish-
yasashni o‘rgansalar, o‘rta va yuqori (5-9-sinf) sinflarda yog‘ochga, metallga,
gazlamaga ishlov berish texnologiyalari asosida uy-ro‘zg‘or buyumlarini
yasaydilar, mebellarni ta’mirlaydilar, turli xil kiyim-kechak, buyumlar bichib,
tikadilar, kichik hajmdagi buyumlarni to‘qiydilar, turli tuman suvenerlar
yasaydilar, pazandachilik asoslari bo‘limida milliy va jahon taomlarini texnologiya
asosida pishirishni, salat tayyorlashni hamda dasturxonga tortish, bayram
kechalarga dasturxon tuzashni, qishloq xo‘jalik asoslari yo‘nalishi bo‘yicha
o‘simlik va uy hayvonlarini parvarish qilish yo‘llarini o‘rganish bilan ularning
umummehnat ko‘nikmalarini rivojlantirishda ma’naviy-ahloqiy, aqliy, jismoniy,
estetik, ekologik, vatanparvarlik, insonparvarlik va tadbirkorlik sifatlari
shakllanadi. Biroq asosiy vaqtini oila va mahallada o‘tkazishi hech kimga sir emas
albatta. Shunday ekan, oila, mahalla va maktab hamkorlikdagi faoliyati hozirgi
kunda barkamol avlod tarbiyaning asosi bo‘lib hisoblanmoqda. Shu nuqtai
nazardan, bugungi kunda MTT oila, maktab va mahalla hamkorligida bolalarni
komil inson qilib tarbiyalashda samarali va tizimli ishlar olib borish zarur.
Unutmasligimiz kerakki, oila jamiyat bo‘lagi, tarbiya va ta’limning ilk qadami
oiladan boshlanadi.
Demak, farzandning kelajagi, uning ravnaqi, o‘zi tanlagan kasb-hunarni
egallashiga bo‘lgan qiziqishi oilada shakllanadi, rivojlanadi. Yuqorida bildirilgan
18
Igor de Rachewiltz va Volker Rybatzki. Xung Chin Introduction to Altaic Philology 2013/ p
33

$fikr-mulohazalar asosida shuni qiyosiy tarzda aytmoqchimizki, oila ona tuproq, farzand nihol bo‘lsa, ta’lim maskani va mahalla uning ozuqa manbaidir. 2.2. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar tarbiyasida sharqona odatlar. Maktabgacha ta’lim bola sog‘lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim bola 6-7 yoshga etgunicha davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarini ro‘yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va hayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi. Keyingi yigirma yil ichida davlatimiz olib borayotgan odilona siyosat natijasida mamlakatimiz hayotida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ta’limni modernizatsiyalash davlat ta’lim siyosatining yetakchi g‘oyasi va asosiy vazifasiga aylandi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotga hozirgi davr talablariga javob bera oladigan qilib tarbiyalash mamlakat ta’lim tizimini modernizatsiyalash zaruratini keltirib chiqardi. «Ta’limni modernizatsiyalash – ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlari va ta’lim faoliyatining barcha sohalarini milliy ta’limning eng yaxshi an’alarini saqlagan va boyitgan holda bugungi kun talablari darajasiga ko‘tarishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlardir,» deydi professor R.A. Mavlonova 19 . Oilaning mustahkam va barqaror bo‘lishi oila a’zolari salomatligiga, ota- onalikka psixologik tayyorgarligiga bevosita bog‘liq bo‘lgani uchun ham mamlakatimizda bu borada qator ijobiy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shaxs ma’naviyati, uning har tomonlama dunyoqarashi asosan oilada shakllanadi. O‘zbekiston xalqi azal-azaldan o‘zining bolajonligi, oilaparvarligi bilan ajralib turadi. Xalqimiz bola tarbiyasida nafaqat mehr ko‘rsatadi, balki yoshligidan bolani 19 R. Mavlonova. Ta’lim tizimini modernizatsiyalash\\Boshlang‘ich ta’limni modernizatsiyalash. Ilmiy anjuman materiallari. –T.: 2015. 34$

milliy tarbiya, odob-axloq, yuksak ma’naviyat asosida tarbiyalashga intiladi.
Oilada, ayniqsa ayolda ilm, axloq, tarbiya kuchli bo‘lsa, bu fazilatlar elu yurt,
millat va yosh avlodda chuqur tomir otadi. Farzandni har bir ota-ona zaminga nasl-
nasabiga munosib millat qilib tarbiyalashga intiladi. Ajdodlarimiz orzusi
Yurtboshimiz rahnamoliklarida juda katta qiyinchilik va mashaqqatli mehnatlar
evaziga amalga oshdi. Davlatimiz, yurtboshimiz e’zozi, g‘amxo‘rligiga javoban,
har bir nuri-diydamiz bo‘lgan o‘g‘il-qizlarimizni yaxshilik, sharqona odob-axloq,
poklik, oriyat, adolatni hayot mezoni qilib olgan, millatimiz kelajagi bolalarimizni
ongu tafakkuri, jismonan va aqlan, ruhan tetik va ma’nan yetuk qilib tarbiyalash
ham qarz, ham farzdir. Bu esa jamiyat, oila oldidagi ota-onalik muqaddas
vazifamiz, burchimizdir. Konstitutsiyamizning 14-bobi oilaga bag‘ishlangan va
bunda ota-onaning farzand oldidagi burchi, farzandi voyaga yetgach, uning ota-
onasi oldidagi burchlari haqida yozib qo‘yilgan. Xalqimizda «Qush uyasida
ko‘rganini qiladi», «Olmaning tagiga olma tushadi», «Onasini ko‘rib qizini ol»,
«Nimani eksang, shuni o‘rasan» kabi maqollar orqali farzand ota-onaning andozasi
va unga qanday tarbiya berilgan bo‘lsa, xuddi shu tarzda javob qaytishligi aytilgan.
Farzand tarbiyasida ayolning oqilaligi katta ahamiyatga ega.
Har bir ayol o‘z hatti-harakati, xulq-odobini, muomilasini nazorat va tahlil
qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Toki farzandlar «Mening onam dunyodagi
eng yaxshi ayol» - deb, o‘z onasi bilan faxrlana olsin. Oilada otaning obro‘si,
avvalo, uni ayoli qanchalik hurmat qilishiga bog‘liq, chunki erini hurmat qilmagan
ona bolalarini otasiga hurmat ruhida tarbiyalay olmaydi. Qadimdan onalar o‘z
bolalarida otalarga hurmat, muhabbat, iftixordan tashqari, otadan cho‘chib turish
tuyg‘usini ham uyg‘otishga alohida e’tibor bergan. Shuning uchun ham bolalarga:
«Otang bilib qolmasin», «Otang bilsa nima qilamiz» tarzidagi yondashuvlarni
singdirishgan.
O‘zbekiston xalqining ming yillar davomida qon-qoniga singib ketgan
qadriyatlar, qarindoshlik tuyg‘ularini yuzaga chiqarish, ota-bobolarning ma’naviy
meroslarini o‘rganish, har qanday qiyinchiliklarni sabr-toqat bilan yengish, bobolar
35

nasihatlarini yurakka singdirish orqali eng yaxshi fazilatlar, odamiylik xislatlarini
yuzaga chiqarilgan. Bunday momomeros qadriyatlar asosida tarbiyalangan
farzandlar o‘z umri davomida uchraydigan qiyinchiliklarni osonlikcha yengib o‘ta
oladi. Bolalikdan tartib-intizomga o‘rgangan inson umrining oxirigacha unga
qat’iy rioya qiladi. Bu esa uning jamiyatda munosib o‘rin egallashiga, kishilar
o‘rtasida hurmat-e’tibor qozonishiga, kundalik yumush va ishlarini to‘la-to‘kis
bajarishiga yordam beradi. Bunda ham oilada ota-ona shaxsiy ibrat bo‘la oladi.
Ota-ona bolaning yarim baxti. Bola doimo ularga taqlid qilib yashaydi. Ota-ona
ahil bo‘lib hayot kechirsalar, o‘z do‘st-qadrdonlari bilan izzat-hurmatda bo‘lsalar,
ulardan o‘rnak olgan bola ham atrofdagilar bilan xushmuomilada, ochiq chehralik
bilan muomilada bo‘ladi, insonni hayotning eng yuksak qadriyati deb biladi. Bu
kelajakda uning oilaviy baxtiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Oilaviy tartib bolada
tejabkorlikni tarbiyalashda eng yaxshi tarbiyachidir. Ota-onalarning iqtisodiy
tarbiyadagi shaxsiy ibrati bolalarda mehnatsevarlik, tejabkorlik, uyushqoqlikni
tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Farzandlar kamoloti ota-ona qo‘lida, ota oilada
ustun, g‘amxo‘r, mehribon murabbiy, ammo farzandini bag‘riga bosib, muruvvat-
mehri, qalb nuri bilan yuksaklikka yetaklovchi muqaddas zot bo‘lish onalarga
xosdir 20
.
Buning uchun esa har bir ayoldan aql, ilm, bilim, mehnatsevarlik,
tadbirkorlik, uddaburonlik, ziyraklik, sabr-matonat, mustahkam iroda va hayot
tajribasidan zaruriy saboq chiqara olish qobiliyatini talab qiladi. Bolaning tabiati
va ruhiyati ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar asosida shakillanadi. Er xotiniga
qanday munosabatda bo‘lsa, o‘g‘il bola ayollarga shunday munosabatda bo‘ladi va
aksincha qiz bola o‘z onasining hatti-harakatlarini takrorlaydi. Tarixga nazar
tashlasak, buyuk bobokalonimiz Amir Temurni dunyoga keltirib, shu darajaga
yetkazgan Teginabegimning, bobomizni suyukli nabirasi Mirzo Ulug‘bekning
buyuk shaxs bo‘lib shakllanishiga Bibixonimning hissasi naqadar katta ekanligini
yaxshi bilamiz. Yoki o‘zbek adabiyotida baxt va shodlik kuychisi sifatida tanilgan
20
Yo‘ldoshev J. «Zamonaviy o‘zbek oilalarida o‘smir bolalar shaxsining shakllanishi» nomzodlik dissertatsiyasi,
Toshkent: 2022.
36

Hamid Olimjonning shu darajaga yetishishida buvisining tarbiyasi, so‘zlab bergan
ertak va afsonalari muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi barchaga ayondir.
Demak, oilalarimiz mustahkam bo‘lishi uchun imkon darajasida keksalar
bilan birga yashashga, ularga mehr ko‘rsatib, mehr olishga intilish zarur. «Qarisi
bor uyning parisi bor» degan gap bejiz aytilmagan. Xulosa qilib, «Yaxshi oila
barcha yaxshiliklarga onadir» deymiz. Muloqot vositalarini muloqot jarayonida bir
tirik jonzotdan boshqasiga yetkaziladigan axborotni kodlashtirish, uzatish, qayta
ishlash va ochib berish vositalari sifatida ta’riflash mumkin.
Muloqot vositalariga quyidagilar kiradi:
1. Til – muloqot uchun qo‘llaniladigan so‘zlar, ifodalar va ularni muloqotda
qo‘llash uchun ma’noli iboralarga birlashtirish qoidalari tizimi, shuningdek, turli
ko‘rinish va shakllardagi (matnlar, chizmalar, suratlar), axborot yozish, yetkazish
va saqlashning texnik vositalari (radio va videotexnika, yozuvning mexanik,
magnitli, lazerli va boshqa shakllari)dagi belgilar tizimlari va yozuvdan iborat.
2. Ohang, emotsional ifodalanganlik – bir xil iboraga turlicha ma’no
berishga qodir.
3. Suhbatdoshning mimikasi, gavda holati, nigohi – ibora ma’nosini
kuchaytirishi, to‘ldirishi yoki rad etishi mumkin.
4. Imo-ishoralar muloqot vositasi sifatida umumiy qabul qilingan, ya’ni,
belgilangan ma’noga ega bo‘lishi yoki ekspressiv, ya’ni, nutqning ifodaliligini
yanada oshirishi mumkin.
5. Suhbatdoshlar muloqotidagi masofa madaniy, milliy an’analarga,
suhbatdoshga bo‘lgan ishonch darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Inson o‘zining tur ichidagi muloqot usullari va vositalarini tanlashdagi
kashfiyotchiligi bo‘yicha yer sayyorasida bizga ma’lum tirik mavjudotlarni ancha
quvib o‘tdi.
Muloqot quyidagi bosqichlarga bo‘linadi:
37

 Muloqotga bo‘lgan ehtiyoj (axborotni yetkazish yoki undan xabardor
bo‘lish, suhbatdoshga ta’sir ko‘rsatish zarur va h.k.) boshqa odamlar bilan aloqaga
kirishishga undaydi;
 Muloqot maqsadlari , muloqot vaziyatini to‘g‘ri belgilash;
 Suhbatdosh shaxsini belgilash ;
 O‘z muloqoti mazmunini rejalashtirish , odam aynan nima haqida so‘z
yuritishini tasavvur qiladi (odatda anglanmagan holda);
 Inson ongsiz ravishda (ba’zan ongli) foydalanishi mumkin bo‘lgan aniq
vositalar, nutqiy iboralarni tanlaydi, qanday gapirib, o‘zini qanday tutishini o‘ylab
qo‘yadi;
 Suhbatdoshning javob reaksiyasini idrok qilish va baholash, qayta
aloqa o‘rnatish asosida muloqot samaradorligini nazorat qilish;
 Muloqot yo‘nalishi , uslubi, metodlariga tuzatishlar kiritish.
Agar muloqot aktining biror-bir halqasi izdan chiqqudek bo‘lsa, so‘zlovchi
muloqotdan kutgan natijalariga erisha olmaydi.
Nutq – bu verbal kommunikatsiya, ya’ni, til vositasidagi muloqot
jarayonidir. Inson nutqi xilma-xil shakllarga ega. Lekin nutqning qanday shaklidan
foydalanmaylik, u nutqning ikki asosiy: og‘zaki yoki yozma turlaridan biriga
tegishli bo‘ladi.
Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yo‘l orqali amalga
oshiriladi: kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi
shakllanishi orqali. Bola bilan onaning muloqoti faqatgina so‘zlar bilan emas, balki
mimika, imo-ishora, pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga
oshiriladi. Bular harakatga signal bo‘lib xizmat qiladi. 3 yoshga to‘lganda bola
kattalar bilan nutq orqali munosabatlarga be-malol kirisha oladi. Bu yoshdagi
bolalar hamma kiyimini o‘zi kiyishga harakat qiladi. O‘z ehtiyojlarini so‘zlar
orqali bayon qila oladi. Nutqni to‘la egallaydi. Bola kattalarning ko‘rsatmasiga
binoan xatti-harakatlarini to‘g‘ri yo‘naltirishga o‘rganadi. U kattalarning o‘zaro
muloqotini diqqat bilan tinglaydi, tushunishga harakat qiladi. 1,5 yoshli bolalar 30-
38

40 so‘zdan 100 gacha bo‘lgan so‘zlarni egallaydi. 2 yoshning ohirigacha bola 300
ta so‘zni o‘rganadi. 3 yoshning ohiriga borib, 500 dan 1500 gacha so‘zni bilib
oladi. Lekin bu yoshdagi ayrim bolalar nutqi avtonom bo‘ladi, ular nonni «nanna»,
suvni «umma» kabi iboralar bilan aytadi. Asta-sekin kattalar bolalar bilan to‘g‘ri
muloqotda bo‘lsalar, bu avtonom nutq yo‘qolib boradi 21
.
Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxsning shakllangan sifatlari,
fazilatlarining ahamiyati juda katta. Shaxsda ijobiy fazilatlar yaxshi shakllangan
bo‘lsa (xushmuomalalik, kamtarlik, insonparvarlik, to‘g‘ri so‘zlilik, vijdonlilik
kabilar), muloqot jarayoni samarali bo‘ladi. Muloqot muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun
shaxslar o‘zaro samimiy va to‘g‘ri tushunishga intilishlari lozim.
Jismoniy tarbiya bo‘yicha maktabdan tashqari faoliyatlar o‘quvchilar
saroylari, bolalar sport maktablari, bolalar turistik stantsiyalari, istiroxat bog‘lari,
uy-joy boshqarmalari va ko‘ngilli sport jamiyatlari tomonidan tashkil qilinadi.
O‘quvchilar uchun o‘yinlar, gimnastika, tennish, suzish, badiiy gimnastika va
boshqa sport turlari bo‘yicha mashg‘ulotlar olib boriladi. Ushbu tashkilotlar va
maktablar bolalarga uslubiy yordam, konsultatsiyalar, ma’ruzalar, seminarlarda
yordam ko‘rsatib, sport faoliyatini kengaytirishadi. Bolalar sport maktablari va
boshqa jismoniy tarbiya bo‘yicha tashkilotlar tomonidan sport mahoratini
oshirishga qaratilgan turli tadbirlar, bayramlar va o‘quvchilar yig‘inlari tashkil
etiladi. Bu maktablar o‘quvchilarning sport mahoratini oshirish, ularning jismoniy
tayyorgarligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shuningdek, maktab va boshqa
tashkilotlar o‘quvchilar bilan alohida sport turlari bo‘yicha mashg‘ulotlar
o‘tkazish, jismoniy tarbiya va sportga oid sinfdan tashqari faoliyatlarni qo‘llab-
quvvatlashga alohida ahamiyat beradi. Bolalar oromgohlarida ham jismoniy
tarbiya va sport bo‘yicha katta ishlar olib boriladi. Bu yerda bolalar uchun
jismoniy mashg‘ulotlar, o‘yinlar, sayrlar, sport musobaqalari tashkil etilib,
bolalarning sog‘ligini saqlash va ularni jismoniy jihatdan tarbiyalashga alohida
e’tibor qaratiladi. Jismoniy tarbiya sohasidagi barcha ishlar, jumladan oromgohlar
va sport maydonlaridagi mashg‘ulotlar, turli sport musobaqalari va faoliyatlar
21
Yo‘ldoshev J.G. O‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish (qo‘llanma), Toshkent: 2020.
39

orqali, bolalarni sog‘lomlashtirish, jismoniy tayyorgarligini oshirish va ijtimoiy
hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
2.3. Maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sport ishlari
Suzish mashg‘ulotlari, odatda sog‘lomlashtirish tadbirlariga ajratilgan
soatlarda o‘tkaziladi. Juda issiq havoda mashg‘ulotlarni kuniga ikki marta
o‘tkazish mumkin. O‘quvchilar oromgohida sport ishining qiziqarli shakllaridan
biri boshqa oromgohlar bilan o‘tkaziladigan o‘rtoqlik uchrashuvlaridir. Bunday
uchrashuvlar dasturiga harakatli asbob o‘yinlari, yengil atletikaga oid musobaqalar,
gimnastika chiqishlari, sport KVNlari va boshqalar kiritilishi mumkin. O‘quvchilar
oromgohi spartakiadasi, odatda, keyingi navbatning ikkinchi yarimida o‘tkaziladi
va umumoromgoh jismoniy tarbiya bayramidagi final musobaqalar va chiqishlar
bilan tugallanadi. Oromgoh yo‘nalishiga ikki-uch kun qolganda. Kichik yoshdagi
o‘quvchilarga mo‘ljallangan oromgoh spartakiadasi dasturiga yengil atletika va
o‘yin musobaqalari kiritiladi.
Dastlabki musobaqalar zvenolar ichida, keyin otryadlardagi zvenolar
o‘rtasida, so‘ng esa otryadlar o‘rtasida o‘tkaziladi. Yakunlovchi jismoniy tarbiya
bayramida parad, ommaviy gimnastika chiqishlari va eng yaxshi zvenolar hamda
otryadlarning final uchrashuvlari o‘tkaziladi. Spartakiada g‘oliblari aniqlanadi.
Spartakiada rejasi oldindan — oromgoh ish boshlaguncha tuziladi va oromgohga
keyingi navbat kelib, o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligi aniqlangach, 5-6
kundan so‘ng to‘la tasdiqlanadi. Spartakiadani o‘tkazishda oromgoh o‘quvchilari
faollari, ularning sardorlari, tarbiyachilar ishtirok etadilar. Oromgoh boshligi
spartakiadadagi umumiy jamoatchilikni boshqaradi. Musobaqalarni tayyorlash va
o‘tkazishga badantarbiya jamoatchiligi javob beradi. Sayrlar, ekskursiyalar,
yurishlar. Har bir o‘quvchilar oromgohi sayrlar, ekskursiyalar, yurishlar tashkil
qilish uchun katta imkoniyatlarga ega. Oromgohga kelguncha, o‘quvchilar
40

sardorlari yoki tarbiyachilar orasidan turistik yurishlar tashkilotchisi tayinlanadi. U
oromgoh atrofi bilan batafsil tanishishi, sayrlar, ekskursiyalar hamda yurishlar
marshrutlarini oldindan belgilab olishi lozim. Bolalar oromgohiga kelgach,
belgilangan marshrutlar geografiya, biologiya, tarix o‘quvchilari tomonidan
tasdiqlanishi lozim.
I-II sinf o‘quvchilari bilan 1,5-2 soat davom etadigan kichik sayrlar o‘tkaziladi.
Undan maqsad — t е varak-atrof va diqqatga sazovor joylar bilan tanishish,
gul va mevalar terish, o‘rmon hayotini kuzatish va hokazo. Sayrlar tabiatshunoslar
yoki o‘quvchilar sardorlari tomonidan o‘tkaziladi. Sayrlar vaqtida bolalar dam
olishadi, dam olish vaqtida qo‘shiq aytadilar, o‘ynaydilar, kattalarning hikoyalarini
tinglaydilar. 3-sinf o‘quvchilari bilan sayrlardan tashqari, 3-4 soat davom etadigan
ekskursiyalar ham o‘tkaziladi. Ekskursiyalar vaqtida, yuqorida ko‘rsatilganlardan
tashqari, kollektsiyalar, g е rbariylar to‘plash, joyni harita va kompas yordamida
mo‘ljallash o‘tkaziladi, o‘yinlar tashkil qilinadi 22
.
Oromgohda, sayrlar va ekskursiyalardan tashqari, bir kunlik va ikki kunlik
turistik yurishlar ham o‘tkazilishi mumkin. Ularga faqat jismoniy baquvvat va
mashq qilgan bolalar qo‘yiladi. Ular yurishga tayyorlanish jarayonida har biri 3-4
soat davom etadigan bir nechta ekskursiyalarda qatnashadilar. Yurish marshruti va
jadvali uning oldiga qo‘yilgan maqsadni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.
Yurish jamoatchiligi yo‘lda yurishga, dam olishga va ovqatlanishga ham e’tibor
beradi, yurishning asosiy vazifasini bajarishga hamda topshiriq va o‘yinlarni
o‘tkazishga ketadigan vaqtni hisobga oladi. Yurish oldidan katta tayyorgarlik
ko‘riladi. O‘quvchilar guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruh muayyan bir vazifani
bajaradi: ovqat tayyorlaydi, gulxan yoqadi, baxtsiz holat yuzaga kelganda, birinchi
yordam ko‘rsatadi va boshqa vazifalar bajariladi. Bundan tashqari, g е rbariy va
koll е ktsiyalar yig‘ish uchun yo‘lni qayd etish, o‘tilgan marshrutni yozib borish va
boshqa vazifalar uchun ham guruhlar tuziladi. Yurish jumhuriyati tayyorgarlik
jarayonida o‘quvchilar bilan bir necha mashg‘ulot o‘tkazadi. Ularda yurishda
o‘zini tutish qoidalari ko‘rib chiqiladi va qatnashchilarning vazifalari aniqlanadi.
22
Xasanboeva O. Tarbiyaviy ishlar metodikasi, Toshkent: 2021.
41

20-25 kishi bo‘lib chiqilganda o‘quvchilar jumhuriyati, vrach yoki tibbiyot
hamshirasi ham birga boradi.
Bayramlar: O‘quvchi oromgohidagi har bir navbatda ikkita umumiy
bayram o‘tkaziladi. Birinchi bayram oromgohning ochilishiga, ikkinchisi uning
yopilishiga bag‘ishlangan. Oromgohning ochilishi bolalar kelganidan uch-to‘rt
kundan keyin, yopilishi navbat tugashiga bir kun qolganda o‘tkaziladi.
Oromgohning ochilishiga bag‘ishlangan bayramga oldindan tayyorgarlik ko‘riladi.
Oromgohga jo‘nashga ikki-uch hafta qolganda o‘quvchilar sardori bolalar bilan
tanishadi va ularga bayramda chiqishlar qilishga tayyorlanishni taklif etadi. Bolalar
badiiy va badantarbiya chiqishlarini «yozgi maydon»da yoki maktabda
tayyorlaydilar. Badantarbiya chiqishlarining dasturiga erkin mashqlar va
piramidalar kiritiladi. Ommaviy o‘yinlar va raqslarni tashkil etish hamda o‘tkazish
uchun o‘quvchilardan kichik guruhlar tuziladi. Oromgohning yopilishiga
bag‘ishlangan bayramda, erkin mashqlar va piramidalardan tashqari, akrobatika
mashqlari va eng yaxshi gimnastikachi hamda engil atletikachilarning yutuqlari
namoyish etiladi. Bayramga tayyorgarlik bolalar oromgohga kelgandan so‘ng tezda
boshlanadi.
O‘quvchilar oromgohida kun tartibi: Oromgohda tashkil etiladigan
barcha ishlar bolalarning sog‘ligini mustahkamlash va organizmni chiniqtirishga
yordam berishi kerak. Dam olish va xuzurbaxsh ta’sir etishning hal qiluvchi
shartlaridan biri to‘g‘ri tuzilgan kun tartibi hisoblanadi. U vrach va oromgoh
boshligi tomonidan belgilanadi va barcha tomondan bajariladi.
42

XULOSA
Mamlakatimizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya
to‘g‘risidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan O‘zbekiston Respublikasining
«Ta’lim to‘g‘risidagi» qonuni, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli
ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va o‘quv
bilim yurti nufuzini yanada yuqori pog‘onaga ko‘tarishni taqzo etadi. Oila boshqa
tarbiyaviy muassasalardan farqli o‘laroq, odamning butun hayoti davomida uning
barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir ko‘rsatishga qodirdir va odatda ta’sir
ko‘rsatadi. Oila tarbiyaviy vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va
psixologik ta’sir ko‘rsatishning chuqur o‘ziga xosligi bilan uyg‘unlashib ketadi. Bu
esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shuningdek, shaxsni
shakllantirish jarayonining zarur buginiga ham aylantiradi.
Xalq - tarix va madaniyatni, moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratuvchi
buyuk kuch. Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu
tajribani esa turli vositalar bilan kelajak avlodlarga meros qoldiradi. Bular
avloddan avlodga o‘tib, xalq og‘zaki ijodiga aylanib, sayqallanib boraveradi.
Rivoyat va afsonalarimiz ham shunday bebahodur merosimiz hisoblanadi.
Tarixning guvohlik berishicha, tafakkurning bunday durdonalari xalqimiz asrlar
osha ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylab, sayqal berib, turli zamon qarshiliklaridan
eson-omon o‘tib olgan. Uzoq yillardan buyon og‘izdan og‘izga, nasldan naslga
ko‘chib, pishib, xalq donoligi singib, yanada sayqal topib kelgan rivoyatlar va
afsonalar muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, u yoki bu rivoyatni eshitgan
o‘quvchida ana shu rivoyatda aks etgan voqea-hodisaga nisbatan aniq munosabat
43

yuzaga keladi. Natijada rivoyatlar kishiga g‘oyaviy yo‘nalish beradi, shuningdek,
ijobiy ideallarning shakllanishiga, rivojlanishiga yo‘l ochadi va shaxsni o‘z
ideallari uchun kurashga chorlaydi.
Modomiki, shunday ekan, xalq og‘zaki ijodi asarlarini asrab-avaylash,
o‘rganish hamda kelajak avlodlarga yetkazish, davlat ahamiyatidagi ishdir. Chunki
ota-bobolarimizdan qolgan bu muqaddas merosda bizdan avval o‘tgan necha-necha
avlodlarning beqiyos ma’naviy va madaniy boyliklari jamlangan bo‘lib, ularsiz
o‘zbek xalqining ma’naviy hayotini va uning rivojini tasavvur etib bo‘lmaydi.
Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish O‘zbekistonda davlat
va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Haqiqatan ham, mustaqilligimizning
mustahkamlanishi va barqaror bo‘lishi ma’naviyat sohasida ana shu bosh
vazifaning qanday bajarilishiga bevosita bog‘liqdir.
44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent: 2023 yil.
2. Mirziyoyev Sh. «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch», Toshkent:
«Ma’naviyat», 2017.
3. Mirziyoyev Sh. «Ma’naviyat va ma’rifat – yuksak insoniy qadriyatlar»,
Toshkent: O‘zbekiston, 2019.
4. Mirziyoyev Sh. «O‘zbekistonda ta’limni rivojlantirishga oid Farmon» (5
may 2017).
5. Mirziyoyev Sh. «O‘zbekiston Respublikasida yoshlar siyosatini
takomillashtirishga oid Farmon» (2017 yil 6 iyun).
6. Karimov I.A. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch», Toshkent:
«Ma’naviyat», 2022.
7. Karimov I.A. «Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori»,
Toshkent: «O‘zbekiston», 2024 yil.
8. Karimov I.A. «Xotira va qadrlash muqaddas ma’naviy tuyg‘u», Toshkent:
1999 yil.
9. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati, Toshkent: SHarq
nashriyot-matbaa kontserni, 2023, 27-28-bet.
10. Baubekova Z.D. Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi ko‘rsatmalar,
Toshkent: 2021 yil.
11. Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi, Toshkent:
2006.
45

12. Mavlonova R., O‘. To‘raeva K., Xoliqberdiev. Pedagogika, Toshkent:
«O‘qituvchi», 2022.
13. Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova. Tarbiyaviy ishlar
metodikasi, Toshkent: «Tib-kitob», 2020.
14. Ortiqov N.O., Jo‘rayev A.J. Maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi
kengashi, Toshkent: «O‘qituvchi», 2023.
15. Ochilov M. «Muallim – qalb me’mori», Toshkent: «O‘qituvchi», 2021.
16. Ochilov M. «O‘qituvchi odobi», Toshkent: «O‘qituvchi», 2021.
17. Ruvinskiy P.I. Tarbiyaviy ishlar metodikasi, Toshkent: 2021 yil.
18. Raximjonov N. «Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oilaning
roli», Toshkent: 2020 (B.M.I.).
19. Yo‘ldoshev J. «Zamonaviy o‘zbek oilalarida o‘smir bolalar shaxsining
shakllanishi» nomzodlik dissertatsiyasi, Toshkent: 2022.
20. Yo‘ldoshev J.G. O‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish (qo‘llanma),
Toshkent: 2020.
21. Xo‘jaev N. Tarbiya nazariyasi, Toshkent: 2023.
22. Xasanboeva O. Tarbiyaviy ishlar metodikasi, Toshkent: 2021.
23. www.ziyonet.uz
24. www.pedagog.uz
46

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Maktab, oila va mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ijtimoiy hamkorlik faoliyati

O'xshash dokumentlar