Maktabda Alisher Navoiy hayoti va ijodi yuzasidan nazm darslarini tashkil qilish - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	55000UZS
Размер	44.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Sobirov Azizbek

Дата регистрации 21 Апрель 2024

34 Продаж

Maktabda Alisher Navoiy hayoti va ijodi yuzasidan nazm darslarini tashkil qilish

Купить

MAVZU: MAKTABDA ALISHER NAVOIY HAYOTI VA IJODI
YUZASIDAN NAZM DARSLARINI TASHKIL QILISH
REJA:
KIRISH
I.BOB. ALISHER NAVOIYNING ADABIY MEROSI
1.1. Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganish
1.2. Navoiy ijodida insonparvarlik qarashlari
II.BOB. ALISHER NAVOIY FAOLIYATI VA ADABIY MEROSINI
O‘RGANISHDA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH
2.1. Navoiy ijodining darsliklarda o‘rganilishi
2.2. Navoiy tarjimayi holini o‘rganilishida zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston davlatining mustaqillik davridagi
taraqqiyoti ijtimoiy-siyosiy hayotimizning barcha qirralarida bo‘lgani singari
madaniy-ma’rifiy sohalarda ham tarixiy o‘zarishlarni yuzaga keltirmoqda. Istiqlol
mafkurasi tufayli “Tilimizni, dinimizni, urf-odatimizni, ma’naviy qadriyatlarimizni
butkul yo‘qotib qo‘yish xavfidan saqlab, asrab-avaylab, ularning azaliy mazmuni
va qudratini tiklash darajasiga erishdik. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko‘rsatish,
o‘tmishdagi boy an’analarni, milliy qadriyat va ma’naviy boyliklarimizni yangi
jamiyat qurilishiga tadbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga
aylandi.
Agar biz istiqlolga qadar Navoiy ijodi adabiyotshunoslikda kam darajada
o‘rganilgan edi, desak haqiqaga to‘g‘ri kelmaydi. Uning badiiy, ilmiy va tarixiy
merosi xususida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar yaratilgan, asarlari qayta-qayta nashr
etilgan. Lekin mustabit tuzum davrida diniy-tasavvufiy adabiyotni zararli deb
tushunish, ba’zan uning vakillari ijodini qoralash natijasida Buyuk bobomiz
Alisher Navoiy yaratgan diniy-ma’rifiy ruhdagi asarlarni o‘rganish e’tibordan
chetda qolib ketgan edi. Vatanimiz mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng bu
yo‘lda juda katta ishlar amalga oshirildi. Ammo shunday bo‘lishiga qaramasdan,
adabiyot darslarda Alisher Navoiyning hayoti va ijodining o‘rganilishida ko‘proq
qaysi jihatlarga e’tibor qaratish lozimligi, uning she’riyatining badiiyati, ma’rifiy
ahamiyati hamda buni bugungi yosh avlod vakillariga yetkazib berish usullari,
yo‘llari nimalardan iborat ekanligi to‘la yoritilmadi. Navoiy ijodi, uning tarbiya
maktabi va uni darsliklarda berilishidagi mana shu jihatlarni ochib berish
mavzuning dolzarbligi hisoblanadi.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Buyuk mutafakir, g‘azal mulkining sultoni,
davlat va madaniyat arbobi, donishmand tarixchi, zakovatli shoir va yozuvchi
Alisher Navoiy hayoti va faoliyati haqida ko‘plab izlanish va tadqiqotlar olib
borilgan. Ammo Navoiy ijodiga oid tanqidiy asarlar yetarlicha bo‘lmagani kabi,
buyuk shoirning hayoti va uning siyosat,adabiyot va ilm-san’at sohasidagi

mahsuldor faoliyatini tasvir etadigan, shaxsiyatini to‘la aks ettiradigan asarlar ham
u qadar to‘kis va yetarli emas.Navoiy haqida ma’lumot tarixiy asarlarda
(“Ravzatus safo”, “Habibus siyar”, “Boburnoma”, “Badoeul vaqoye” v hokazo) va
qisman shoirning o‘z asarlarida uchraydi.. Darhaqiqat, Shoir haqidagi materiallar
uning shaxsiy hayotini ko‘p tarmoqli ijodiyotini, ijtimoiy, siyosiy va madaniy
sohadagi roli va ahamiyatini mukammal ravishda ko‘rsatishga imkon beradigan
miqdorda emas edi4 . Ayniqsa sobiq tuzum davrida mavjud materiallar ham shu
vaqtgacha aniq bo‘lsa-da , ilmiy ravishda tekshirilib, bir sistemaga solinmagan edi.
Rus sharqshunoslaridan N.I.Ilminskiy, N.I.Pantusov, S.I.Polyakov,
N.I.Veselovskiy, V.V.Vyatkin, A.Samoylovich, V.Bartold; turk olimlaridan Fuod
Kupruluzoda, Rashid Rahmati Arad kabilar ham Navoiy faoliyati va merosi bilan
shug‘ullandilar.
Navoiyning hayoti, faoliyati, ilmiy, badiiy merosini o‘rganish, asarlarini nashr
etish borasida o‘zbek olimlari ham muayyan ishlarni amalga oshirdilar. Adibning
1990-yilda 20 tomlik mukammal asarlar to‘plami nashr etildi.Natan Mallayev
1989-yilda “Alisher Navoiy lirikasi”ni nashr ettirdi.e’lon qilindi. Umuman,
Navoiyshunoslik ravnaqida Yahyo G‘ulomov, Muso Toshmuhammad o‘g‘li
Oybek, Vohid Zohidov, Homil Yoqubov, Porso Shamsiyev, M.Sulaymonov,
I.Haqqulov, Suyuma G‘aniyeva, Sabohat Azimjonova, Aziz Qayumov, Hamid
Sulaymon, Said Aliyev, Botirxon Valixo‘jayev va yana ko‘plab olimlarning ilmiy
tadqiqotlari muhim hissa bo‘lib qo‘shildi.Navoiyni o‘rganish Old va O‘rta Osiyo
mumtoz adiblarini o‘rganishga qaraganda batamom boshqacha tus oldi. Alisher
Navoiy ijodini ilmiy o‘rganish ayniqsa XX asr boshlarida juda qizg‘in tus oldi.Bu
borada akademik Bartoldning “Mir Alisher va siyosiy hayot”asari taqsinga
sazovordir.
Olim tarixiy shoir haqidagi tarixiy asarlarni, manbalarni o‘zari taqqoslab, ularga
tanqidiy yondashib Navoiyning aniq avtobiografiyasini XV asr ijtimoiy –siyosiy
jarayonlari bilan bog‘liq holda ochib berishga muvaffaq bo‘ladi5 . Yevropaning
Navoiy bilan tanishishi juda murakkab kechgan. 1557- yilda Venetsiyada italyan

tilida quyidagi nom bilan behad g‘alati kitob nashr etiladi: “Peregrinaggio di tre
giovani figlivoli del re di Serendippo, per di M.Kristoforo Armeno della Persiana
nell ItalianaLingua trapportato ( “Carandip shohi uch yosh o‘g‘lining janob
Xristofor Armaniy tomonidan fors tilidan italiyan tiliga o‘girgan sayohati”). Bu
kitob aftidaт yevropaliklarda juda katta qiziqish uyg‘otgan, negaki,1584- yildayoq
uning ikkinchi nashri e‘lon qilingan.U 1661, 1622 va 1628- yillarda ham chop
etilgan. Shu matn nemscha tarjima uchun ham asos qilib olingan. Nemscha matn
1599- yilda qayta bosilgan va Leybsigda 1630- yilda va 1783- yillarda yana nashr
qilingan. Kitobning muallifi kim bo‘lganligini aniqlashning iloji bo‘lmadi. So‘z
boshidan uning tabrizlik Armani bo‘lganligi anglashiladi. Asar ikki qismga
bo’linadi.Asar voqealari Navoiy asarlaridagi qahramonlar bilan bog‘liqligi ko‘zga
tashlanadi. Sitsishvilining “Yetti go‘zal nomli asari ham mohiyatan Nizomiyga
emas, balki prof. Kekelitze takidlaganidek va B.T. Rudenko yaqqol isbotlaganidek,
Navoiyga borib taqaladi6 . Yevropada Kartmer, I.N.Berezin, M.Belin,
V.V.Bartold,Y.E.Bertels kabi navoiyshunos olimlar Navoiy asarlari ustida ish olib
borganlar. Jumladan M.Nikitiskiyning magistrlik dissertatsiyasi Alisher Navoiy
haqidagi birinchi original tadqiqot hisoblanadi. ”Ammo shunga qaramasdan,
metodika sohasida yetarli ishlar amalga oshirilmagan. Biz jurnallarning
sahifalarida ba’zan Alisher Navoiy hayotini yoki ijodini o‘qitish bo‘yicha
tafsiyalarga duch kelsak-da, uni ilmiy ish darajasida ishlanganini uchratmadik.
Tadqiqotning maqsadi: Alisher Navoiy ijodi- tarbiya maktabini o‘rganishda
belgilab olingan maqsadlar quyidagilar:
 Alisher Navoiy hayoti va faoliyatini darsliklarda berilishi, bugungi davr
o‘quvchisini tarbiyalashdagi roli;
 Navoiy asarlarining adabiyot darslarida qay darajada o‘rganilishi va bunda
nimalarga ahamiyat berish kerakligi;
 Navoiy lirikasining ma’rifiy ahamiyatini aniqlash, barkamol avlodni
tarbiyalashda nimalarga e’tibor berish kerakligi;

 Navoiy asarlarini o‘quvchi-yoshlarga o‘rgatishda yangi zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish .
Ishning yangiligi: Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Navoiy hayoti va ijodi o‘zbek
adabiyoti va metodika sohalarida o‘rganilgan bo‘lsa-da, lekin uning asarlarining
darsliklarda o‘rgatish metodlari va zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanish ko‘lami atroflicha o‘rganilmagan edi. Biz o‘z bitiruv malakaviy
ishimizda mana shu jihatga e’tibor qaratdik.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati : Ish amalga oshirilish jarayonida
maktab va akademik litsey darsliklarida o‘quvchilarning o‘quv, bilim faoliyatini
izchil shakllantirishga yo‘naltirilgan nazariy yondashuvlar bilan boyitildi.
Shuningdek, ALISHER NAVOIY hayoti va ijodini o‘rganish bo‘yicha tegishli
ko‘rsatma va tavsiyalar beriladi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotni yoritib
berishda prezidentimiz I.A.Karimovning ilmiy asarlari, “Ta’lim to‘g‘risida”gi
qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, Navoiy asarlari, umumiy o‘rta va o‘rta
maxsus ta’limning adabiyot darsliklari va bu mavzuga doir monografiyalar,
dessirtatsiyalar, hamda ilmiy maqolalarga tayaniladi.
Tadqiqot metodlari . Obyektiv kuzatgan holda, biografik, struktural va qiyosiy-
tarixiy metodlardan foydalanildi.
Tadqiqotning tuzilishi : Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.

I.BOB. Alisher Navoiyning adabiy merosi
1.1. Alisher Navoiyning hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganish
Alisher Navoiy xalqimizning ongi va taffakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun
bir davrni tashkil rtadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz
namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha’n -u sharafini dunyoga tarannum qilgan
o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda tirkiy va forsiy tilda
so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa,
Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa. Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak, u
avliyolarning avliyosi, mutaffakir desak, mutaffakirlarning mutaffakiri, shoir
desak, shoirlarning sultonidir. I.Karimov Sharq xalqlarining adabiyoti qanchalik
chuqur o‘rganilsa, bu xalqlar orasidagi adabiy aloqalar ham shunchalik ravshanroq
ko‘rina boradi. Adabiy aloqalarning o‘rganilishi esa dohiy san’atkorlarning, adabiy
maktab vakillarining ijodiy qudratini , ta’sir doirasini aniqlash uchun to‘laroq
tasavvur beradi. Bu jihatdan Navoiy merosini o‘rganish alohida ahamiyatga egadir.
Navoiy merosini o‘rganish yolg‘iz o‘zbek olimlarininggina vazifasi emas. Navoiy
buyuk bir adabiy maktab boshlig‘i sifatida dohiy Nizomiy kabi bir qancha
xalqlarning adabiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatganligidan uning ijodini o‘rganish ham
keng bir sohani tashkil etadi. Dunyo sharqshunoslari Navoiy merosini o‘zbek
xalqining adabiyotini o‘rganish maqsadida tekshirsalar, sharq xalqlari
tadqiqotchilari butun hayotini xalq baxt –saodatiga bag‘ishlagan bu ulug‘
san’atkorning hayoti va ijodini o‘z madaniyatlarini o‘z adabiyotlari tarixini chuqur
o‘rganish, o‘zaro mushtaraklik tomonlarini aniqlash maqsadida o‘rganishgan.
Chunki Navoiy tojik, eron, hind madaniyatida buyuk bir madaniyat homiysi
sifatida mashhur bo‘lsa, ozarbayjon, turkman, qozoq, tatar, turk, qoraqalpoq
xalqlari adabiyotida esa o‘zining kuchli ta’siririni ko‘rsatgan.
Alisher Navoiy turk dunyosi adabiyotining eng mashhur vakilidir .Chunki hech
kim bu til va adabiyotning ravnaqi uchun uningdek xizmat qila olgan emas.
Navoiy ijodi turkey adabiyotning eng yuksak cho‘qqisidir. Chunki hech kim unga
qadar bu tilde bunchalik ko‘p va xo‘p (Bobur) yozmagan edi. Navoiy barcha

xalqlarning eng buyuk shoiridir. Chunki u o‘zini “Xito(y)dan to Xuroson” gacha
yoyilgan turkiy qavmlarning o‘z shoiri, deb bildi. Ularni bir adabiy til bayrog‘i
ostida birlashtirdi, “yakqalam” qildi.Bu bilan millatning iqtisodiy, siyosiy,
ma’naviy ravnaqiga buyuk ta’sir ko‘rsatdi. Buyuk shoir taqdir taqozosi bilan
Xurosonda, uning poytaxti Hirotda yashab o‘tdi. Qadim zamonlardan shu
jumladan Navoiy yashagan davrdan buyon ham Xuroson va Movarounnahr bir
mamlakat bo‘lib, bir taxt egasi ixtiyorida kelganligi va aholisining asosiy nufuzini
turk xalqlari tashkil etganligi ma’lum.
Zahiriddin Muhammad Bobur uning tili Andijon shevasi bila “rost” (to‘g‘ri) ligini
aytadi. Binobarin, biz qadim turkning eng muhim bo‘g‘inini tashkil etgan va bugun
o‘zbek millati bo‘lib shakllangan O‘zbekiston ahli buyuk Navoiyning bevosita
vorislaridirmiz. Navoiydek jahoniy zotga avlodlik va vorislik hissi har bir
o‘zbekning qalbini g‘urur va iftixor tuyg‘ulari bilan to‘ldiradi. Alisher Navoiy
1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o‘g‘li Shohrux Mirzo shohligi davrida
Hirotda tug‘ildi. Zamondoshlari uning haqida ko`pincha “Nizomiddin Mir Alisher”
deb yozadilar. “Nizomiddin”-din –diyonat nizomi degan bo`lib ,donishmand
mansab egalariga beriladigan sifat, “mir”- amir demakdir.Uning otasi G`iyosiddin
Muhammad(uni G`iyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar saroyining
amaldorlaridan, xonadonining ishonchli kishilardan edi.Onasi amirzoda shayx
Abusayid changining qizi bo`lgan, ismi ma’lum emas. Alisherning bobosi
Temurning o‘g‘li Umarshayx emikdosh (ko‘kaldosh ) bo‘lgan ekan.Alisher saroy
muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda o‘tdi.Kichiklik
chog‘idan she’r va musiqaga ishqi tushdi. Olim-u fozillar davrasida bo‘ldi. Uch-
to‘rt yoshlarida davrining mashhur shoiri Qosim Anvorning bir she’rini yod aytib,
mehmonlarni hayratga soldi. Bir yildan so‘ng esa uni 9 maktabga beradilar.U
bo‘lajak sulton Husayn Boyqaro bilan birga o‘qidi. Uning iqtidori haqidagi gaplar
esa el orasida tarqalib bordi. Keyinchalik u yozadi: Haq yo‘linda kim sanga bir
harf o‘qitmish ranj ila Aylamak bo‘lmas ado oning haqin yuz janj ila (Kim senga
mashaqqat chekib haq va haqiqat yo‘lida bir harf o‘rgatgan bo‘lsa, uning haqini
yuz xazina in’om etish bilan ham ado eta olmaysan). 1447-yilda Shohrux Mirzo

vafot etib, temuriy shahzodalar orasida taxt uchun kurash boshlanadi. Hirot notinch
bo‘lib qoladi.
Alisherlar oilasi Iroqqa yo‘l oladi. Yo‘lda, Taft shahrida Alisher zamonasining
mashhur tarixchisi, “Zafarnoma”ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan
uchrashadi… Iroqqa borayotgan karvon yarim tunda Taft shahriga kirib borib
to‘xtaydi. Ittifoqo karvon qo‘ngan manzil buyuk tarixchi istiqomat qiladigan
xonaqohning shunday yonginasida edi. Tong otganda mahalla bolalari yangi
kelgan karvonga qiziqib uning atrofini o‘rab oladilar. Ular hirotlik bolalarni ham
o‘zlariga qo‘shib olib o‘yin asnosida xonaqohga kiradilar. Supada o‘tirgan nuroniy
bir keksa yangi karvonni bilmoq uchun bolalardan birini yoniga chaqiradi. Olti
yoshlarda bo‘gan Alisher darhol borib keksa kishining barcha savollariga burro
javob beradi. Javoblardan mamnun bo‘lgan keksa olim uning maktabga brogan-
bormaganligini, qayergacha o‘qiganligini so‘raydi va haqqiga duo qiladi. Shu payt
Alisherning otasi atrof ulug‘lari bilan kelib qoladi. Barchalari nuroniy keksaga
hurmat va mulozamat ko‘rsatishga shoshadilar. Yosh Alisher shundagina bu
kishining kim ekanligini anglaydi. Alisherlar xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi.
Tarixchi Xondamir bu bilan bog‘liq shunday bir hikoyani keltiradi. Karvon Yazd
cho‘li bilan Hirotga borarkan, tungi yurishlardan birida ot-ulov ustida hammani
uyqu bosadi. Alisher mingan ot, ittifoqo, yo‘ldan chiqib, bo‘lajak shoir egardan
tushib qoladi. Uyqu zo‘rlik qilib, uyg‘onmaydi. Horigan ot ham egasi yonidan
ketmay, to‘xtab qoladi. Alisher tong otib quyosh qizarganda uyg‘onadi. Qarasa,
poyonsiz sahro, atrofda hech kim yo ‘q. Yolg‘iz otgina yovshan ildizlarini chimtib
turibdi. O‘n 10 yoshli bola o‘zini qo‘lga oladi, otini minib, zehn bilan yo‘lni topib
ilgari yuradi. Kun qizib, chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa
qorayib ko‘rinadi. U suv tola mesh ekan. Ollohga shukronalar aytib Alisher yo‘lni
davom ettiradi. Uning ota-onasi manzilga yetgach, o‘g‘illari yo‘qligini biladilar va
bir mulozimni shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim ko‘p yurmay Alisherga
duch keladi. Alisherni go‘yo u qayta tug‘ilganday, quvonch bilan kutib oladilar.
1451-yilda Abulqosim Bobur Mirzo xuroson taxtiga o‘tiradi, notinchliklar bosiladi.
G‘iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib taynlanadi. Alisher esa o‘qishni

davom ettiradi. Maktab yoshAlisherni she’riyat, adabiyot olamiga olib kirdi.
Bo‘lajak shoir Sa’diy sheroziyning “Guliston”, “Boston ” asarlarini, Fariddidin
Attorning “Mantiq ut-tayr”(Qush nutqi)ni so‘ngsizishtiyoq bilan o‘qidi. o‘lni
davom ettiradi. Ayniqsa qushlar tilidan keltirilgan hikoyalar va ularning chuqur
mazmuni Alisherning o‘y- hayolini egallab oldi. She’rga mehr Alisherni ijodga
undadi. U 7-8 yoshida she’r yozgani ma’lum.
Bu she’rlar shoirning aytishicha, “turk alfozi bila ” ya’ni, turkcha (o‘zbekcha
bitilgan). U forscha sherlar ham yozdi. O‘zbercha she’rlariga “Navoiy”,
forschasiga “foniy” taxallusini qo‘ydi. “Navo”ning bir ma’nosi-kuy, ohang, yana
biri-bahra. Dard, g‘amni ham “navo” deganlar.”Foniy” esa o‘tib ketuvchi, yo‘q
bo‘luvchi, vaqtincha degani. Shoir taxalluslari shu barcha ma’nolarni qamrab
olgan. Navoiy 15 yoshlarida o‘z she’rlari bilan zamonasining mashhur shoirlari
diqqatini tortdi. Xondamirning yozishicha, she’rlari bilan endigina tanilib kela
boshlagan Alisher o‘z davrining dongdor shoiri Mavlono Lutfiy xizmatiga boradi.
Mavlono undan she’r o‘qishni iltimos qiladi. Alisher o‘zining Orazin yopg‘och
ko‘zimdin sochilur har lahza yosh Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz nihon
bo‘lg‘och quyosh matla’i bilan boshlanadigan g‘azalini o‘qiydi. She’r nozik
hayolga boy bo‘lib, so‘zlar ma’nodor, manzarasi yorqin va ta’sirchan,
o‘xshatishlarga boy edi.
Alisher Navoiy tarjimayi holini ilmiy o‘rganish XX asr boshlarida boshlandi. Bu
borada akademik V.V.Bartoldning 1928 –yili chop etilgan “Mir Alisher va siyosiy
hayot” nomli rilolasi alohida ahamiyatga ega.Olim o‘nlab tarixiy manbalarni
o‘zaro qiyoslab, o‘ziga qadar amalga oshirilgan ishlarga tanqidiy yodashib, shoir
biografiyasini XV asr ijtimoiy –siyosiy jarayonlari bilan bog‘liq holda yoritib
berishga muvaffaq bo‘lgan. Keyinchalik esa o‘zbek navoiyshunoslari shoirning
asarlarini keng miqyosda o‘rganish asnosida tarjomayi holini yangi ma’lumotlar
bilan to‘ldirib bordilar. Hozirda biz diqqat qaratmoqchi bo‘lgan nuqta esa
Navoiyning Samarqanddagi hayoti bilan bog‘liq. V.V.Bartold o‘zining yuqoridagi
risolasida Mirzo Boburning “Bilmon ne jarima bila Sulton Abu Said Mirzo

Hirotdan ixroj qildi” degan so‘zlariga sasoslanib, Navoiy Abusaid tomonidan
Samarqandga surgun qilingan deb yozgan edi.Mirxondning “Ravzatus –safo”
asarida ham bu haqda ma’lmot uchraydi. Bu masala bilan shug‘ullangan V.
Abdullayev 1948 –yili “Alisher Navoiy ” to‘plamida chop etilgan “Alisher
Samarqandda”maqolasida bir qator e’tiborga loyiq mulohazalarni bayon etgan9.
Alisher Navoiy hayot voqealari haqida o‘z taassurotlari, his –tuyg‘u, fikr o‘yi,
zavqi va didi lirik misralarida ifodalanadi, shoir xalq orasida yurib, xalqning dardi
bilan yashaydi. Buning ta’sirini uning har bir asarida uchratish mumkin. Alisher
Navoiy nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki jahon adabiyotidagi eng yorqin
siymolardan biridir. Bu buyuk bobokalonmiz qoldirgan ulkan merosda olam va
odamga bog‘liq bo‘lgan hodisalar favqulotda teran nigoh bilan tahlil etilgan.Ularda
inson mohiyati, uning ijtimoiy vazifasi, burch va mas’uliyatlari, imkoniyat va
ojizliklari yuksak badiiy ohanglarda tasvirlanga.
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “O‘zbek xalqi ma’naviy
dunyosining shakllanishiga g‘oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsatgan uiug‘
zotlardan yana biri bu Alisher Navoiy bobomizdir.Biz uning mo‘tabar nomi,ijodiy
merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi
haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va
tafakkuri , badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk
shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi millatimizning g‘ururi,shan-u
sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Navoiy asarlarining
alifbo tartibidagi ixcham ro‘yxati: “Arbain”, “Badoye’ ul- bidoya”, “Badoye’ ul-
vasat ” (“Xazoyin ul-maoniy”), “Devoni foniy ” , “Favoyid ul-kibar” (“Xazoyin ul-
maoniy”), “Farhod va Shirin” (Xamsa), “Hayrat ul-abror” (Xamsa), “Holoti
pahlavon Muhammad”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Layli va
Majnun”(Lison ut-tayr), “Mahbub ul-qulub”, “Majolis un-nafois”, “Mezon ul-
avzon”, “Mufradot”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Munojot”, “Munshaot”,
“Nasoyim ul-muhabbat”, “Navodir un-nihoya”, “Navodir ush-shabob”(Xazoyin ul-
maoniy), “Nazm ul-javohir”, “Qasidalar”, “Risolayi tiyr andoxtan”, “Sab’ayi
sayyor”(Xamsa), “Saddi Iskandariy”(Xamsa), “Siroj ul muslimin”, “Tarixi anbiyo

va hukamo”, “Tarixi mulki Ajam”, “Vaqfiya”, “Xamsat ul-mutahayyirin”,
“G‘aroyib us-sig‘ar” (Xazoyin ul-maoniy).11 Navoiy o‘z lirikasida ko‘plab lirik
janrlardan foydalangan.Uning asarlarida janrlar rang-barangligini kuzatishimiz
mumkin: g‘azal, mustazod, muxammas, musaddas, musamman, tarjiband,
tarkiband, masnaviy, qasida, soqiynoma, qit’a, ruboiy, muammo, lug‘z, tuyuq, fard
kabilar. Alisher Navoiy ulug‘ o‘zbek shoiri, mutaffakiri, o‘zbek adabiyoti va
o‘zbek madaniyatining yalovbardori, o‘zbek adabiy tilining asoschisi. Navoiy
asarlarining umuminsoniy g‘oyasi –insonparvarligi, xalqparvarligi,
adolatparvarligi do‘stlik, tinchlik, mehr va sadoqat, pok sevgi va vafo, ma’rifatlilik
kabi go‘zal tuyg‘ularnin yuksak badiiy shaklda ifodalashi orqali o‘zbek adabiyoti
shuhratini dunyo miqyosiga olib chiqdi. O‘zi ham Nizomiy, Firdavsiy, Homer,
Shekspkir, Dante, Gyote, Pushkinlar qatoridan o‘ridan o‘rin oldi. Alisher Navoiy
ozbek adabiyotida g‘azalchilikni yuksak bosqichga ko‘tardi, betakror go‘zal
“Xamsa”si bilan xamsachiligimizga asos soldi. Nasrit asarlari bilan o‘zbek
nasrchiligini katta yo‘lga olib chiqdi. Adabiyot, shoir va yozuvchilar haqidagi aruz
ilmi, til va din, tarix to‘g‘risidagi teran olim ekanligini namoyish qildi.Shoh
Husayn Boyqaroning eng yaqin do‘sti va saroyning obro‘li kishisi, ulug‘ amiri
sifatida xalq taqdiri, adabiyot, san’at, ma’rifat, obodonchilik, va umuman xalq
taqdiri to‘g‘risida jon kuydurishning ajoyib namunasini ko‘rsatdi.U o‘z davridayoq
mehribon va talabchan ustoz sifatida buyuk hurmat va ehtiromga sazovor edi.
Keyin o‘zbek adabiyotining yarim asrlik tarixida ham ijodkorlarining rahnamosi
bo‘lib keldi. Navoiy otasidan erta yetim qolishiga qaramay, uning ilm o‘rganishiga
hech narsa to‘sqinlik qila olmadi. U umri davomida jo‘shqin ijod bilan
shug‘ullandi. Ayniqsa, Samarqandda yashagan kezlarida ko‘p ulug‘ allomalar bilan
yaqindan tanishdi. Yoshligidan qalin do‘sti bo‘lgan Husayn Boyqaro Hirot taxtini
egallagach (1469), Alisher Navoiyni Samarqanddan chaqirtirib oladi va avval uni
muhrdor etib tayinlaydi. Keyinroq vazirlardangina emas, hatto amirdan ham yuqori
turuvchi ulug‘ amir (Amiri kabir) darajasiga ko‘tariladi. Navoiy ulug‘ amir
lavozimida xalq va davlat taqdiri uchun qayg‘uradi, ilm , fan, madaniyat rivojiga ,
shahar, qishloqlarning obodonlashtirilishiga, yurtda tinchlik, osoyishtalikni

saqlashga o‘z hissasini qo‘shadi. Navoiy “Vaqfiya” asarida “Ilgimdin kelgancha
zulm tig‘in ushotib, mazlum jarohatiga intoqom malhamin qo‘ydim. Va ilgimdin
kelmaganini ul hazrat (Husayn Boyqaro demoqchi) arziga yetkazdim”, deganida
juda haq edi. Navoiy davlat mablag‘ini xayrli ishga sarf qilishi uchun jon
kuydiribgina qolmasdan, o‘zining shaxsiy mablag‘iga yuzdan ortiq inshootlar
qurdirdi. ( “Ixlosiya”, “Nizomiya”, “Xusraviya” kabi madrasalar, “Xalosiya” nomli
xonaqoh, “Dorul xuffoz” (qorilar uyi) gumbazi va hokazolar). Buburning
takidlashicha adabiyot, fan va san’at ahlining taqdiri to‘g‘risida hech kim
Navoiydek qayg‘urmagan va ko‘mak bermagan ekan. Bunda so‘zsiz Alisher
Navoiy bilan Husayn Boyqaroning yaqin do‘stligi bir –biriga suyanishi muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Husayn Boyqaro adolatli va xalqparvar podshoh sifatida 14
Alisher Navoiyning hurmatiga sazovor bo‘lgan edi. U adabiyot va san’atni teran
tushunadigan, o‘zi ham Amiriy taxallusi bilan mazmun, g‘oya va badiiy darajasi
yuqori bo‘lgan g‘azallar yozar edi. Ular bir –birlarining she’rlariga o‘xshatma
tatabbular, naziralar, muxammaslar bog‘lar edilar. Husayn Boyqaro o‘z risolasida
Navoiyni turki y tilning buyuk qudratini namoyish qilganligi uchun “so‘z
mulkining sohibqironi”, “Turk tilining o‘lan jasadig‘a masih anfosi bilan ruh
kiritdi, masih nafasi bilan jon ato etdi”, deydi . Navoiy “Xamsa”sini yozib
tugatganda Husayn Boyqaro unga o‘zining eng oliy hurmatini bildiradi –o‘zining
oq otiga Navoiyni mindirib, o‘zi piyoda otning jilovidan yetaklab shahar o‘rtasidan
olib o‘tadi. Navoiy o‘z ijodini lirik janrlardan boshlagan. Uning she’rlari nafaqat
Hirotda, Samarqandda ham juda mashhur bo‘lgan. Navoiy zulli sonayn ijodkordir.
Chunki u ham fors tilida, ham o‘z ona tili bo‘lgan eski o‘zbek tilida ya’ni turkiy
tilda samarali ijod qilgan. O‘zbekcha she’rlariga Navoiy, forscha she’rlariga esa
Foniy taxallusini qo‘llagan. Forscha she’rlari alohida devonga jamlangan bo‘lib,
“Devoni Foniy” deb nomlanadi. Alisher Navoiy doim ijod zavq-shavqi bilan
yonar, ulkan niyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun tinmay ishlar, ammo vaqti
yetmas edi. U badiiy ijod deb amirlikdan voz kechdi. Biroq baribir shohning eng
ishongan kishisi, uning nomidan mamlakatni boshqarish huquqiga ega bo‘lgan oily
mansabdor shaxs bo‘lib qoldi. Navoiy so‘nggi navasigacha shohga buyuk izzat –

hurmat bilan qaradi: Husayn Boyqaro safardan qaytayotganda unga peshvoz
chiqish uchun Navoiy bir tosh yo‘l bosadi. Shoh yaqinlashganda Navoiyning boshi
aylanib, behuzur, behalovat bo‘ladi. U shohning qo‘lini opish uchun otdan tushadi,
lekin yurishga madori yetmaydi, odamlar suyanchi va yetovi yordamida Husayn
Boyqaroga yaqinlashib, boshini uning quchog‘iga qo‘yadi. Kasal o‘z qilmishini
qiladi, miyasiga qon quyiladi. Harakat va so‘zlashdan qolgan ulug‘ shoir uch
kundan 15 so‘ng, 1501 –yilning uchinchi yanvarida hayotdan ko‘z yumadi. Alisher
Navoiyning jasadi Hirotga qo‘yiladi. Alisher Navoiyning ijodi juda erta
boshlangan. Olim Izzat Sultonov Navoining “Furqatingda zafaron uzra to‘karman
lolalar” va “Labing ko‘rgach iligim, tishlarim har dam taxayyurdim” misralari
bilan boshlanuvchi, shuningdek, “Alif” radifli g‘azallarini Navoiy 14 -15 yoshida
yozganini va ularning badiiy yuksak ekanligi takidlaydi. Navoiy 24 yoshidayoq
devon tuzgan va uni “Badoe ul –bidoya ” (“Boshlang‘ich ijodlar”) deb nomlangan.
Ikkinchi devoni “Navodir un nihoya ” (“Eng nodir she’rlar”) esa 1480 –yilda
tuzilgan. U “Xamsa” asarini bor yo‘g‘i ikki yilda 1483 -1485 –yillarda yozib
bitkazadi, vaholanki, birgina “Saddi Iskandariy” dostoni 7215 baytdan iborat
(butun “Xamsa” 51230 misra)dir. Navoiy ijodining yana bir qanoti uning “Xazoin
ul –maoniy” (“Ma’nolar xazinas”) she’riy asari bo‘lib (1492-1498), u xalq orasida
“Chor devon” deb ham nom olgan. Navoiyning barcha turkiy she’rlarini o‘z ichiga
olgan mazkur to‘rt devonga 3132ta she’r kiritilgan (“Xazoin ul –maoniy”dan keyin
Navoiy uch yilcha umr ko‘rdiva tabiiyki, yana bir qancha she’rlar bitdi). Chindan
ham to‘rt devondan iborat bo‘lmish bu asarning birinchisi “G‘aroyibus –sig‘ar”
(“Bolalik ajoyibotlari”), ikkinchisi “Navodirush –shabob” (“Yigitlik nodirliklari”),
uchinchisi “Badoeul vasad” (“O‘rta yosh badealari”), to‘rtinchisi “Favoyidul –
kibor” (“Keksalik foydalari”) deb nomlanadi. Garchi Navoiyning o‘zi “Xazoinul –
maoniy”ga yozgan “Debocha”sida yoshlik vaqtlarimdagi she’rlarimni “G‘aroyibus
–sig‘ar”ga kiritdim deb (“Tufliyat ovonikim yetti, sakkiz yoshtan yigirma
yoshqacha chemasi bo‘lg‘aykim, umr fusulidin navbahori va hayot gulshanining
shukufa va gulzoridur, aning madhida “G‘aroyibus –sig‘ar” bilan sarf qildim.”)
takidlasa ham, navoiyshunoslarning tekshirishi va iqroriga ko‘ra (olim H.

Sulaymonov) bular shartli ravishda umrning to‘rt fasliga moslab bo‘lingandir.
Masalan, bolalik fasliga mansub bo‘lmish birinchi devonda qarilik yillari ruhiyatini
ifodalovchi, yoki keksalik davriga nisbatan berilgan “Favoyidul –kibor ”da yoshlik
kayfiyatini ifodalovchi she’rlar ham o‘rin olgandir. Alisher Navoiy fors tilini juda
mukammal bilgan va hatto “Muhokamatul lug‘atayn” (“Ikki til haqida muhokama”
1499) kitobida forsiy vaturkiy tillarni bir biriga ilmiy qiyoslab, ularning o‘zlariga
xos fazilatlari , imkoniyatlari va qudratini yorqin ko‘rsatib beradi. Batanparvar
Navoiy turkiy tilning kuchi, nazokati va katta imkoniyatini namoyish etish uchun
asarlarini ko‘proq asosan turkiy tilda yozdi. Ayni chog‘da forsiy tilde ham kuchli
asarlar yoza olishi, Sa’diy, Xusrav dehlaviy, Hofiz va jomiy kabi forsiygo‘y ulug‘
allomalar bilan bellasha olajagini amalda isbotlash maqsadida foniy taxallusi bilan
ham she’rlar yozadi va “Devoni foniy” –“Foniy devoni”ni tuzadi (1496), Ustozi
Jomiy Nvoiyning turkiy va forsiy ijodiga juda yuksak baho bergani ham bejiz emas
edi. Navoiy Jomiyning “Nafohatul –uns” asarini o‘zbek tiliga erkin tarjima qildi,
to‘g‘rirog‘, unga suyanib turib, falsafiy yo‘nalishdagi asarini taratdi va unga
“Nasoyimul –muhabbat” deb nom berdi. Bevosita ustozining shani –shavkatini
ulug‘lovchi “Xamsatul mutaxayyirin” (“Besh hayrat”) asarini ham yozdi (1492).
Navoiy o‘z ustoz va do‘stlarini ulug‘lovchi “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”,
“Holoti Pahlavon Muhammad” kabi nasriy asarlarini yaratdi.Alisher Navoiy
o‘zbek nasrchiligi taraqqiyotiga ham katta hissa qo‘shgan. Navoiyning “Mahbubul
–qulub ”, “Majolisun –nafois ”, “Munshaot” asarlari ham o‘zbek adab iyoti
tarixida yangi hodisa, yangicha yo‘nalishdir. Uning she’r vazni haqidagi “Mezonul
–avzon”(1492), muammolar haqidagi “Risolai muammo” (1492), tarix va ulug‘
avliyolar, daholar to‘g‘risidagi “Tarixi mulki ajam” (1485), “Trixi anbiyo va
hukamo” (1498-1499) kabi asarlari Navoiyning qomusiy bilim, yuksak taland
egasi ekanligi va o‘ta zahmatkashligini yana bir bor tasdiqlaydi. Navoiyning hatto
o‘z vafotidan bir kun avval ham bir g‘azal bitganligi uning o‘z qalamini bir daqiqa
ham qo‘ymaganligidan dalolat beradi.(navoiyshunos A. Hayitmetov “Aylamas”
radifli g‘azali shoirning eng so‘nggi asari ekanligini dalillaydi). Alisher Navoiy
she’riyati mazmuning chuqurligi, qamrovining kengligi olg‘a surgan fikr, g‘oya

tilak –armonlarining yuksakligi va o‘tkirligi, janrlarning xilma –xilligi shaklining
mukammalligi va go‘zalligi, obrazlarning boyligi va hayotiyligi bilan qimmatli va
e’tiborlidir. “Xazoinul –maoniy” da oltita lirik janrga doir she’rlar bo‘lib,
ko‘pchiligini g‘azal tashkil etadi: 2600 g‘azal, 135 ruboiy, (“Nazmul javohir”da
266 ruboiy, shuningdek nasriy asarlarida yuzdan ortiq ruboiylar bor). 210 qit’a bor.
Ba’zi janrlarda, jumladan tarkiband soqiynoma kabi janrlarda bittadan she’r
yozgan. O‘zbek she’riyatida Navoiygacha va undan keyin ham hech kim g‘azal
janrini bu ulug‘ shoirdek yuksak darajaga ko‘tara olmagan. Navoiy bu janrlarga
shunchaki qalamini sinash va mahoratini namoyish qilish uchun emas, balki
qalbidagi fikr, orzu –armonlar, tuyg‘u, kayfiyatlarni ifodalash imkoniyati nuqtayi
nazardan murojaat etadi. Va shuning bilan birga ularning yangi qirralarini
namoyon etadi. Masalan, g‘azalda ko‘proq ishqiy tuyg‘ularni ifodalasa, ruboiyda
falsafiy qarashlarni, qit’ada ijtimoiy qarashlarni, axloqiy kechinma va fikrlarni
ifodalaydi. Navoiy ijodi o‘zining purma’noligi bilan aqlni lol qoldiradi. U o‘zbek
tilini yuzlab hikmatli so‘zlar, qanotli iboralar bilan boyitdi. Ular xuddi maqol kabi
xalq tilida qo‘llanilib kelmoqda.
1.2. Navoiy ijodida insonparvarlik qarashlari
Barcha buyuk ijodkorlarda bo‘lgani Alisher Navoiy asarlarida ham hayot butun
murakkabligi bilan qalamga olinib, tariff va tanqid, nafrat va muhabbat, shukuh va
tushkunlik, parvoz va mahzunlik tuyg‘ulari bir –birini almashtirib keladi.Ammo
shoir ushbu ziddiyatlarni qiyoslab tasvirlar ekan, hamma vaqt ezgu g‘oyalar
tantanasini ko‘zlab fikr yuritadi va komil inson axloqini namuna qilib ko‘rsatib,
jamiyat voqealari, odamlarning a’mol –u ishlariga shu mavqedan turib baho beradi.
Shunga binoan Navoiy jamiki soxtakorlik, yolg‘on va yasama muomala –
munosabatlar, zulm –u sitam, qalloblig –u tilyog‘lamalikni kuchli bir nafrat bilan
qoralaydi.Va bunga muqobil ravishda samimiyat, rostlik, sidq –u safo, adl –u
insofni ulug‘lab madh etadi. Ushbu tushunchalar qiyosi “Hayrat ul –abror”
dostonida boshidan oxirigacha davom etadi. Chunonchi haqni nohaq qilib
ko‘rsatuvchi zolim podsho ham “hiyla uyiga sutun” bo‘lgan riyokor shayxlar ham,

“dunyo ziynati kasbidin hiylasozlik” qiluvchi hudnamo muhannasvashlar
(xunasalar) ham, “ko‘nglida ming g‘arazi bor” nopok amaldorlar ham o‘zini dono
qilib ko‘rsatuvchi johil ulamolar ham aslida tuz (to‘g‘ri) yo‘ldan yurmaydigan
manfaat uchun, nafs uchun oqni qora, qorani oq deb buqalamunlik qiladigan
soxtakor, yolg‘onchi ishilardir. Shoir bu toifalarning har birini alohida olib, turli
masxaralovchi va nafrat qo‘zg‘atuvchi tashbeh, istioralar yordamida fosh etadi,
soxtakorlikning tub ijtimoiy mohiyatini ochib beradi.Ammo bu bilan ham
qanoatlanmay, “Rostlik tarifidakim” deb boshlanuvchi maqolatida mazkur mavzu
ustida yana ham batafsilroq to‘xtalib o‘tadi. Navoiy rostlikni vujud uyi, ya’ni
borliqni muvozanat va mutanosiblida tutib turuvchi ustun, insoniyat jamiyatini
ichidan yorituvchi munavvar sham deb tariflaydi. Zero allohning bir ismi haq,
ya’ni rostlik (chin, haqiqat)dir.Butun olam ana shu haq hikmatining qonuniyati
asosida qurilgan, adolat ham aslida rostlikning tantanasi bo‘lmog‘i kerak. Odil
odam shuning uchun ham odilki, u o‘rtada turib rostni yolg‘ondan, haqni nohaqdan
ajratadi, haqiqatni barqaror etadi. Rostlik insonni sharaflovchi axloqiy fazilat, imon
–etiqod asosi. Rostgo‘y odam 19 20 jasur, ma’naviy sog‘lom (solim), osoyishta va
xotirjam bo‘ladi. Navoiy bu hislatni insonnig ichki olami, tarbiyasiga bog‘lab
tushuntiradi. Chunki asl mohiyati, niyati to‘g‘ri bo‘lgan odam har yerda, har
qanday sharoitda to‘g‘rilik tarafida turib uni himoya qiladi. “rostdir ulkim, nazari
to‘g‘ridir” ya’ni dunyoga, odamlarga hayoga to‘g‘ri nazar bilan qaraydigan,
munosabat –u muomalasi to‘g‘ri bo‘lgan odamni rost yo‘ldan yuradigan odam
deyish mumkin. Shoir rostlikning ahamiyati va foydasini turli tashbehlar orqali
yorqin tasvirlab, rostgo‘y podsholar, haq yo‘lida jon fido qiladigan nabilar, orif
insonlarni misol qilib keltiradi. Sulaymon payg‘ambarning uzugiga “rosti –yu
rasti” (“ to‘g‘ri bo‘lsang taraqqiy etasan, yoki to‘g ’rilik –najot yo‘li”)deb yozilgan
ekan.
Alisher Navoiy shunday yozadi:
Qilmasa bu muhr xati yorliq,
Shohg‘a yo‘q g‘ayri girifdorliq.

Tuzluq o‘lub oxir anga dastgir,
Tuzluk ila xalq anga farmonpazir.
Ya’ni: agar bu muhr, yozuv yordam bermasa, shoh nohaqliklar, yolg‘onlag
girdobiga girifdor bo‘ladi. Xudoning va xalqning g‘azabidan qutula olmaydi.
Lekin Sulaymon har doim rostlikka amal qilgani bois saltanati mustahkamlandi.
Odamlargina emas,jinlar –u hayvonlar, hatto hashorotlar ham unga itoat edi.
Yurtga qut –baraka yog‘ildi. Navoiy bu misol orqali muhim ijtimoiy –siyosiy
masalani ko‘taradi: rostlik va adolat –jamiyat va davlat barqarorligi, poydevorining
bosh omili. Buning aksi o‘laroq yolg‘onchilik avj olsa, axloqqa putur yetadi.
Davlat ham jamiyat ham yemirila boshlaydi. Shu bois ulug‘ mutaffakir rostlikning
qadri, ahamiyatini ko‘rsatish uchun yolg‘onning falokat keltiruvchi oqibatlarini
ham bir –bir tasvirlab o‘tadi. Birinchidan, agar jamiyatda rostlik axloqi qonun –
qoida darajasida amal qilmasa, rostgo‘y odamning ishi yurushmaydi. Aldov,
firibgarlik yashash tarziga aylansa, unda rostlikning qadri tushib ketadi.Odamlar
bora –bora chin so‘zga ishonmay qo‘yadilar. Ish shu darajaga boradiki, kishilar
rost gapdan balodan qo‘rqqanday qo‘rqadilar, rostgo‘y odamga esa dushmanga
qaraganday qaraydilar.
Turfa zamon ahlig‘a biz mubtalo,
Kim yo‘q alar oldida chindek balo.
Xato so‘z yolg‘onga qattiq ishongan odamning qarashlari, o‘y tushunchalari shu
asosda shakllanadi va unga keyin qancha rost gapni gapirsangiz,ham qabul
qilmaydigan bo‘lib qoladi. Butun zamon, davr shunday ahvolga tushsa, bu katta
fojea:
Davr chu kajlikka qilur iqtizo,
Sen tilasang rost, emasdur rizo.
Darhaqiqat, zamon egrilikni himoya qilib tursa, to‘g‘rilik sinadi. Odamlar esa
bunday paytda to‘g‘ri so‘zlaydigan kishilarni pisand qilmaydilar, Ta’qib qiladilar

va nochor, g‘arib yashashga majbur etadilar. Alisher Navoiy o‘z zamonasida shu
kabi holatlarni ko‘p uchratgan, hatto o‘z boshidan kechirgan,davlat arbobi bo‘lib,
xalq orasida yurib, uning o‘zi ham dushmanlar va tuhmat, yolg‘onchilik, firibgarlik
qurshovida qolgan.Uning ham boshiga qanchadan –qancha kulfatlar yog‘ilgan. Shu
bois u alam bilan yozadi:
Kimki bu davronda qilur rostliq,
Yo‘qtur ishi g‘ayri kam –u kostliq.
Ya’ni: to‘g‘ri yashayman degan odamning ishi azob –u uqubatdan boshqa narsa
emas. Rostlik tushunchasi sadoqat, vafo, muhabbat, poklik tushunchalari bilan
ma’nodosh. Rostgo‘y odamgina qalloblik, makr –u hiylani fosh qila oladi, bu
nuqsonlarga qarshi kurashadi, o‘zini ham tozalab, yuksalib boradi. Shu ma’noda
rostlik ma’naviy kamolotni belgilovchi asosiy sifatdir. Rostlikka muhabbat ilmga,
olimlarga mehr –u muhabbatni yuzaga keltiradi. Yolg‘onchilik esa aksincha, makr,
hiyla, ikkiyuzlamachilik, ko‘zbo‘yamachilik laganbardorlik kabi qator
nuqsonlarning doyasi. Bu nuqsonlar faqat o‘zining sohibigagina emas, balki
boshqalarga ham zarar keltiradi, ziyon, zahmat yetkazadi,jamiyatning tizimini
izdan chiqaradi. Jamiyatdagi shunday odamlar rostgo‘y, haqiqatni talab qiladigan
kishilarni doimi siquvga oladi.
Xo‘sh, odamlar qanday sabablar bilan ilohiy sifat bo‘lgan rostlikni qo‘yib, shayton
zotiga xos bo‘lgan sifatlarni o‘zlashtirib oladilar? Bu savol umuminsoniy, butun
bashariyatni qiynovchi savollardan biridir.Hazrat Navoiy bu savolga ham javob
qidirgan. Uning nazariga ko‘ra buning javobi quyidagicha: 1) shaxsiy manfaatni
ko‘zlash; 2) mansabga erishib olguncha o‘zini bilimli, halol, tadbirkor qilib
ko‘rsatish; 3) zaiflik va qo‘rquv tasirida yolg‘on gapirish.O‘z manfaati yo‘lida yolg
‘on gapirib odamlarni aldash keng odat tusiga kirgan xavfli hodisa bo‘lib, Navoiy
buning bir necha misollarini keltiradi. Chunonchi, el orasida “borcha yomondin
yomon” bo‘lgan riyokor shayxlarni mazammat etib deydi:
Ro‘zi uchun muncha fusunsozlik,

Mansab uchun muncha dag‘obozlik.
Bunday nayrangboz shayxning maqsadi o‘zini avliyoyi zamon qilib ko‘rsatib,
hadya, nazr –u niyoz olish,saroy ahli hokimlarga yaqinlashishdir, deb yozadi shoir.
Bundaylar tushgan jirkanch kishilar. Holbuki, tariqatning birinchi sharti nafsning
qutqusini yengish, mol –u dunyoga berilmaslikdir. Bunday odamlar faqat so‘fiylar
orasida emas, olimlar, qozilar, a’lam –u muftilar, kotiblar imomlar orasida ham
bor. Yoki saroy kotiblari amaldorlarning pora olib, birni ming qilib yozishlari,
sadoqat –u diyonat qalbiga tig‘ urib, qog‘oz yuzini “o‘z yuzlari kabi qora ”
qilishlari ham shunga misoldir. Shunday “omili devon” lar borki,deb yozadi
Navoiy, ularning yolg‘on va hiylalariga dev ham hayron qoladi. Ular til biriktirib,
soxta hujjatlar tayyorlaydilar, chiroyli muhrlar bosadilar. Maqsadlari esa shu yo‘l
orqali el molini o‘zlashtirish va qo‘shimcha soliqlar orqali aholi boshiga balo
yog‘dirish. Podsho esa bundan aksar bexabar qoladi va aldanadi:
G‘ofil ul ishdin shahi davlat panoh,
Davlati arkoni bo‘lib rishvaxoh .
“Sab’ai sayyor ” dostonida esa Alisher Navoiy yolg‘onchi, qalloblarning tipi
timsollarini tasvirlab bergan. Ikkinchi iqlimdan kelgan musofir Bahrom Go‘rga 23
Zaydi Zahhob (zahhob –zargar usta) haqida hikoya qiladi. Zayd podshoning
ishochini qozongan mohir usta bo‘ladi. Ammo uning niyati buzuq, davlat molini
o‘marib ketish. Shoir unga bunday ta’rif beradi:
Chun amonatda bediyonat edi,
Ishi shoh moliga xiyonat edi.
Bir kun u shohga hashamatli oltin taxtda o‘tirish sizga yarashadi, deb maslahar
beradi va shunday taxtni o‘zi yasab berishini aytadi. Dabdaba –yu shukuhni yaxshi
ko‘radigan shoh bunga ko‘nadi va xazinadan bir necha yuz botmon oltinni zargar
ixtiyoriga berishni buyuradi. Zargar esa oltinlarni qo‘lga kiritgandan keyin uning
asosiy qismini o‘zlashtirib, taxtni kumushdan yasab, ustini oltin suvi bilan qoplab
chiqadi. Bundan xabarsiz shoh Zaydni olqishlab unga sovg‘a salomlar ham beradi.

Oltinchi iqlimlik musofir hikoyati qahramonlarining ismiMuqbil va Mudbir.
Muqbil –qallob, Mudbir –rostgo‘y demak. Ular birga safarga chiqadilar.Mudbir
chidamli, qanoatli, xudoga chin dildan toat –ibodat qiladi. Muqbil esa noshukur,
badfe’l. Ular bir buloq boshiga yetib kelganda, buloq boshidagi toshga yozilgan
bitikka ko‘zlari tushib qoladi. Bitikda: “Kimki rostgo‘y bo‘lsa bu buloqdan suv
ichib, yuvinsa, rohatlanadiammo kimki yolg‘onchi, firibgar bo‘lsa, kuyib o‘ladi”,
deb yozilgan edi. Shunda Muqbil Mudbir oldida boshqa yomon yo‘ldan yurmaslik
yolg‘on gapirmaslikka qasam ichadi.Ular qayiqda dengizda suzayotganda bo‘ron
ko‘tariladi. Ko‘p kemalar halok bo‘ladi. Mudbir duosi tufayli qutilib qoladilar.
Lekin bu voqeadan ibrat olmagan Muqbil egalari o‘lib yotgan kema va uning
ichidagi mol –mulkni egallab oladi, qirg‘oqqa chiqqandan keyin odamlarga o‘zini
katta savdogar qilib ko‘rsatib, Mudbirni esa qulim deb tanishtiradi. Muqbil buloq
boshidagi qasamini buzgani va yolg‘on gapirgani uchun shu zahotiyoq qorni
shishib yorilib o‘ladi. (Voqean, ikkinchi hikoyatdagi Zayd ham siri fosh bo‘lib,
zindonga tushadi). Navoiyning xulosasi shuki, odamni buzadigan, beburd
qiladigan va oxir –oqibat halokatga eltadigan narsa baloi nafs, boylik hirsidir. Bu
hirsga berilgan odam vijdonini ham, xudoni ham unutadi. Uning toat –u ibodati
ham yolg‘on. Navoiy “Mabub ul –qulub ” asarida rostgo‘y, sadoqatli va
yolg‘onchilarni qiyoslab yozadi: “Tengri do‘stlari sidq –u safo ma’danidur,
yolg‘onchini debdurlarki, Tengri dushmanidur”, Tngri dushmanini musulmon deb
bo‘lmas.
Ulki, shoir ayladi yolg‘on demak,
Bo‘lmas ani er –u musulmon demak.
Xudoning rasuli Muhammad (s.a.v.) shuning uchun ham “Yolg‘onchi mening
ummatimdan emas” (“Kazzabuna la ummati) deya xitob qilgan, deydi Navoiy.
Ulug‘ insonparvar Navoiy insoniylikka munosib bo‘lmagan hislatlarni odamlar
axloqidan butunlay siqib chiqarish, insonlar ruhini tozalash, qalbini poklash
yo‘lida butun umri davomida kurashib yashagan. Shuning uchun ham bunday
tuban shaytoniy hislatlarga nafrat ko‘zi bilan qarab, kishilarni ogohlantirish, to‘g‘ri

yo‘lga boshlash uchun o‘z asarlarida alohida bu mavzuga to‘xtaladi. Navoiy
nafaqat o‘z zamonasini, balkim kelgusi avlodlarni, bashariyatni ham ogoh etadi.
Gohida g‘azab bilan yonib gapirsa, gohida nasihat va tashbeh orqali ta’sir etishga
urinadi. Albatta yolg‘on bir kun kelib fosh bo‘ladi. Yolg‘onchi sharmanda bo‘lishi
muqarrar, deb xulosalaydi. Ammo u bu orada ko‘pdan ko‘p kishilarni xonavayron
qilib, jamiyatga katta zarar keltirishga ulguradi. Afsuski, insonlar o‘z niyatlarini
yashiradilar,ularning qaysi so‘zi rost, qaysi biri yolg‘on ekanini da’fatan ajratib
olish qiyin. Yolg‘on ming xil chiroyli “dalil –u isbotlar” yoqimli so‘zlar orqali
bezab –bejab aytiladi. Alisher Navoiy ana shu yashirin illatlarni oshkor qilish
orzusi sifatida rost va yolg‘onni ajrim qiluvchi ko‘zgu haqida yozadi: “Sab’ai
sayyor” dostonidagi 4 –iqlim musofiri podshoga bir ko‘zgu tuhfa etadi. Ko‘zgu
sehrli bo‘lib o‘z g‘ayritabiiy kuchiga ega bo‘ladi. Navoiy badiiy ijod bilan
shug‘ullanishdan tashqari davlat ishlari bilan band bo‘lgani uchun emas, o‘z
xalqini sevgani, ona tuprog‘ini ardoqlagani bois o‘z qarashlarini bayon etadi.
Iskandar obrazining xarakterli tomini ham aynan shundadir.
II. bob. Alisher navoiy faoliyati va adabiy merosini o‘rganilishi va bunda
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish
2.1. Navoiy ijodining darsliklarda o‘rganilishi
Buyuk davlat, buyuk kelajagimizga erishish uchun oqil, ma’rifatli, ayni paytda
o‘zining o‘tmishi, ulug‘ qadriyatlari, millati bilan faxrlanadigan va kelajakka
ishonadigan insonlarni tarbiyalashimiz kerak”30ligini har bir murabbiy chin
yurakdan his qilmog‘i lozim. Buni o‘quvchi-yoshlarga tez va oson yetib borishini
ta’minlashda esa, bizga adabiyot fani yordamga keladi. Chunki, adabiyotning bosh
vazifasi ham tarbiyalashdir. O‘z shaxsiyati va asarlari bilan insonlarga ibrat bo‘la
oladigan, ularga ma’rifat nuri ulashadigan buyuk siymolarning hayoti va faoliyatini
o‘rganishimizning ham asl mohiyati shunda. “Yozuvchining hayoti va ijodiy
faoliyatini o‘rganish uning dunyoqarashini aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga
to‘g‘ri baho berish uchun zamin hozirlaydi. Ba’zan yozuvchi va shoirlarning
hayotini o‘rganish shart emas, degan qarashlarga ham duch kelamiz. Holbuki,

adib-u shoirlar hayotiga oid faktlarni to‘plash ilmning chinakam “qora ishi”
sifatida baholanishi kerak. Sababi, bu xil ishlar konkret ijodkorning shaxs va
san’atkor sifatidagi tadrijini kuzatish yoki konkret asarning ijodiy tarixini to‘g‘ri
talqin qilish uchungina emas, ijod psixologiyasi, ijodkor va jamiyat munosabati
kabi qator umumestetik muammolarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Adib hayotiga oid ma’lumotlar o‘zi yozib qoldirgan tarjimayi hollardan, adib
haqida aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari,
tanish-bilishlari va muxlislari tomonidan aytilgan yoki yozma holida yetib kelgan
manbalardan olinishi mumkin. Aql-zakovati va salohiyati bilan butun dunyoni lol
qoldirgan Mir Alisher Navoiy aynan namuna qilib ko‘rsatishga arzigulik shaxs edi.
Shuning uchun umumta’lim maktablarining 5-,6-,7-,8-,9-sinf o‘quvchilari va o‘rta
maxsus ta’limning 2-kurs talabalari uchun mo‘ljallangan darsliklarda shoir Alisher
Navoiyning hayot yo‘li, ijodiy merosi atroflicha bayon qilingan. Bunda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari e’tiborga olingan holda, darsliklardagi
ma’lumotlar izchillik bilan soddalikdan murakkablikka, mavhumlikdan aniqlikka
tomon siljib boradi. Bu xususiyatni ravshanroq ko‘rsatib berish uchun darsliklarga
murojaat qilamiz:
5-sinf adabiyot darsligidagi ma’lumotlar
Har yili 9-fevral kuni butun O’zbekistonda buyuk bobokalonimiz, hazrat Alisher
Navoiyning tug’ilgan kuni nishonlanadi. Barcha maktab va oliy o’quv yurtlarda,
kollej hamda litseylarda va boshqa muassasalarda bu sana bayram qilinadi. Bu
sheriyat bayrami adabiyot bayramidir. Xo’sh, nima uchun shoir bobomizga bunday
ehtirom va e’zoz bildiramiz ? Buning asosiy sababi shundaki, Alisher Navoiy
bizning Vatanimiz tarixidagi eng ulug’ siymolardan biridir. Bu zot millatimizni
dunyodagi eng madaniyatli va ma’rifatli xalqlar qatoriga olib chiqqan, jahon
adabiyotining ulkan namoyondalari qatorida turadigan zotdir.
Alisher Navoiy 1441-yilning 9-fevralida Hirot shahrida tug’ildi. Bu shahar
hozirda Afg’onistonning markaziy shaharlaridan. Alisherning otasining oti
G’iyosiddin Muhammad edi. Uni “Kichkina bahodir” ham der ekanlar. Onasining

ismi ma’lum emas. Alisher juda kichik yoshlaridan she’r va musiqaga havas
qo’yadi, olim-u shoirlar davrasida ulg’ayadi. Uning otasi temuriylar xonadoniga
yaqin odamlardan edi. Ularnikiga zamonasining mashhur kishilari tez-tez kelib
turar edilar. Yosh Alisher uch-to’rt yoshlarida she’r yod olib, ko’plarni hayratga
soldi. Besh yoshida maktabga bordi. Bo’lajak sulton Husayn Boyqoro bilan birga
o’qidi. 1447-yilda mamlakat podshohi Shohruhmirzo vafot etib yurtda notinchlik
boshlandi. Alisher oilasi Iroqqa ko’chadi. Olti yoshlik Alisher yo’lda bir tasodif 49
bilan zamonasining mashhur tarixchisi Sharafiddin Ali Yazdiyga duch keladi.
Odob va muomala bilan buyuk tarixchi mehrini qozonib, duosini oladi. Alisherlar
xonadoni Hirotga 141-yilda qaytadi.
Yo’lda yana qiziq voqea yuz beradi. Ilgari shahardan shaharga karvonlar qatnar,
bordi-keldilar shular yordamida bo’lar va ular ko’pincha tunda yurib, kunduzlari
dam olar edilar. Xullas, tunda ot ustida mudrab borayotgan o’n yoshdagi Alisher
egardan yiqilib tushadi, uyqu zo’ridan uyg’onmay, karvondan ajralib qoladi.
Ertalab uyg’onsa, cho’li biyobon. Narroqda oti o’tlab turibdi. Odam zoti yo’q.
Quyosh ko’tarilib kelmoqda. Bir lahza uni qo’rquv va vahima bosadi, biroq o’zini
tezda qo’lga olib, yolga tushadi. Ko’p o’tmay, uni izlab kelayotgan o’z kishilariga
duch keladi va eson – omon ota-onasi bag’riga boradi. 1452-yil taxtga Abulqosim
Boburmirzo chiqadi va Alisherning otasi Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi.
Alisher Sabzavorda o’qishni davom ettiradi. 1452-57- yillarda u dastlab
Sabzavorda, so’ng Mashhadda yashadi. She’rga musiqaga mehri oshib bordi.
Fariddin Attor, Nizomiy Ganjaviy, Shayx Sa’diy, Xusrav Dehlaviy asarlarini sevib
o’qidi. Ayniqsa, Attorning “ Mantiq ut tayir”(“Qush tili”) kitobi yosh Alisherning
xayolini tamom egallab oldi. Ota-onasi tashvishga tushib, bu kitobni bekitdilar.
Lekin Alisher kitobni butunlay yod olgan edi. Bular bejiz ketmadi. Bo’lajak shoir
yeti-sakkiz yoshlaridan she’r mashq qila boshladi.
Ikki tilda she’r yozdi, o’zbekchalariga “Navoiy”, forschalariga “Foniy” taxallusini
qo’ydi. “Navoiy” “navo”-“kuy”so’zidan olingan, “Foniy” esa forscha “vaqtincha”
ma’nolarini berar edi. Shunday qilib, Navoiy 12 yoshlarida o’z she’rlaribilan

zamonasining eng mashhur shoirlarini hayratga soldi. Masalan, to’qson yoshlik
Mavlono Lutfiy uning:
Orazin yopg’och, ko’zimdin sochilur har lahza yosh,
Bo’ylakim paydo bo’lur yulduz, nihon bo’lg’och quyosh,- satrlari bilan
boshlanadigan bir she’rini tinglab, qoyil qolgandi.
She’r chindan ham go’zal edi. Undagi xayol mislsiz edi.”Yor yuzini yopgach,
ko’zimdan har lahza yosh sochiladi. Bu go’yo quyosh botganida yulduzlar paydo
bolgani kabidir”,- deb yozgan edi yoshgina shoir. 1457-yilda Abusaidmirzo taxtga
chiqdi. Alisherning maktabdosh do’sti Husayn Bayqaro taxt uchun kurashga tushib
ketdi. Alisher Mashhad madrasalarida o’qishni davom ettiradi.
U Hirotga 1464-yilda keladi, ko’p o’tmay, Samarqandga ketishga majbur bo’ladi.
Samarqandda u 1469 yilga qadar yashadi. Temuriylarning bosh shahri buyuk shoir
hayotida o’chmas iz qoldiradi. Bu haqda u ko’p yozgan. Nihoyat Alisherning
maktabdosh do’sti Husayn Bayqaro taxtga chiqishi bilan Hirotga chaqirib oladi va
muhrdor qilib tayinlaydi. 1472-yildan vazirlik martabasiga ko’tariladi, 1487-88-
yillarda Astrabodda hokim bo’ladi. Umrining oxiriga qadar shohning eng yaqin
kishisi bo’lib qoladi. Shu yillari mamlakat osoyishtaligi, yurt obodligi yo’lida
ulkan ishlar qiladi. Alisher Navoiy umr bo’yi badiiy ijod bilan ham shug’ullandi.
Yettita sheriy devon tuzdi. Nizomiy Ganjaviyning besh dostondan tarkib topgan
“Panj ganj” (Besh hazina)iga javob sifatida o’zining mashhur “Xamsa”sini yozdi.
O’ndan ortiq nasriy asar yaratdi. Bu asarlar, mana besh asrdan oshibdiki mumtoz
adabiyotimizning cho’qqisi bo’lib turibdi. Buyuk shoir 1501-yilning 3-yanvarida
Hirotda vafot etdi
6-sinf adabiyot darsligidagi ma’lumotlar
Siz buyuk bobokalonimiz hazrati Alisher Navoiy haqida ko’p eshitgansiz, kitoblar
o’qigansiz va balki atoqli yozuvchi Oybekning “Navoiy” romani asosida su’ratga
olingan ko’p qismli videofilmni ham tomosha qilgansiz . Qolaversa, o’tgan yilgi
adabiyot darslarida hazratning hayoti va ijodiy faoliyotiga oid ma’lumotlarni qunt

bilan o’rgangansiz. Har yili 9-fevralda shoirning tavallud ayyomi Toshkent
shahridagi Milliy bog’ hamda yurtimizning turli g’shalarida o’rnatilgan haykallari
poyiga gullar qo’yib, ul zot xotirasini yod an’anaga aylanganini ham bilasiz. Nima
uchun shoir bobomizga shunday ehtirom e’zoz boldiramiz? Asarlarni qayta-qayta
nashr etib, keng targ’ib qilamiz? Chunki “Alisher Navoiyxalqimizning ongi va
tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs,
milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g’ururi, sha’n-u
sharafini dunyoga tarannum qilgan o’lmas so’z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo’lsa,
olamda turkey va forsiy tilda so’zlovchi biron-bir inson yo’qki, u Navoiyni
bilmasa, Navoiyni sevmasa Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa
Darhaqiqat, bobomizning mustaqillik nashr etilgan yigirma jildlik mukammal
asarlari to’plamiga kirgan sher-u dostonlari ilmiy va tarixiy asarlari, xotira va
yozishmalari ruxiy dunyomizni nihoyatda boyitadigan, aql – tafakkurimizni
charxlaydigan, yurtimiz tarixi va uning buyuk siymolari haqida juda qimmatli
ma’lumotlar beradigan asarlardir. Mazkur asarlarning orasida besh ulug’vor
dostonni o’z ichiga olgan “Xamsa” ayniqsa, e’tiborga sazovor. Siz avvalgi
sinflarda bobomizning ijodiy faopliyatlari bilan tanishganingizda “Xamsa” yaratish
juda mushkul, ammo sharafli hadisa hisoblanganini, jahon adabiyotida
hamsanavislar ko’p bo’lagan-u, ammo mukammall “Xamsa” yaratish faqat
ozorboyjon shoiri Nizomiy Ganjaviy, Hind adibi Hisrav Dehlaviy va fors – tojik
adabiyoti namoyondasi Abduraxmon Jomiyga, o’zbek hamda boshqa turkey
adabiyot vakillari orasida esa faqat Alisher Navoiyga nasib etganini bilib olgansiz.
7-sinf adabiyot darsligidagi ma’lumotlar
Butun umrini turkiy til mavqeini ko’tarish, turkiy adabiyot imkoniyatlarini
dunyoga tan oldirish asoslarini mustahkamlash, jamiyatda haqiqat va adolat
me’zonlarini toptirishga bag’ishlagan bobokalonimiz haqidagi biografik
ma’lumotlar, yozmishlarning deyarli barchasi to’liq saqlanib qolgan. Xalq ichida
bu zotning hayoti va faoliyati bilan bog’liq rivoyat va afsonalar ham talaygina.
Chunki odamlar o’zlariga va kelgusi avlodga yozish tarsi, qilmishlari ibrat,

aytmish va yozmish so’zlari haqiqat bo’lgan zotlar to’g’risida ham hurmat, ham
hikmat ma’nosida mana shunday og’zaki ijod namunalari to’qib oldilar. Alisher
Navoiy 1441-yil 9-fevralida xuroson o’lkasining poytaxti Hirot shahrida tug’ildi.
Zamondoshlari uni “Nizomiddin Mir Alisher” leb ulug’laganlar. “Nizomiddin”-din
nizomiy degandir. Ko’pincha mansab egalariga nisbatan aytilgan “mir”-amir
demakdir.Chunki u Husayin Bayqaro saroydagi eng nufuzli amir bo’lgan. Alisher
bolalikdan ma’rifatli oila muhitida tarbiya topdi. Navoiyning otasi G’iyosiddin
Muhammad (uni “G’iyosiddin kichkina” ham der edilar) temuriylarga yaqin
amaldorlardan bo’lib, o’z davrining obro’li va ma’rifatli kishilardan sanalgan.
Adabiyotshunos Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha u o’g’li Alisherning
tarbiyasiga, kelajakda fozil odam bo’lib yetishmog’ uchun astoyidil harakat qilgan.
Onasi Kobul amirzotlaridan Shayx Abusayid Changning qizi bo’lgan. Bo’lajak
shoirning tog’alari Mir Said (Mirsaid) Kobuliy yaxshi shoir, Muhammad Ali
G’aribiy shoir, sozanda va xattot edilar. Alisher oilada uchunchi yoki to’rtinchi
farzand bo’lib, maktabda bo’lajak sulton Husayn Bayqaro bilan birga o’qidi.
U erta savod chiqardi, she’r o’qish va yod olish, she’r bitishga bolalikdan havas
uyg’ondi. Kichik maktab yoshida fors shoiri Fariddin Attirning kattalar ham
tishunishi qiyin bo’lgan “Mantiq ut-tayir” dostonni fors tilida o’qib ham uqib yod
olganiuning yoshlik istedodining muqim qirralaridan edi. 1447-yilda podshoh
Shohruh Mirzo vafot etib, poytaxt Hirot notinch bo’lib qoldi. Alisherlar oilasi
Iroqqa ko’chib ketdi. Yo’lda Taft shahrida Alisher mashhur tarixchi Sharafiddin
Ali Yazdiy bilan uchrashdi, tiyrakaqilli bolakayning zukkoligidan mamnun
bo’lgan keksa olim uning haqqiga duolar qildi. Xalq orasidagi “Ulug’lar duosi
qabul bo’ladi” degan naql bejiz emas.Alisherlar xonadoni 1451-yilda Hirotga
qaytdi. Ko’p o’tmay, taxtga Abulqosim Bobur Mirzo o’tiradi. Alisherning otasi
G’iyosiddin Muhammad Sabzavotga hokim bolib tayinlandi. Alisher esa, o’qishni
davom ettirdi. 1453-yilda Alisherning otasi G’iyosiddin Muhammad vafot etdi.
Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. Avval Sabzavotda, so’ng Mashhadda
yashadi. Ikki maktabdosh dost: Husayin va Alisher yana birga bo’ldilar. Bu yillar

ham yosh Alisher uchun o’qish va bilim egallash davri bo’ldi. She’rga mehr
Alisherni ijodga undadi.
U 7-8 yoshlaridan she’r yoza boshladi. O’zbekcha she’rlariga “Navoiy,” forscha
she’rlariga “Foniy” taxallusini qo’ydi. Deyarli Siz tengi paytlarida she’rlari bilan
mamlakatga tanilib qolgan edi. O’smirlik davrlarida Alisher o’qishda va yozishda
tinim bilmas, she’r mutolaasidan charchamas edi. “Muhokamat ul-lag’atayin”
asarida o’zining yoshlik chog’ida mashhur o’zbek va fors shoirlari nazmidan 50
ming bayt (100 ming misra) sherni yod bilganini yozadi. Bolalik vaqtlaridayoq o’z
davrining Amir Shohiy, Lutfiy, Komil, Turbatiy kabi shoirlari bilan yaqindan
aloqada boldi. Otasi vafotidan so’ng taniqli ilm va adabiyot, san’at arbobidan
Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Mahmud kabilar otalik qildilar. Sabzavotlik
olim va shoir Darvesh Mansurdan aruz bo’yicha ta’lim oldi. 1457-yilda Abulqosim
Bobur Mirzo vafot etdi.Uning o’rnini Abusaid Mirzo egalladi. Husayin Bayqaro
taxt uchun kurashga sho’ng’ib ketdi. Navoiy esa Mashhad madrasalarida o’qishni
davom ettirdi.
1464-yilda Hirotga qaytib kelgan shoir hayotida nohushliklar boshlandi. Abusaid
Mirzo taxtga da’vogar Husayn Boyqaroning yaqin kishilarini ta’qib ostiga
oladi.Alisherning ota mulkini musodara qiladi,tog’alari Kobuliy va G’aribiylarni
qatl ettiradi. Navoiy 1460-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda
yashadi.Temurbek poytaxt qilgan bu ko’hna shahar uning hayotida o’chmas iz
qoldirdi.Bu yerda o’z davrinig yetuk olimlaridan,xususan,shu kungacha asarlari
Islom olamida mo’tabar sanalib kelayotgan Fazlulloh Abulayz Samarqandiydek
allomadan saboq oldi. Keyinchalik bu shaharni o’z asarlarida “firdavsmonand”
(jannatmisol) deb ta’rif 54 etdi. Bu yerda shoir sifatida juda katta shuhrat topa
bordi.Bir devonga yetib ortadigan asarlari bo’lishiga qaramay, kamtarlik tufayli
bo’lsa kerak,o’zi tartib bermaganligi uchun 1465-1466-yillarda uning muxlislari
she’rlarini to’plab, “Devon” tuzdilar.Bu kitob bugungi kunda shartli ravishda “Ilk
devon” deb nomlanadi.

1469-yilda Hirot taxtiga Husayn Boyqaro chiqadi va Samarqandga xat
yollab,Alisher Navoiyni o’z yoniga chaqirib oladi.Davlat ishlariga jalb etadi,avval
muhrdor,so’ng vazir qilib tayinlaydi. 1487-1488-yillarda Astrobodga hokimlik
qildi.Husayn Boyqaro hokimiyat ishlarida Navoiyning aql va sadoqatiga tayanib
ish ko’rdi.Uning qarshiligiga qaramasdan,shoirni yuqori martabalarga tayinladi.
Buyuk shoir “amiri-kabir” (ulug’ amir),”amir ul-muqarrab” (podshohga eng yaqin
amir) unvonlariga musharraf bo’ldi.Uning vazirlik yillari Hirotga obodonlik ishlari
avj olgan,madaniyat gullab yashnagan,adolat va haqiqat tug’I baland ko’tarilgan
davr bo’ldi.”Ilgimdan kelganicha,-deb yozadi “Vaqfiya ”asarida Navoiy,-zulm
tig’in ushotib (sindirib),mazlum jarohatig’a intiqom marhamini ” (qasos
malhamini) qo’dim.Va iqlimdin kelmaganni ul Hazrat (Husayn Boyqaro) arzig’a
yetkurdim”. Davlat ishlari bilan bir qatorda o’zining sevimli mashg’uloti-badiiy
ijodni ham to’xtatmadi.
1472-1476-yillarda “Badoe ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”), 1476-1483-yillarda
“Navodir un-nihoya” (“Tuganmas nodirliklar”) nomlari bilan ikki devon tuzdi.
1483-yilda turkiy tilda birinchi bo’lib “Xamsa” yozishga kirishdi va misli
ko’rilmagan qisqa muddat-ikki yilda besh yirik dostondan iborat asarni yozib
tugatdi.Ilm va ijod ahli bu voqeani zo’r shodliklar bilan qarshi oldi.Abdurahmon
Jomiy Navoiy “Xamsa”siga yuksak baho berdi.Husayn Boyqaro buyuk shoirni oq
otiga mindirib,unga jilovdorlik qilib,Hirot ko’chalarini aylantirdi.Bu insoniyat
tarixida kamdan kam uchraydigan hodisa edi: qudratli davlatning shavkatli
podshohi jilovdorlik qilsa! Mazkur hodisa ayni paytda Husayn Boyqaroning 55
ma’nan uyksak,ma’rifatli va haqiqatpesha hukmdor bo’lganligining dalilidir.
Navoiy “Hayrat ul-abror” dostonida bejiz uni shoh G’oziy deya ulug’lamagan edi.
1489-1493-yillar shoir uchun ayriliq,og’ir judolik yillari bo’ldi.
Do’stlari,ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher, Abdurahman Jomiy, Pahlavon
Muhammad ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularning xotirasiga bag’ishlab uchta
memuar-esdaliklardan iborat nasriy asarlar yaratdi. Navoiy fanning bir necha
sohalarida qalam tebratib, zabardast olim ekanligini ham isbot etdi. O’tmish
mavzusida “Tarixi mulki Ajam” (“Ajam ya’ni arab bo’lmagan mamlakatkar

tarixi”), “Tarixi anbiyo va hukamo” (Payg’ambarlar va donishmandlar tarixi”)
asarlarini yozgan. Turkiy adabiyotshunoslikda ham uning alohida o’rni bor.
Aruzga doir “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o’lchovi”), tazkirachilikka oid “Majolis
un-nofois” (“Nafis majlislar”) kabi asarlar yaratdi. Bular o’zbek (turk) tilida shu
sohalardagi birinchi asarlar edi. Buyuk shoir tilshunoslik bilan ham qiziqdi.
Lug’atshunoslikka oid “Sab’at-u abhur” (“Yetti dengiz”) nomli kitob yozdi.
Ayniqsa, “Muhokamat ul-lug’atayn” (“Ikki til muhokamasi”) asarida turk (o’zbek)
va sort (fors) tillarini solishtirib, o’z ona tilining tuganmas imkoniyatlarini ilmiy
asoslab berdi. Navoiy 1490-yillarda adabiyotimiz tarixidagi yana bir katta
hodisa-“Xazoyin ul-maoniy” (“Ma’nolar xazinasi”) majmuasini tuzdi. To’rt
devondan iborat bo’lgan bu ulkan she’riy to’plam shoirning turkey tilda yozgan
deyarli barcha lirik she’rlarini qamrab olgan edi. Shuningdek, fors tilini mukammal
bilgan va unga ham barakali ijod qilgan shoir bu tilda yozgan she’rlarini to’plab
“Devoni Foniy”ni tuzdi. Buyuk adib umrining oxiriga qadar ilm-u ijod bilan
qizg’in va samarali shug’ullandi.Sharqda o’tgan mashhur shayxlar, so’fiylar hayoti
haqida ma’lumot beruvchi “Nasoyim ul-muhabbat” (“Muhabbat shabadalari”)
asarini yozib tugatdi. So’ng umr bo’yi xayolini band etgan “Lison ut-tayr”ni
qog’ozga tushirdi. Boshqalar bilan olib borgan yozishmalari-xatlarni to’plab
“Munshaot” (“Xatlar”) tuzdi. 1500-yilda buyuk mutafakkirning yaxshilik va
yomonlik haqidagi o’zida 56 ifodalagan “Mahbub ul-qulub” (“Ko’ngillarning
sevgani”) asari maydonga keldi. Bu buyuk adibning so’nggi asari edi. Alisher
Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida vafot etdi.
O‘sib kelayotgan yosh avlodning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va
rivojlantirishga, o‘quvchilarga mehnatsevarlikni aniqlash va rivojlantirishga,
o‘quvchilarga mehnatsevarlikni singdirishga, shuningdek ularning bo‘sh vaqtdan
oqilona foydalanishiga yo‘naltirilgan maktabdan tashqari ishlar tizimi tubdan
takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2011-yil 28-fevraldagi “Maktabdan tashqari ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora –tadbirlari to‘g‘risida”gi 50-sonli qaroriga muvofiq
bugungi kunda viloyatdagi 17ta “Barkamol avlod” bolalar markazlari to‘liq

faoliyat olib bormoqda38 Shunday ekan har bir pedagog qaysi sohada faoliyat olib
borishidan qar’iy nazar yurtimizda yaratilga barcha qulayliklardan foydalangan
holda o‘quvchi yoshlarni barkamol etib tarbiyalashda adabiyot bilan doimiy
hamnafas bo‘lishlari shart.
2.2. Yozuvchi tarjimayi holini o‘rganilishida zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish.
Maktab va litsey Adabiyot darsliklarida Alisher Navoiyning asarlari
o‘quvchilarning yoshi, ma’lumot qabul qilish salohiyatini hisobga olgan holda
bosqichma-bosqich berilgan. Jumladan, 6- sinf Adabiyot darsligida uning
“Mahbub ul qulub” asari berilgan. Shoir bu nodir asarni umrining oxirida, ayni
oltmish yoshida yaratgan. Navoiy tilining ravonligi, bugungi kun adabiy tilimizga
ancha yaqinligi, hikoya tarzining sodda va aniqligi asarning o‘qimishliligini
oshiradi. Shunday bo‘ls-da, o‘quvchilarning yoshini hisobga olib, asarning taniqli
navoiyshunos olim Porso Shamsiyev tomonidan tayyorlangan, hozirgi adabiy
tilimizga o‘girilgan nusxasi ham berilgan. Navoiy sermahsul ijod qigan shoirlardan
sanaladi. Uning ijodini o‘rganish o‘ta murakkab va mas’uliyatlidir. Buning uchun
o‘quvchidan ham, o‘qituvchidan ham katta istedod talab qilinadi.
5 –sinf darsligida “Hayratul –abror” dostonining o‘ninchi maqolati berilgan. Bu
maqolat to‘g‘rilik haqida bo‘lib, aynan 5 –sinf o‘quvchisi egallashi lozim bo‘lgan
ta‘lim –tarbiyaning asosiy qismini tashkil qiladi. Nasriy bayoni esa asarni mutoala
qilishda solishtirib o‘qilishi lozim. O‘qituvchi mavzuni tushuntirish mobaynida
darslikda keltirilgan nasriy bayonga suyanib qolmasdan, o‘zi mustaqil tahlil qilib
berishi kerak. Dars so‘ngida o‘quvchilar uchun notanish bo‘lgan so‘zlarning izohli
lug‘ati har bir o‘quvchi tomonidan mustaqil ravishda tuzilishi lozim.Barcha
lug‘atlar solishtirilib, bir birini to‘ldirib, o‘quvchilartomonidan o‘rganiladi. Chunki
bu yoshdagi bolalar ko‘p so‘zlarning ma’nosini bilmaydi, so‘z boyligi ancha sust
bo‘ladi. 5 –sinfda ular anchagina so‘z boyliklarini oshitishlariga zamin
yaratiladi.Zotan,aynan shu bosqich bolaning kelajagini belgilashda katta
ahamiyatga egadir. “Sher bilan durroj” hikoyati mavzuni yanada tushunarli

bo‘lishiga ko‘maklashadi.Hikoyat o‘quvchini qiziqtiradi.katta bilim
beradi,tarbiyalaydi.
6 –sinfda Alisher Navoiyning “Mahbubul –qulub” asaridan 11, 12, 18, 22, 30,
48, 49, 50 –tanbihlar keltirilgan. 11 –tanbih “Saxovat va himmat bobida” deb 67
68 nomlanadi, 12 –tanbih esa hunar haqida, 18 –tanbih hilm –ya’ni muloyimlik,
xushmuomalalik to‘g‘risida, 22 –tanbih yaxshilik haqida, 30 –tanbih do‘stlik ha7 –
sinf adabiyot darsligida “Sab’ai Sayyor” dostoni berilgan. Dostonning 6- bobi
keltirilgan bo‘lib, dars 5 soatga mo‘ljallangan. Darslikda keltirilgan boblar suv va
quruqlikda mashhur bo‘lgan zolim qaroqchi hamda uningmakoni ta’rifi,
sohibjamol Mehr, va ko‘rkam Suhayl haqida, Suhaylning bandi bo‘lgani,
Mehrning otasi Navdarshohning shoh Numonga maktub yo‘llagani va Jobir tomon
qo‘shin tortgani bayoni, ov ketidan quvib Navdarshohning qo‘shinidan ayrilgani va
Jobirning tuzog‘iga tushgani bayoni,Numonningbo‘ronga uchragani, Mehrning o‘z
qallig‘ini chohdan chiqarib olgani va Suhayl Jobirni yenggani, ularningmurod
maqsadlariga yetganliklari berilgan.Oxirgi darsda esa Tashbih, Tanosub, Irsoli
masal san’atlari haqida tushuncha beriladi va dars mustahkamlanadi. Beshinchi
iqlimdan kelgan musofir shoh Bahromga Mehr va Suhayl haqida doston so‘zlab
beradi. 7 –sinf darsligida bu boblar to‘liq keltirilgan.
Ma’lumotlarning o‘quvchilar uchun tarbiyaviy ahamiyati shundaki, asardagi
voqealar insonni bir –biriga bo‘lgan mehr va muhabbati, sadoqatini ko‘rsatadi.
Mavzu 7 –sinf yoshidagi o‘quvchiga biroz murakkablik qilsa –da, o‘qituvchi
ko‘magi bilan uning mohiyatini tushunib olishlari mumkin bo‘ladi. “Saba’i
Sayyor” dostinino o‘tishda asarni sahnalashtirish va ochiq dars sifatida taqdim
etish ham mumkin. Bunda o‘qituvchi maxsus tayyorgarlik ko‘rishi, rollarni
o‘quvchilarga bo‘lib berishi va bu bilan o‘quvchilarni dovyurak, sadoqatli, oqibatli
qilib tarbiyalashi ko‘zda titiladi. 8 –sinf darsligida Navoiyning 7 soatga
mo‘ljallangan lirikasidan namunalar berilgan bo‘lib, har birining tahlili ham
keltiriladi. Bu esa o‘quvchilar bilimini yanada oshib borishiga xizmat qiladi.

Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturida adabiyot predmetining tarbiyaviy –
ma’rifiy vazifalari hamda o‘quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib,
umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5 -9 –sinf larida adabiyotni ikki bosqichga
bo‘lib o‘rganish ko‘zda tutilgan. Bosqichlar orasida mantiqiy izchillik, davomiylik
va uzluksizlik bo‘lishini ta’minlashga katta e‘tibor qaratilgan. Buni turk dunyosi
adabiyotining eng yirik vakili Alisher Navoiy hayoti va ijodini mantiqiy izchillkda,
uzluksiz o‘rganishda ko‘rish mumkin. Navoiy ijodi turkiy adabiyotning eng yuksak
cho‘qqisidir. Chunki hech kim unga qadar va undan keyin ham bu tilda “ko‘p va
xo‘p” yozmagan. Navoiy hayoti va ijodi barcha ta’lim bosqichlarida uzluksiz
o‘rganiladi.

XULOSA
Jahon madaniyatiga o‘zining boy merosi bilan katta hissa qo‘shgan buyuk
bobakalon shoirimiz Mir Alisher Navoiy asarlaridagi fikr–mulohazalari
bashariyatga xizmat qila olishi bilan qimmatlidir. Uning ijodini o‘rganish shoir
haqida kengroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Navoiy ziddiyatli va
tahlikali bir zamonda yashaganligiga qaramay, o‘zidan boy meros qoldirdi. Uning
asarlari nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki chet mamalakatlarda ham sevib
o‘rganiladi. O‘zbek adabiyotida Navoiy haqida juda ko‘p ilmiy ishlar olib borilgan
bo‘lsa-da, metodika sohasida yetarli tadqiqotlar olib borilmaganligi va asarlarining
darsliklarda o‘qitilishi va bunda yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanish, darslarda ularni faol qo‘llashning ahamiyati to‘liq yoritilmaganligi
sababli biz o‘z bitiruv malakaviy ishimizda mana shu jihatlarni yoritib berishga
harakat qildik. Ishning dastlabki bobi “Alisher Navoiy faoliyati va adabiy merosini
o‘rganish ” deb nomlangan bo‘lib, bobning birinchi qismida Navoiy hayoti va
ijodi, boy adabiy merosining o‘rganilishi haqida fikr yuritildi. Chunki Navoiy
shaxsiyatini, hayoti va ijod yo‘lini o‘rganish keying boblarning mazmunini
kengroq tushunishga ko‘mak beradi. Ma’lumki, mutafakkirning eng yetuk va uni
dunyoga tanitgan asari bu – “Xamsa”. Bu asar beshta dostondan tashkil topgan
bo‘lib, uni o‘quvchilar uchun tarbiyaviy ahamiyati juda kattadir. “Xamsa”
dostonlarida jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, ma’daniy, ma’rifiy jihatlari obrazlar,
maqolatlarda keltirilgan voqealar misolida bayon qilingan bo‘lib, ular muallif
hayoti va siyosiy faoliyatiga bevosita aloqadordir. Dostonlardagi Bahrom va
Iskandar obrazlari barchaga birdek o‘rnak bo‘ladigan darajada
gavdalantirilgan.Navoiyning komil inson haqidagi qarashlari Farhod orqali yaqqol
namoyon bo‘ladi. Navoiy asarlaridagi har bir obraz, personajlar ma’lum bir fikrni
kitobxonga yetkazishda faol xizmat qiladi. Birinchi bobning ikkinchi qismi Mir
Alisher Navoiyning asarlarida insonparvarlik qarashlarini talqin etishga

bag‘ishlangan. Navoiy ulug‘insonparvar ijodkor.U insoniyatni tinch –totuv,
osoyishta yashashini, jamiyatda hech qanday buzg‘unchiliklar, razilliklar
bo‘lmasligini, davlat amaldorlari xalqning mulkiga xiyonat qilmasliklarini,butun
olamda umuminsoniy qadriyatlar davron surishini orzu qiladi. Uning asarlarida bu
holatni yaqqol kuzatish mumkinligini ko‘rib o‘tdik.
Hozirda amalda bo‘lgan darsliklarda Alisher Navoiy hayoti va ijodi, asarlardan
parchalar keltirilgan. O‘rta maxsus ta’limda Alisher Navoiyning lirik asarlaridan
namunalar keltirilgan. Nasriy bayoni esa berilmagan.Bu o‘quvchilarni ko‘proq
izlanishga, qo‘shimcha adabiyotlar va izohli lug‘atlardan foydalanishga
undaydi.Chunki maktab darsliklarida o‘quvchilar bilimini oshirib borish,
ko‘nikmaga ega bo‘lishlari uchun yetarlicha ma’lumotlar berilgan. O‘qituvchi ham
litsey darsigini o‘quvchilarga yetkazib berishi uchun o‘z ustida uzluksiz
shug‘ullanib borishi talab etiladi. Navoiy ijodini o‘rganish davomida esa ularning
bilimlari mustahkamlanadi va shoirlar haqida kengroq tushuncha hosil qiladilar.
Ko‘rib o‘tilganidek, umumiy o‘rta ta’limning barcha bosqichlarida hamda o‘rta
maxsus ta’limning II bosqich talabalari uchun mo‘ljallangan adabiyot darsligida
shoir hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beriladi. Davlat ta’lim standartlarida
adabiyot ta’limining maqsad va vazifalari sifatida quyidagilar 78 ko‘rsatiladi:
Umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi adabiy ta’lim asosan sof ilmiy maqsadlarni
emas, balki ma’naviy-axloqiy yo‘nalishlar ustuvorligini ko‘zda tutadi.
O‘rta maxsus ta’limda shoir lirikasining anchagina qismi berilgan. Chunki
umumiy o‘rta ta’limga Navoiyning sanoqli g‘azallari kiritilgan bo‘lib,bunda
o‘quvchilarning yoshi va qabul qilish salohiyati hisobga olingan.O‘quvchilar bu
she’rlar bilan tanishib, yod olib ulgurishadi. Shu sababli o‘rta maxsus ta’limda
yanada ko‘proq lirik she’rlar havola etilgan. Endilikda o‘quvchilar yillar davomida
to‘plagan bilim va ko‘nikmalaridan foydalanib Navoiy g‘azallarini mustaqil tahlil
etishlari mumkin.
Xullas, badiiy adabiyot qaysi janr va mavzularda yozilmasin, undan kutilgan
asosiy maqsad insonni tarbiyalashdir. Shu jihatdan qaraganda, Alisher Navoiyning

ham har bir asari o‘ziga xos axloqiy-ta’limiy, ma’naviy ma’rifiy ahamiyatga ega .
Bu asarlarning umumiy ruhi insonni komillik ruhida tarbiyalashga qaratilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.O‘zbek adabiyoti tarixi.2 –jild. Toshkent, 1978.
2. Маллаев Н.Алишер Навоий. Лирика. Тошкент –“Ўқитувчи” 1980.
3. Шайхзода М. Асарлар.6 томлик.4 –том,234 –бет.
4. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot (Umumiy
o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). II qism. – T.: Sharq, 2011.
5. Alisher Navoiy hayoti va ijodi: albom/Tuzuvchilar:B.To‘xliyev. D.To‘xliyeva
; -T .: Bayoz, 2013. -56bet.
6. Алишер Навоий. Хамса. Танқидий матн.Нашрга тайёрловчи
Шамсиев.П .Т.: ФА нашри, 1960
7. Алишер Навоий.Мукаммал асарлар тўплами.Йигирма жилдлик.16 –
жилд, Тошкент: Фан, 2000.26 –б.
8. Алишер Навоий. МАТ. 20 томлик. 14 –том . Т.: “Фан”, 1998, 83 бет.
Siyosiy adabiyotlar:
1.Каримов И. Маънавий юксалиш йулида (тўплам) – Т: Узбекистон, 1998.
2. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 1999.
3. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. – Т.: Ўзбекистон.1999.
4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008.
5. Каримов И. А. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажака эътибор. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2009.

Kurs ishi

Купить