Maktabdagi to'garak ishlarini o'quvchi tarbiyasiga ta'siri - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	18000UZS
Hajmi	60.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

72 Sotish

Maktabdagi to'garak ishlarini o'quvchi tarbiyasiga ta'siri

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
____________________________________ FAKULTETI
«Tasdiqlayman»
__________________ fakulteti
dekani __________
« ______ » ___________ 202 __ -yil
“_____________________________________________”
ta’lim yo‘nalishi ___ bosqich _____ -guruh talabasi
________________________________________NING
________________________________________ fanidan
"MAKTABDAGI TO'GARAK ISHLARINI O'QUVCHI TARBIYASIGA
TA'SIRI"
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: ________________________
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB.TO'GARAK ISHLARNI REJALASHTIRISH VA UNING ILMIY VA
NAZARIY ASOSLARI.......... ........................................................................... ................5
1.1. Maktab da gi to'garak ishlar i ni tashkil qilishning ilmiy va nazariy
asoslari ... ............5
1.2. T o'garak ishlar i ni rejalashtirish va unga qo’yilgan pedagogik
talablar ............. .....12
Tarbiyaviy tadbirlar rejalaridan namunalar ........................................................................ 18
O’zbekona insoniy, yuksak axloqiy sifatlar .......................................................................... 21
Rejalashtirishga qo’yiladigan talablar. .............................................................................................. 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 37
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 37
Elektron resurslar ................................................................................................................................ 37
KIRISH
2

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o‘z taraqqiyotining yangi
davriga kirdi. Mamlakatda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim- tarbiya
tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, farzandlarining jahon
andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va kasb-hunarlami egallashlari,
jismoniy va ma’naviy jihatdan yetuk insonlar bo‘lib voyaga yetishlarini ta’minlash,
ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish, yoshlar
qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg‘ularini kamol toptirish borasida ulkan
ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020” da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar e’tiborini
alohida ta’kidlashimiz joizdir.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
3

Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 37 sahifani tashkil
etadi.

I. BOB.TO'GARAK ISHLARNI REJALASHTIRISH VA UNING ILMIY VA
NAZARIY ASOSLARI
4

1.1. Maktab da gi to'garak ishlar i ni tashkil qilishning ilmiy va nazariy asoslari
Maktabdagi to`garak mashg`ulotlariga rahbarlikni pedagogika kolleji o`qituvchi
uslubchisi olib boradi. M а kt а bl а rd а о `quvchil а rning t а jrib а to`garak mashg`ulotlari
а s о s а n f а n m е t о dik а si d а sturining d а rs v а mashg`ulotlarga t е gishli qismlarini o`tib
bo`linganidan so`ng, fan uslubining n а z а riy qismini о `qig а n uslubchi- о `qituvchil а r
r а hb а rligid а o`tkaziladi. Bunda о `quv r е j а sid а gi p е d а g о gik а m а liyotg а а jr а tilg а n
s оа tl а r his о bid а n h а r bir а m а liyotchi-t а l а b а ga: 3 semestrda 2 ta tikuvchilik fani
bo`yicha to`garak mashg`uloti va 2 ta tarbiyaviy soat , 4 semestrda 2 ta to’quvchilik,
2 ta pazandachilik fanlaridan to’garak mashg’ulotlari va 1 ta tarbiyaviy soat, 5
semestrda 2 ta kashtachilik, 2 ta zardo’zlik fanlaridan to’garak mashg’ulotlari va 1 ta
tarbiyaviy soat o’tkazadilar.Har bir semestr yakunida amaliyotchilar bitta
ko`rgazma tashkil qilish yuklatiladi. To`garak m а shg`ul о tl а ri х ususiy f а n m е t о distl а ri
r а hb а rligid а v а t а l а b а l а r ishtir о kid а t а hlil qilin а di. Har bir to`garak m а shg`ul о tl а ri
х ususiy f а n uslubchil а ri, p е d а g о gi ка о `qituvchisi r а hb а rligid а t а yyorl а n а di v а
о `t ка zil а di. Bund а n t а shq а ri bu mut аха ssisli к bo`limid а gi а m а liyotchil а r 5-9
sinfl а rning birid а sinf r а hb а rligi v а zif а sini h а m о `t а ydi. Esl а tm а : H а mm а
mut аха ssislikd а t а l а b а l а rg а qo`shimch а mut аха ssislik b е rils а , shu mut аха ssislik
bo`yich а 4 t а tarbiyaviy m а shg`ul о t о `t а di. Bu m а shg`ul о tg а shu mut аха ssislik
f а nining uslubchi- о `qtuvchisi r а hb а rlik qil а di.
Maktabning o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv mashg’ulotlaridan tashqari
xilma-xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari
ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o’quvchilarning bo’sh
vaqtlarini yo’lga qo’yish shakllaridan biridir.
Sinfdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga
faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga
muvofiq tarzda ko’ngillilik asosida tashkil qilinadi. O’quvchilar sinfdan va maktabdan
tashqari ishlarda o’zlarini qiziqtiradigan mashg’ulotlarni tanlab olishadi ularda
mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi.
Maktab va sinfdan tashqari muassasalarning tashkiliy ishlarini, mazmuni va
5

maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishni talab
etmoqda. Sinf tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab
olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun
sinfdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo’lishi lozim:
– pedagoglar va o’quvchilar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini
shakllanganlikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish;
– ulg’atgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola,
o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini
e’tiborda tutish zarur.
Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi
mumkin:
a) fan to’garaklari;
b) mohir qo’llar to’garaklari;
v) duradgorlik to’garaklari;
g) sport to’garagi;
d) badiiy havaskorlik to’garagi.
O’rta umumta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi.
Qiziqishlari, intilishlari bir xil bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo
bo’lishga chorlaydi.
Sinfdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy
faoliyatni to’ldiradi. Ularni dunyo qarashini to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol
topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan
chambarchas bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi
tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
– darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish;
– o’quvchilarning sinfdan tashqari ko’p qirrali ishlarni pedagogik jamoa,
o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish;
6

– sinfdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda,
o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar, o’quvchilar tashkilotlari, sinf faollariga
uslubiy yordam ko’rsatish;
– umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish;
– o’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish;
Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin:
tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi.
Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator ishlarni kiritish
mumkin:
– tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchliklarni tahlil qilish;
– tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash;
–tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni, shakl
va usullarini aniqlash;
– sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni guruhlashtirish, boshqaruvchi shaxslarni
aniqlash.
Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uning mazmuni, shakl va
usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan maqsadga
erishish qiyin.
Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko’p darajada o’quv jarayonini
tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoachining xilma-xil ishlarni qanday
yo’lga qo’yishga bog’liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan
chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o’quvchilarni ihtiyoriy ravishda birlashtiradi.
Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning
madaniy hayoti muhitiga olib kiradi.
Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy
odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va
maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda o’tkaziladigan kitobxonlar
7

konferentsiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat
mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy-foydali mehnat, siyosiy axborot, bayoram
kechlari va ertaliklari, to’garak mashg’ulotlarini o’z ichiga oladi.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati
va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot
idrok etiladi, qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi.
O’quvchilar sinfdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan
munosabatga kirishadi, turli vazifatlarga duch keladilar. SHuning uchun ham
o’quvchilarning sinfdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning
munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali
bo’ladi. Sinfdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoada ishlashni
o’rganadilar ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga
qo’shiladilar, jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga
odatlanadilar. Sinfdan tashqari faoliyat unda qatnashuvchilarning ma’naviy va
jismoniy rivojlanishi hamda yosh xususiyatlariga ko’ra belgilanadi. Bu jarayonga ular
ta’lim olayotgan maktabning sharoiti ham ta’sir etadi. Garchand mamlakatimizdagi
barcha maktablarning vazifalari bir bo’lsa-da, o’sha maktablarning o’ziga xos
xususiyatlari bor va bu xususiyatlr madaniy va milliy sharoitlarda yaqqol ko’rinadi.
Tarbiyachilar, sinf rahbarlarining sinfdan va maktabdan tashqari olib boradigan
tarbiyaviy ishlarida quyidagi ish usullaridan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir.
1. Og’zaki ish usullari . Turli axborotlar, majlislar, ertalabki yig’inlar, ma’ruzalar,
kitobxonlar konferentsiyalari, munozaralar, uchrashuvlar, og’zaki gazetalar,
radiojurnallar.
2. Amaliy ish olib borish usullari , turli joylarga sayyohtlar, sport musobaqalari,
olimpiada, iztoparlar ish foaliyati, yosh tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar.
3. Ko’rgazmali ish usullari . Maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari
xonasi, yangi kitoblar ko’rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qolibiliyatini ishga solishni, tinmay izlanishni
taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyushgan, ahil, jonajon
Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo’lishlari lozim.
8

O’zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o’z mustaqil siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy yo’liga ega bo’lishi, xalq xo’jaligining turli sohalarida, jumladan
xalq ta’limi tizimida ham o’sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan borliq
jarayonini qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda.
Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida kelajagimiz
bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash
nihoyatda zarurdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik
markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to’g’risida»gi
farmonida ko’rsatilganidek, jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish,
milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy
an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol
g’oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha
islohotlarning hal qiluvchi omilidir.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil
insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo’nalishlarini topib joriy etishga
bog’liq . Ushbu Kontseptsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini
belgilab olishga yo’naltirilgan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola
shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish
zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaviy ishlar huquq-targ’ibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va
nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi.
Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo’nalishlari, maqsad va vazifaaari.
Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida
shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari, jamoat
tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va
hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning
9

ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni
shaxs sifatida shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish.
Tarbiyaning bosh maqsadi – yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda
xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analarga, urf-odatlari hamda umumbashariy
qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab
chiqib amalga joriy etishdir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi – shaxsning aqliy, axloqiy, erkin fikrlovchi va
jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat
yaratishdir.
Buning uchun: – yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib
olishiga ko’maklashish, o’z-o’zini idora va nazorat qila bilishini shakllantirish, o’z
shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg’otish;
– o’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy
merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo’lgan
talablarini shakllantirish, malaka hosil qildirish, tobora o’stirib-boyitib borish va estetik
tushunchalarini shakllantirish;
– har bir o’smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularni
rivojlantirish. Inson faoliyatini turli sohalarda joriy qilib ko’rish. Bolalar ijodkorligi,
iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo’llab-quvvatlash uchun shart-sharoit hozirlash;
– insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir-birini tushunadigan,
mehribonlik, shafqatlilik, irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi
kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg’onchilik, tuhmat, chaqimchilikka toqatsizlik)
keng qo’lanishi lozim.
– vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yashayotgan odamlar bilan
o’zaro munosabat-muloqotni o’rganish, o’z xalqiga, davlatiga, uning himoyasi uchun
hamisha shay bo’lib turish, O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning
ramzlariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O’zbekiston Konstitutsiyasiga,
Bayrog’iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sadoqatli qilib tarbiyalash;
– qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni tarbiyalash,
shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas’uliyat hislarini
10

rivojlantirish, o’zi yashayotgan mamlakatning ravnaqi, Insoniyat taraqqiyotini barqaror
saqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta’lim-tarbiya;
– mustaqil davlatimiz – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga
to’g’ri va xolisona baho berishga o’rgatish. Uning tinchliksevarlik, demokratiya va
boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, oshkora-ochiq tashqi siyosatiga va
o’z xalqining turmush darajasini oshirishga yo’naltirilgan, fuqarolarni ijtimoiy himoya
qiladigan ichki siyosatini to’g’ri tushuntirmoq kerak;
– turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondoshish
fazilatlarini shakllantirish;
– sog’lom turmush tarziga intilishni tarbiyalash va rivojlantirish, munosib oila
sohibi bo’lish istagini shakllantirish;
– yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o’rgatish.
Tarbiyaning asosiy tizimi quyidagicha bo’lishi lozim :
– tarbiya – tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir
bola, o’smir va yosh yigit-qizning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning
ijtimoiy huquqi va erkinligini e’tiborga olish;
– yoshlarda istak va imkoniyat muvofiqligi tuyg’usini qaror toptirish;
– milliylikning o’ziga xos an’analari va vositalariga tayanish;
– shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va o’quvchilar
o’rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e’tibor qilish, ularga
mehribonlarcha munosabatda bo’lish,
Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz ishiga va turli yoshdagi, bolalarni
qamrab olishga alohida ahamiyat berish lozim.
O’smir yigit va qizlar nafaqat bo’lg’usi katta hayotga tayyorgarlik ko’radilar,
balki ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar o’quvchilarning qiziqishi, istaklari, xohish va
ehtiyojlariga suyangan holda ularning darsdan bo’sh vaqtlarida o’quv-tarbiya
jarayonini to’ldiradi. U o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligani
oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o’ziga xosligi shundaki,
to’garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o’smir
11

yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.

1.2. T o'garak ishlar i ni rejalashtirish va unga qo’yilgan pedagogik talablar
O‘quvchilarning doimiy ravishda to‘garak mashg‘ulotlariga tayyorgarlik bilan
kelishini ta’minlash zarur. Shundagina ularda o‘z-o‘zini muntazam ravishda tahlil
qilish, yakka tartibdagi qiziqish va xohishlariga mutanosib ravishda to‘garak
yo‘nalishlarini tanlash imkoniyati vujudga keladi. To‘garak a’zolarining to‘laqonli
bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
bo‘shliqning oldini olish, vaqtida aniqlash va bosqichma-bosqich bartaraf etilishini
nazorat qilib borish kerak. Bolalar uchun eng maqbul pedagogik, didaktik va
psixologik shart-sharoitlarni yaratish, doimiy qo‘llab-quvvatlash, ruhlantirish va
ilhomlantirish muhim ahamiyatga ega. To‘garak mashg‘ulotlari birinchi, ikkinchi va
undan keyingi o‘quv yili uchun (bitta guruhda) haftasiga ikki marta uch soatdan yoki
haftasiga uch marotaba ikki soatdan, jami olti akademik soatdan o‘tiladi. Har bir
to‘garak a’zosi o‘quv yili mobaynida ixtiyoriy tarzda bir to‘garakdan boshqa
to‘garakka a’zo bo‘lib o‘tishi, bir vaqtning o‘zida bir nechta to‘garakka qatnashishi
mumkin. Mashg‘ulotlarda ma’muriyatning ruxsati va to‘garak rahbarining roziligi
bilan ota-onalar ham ishtirok etishga haqli. To‘garaklarga o‘quvchilarni qabul qilish
may oyidan boshlanib, 10-15-sentabrgacha davom etadi. Yozgi ta’tilda to‘garak
rahbari bolaning qobiliyati va iqtidorini aniqlab, tegishli yo‘nalishga tavsiya qiladi.
To‘garak yo‘nalishlari xilma-xil bo‘lgani bois, murabbiylar metodik ta’minotda uncha-
muncha qiyinchiliklarga duch kelishlari tabiiy. Badiiy ijodiyot yo‘nalishida faoliyat
olib borayotgan to‘garak rahbarlari o‘z hamkasblariga har tomonlama amaliy yordam
ko‘rsatadilar. To‘garak mashg‘ulotlarining maqsadi va tamoyillari Umumiy yo‘nalishni
inkor etmagan holda, shuni ta’kidlash lozimki, to‘garak mashg‘ulotlaridan quyidagi
maqsadlar ko‘zda tutiladi:
1. O‘quvchilarning milliy qadriyatlarimiz ruhida, milliy mafkura asosida tayyorlash.
2. O‘quvchilarning qobiliyatini aniqlash va rivojlantirish.
3. O‘quvchilarning ijodiy faolligini oshirish.
12

4. Yoshlarning dunyoqarashini shakllantirish, ularni ma’naviy barkamol qilib
tarbiyalash.
5. O‘quvchilarni mustaqil fikrlash, izlash, ijodga o‘rgatish, tashabbuskorlik,
tashkilotchilik kabi xislatlarga tarbiyalash.
6. Ifodali o‘qish, to‘g‘ri va ta’sirchan so‘zlashga o‘rgatish,
o‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish.
7. Darslarda olgan bilimlarini mustahkamlash va kengaytirish.
8. O‘z qadriyatlarimizni unutmagan holda umumbashariy qadriyatlarni hurmat qilishga
o‘rgatish.
Inson tanasi oziqa talab qilganidek, uning ko‘ngli ham ruhiy oziqaga muhtoj.
Inson hamisha hayotdan ma’no qidirib yashagan, ma’naviyat deyishimizning boisi ham
shu bo‘lsa kerak. Umr bo‘yi ma’naviy barkamollikka intilib yashagan inson to tirik
ekan, ma’naviy tashnalik so‘nmaydi. Ma’naviy ehtiyoj bir kun, albatta, yuzaga
chiqadi — buloq ko‘z ochadi. O‘qituvchini ana shu buloqning ko‘zini ochuvchilar
desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Ma’naviyat tarbiyasida ota-bobolarimizning ma’naviy va
ilmiy merosi, o‘tmishda yashab o‘tgan buyuk ajdodlarimiz namunasi katta ro‘l
o‘ynaydi. Demak, ma’naviy barkamol bo‘lish uchun faqat til va adabiyotdan olingan
bilimlar yetarli emas ekan. Haqiqiy ma’naviy boylik xalq tarixi, madaniyati, urf-
odatlarini, ajdodlarimiz ilmiy merosini ham o‘z ichiga oladi. Sinfdan tashqari ishlarni
olib borishda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim:
⇒ Ilmiylik.
⇒ Ko‘rgazmalilik.
⇒ Tushunarlilik.
⇒ Qiziqarlilik.
⇒ Muntazamlik va izchillik.
⇒ Ixtiyoriylik.
⇒ Nazariyani amaliyot bilan bog‘lash.
To‘garak ishlarining o‘zaro bog‘liqligini ta’kidlagan holda, yana shuni aytish
kerakki, ularning farqli tomonlari ham bor. Dars o‘quv-tarbiya jarayonining asosiy
13

shakli bo‘lib, u ma’lum dastur, reja asosida, dars jadvalida ko‘rsatilgan vaqtda o‘tiladi.
To‘garak mashg‘ulotlari, garchi rejalashtirilsa ham, dars jadvaliga kiritilmaydi. Sinfda,
asosan, bir xil yoshdagi o‘quvchilarga dars o‘tiladi. Aqlan va jismonan sog‘lom
o‘quvchi shu sinf uchun belgilangan dasturni o‘zlashtirishi shart. Sinfdan tashqari
ishlarda bir paytning o‘zida har xil yoshdagi o‘quvchilar ishtirok etishi mumkin. Dars
jadvaliga qo‘yilgan darslarga kirish o‘quvchi uchun shart, o‘qish majburiydir. To‘garak
mashg‘ulotlarida ishtirok etish ixtiyoriylikka asoslangan. To‘garak mashg‘ulotlarini
mazmun-mohiyati jihatidan olib qaralganda bir-biridan ajratib bo‘lmaydi, biroq
ularning bir narsa emasligi ayon bo‘lib turibdi. Savol va topshiriqlar
1. Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo‘nalishlarini izohlab bering.
2. Tarbiyaviy ishlarning manbalariga nimalar kiradi?
3. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish usullarini gapirib bering.
4. Zamonaviy maktab direktorining vazifalari nimalardan iborat?
5. Kasbiy faoliyat deganda nimani tushunasiz?
6. To‘garak ishlarini qanday tashkil etish mumkin?
7. To‘garaklarni tashkil etishda qaysi tamoyillarga amal qilinadi?
8. Qatnashgan to‘garagingiz haqida hisobot tayyorlab keling.
Maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassalari tarbiyachilari (o‘qituvchilar,
sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari,
bolalar yetakchilari va boshqalar) jamoasi oldida o‘quvchilarga umuminsoniy axloq
qoidalari asosida hayot kechirishni o‘rgatishdek muhim vazifa turadi. Fanni
o‘rganishga muhabbat uyg‘otish, bilimga tashnalik fazilatlari axloqiy tarbiyaning
ajralmas tarkibiy qismidir. Bolalarning o‘qishdagi muvaffaqiyatidan uning guruhdagi
o‘rni aniqlanadi, atrofdagilarning u bilan munosabati belgilanadi, o‘qishdagi
muvaffaqiyat bolaning axloqiy tarbiyasini yuqori darajaga ko‘taradi. O‘quvchilar
qalbida yuksak ma’naviyatlilikni shakllantirishda kitob va kitobxonlikning ahamiyati
beqiyosligini tushuntirish zarur. Kitob yoshlar uchun hayot maktabidir. Bilim manbayi
bo‘lgan kitobni sevish, uni o‘qish va ko‘z qorachig‘idek saqlay bilish, o‘qish uchun uni
tanlay olish va o‘qish madaniyatini bilish kerak. Bu ishda ustoz-u murabbiylar va
kutubxona xodimlari yordam berishlari lozim.
14

Bizga yaxshi ma’lumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli, murakkab, uzluksiz
bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Garchi zamonaviy ta’lim texnologiyasi
o‘quvchining ta’lim jarayonidagi yetakchilik rolini yoqlayotgan bo‘lsa-da, tarbiya
jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqeyini egallay olmaydi. Chunki unda xarakter,
dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bo‘lib, u bu borada tarbiyachining yordamiga
ehtiyoj sezadi. Shu bois tarbiya texnologiyasi mantiqiy hamda tarkibiy jihatdan ta’lim
texnologiyasidan farq qiladi. Tarbiya texnologiyasi asosida tarbiyaviy jarayon yotadi.
O‘quvchilar faoliyatni tashkil etuvchilar bo‘lib, ular tomonidan erishiladigan natijalarni
rejalashtirish va unga erishish usullari, bu usullarni modellashtirish, ishlab chiqarilgan
reja va modellarni ro‘yobga chiqarish, bu rejalarni amalga oshiruvchi shaxsning
faoliyati va axloqini boshqarish kabilar hisoblanadi. Tarbiya — tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o‘z ichiga olgan ikki yoqlama jarayon.
Tarbiyachilar — bilim va tarbiyaga ega bo‘lgan kishilar , tarbiyalanuvchilar — bilim va
tajriba o‘rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv
faoliyat ko‘rsatmasalar tajriba va bilim o‘rgana olmaydilar. Shaxsning ma’naviyatini
shakllantirish. Ma’naviyat — kishining ichki dunyosi bo‘lib, uning jamiyat va
tabiatdagi „Men“i, obrazi, taqdiri va rolini ifoda etadi. Ma’naviyat darajasi — bu,
ma’lum ma’noda, insoniylik mezonidir. Ma’naviyatni shakllantirish — bu uning
shaxsiy harakatlari, intilishlari, refleksiyasi bilan kishining ichki dunyosini vujudga
keltirishdir. Mehnatkash insonning iqtisodiy tafakkurini tarbiyalash. Mehnatga, kasbga
hurmat va ijtimoiy-psixologik jihatdan yoshlarda mustaqillik, ijod, ishchanlik, faollik,
yuqori kasbiy tayyorgarlik sifatlarini kuchaytirish zarur. Ruhiy-jismoniy sog‘lomlikni
tarbiyalash. Bu axloqiy-hayotiy muvozanat va psixologik qulaylik holatini ushlab
turish
hamda jismoniy rivojlanish me’yoridan uzoqlashib ketishga yo‘l qo‘ymaslik
ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Kishining tabiat bilan munosabatini
uyg‘unlashtirish. Ekologik fojia muammosi davrimizning eng dolzarb muammolaridan
biridir. Kishining tabiat bilan munosabatini uyg‘unlashtirish aniq hududiy o‘ziga
xoslikni hisobga olgan holda o‘lkashunoslik va tabiatshunoslik bo‘yicha amaliy
faoliyatni kuchaytirish va kengaytirishni talab etadi. Bu esa, o‘z navbatida,
15

tarbiyalanuvchilarga nafaqat ekologik xavfsizlik qoidalarini anglab yetish, balki
tabiatni qo‘riqlash ishida shaxsan qatnashish zarurligiga ishonch hosil qilish imkonini
ham beradi. Shaxsda individuallik va jamoaviylikni tarbiyalash. Sobiq Ittifoq davrida
pedagogika shaxsni jamoaga va jamoa orqali tarbiyalashga yo‘naltirilgan edi. Hozirgi
paytda ayrim pedagogik doiralarda individual tarbiya haddan tashqari maqtalmoqda.
Aslida individual va jamoaviy tarbiya bir-biriga zid emas. Individuallik tabiat tuhfasi
bo‘lib, uni rivojlantirish zarur. Modomiki, inson jamiyatda yashar ekan, u jamiyatdagi
axloq va huquq me’zonlarini, ijtimoiy fikrlarni hurmat qilishi lozim. Mehnatning aksa-
riyat ko‘rinishlari uchun jamoa harakati zarur bo‘ladi. Shu tufayli jamoaviylik ruhida
tarbiyalash dolzarb masala bo‘lib hisoblanadi. Ayni chog‘da individual tarbiya
nihoyatda muhimdir, chunki bunga dastlab yetarlicha e’tibor berilmagan edi, hozir esa
buni zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar talab etmoqda.
Tarbiya jarayonining mazmuni bolalarga beriladigan ma’naviy axloqiy bilimlar
tizimi, ishonch, e’tiqod, intizom, xulq-atvorni bir butun holatini tashkil etadi. Mustaqil
O’zbekistoning, istiqlol va istiqboli uchun fidoiylik ko’rsatuvchi avlodni tarbiyalash
mazmuni tamoman o’zgacha xarakter kasb etmoqda:
- fuqarolik demokratik jamiyatni barpo etish mohiyatini anglab oluvchi;
- vatanini har doim turli oqimlardan himoya etuvchi;
- diniy bag’rikenglik va mehr-muravvatli bo’lish;
- davlat siyosatini tushunish unga fidoiy bo’lish;
- o’zligini anglash, ajdodlar merosini qadrlash;
- yuqoridagi komil insonga xos sifatlarni tarbiyalashda;
- maqsadni aniqligi va uni to’g’ri yo’naltirish madaniyati;
- tarbiyachi-o’qituvchi va tarbiyalanuvchini hamkorlik faoliyati;
- o’zini anglash, mustaqil fikrlovchi e’tiqodligi va ixtiyorlik.
Tarbiyaviy ishlarning mazmunida bir butun yondashishdan bosh maqsad, “Milliy
istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoiyllari dasturi”dagi g’oyalarni bolalarning
ongida o’ziga xos va mos ravishda singdiradi.
-Xalqimizning boy ma’naviy, an’ana, udum, urf-odatlar va ajdodlarimiz
merosidan foydalanish.
16

-O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi, adolat, haqiqat va erkinlikni, ishonch-
e’tiqodni tarbiyalash.
- Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi mohiyatini izohlash.
- Mehrli-muruvvatli va bag’ri kenglik.
Ayniqsa kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ta’limiy- tarbiyaviy faoliyatlari
o’ziga xos xususiyatga ega: o’quvchilarda hayotiy tajribalarning kamligi, o’quv-tarbiya
jarayonida hodisalarga qiziqish, «yaxshi», «yomon» harakatlarga chuqur munosabat
bildira olmasligi kabilar.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining dars va darsdan tashqari tarbiyaviy faoliyatini
rejalashtirish o’ziga xos qoidalarga egadir:
1. Har bir sinf jamoasining tarbiyalangan darajasini o’rganish.
2. O’quvchilarning oilaviy hayoti, ota-onaning farzand tarbiyalashdagi
burchi va vazifasini qanday his etishi.
3. Kundalik o’zgarishlarga o’quvchilarning munosabati.
4. O’quvchilarning sharqona milliy urf-odat, an’analar haqidagi bilim
darajasi.
5. Qomusiy ma’rifatparvar, mutafakkirlar hamda hozirgi zamon shoir,
yozuvchilarning ijodiyotidan namuna bilishlari. Mazkur qoidalar boshlang’ich
sinflarda sodda holda qo’llaniladi.
Yuqoridagilarni aniqlashda suhbat, anketa usullaridan foydalanish o’rinlidir.
S h undagina har bir o’qituvchilarning betakror, bir-biriga o’xshamagan tarbiyaviy
tadbir rejalari bunyodga keladi. Bunday rejalar tarbiyaviy ta’sirga ega bo’lib maqsadga
erishtira oladi.
Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning asosiy omillari:
1. Vatanga muhabbat va insonparvarlik.
2. Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish.
3. Ma’naviy tarbiya (axloq va odob).
4. Iqtisodiy tarbiya.
5. Ekologik tarbiya.
6. Go’zallik tarbiyasi.
17

7. Jismoniy barkamollik (sog’lom avlod uchun).
8. Ota-onalar bilan ishlash.
Yuqoridagi omillarni rejalashtirishda tanlanadigan mavzular quyidagi talablarga
javob berishi kerak.
1. Tarbiyaviy tadbirlar rejasi va undagi mavzular davr talabiga javob berishi.
2. Tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatlar qamrovida
bo’lishi.
3. Tarbiyaviy tadbirlar uzviylik qoidasiga amal qilgan bo’lishi.
4. Mavzular o’quvchilarning yoshi va bilim saviyasiga mos bo’lishi.
Tarbiyaviy tadbirlarni rejalashtirishda «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va
tamoiyllari» dasturi. O’zbekiston Respublikasi «Kamolot ijtimoiy harakati» dasturi
mos qilib olindi. Quyidagi keltirilgan reja taxminiy bo’lib, o’z shart-sharoitingizga
qarab ijodiy o’zgarishlar kiritish mumkin.
Tarbiyaviy tadbirlar rejalaridan namunalar
Dastlabki rejaga O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi «Madaniy
merosga - ixlos» yuzasidan tuzilgan Nizom asos qilib olindi, u quyidagi mazmunga
ega:
1. Vatan g’ururi – kamolot mulkining asosi ( I - II sinflar uchun).
a) Tug’ilgan uy, ko’cha, shahar va o’lkalarining tarixi.
b) Bir bolaga yetti qo’shni ota-ona ekanligi.
v) Atrof tabiatidagi o’simliklarning nomi va uni muhofaza qilish.
g) O’lka tarixiga oid (tarixiy, obidalar, kimlar yashagan, iqtisodiy boyligi, san’ati
va kelajak rejalar) ma’lumotlar.
e) Kindik qoni to’kilgan joyning tuprog’i aziz hissini singdirish.
2. Turmush madaniyati
a) SHarqona oila.
b) Ota-ona mehri, ularning borligidan fahrlanish.
v) Oilada sharqona urf-odatlar, an’analar qonun va qoilalarga amal qilish.
g) Qariyalar tarixini o’rganish, ularning yaxshi fazilatlari bilan chuqurlashish va
g’amxo’rlik qilish.
18

d) Turmush va bozor iqtisodiga sharqona munosabat uyg’otish.
e) Jismoniy barkamollik va sport.
3. O’zbek tilining sofligi – xalq iftixori
a) Har bir millatni ona tili va unga mehrli milliy g’ururini gul tojisi ekanligi
(xalqning maqol, rivoyat, hikoyatlaridan foydalanish).
b) O’zbek tilnning tarixi, rivoji.
v) O’zbek tilining istiqboli.
g) «Til bilgan elni biladi» (dunyo tillarining mohiyati haqida).
d) Millatlararo totuvlik.
4. O’zbek milliy urf odat, rasm-rusumlar va marosimlar
a) Oilaviy urf-odatlar.
b) Rasm-rusmlar va ularning tarixi.
v) Marosimlar ularning turlari, tarixi va mazmuii.
III-IV- sinf o’quvchilari uchun Vatan g’ururi kamolot
mulkiniig asosi:
a) O’zbekiston hududi va uning tarixi haqida ma’lumot.
b) O’zbekiston o’tmishdagi podshox va xonlar, ulardagi sifatlar.
v) O’zbekiston tabiati, hayvonoti va o’simlik olami.
g) O’tmish va mustaqil O’zbekiston.
d) Butun dunyo o’zbeklari nima bilan faxrlanishlari.
e) O’zbekiston madhiyasida milliy g’urur.
Turmush madaniyati:
a) Oilaning iqtisodi ildizi, uni boshqarishda oila a’zolarining hamjihatligi. Byudjet
taqsimoti.
b) Oilaviy an’analar va unga nisbatan sadoqat hissi.
v) Oilaviy marosimlar. Oilaning har bir a’zosining o’rni va burchi.
g) Oila istiqboliga xiyonat qilmaslik.
d) Oila a’zolarining burchi.
e) Zamonaviy oilaning shakli, ma’naviy go’zalligi. SHarqona oila jihozi. j)Sog’lom
19

tan. Sport xonadon ko’rki.
O’zbek tili sofligi xalq iftixori:
a) Tilning tarixini o’rganish. Dastlabki turkiy tilda yozilgan asarlarni o’rganish
(Mahmud Qoshg’ariy, Alisher Navoiy).
b) Tilshunos olimlar bilan uchrashuv.
v) Sof o’zbek tili sirlari, til o’rganish haqida donolar hikmatlari.
g) SHarqona o’qishning ohangdorligi haqida ma’lumot berish.
d) SHarqshunoslik va til-adabiyotlar ilm maskanlariga tashrif buyurish.
Milliy urf-odatlari, rasm-rusmlar va marosimlar:
a) Milliy urf-odatlari kelib chiqish tarixi, unga amal qilishning ijobiy tomonlari.
b) Xalq folьklor va yodgorliklarida rasm-rusum, irim-sirimlarni asoslab berilishi.
v) Turli millat xalqlarining urf-odatlari va ularga munosabat.
g) Ajdodlarimizning kiyinishi, yurish-turishiga o’zbekona munosabat bildirish.
Hozirgi zamon talablari-chi? To’g’rimi?
San’at va madaniyati me’morchiligi:
a) San’atning sharqona ko’rinishlari. Ajdodlarimiz san’ati tarixi.
b) San’at ustalari (o’tmish va hozir).
v) San’at maskanlari va uning turlari. san’atga munosabat.
d) Milliy san’atning kelajagi.
e) Me’morchilik tarixi. Madaniy me’morchilik koshonalariga sayohat va uni
o’rganish.
yo) Qo’li gul ustoz va shogirdlar hayoti va kelajagi.
z) Me’morchilik ko’rinishlari (tanlab o’rganish).
Bobolardan bolalarga nasihat va pandlar:
a) O’zbek xalqining qadimiy yodgorliklari.
b) A.Yassaviy, Bahovuddin Naqshbandiy, G’azzoliy, Haziniylar ijodiyotida odob-
axloq masalalari.
v) O’zbek shoiralarining pandlari. Zebiniso, Zavqiy, Nodira, Anbar Otin.
g) Zamonaviy shoir va shoiralar. Uchrashuv va kechalar tashkil qilish. Ularning
ijodiyotiga tashabbus qilishga undash.
20

O’zbekona insoniy, yuksak axloqiy sifatlar
a) Allomalarning o’g’il va qizlarga aytgan nasihatlari.
b) Qizlik iffati, hayosi, g’ururi.
v) Oila va jamoat mehnatiga to’g’ri munosabatda bo’lish.
g) Inson go’zalligini anglatuvchi belgilar.
d) «Yaxshilik» va «yomonlik»ni keltiruvchi hasob, uning sabablari, obro’
qozonish oson ish-mi?
e) Sayoq yurgan tayoq yer.
yo) Bozor qilish odobi.
j) Tabiat go’zalligini saqlash.
O’quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o’zlashtirish va
bilim sifatini oshirish ko’p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga
bog’liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar
hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to’g’ri
shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot
ishlab chiqarish bilan bog’lanishiga zamin yaratadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning
vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish.
2. O’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni o’quvchilar
tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish.
3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda
o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko’rsatish.
4. Umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish.
5. O’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari
hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligini
21

uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi.
II.BOB.MAKTABDA TO'GARAK ISHLARIDA SINF RAXBARNING
FAOLIYATI VA TO'GARAK ISHLARINING O'QUVCHILAR
TARBIYASIGA BOG'LIQLIGI
2.1. Maktabdagi to'garak ishlarida sinf rahbarlarning faoliyati
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati
va munosabat vositasi hisoblanadi. CHunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot
idrok etiladi, qayta ishlanadi. SHu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. O’quvchilar
maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan muayyan munosabatga
kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. SHuning uchun ham o’quvchilarning
maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari
shunchalik munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali bo’ladi. Maktabdan
tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoadagi ishlarni o’rganadilar. Ijtimoiy
mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish mehnatiga qo’shiladilar. Jamoatchilik
fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari
faoliyatga quyidagilar kiradi:
1. Og’zaki ish usullari: majlislar, yig’inlar, ma’ruzalar, kutubxonalar,
konferentsiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.
2. Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport musobaqalari,
tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar ko’rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi.
Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar metodikasi
kursi bir-biriga bog’liq va uning davomiyligidir.
Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o’quvchilar turli
qo’llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni o’rganadilar,
o’z-o’zini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarini jalb etish
22

ko’nikmalarini egallaydilar.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh
xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga,
ilmiy markazlar bilan o’zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o’rinbosarining faoliyati, o’z ifodasini topgan xujjatlar ro’yxati, xalq ta’limi tomonidan
doimiy ravishda berilib boriladi.
«Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» kontseptsiyasi xalq vazirligi
tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ishlab chiqiladi.
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o’qituvchining yo’naltiruvchi ta’siri
ostidagi o’quvchilarning o’z-o’zini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan kabinetlarida,
kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida o’tkaziladigan mustaqil
mashg’ulotlar yetakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda
ta’limning moddiy bazasi: qo’shimcha va ma’lumotnoma adabiyotlari laboratoriya
uskunalari, ko’rgazmali qo’llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan
oqilona foydalanish ko’zda tutiladi. Ular o’z ichiga quyidagilarni oladi:
- darslik va qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini olgan,
nazariy bilimlarni o’zlashtirishni ta’minlovchi;
- tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyihalashni, maketlar,
modellar va hokazolarni tayyorlashni olgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlar sistemasi
maqsadga muvofiqdir.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar metodikasi fani va bo’limiga sinf
rahbarlarining ishlari, maktab ma’muriyatining tarbiyaviy ishlari kiritiladi. Bunda
o’qituvchilarning o’quvchilar bilan muomilasi, adolatli bo’lishi, ta’sir ko’rsata olishi
kerak.
O’quvchi yoshlarni hozirgi zamon ma’naviyati bilan ongini sug’orish, ya’ni
singdirish kerak. O’quvchilarni qadriyatlarimiz asosida urf-an’analarimiz asosida
tarbiyalash har bir o’qituvchining vazifasi.
O’quvchi atrofini o’rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o’kituvchilar,
23

maktabning muhiti, o’quvchilar tarbiyasini to’g’ri, ongli ravishda o’rganish va qabul
qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi
mumkin:
To’garak turlari:
1. Fan to’garaklari.
2. Mohir qo’llar.
3. Duradgorlik.
4. Sport musobaqalari.
5. Badiiy havaskorlik.
Ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida
to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma’naviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning
boy, milliy ma’naviy an’analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan
samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy-axlooqiy tarbiyalashda erkin
fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun
imkoniyat yaratishdir. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi pedagogik talablar
mavjud:
Maktabdan tashqari ta’lim muassasalarining to’garak qatnashchilari ongida
yuksak ma’naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo’lishi kerak. To’garak
qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so’nggi yutuqlaridan xabardor
qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish o’rin
tutadi. To’garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bo’lishi, ular
davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilish kerak. Maktabdan
tashqari ta’lim o’qishlariga, hohishlariga asoslangan holda darsdan bo’sh vaqtlarda
o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va quyidagi yo’nalishlar bo’yicha to’garak
qatnashchilariga talablar qo’yilishi kerak:
1. Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi;
2. Estetik ta’lim;
3. Sayyohli yo’nalishi bo’yicha to’garaklarga qatnashish.
24

4. Ekologik ta’lim yo’nalishi bo’yicha to’garaklar;
5. O’quvchilarni ma’naviy axloqiy yo’nalishi bo’yicha;
6. Xuquqiy ta’lim yo’nalishi bo’yicha;
7. Texnik ijodkorlik yo’nalishi bo’yicha;
8. Istiqlol bolalari va iste’dodli yoshlar;
9. Iqtisodiy ta’lim.
O’quvchilarning mustaqilligi turli darajada bo’lganida mustaqil tayyorgarlik
amalga oshirilish mumkinligini hisobga olish muhimdir, albatta bu esa ular shaxsining
shakllanishiga shubhasiz ta’sir ko’rsatadi. Ayrim o’quvchilarning ishdagi faol va
mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki o’quvchilarning
o’zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo’llarini ancha yaxshi
tushunadilar.
Bolalar tarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu yerda tarbiyachining aralashuvi
maqbul emas. CHunki bunday holat bolalarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini
shakllantirishda eng katta imkoniyatga egadir.
O’quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o’z ishini tarbiyalashning fikri va bahosiga
bog’liq qilib qo’ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish qiziqish va
ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida ishonchsizlik
jihatlari mavjud bo’ladi.
3. Sinf rahbarining rahbarligi va nazorati ostida harakat qiladigan o’quvchilar
toifasida majburiy ijro etish holati paydo bo’ladi. Bunda o’quvchilar ishga unchalik
qiziqish bildirmaydilar. Ular ko’pincha sinf rahbarining yordamini so’rab murojaat
qiladilar, kuchli o’quvchilarning qo’llab-quvvatlashidan foydalanishga intiladilar, agar
bunday qo’llab-quvvvatlash bo’lmasa, ishni davom ettirishga irodalarini ishga
solmaydilar. Bunday o’quvchilarda tashqaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish
odati mustahkamlanadi. Agar bunday holat barqaror bo’lib qolsa, u o’quvchining faqat
aqli emas, shu bilan birga ma’naviy rivojlanishiga ham to’sqinlik qilishi mumkin.
Maktabda va sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni bir-biriga hurmati, axloqiy
sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o’quvchilarning bir-biriga bo’lgan
muomala madaniyati ham shakllanadi. O’quvchi o’qituvchiga taqlid asosida yoki
25

do’stlari orasida o’rgangan tarbiyasi muomilasiga ta’sir qilish mumkin. O’qituvchi
o’quvchilar orasida muomala-madaniyatni shakllantirish uchun avvalambor
o’quvchining o’ziga bo’lgan muomalasini etiborini o’rganishi kerak.
O’quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o’qituvchi talabiga ham
javob berishi lozim. O’qituvchi talablariga:
1. Darslarga to’liq qatnashish.
2. O’quv qurollari bilan ta’minlanganligi.
3. O’qituvchini diqqat bilan eshitish.
4. Topshiriqlarni o’z vaqtida bajarish.
5. Tashkiliy ishlarga faol qatnashish.
6. Sinf intizomiga rioya qilish.
7. Tozalikka rioya qilish.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy
ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashirishga intilayotgan
o’quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo’lishiga yo’l qo’yib
bo’lmaydi, aks holda o’quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo
bo’ladi, bu esa ularni mehnatdagi tashqi faollikni yo’qqa chiqaradi.
Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o’quvchilarning hatti-harakatlari
oldindan juda qattiq tartibga solib qo’yilganligi xususida e’tirozlar bildirilmoqda.
Mustaqillikni tarbiyalash vazifasi qo’yilmagan, bolaning har bir qadami
pedagogning irodasiga bo’ysungan joylarida ana shunday holat mavjuddir. Xuddi
shuning uchun mustaqil tayyorgarlik samaradorligi, o’kuvchilarning mustaqilligini
rivojlantirish to’g’risida g’amxo’rlik qiladigan o’qituvchi, sinf rahbari o’quvchilarga
ta’sir ko’rsatish vositalarini puxta o’ylab tanlaydilar, ularning ishlashi uchun oqilona
shart-sharoit yaratishga intiladilar.
Maktab o’quvchilarining mustaqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik shunday
qurilish kerakki, u o’quvchilarni charchatib qo’ymasin, doim bir xil tusda bo’lmasin,
yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch-g’ayratini sarflashni talab
qilmaydigan bo’lmasin.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazishda tarbiyachi eng
26

muhim vazifa o’quvchilarni o’quv vazifalarini hal etishga o’rgatishdan, buning uchun
harakat usullarini to’g’ri tanlashdan, o’z hatti-harakatlariga rahbarlikni faoliyatini
nazorat qilishdan, mustaqil ish ko’nikmalarini boshqa muhim xayotiy vaziyatlarga
o’tkazishdan kelib chiqishdan lozim ekanligini nazarda tutish lozim. Bunda mustaqillik
mazmuniga fikrlash faoliyatining mustaqilligi, intizom, uyushqoqlik va o’z-o’zini
nazorat qilish kabi to’rt tarkibiy qismi kirishini hisobga olish muhimdir.
Mazkur jihatlarni shakllantirish ustidan nazoratni amalga oshirish sinfdan tashqari
ishlarga rahbarlik qilayotgan o’qituvchining muhim va murakkab vazifalaridan biridir.
Buning uchun o’quvchi faoliyati natijalarini hisobga olishni va bu jarayonni tahlil
etishni uyushtirish zarur. O’qituvchi sinf-dars faoliyati uchun xos bo’lgan shakllarni
istisno etib, nazorat qilishning bir qancha usullarini qo’llashi mumkin. Eng kuchli va
qobiliyatli o’quvchilarga homaki yozuv bilan ishlash xuquqi beriladi. Unda qoida
ko’rsatiladi, bu qoidani tasdiqlovchi misollar keltiriladi, o’quv vazifasi qayd etiladi.
Yozuv juda qisqa bo’ladi, lekin u o’quvchining fikrlashi qanday borganligini
ko’rsatadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o’quvchilarni ayrim ko’nikmalarga
o’rgatishni nazorat vositasi deb hisoblash kerak. O’z-o’zini tekshirish, o’zaro tekshirish
usullariga o’rgatish o’qituvchining o’quvchilar bilan shunday aloqasini talab etadiki,
bunda ularning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo’ladi. O’quvchilarning o’zlari harakatni
taklif etadilar vash u bilan pedagogga mo’ayyan ma’lumot beradilar. Sinf rahbari
ishida o’quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi, chunki
jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning yetakchi tamoyilidir. Bolalar jamoasini
shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to’la ishlab chiqilgan. Bu metodikaning
umumiy asoslari pedagogika kurslarida bayon etilgan jamoa va jamoada shaxsni
tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish
metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar
qo’yish, faollarni tarbiyalash, o’quv-mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy
faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog’lom jamoatchilik fikrini shakllantirish,
ijobiy an’analarni yaratish va ko’paytirish.
Ta’riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun
27

qo’llanma hisoblanadi.
4. O’rta umumta’lim maktablarida sinfda va maktabdan tashqari ishlarda sinf
rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi.
Sinfda va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar xayotidagi
tarbiyaviy faoliyatni to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi to’g’ri shakllanishiga va axloqiy
kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan
bog’lanishaga zamin yaratadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchining
vazifalari ham ko’p qirralidir.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifalariga
quyidagilar kiradi: Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga
oshirish.
O’quvchilarni maktabdan va sinfdan tashqari ko’p qirrali ishlarni pedagogik
jamoa, o’quvchilar, tashkilotlar, sinf faollari yordamida yo’lga ko’yish. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o’qituvchilar,
sinf rahbarlari, ota-onalar o’quvchilar, tashkilotchilar sinf faollariga yordam ko’rsatish.
Umummaktab va maktablararo tarbiyaviy tadbirlarga qatnashish. O’quvchilarning
bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik
kuchidan keng foydalanish.
Bu borada tashkilotchilar faolligini 3 ta asosiy tomonini ko’rish mumkin:
tashkilotchilik, umumiy va ma’muriy.
Bular o’zaro uzviy bog’langan bo’ladi. Tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir
qator ishlarni kiritish mumkin:
1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish;
2. Tarbiyaviy ishlarni maqsad va vazifalarini aniqlash.
3. Tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni
hamda shakl usullarini aniqlash.
4. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni guruhlashtirish boshqaruvchi
shaxslarni aniqlash.
SHular asosida yangi bilimlarni hosil qiladi. O’quvchilar maktabdan tashqari
28

ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayan munosabatga kirishadilar. Turli
vaziyatlarga duch keladilar. SHuning uchun ham maktabdan tashqari faoliyatlari
qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy bo’ladi. Maktab
tashqaridagi ishlarda o’quvchilar jamoadagi ishlarini o’rganadilar.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning ma’naviy-ma’rifiy
ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari o’z ishini reja asosida olib boradi va uning
bajarilishini ham nazorat qilib boradi. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning
umumiy rejasi, o’qituvchilar, sinf rahbarlari, yetakchi ota-onalar qo’mitasi, ish rejalari
ishini ham e’tiborga olishi kerak.
Ish reja maktab direktorii tomonidan tasdiqlangan. Ish rejasida boalalarning yosh
xususiyatlariga maktabning joylashgan shart-sharoitiga, ijodiy birlashmalariga ilmiy
markazlar bilan o’zaro tarqalgan aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o’rinbosarining faoliyati o’z ifodasini topgan hujjatlar ro’yxati xalq ta’limi vazirligi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi. A. Jo’raevning «Tarbiyaviy darslarni
o’tish» risolasida mustaqillik g’oyasi bilan bog’langan tarbiyaviy tadbirlardan
qoidalarga asoslangan qonunlar belgilangan. Ijodkor rahbar hamda ilg’or o’qituvchi
tarbiyachilar o’z faoliyatlar ijarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi
tamoyillarni asos qilib oladilar:
-tarbiyaviy tadbirlarni o’tkazish;
-ma’naviyatni yosh avlod ongiga singdirish e’tiqodga aylantirishdan iborat
ekanligi;
-tarbiya jarayoni milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lab bola qalbiga va
ongiga ta’sir ko’rsatish;
-tarbiyaviy ishlarni o’quvchilar jamoasi jipslashtiruvchi omillar bilan boyitib
tarbiyaning ta’lim bilan uzviyligini ta’minlash;
-tarbiyaviy jarayonda bolalarni tarbiyalash darajasini aniqlash va ijobiy
tomonlarini o’stirish;
-bola shaxsiga hurmat va talabchanlik;
-bolalarning yosh va ruhiy holatini hisobga olish;
-tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tomonlari barkamol insonni tarbiyalashda keng
29

imkoniyatlarga ega bo’lib, uni qay darajada olib borish sinf rahbari va tarbiyachining
pedagogik mohiyatiga bog’liq.
Sinf rahbarining o’quvchilarga nisbatan mehr va muhabbat, pedagogik jamoasiga
va ota-onalarga nisbatan talabchan bo’lgan holda ish tutishda va muntazam o’z ustida
ishlab, sabr-bardoshli, o’z fikrlarini puxta bayon qilib, o’zgalarni o’ziga jalb qila
oladigan xislatlarni o’ziga mujassamlaydi.
Davlat va hukumatimiz tomonidan qabul qilingan barcha hujjatlar mohiyatini,
Prezident asarlarini yaxshi bilishi, uni o’quvchi-yoshlar orasida targ’ib eta olishi, xalq
pedagogikasi an’analarini, o’zbek xalqi milliy urf-odatlari, qadriyatlari, allomalari
o’gitlarini yaxshi bilishlari lozim.
– Mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatini yaxshi bilishi va doimo uni o’z
faoliyatida hisobga olishi, tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning ilmiy asoslari hamda
yangicha usul va metodlarini yaxshi bilishi;
– radio, televidenie va ommaviy axborotning boshqa vositalari orqali berilgan eng
so’nggi yangiliklardan boxabar bo’lishi hamda ularning mohiyatini o’quvchilarga
yetkaza olishi;
– sinfdan tashqari tadbirlarni tayyorlash va o’tkaza bilishi;
– tuman, shahar, viloyat, respublika miqyosida o’tkaziladigan tadbirlarda ishtirok
etishi;
– maktabda o’quvchilar bilan tarbiyaviy ishlarni olib borayotganlarga metodik
tavsiyalar berib borishi;
– muntazam ravishda o’z malakasini oshirib turishi, o’z sohasi bo’yicha
o’tkaziladigan seminarlarda ishtirok etish.
Fuqarolik faoliyati o’z davlati oldidagi huquq va burchlarini tan olishni, jamiyat
belgilagan yashash va axloq me’yorlariga ongli rioya etishni, mehnat va jamoada
faollikni, ma’naviy yetuklikni barqaror etadi:
– islohotlarning taqdiri va samarasi uchun javobgar, yurtimizning ertangi kuni va
istiqboli uchun fidoyi shaxslarni shakllantirish borasida ustuvor davlat siyosati
yurituvchi;
– siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni davlatning ichki va xalqaro siyosatini
30

tushunish va idrok qilish. Vatanparvarlik va baynalmilallikni his etish, ijtimoiy siyosiy
hayotda faol qatnashishga shay turish;
– xalq, davlat oldidagi fuqarolik burchi, ya’ni qonunchilik tamoyillarini, o’zining
Vatan, mahalla, oila oddidagi huquq va burchlarini bilishi, ularga qat’iy amal qilishi.
Qonunchilikning buzilishiga murosasiz munosabatda bo’lish;
Tarbiya jarayonining mohiyatini chuqur bilib, uni tashkil etishda tashabbus
ko’rsatish, ishbilarmonlik va epchillik, barcha yangi va ilg’or narsalarni amalda
samarali qo’llay bilish maktab o’quvchisi shaxsini rivojlantirish jarayoniga rahbarlik
qilish printsiplaridan biridir.
Samarali sinf rahbarlik uslubini maktab hayoti va faoliyatiga tatbiq, etishishshg
namunasi bo’lgan kollegial va yakka rahbarlikning birga qo’shib olib borilishi bolalar
takdiri, ularning tarbiyasiga pedagoglar jamoasi javobgarligini va direktorning shaxsiy
javobgarligini ta’minlaydi.
Sinf rahbarlikning zarur printsipi rejalilik bo’lib, uning yordamida pedagogik
ta’sirlar tizimi va tarbiyaviy ishda izchillikka erishiladi. Rejalilik sinf rahbariga
tarbiyaning barcha masalalarini aniq amalga oshirish istiqbollarini namoyon qiladi.
Mazkur ta’limotga asosan maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish va uning
amalga oshirilishiga rahbarlik hamda nazoratni uyushtirib borish maktab ichki
boshqaruv tizimida muhim ahamiyat kasb etadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning umummaktab rejasini ma’naviy va
ma’rifat bo’yicha direktor o’rinbosari rahbarligida, sinf rahbarlari, metodik
birlashmasi, tajribali o’qituvchilar, maktab kutubxonasi, o’quvchi-yoshlar tashkiloti,
o’quvchilar uyushmasi, ota-onalar komiteti hamda to’garak rahbarlarining faol
ishtirokida tuzish hamda uni maktabning yig’ilishida muhokamadan o’tkazib tasdiqlash
maqsadga muvofiqdir.
Maktabning tarbiyaviy jarayoniga rahbarlik qilishda direktor boshlang’ich va
o’quv sinflar tarbiyaviy ishida izchillikka rioya qilishga alohida e’tibor beradi, bu bilan
ta’lim jarayonida ham, shuningdek, darsdan tashqari vaqtda ham tarbiyaning
uzluksizlik va pritsipini amalga oshiradi.
31

Rejalashtirishga qo’yiladigan talablar.
Sinf rahbarining tarbiyaviy ish rejasi bu majburiy pedagogik hujjatdir. Ish reja
choraklik, yarim va bir yillik tuzilishi mumkin. Hozirgi sharoitda tajribalarning
ko’rsatishiga binoan yarim yillik rejasidan foydalanish ancha samara bermoqda.
Rejalashtirishda quyidagilar nazarda tutilsa, uning samarasi oshadi:
1. Reja mahalliy sharoitga qarab, maktabning joylashagan o’rni, albatta,
o’quvchilarninrg saviyasi, yoshtga qarab mumkin qadar mos tuzilishi kerak.
2. Reja muayyan maqsadga qaratshshshi va real (aniq) bo’lishi zarur.
3. Bolalar va o’smirlar uyushmasi bilan kelishilishi lozim.
4. Rejada o’quvchilarning kuzgi, qishki, bahorgi va yozgi ta’tillarida qiladigan ishlari
aks etishi kerak.
5. O’tkaziladigan tadbirlarning bajaruvchi shaxslari, muddati va bajarilishi turi
aniq, ko’rsatilishi lozim.
6. Reja maktab direktori o’rinbosarlari tomonidan ko’rib, direktor tomonidan
tasdiqlanishi shart.
Rejalashtirishda sinf rahbarining pedagogik tayyorgarligi, tajriba va shaxsiy
xususiyatlari juda ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyaviy ish jarayonini endi boshlagan, kam tajribaga ega – sinf raxbari, odatda keng
qamrovli ish rejasini tuzsa, pedagog esa, chegaralangan reja bilan ishlashi mumkin.
Ammo har ikkala holda ham barcha sinf rahbarlarining tarbiyaviy rejasida tarbiyaviy
ish faoliyatining asosiy mazmuni hamda yo’nalishlari to’la aks ettirilmog’i darkor.
2.2. Maktabdagi to'garak ishlarining o'quvchilar tarbiyasiga bog'liqligi
Maktabda faoliyat olib borayotgan to’garak mashg’ulotlari shaxsning barkamol
kamol topishga, o’sib kelayotgan avlodning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va
rivojlantirishga, o’quvchilarga mehnatsevarlikni singdirishga, shuningdek, ularning
bo’sh vaqtidan oqilona foydalanishga yo’naltirilgan, uning asosiy vazifasi o’quvchi
yoshlarga qo’shimcha ta’lim va tarbiya berish bilan birga ularning bo’sh vaqtini
sermazmun o’tkazish, yoshlarning ongiga milliy g’oya va vatanparvarlik tuyg’ularini
32

singdirishdan iboratdir. Bundan tashqari, rahbar jamoada o‘z o‘rniga ega bo‘lib, u
bilimi, muomalasi, ilmiy dunyoqarashi, pedagogik xodimlar bilan o‘zaro munosabati,
maqsadga intilish, ijtimoiy xulq va boshqalarda namuna bo‘lishi zarur. Bundan
jamoaning a’zosi o‘ziga xos ta’sirlanadi. Rahbar boshqaruv faoliyatida o‘zaro
ta’sirning ikki yo‘nalishi — pedagogik jamoaga jamoaning pedagogik ta’sirini va bu
o‘zaro ta’sir har qanday holatda ijobiy bo‘lishini ta’minlashi zarur. Pedagogning
jamoaga ta’siri uning orttirgan obro‘si, bilimi, dunyoqarashi, o‘zi tanlagan kasbga
qiziqishi va qobilyati, o‘z fanini puxta bilishi, jamoa bilan munosabati, o‘z ustida
ishlashi tashkilotchilik qobiliyati va tashabbuskorligi singari ko‘rinishlarda namoyon
bo‘ladi. Masalan, obro‘ga ega bo‘lgan mutaxassis shaxslararo munosabatlarda yuqori
mavqega ega bo‘ladi, jamoada uning fikr-mulohazalari qadrlanadi, undan fikr,
mulohaza so‘raladi. Ammo obro‘ orttirishda shaxsiy sifatlarning o‘zigina yetarli
bo‘lmay, u yoki bu mutaxassis haqidagi jamoatchilik fikri ham rol o‘ynaydi. Bu esa
jamoaning pedagogga bo‘lgan ta’siridir. Ya’ni jamoa pedagogning ayrim sa’y-
harakatlarini rad etishi, qabul qilmasligi yoki aksincha, unga intilishi mumkin.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, jamoa bilan mutaxassisning ta’siri ikki xil, ya’ni ijobiy
va salbiy bo‘lishi mumkin. Bunda rahbarning roli yaqqol namoyon bo‘ladi. Ijobiy
ta’sirni vujudga keltirishda rahbar pedagogik jamoa va ta’lim muassasasining
manfaatlari bir-biriga mos kelishini istagan holda, xodimlarining muvaffaqiyat va
kayfiyatlari bilan qiziqish, tabassum bilan muomala qilish, xodimlarga hurmat bilan
murojaat qilish, har qanday vaziyatda ham ularning shaxsiyatiga tegmaslik, ularning
kamchiliklarini aytganda, albatta, ularning muvaffaqqiyatini ham e’tirof etish kabi eng
maqbul uslublarni o‘z faoliyatiga tatbiq etishi zarur.
Fuqarolik faoliyati o’z davlati oldidagi huquq va burchlarini tan olishni, jamiyatda
belgilagan yashash sharoitiga va axloq me’yorlariga ongli rioya etishni, mehnat va
jamoada faollikni, ma’naviy yetuklikni barqaror etadi:
– islohotlarning taqdiri va samarasi uchun javobgar, yurtimizning ertangi kuni va
istiqboli uchun fidoyi shaxslarni shakllantirish borasida ustuvor davlat siyosati
yurituvchi;
– siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni davlatning ichki va xalqaro siyosatini
33

tushunish va idrok qilish. Vatanparvarlik va baynalmilallikni his etish, ijtimoiy siyosiy
hayotda faol qatnashishga shay turish;
– xalq, davlat oldidagi fuqarolik burchi, ya’ni qonunchilik tamoyillarini, o’zining
Vatan, mahalla, oila oddidagi huquq va burchlarini bilishi, ularga qat’iy amal qilishi.
Qonunchilikning buzilishiga murosasiz munosabatda bo’lish;
Jamoat tashkilotlari o’quvchilar bilan darsdan tashqari vaqtlarda olib boriladigan
xilma-xil mashg’ulotlarni o’qituvchilar yordamida tashkil qiladilar. Sinfdan tashqari
ishlar o’z mazmuniga ko’ra juda xilma-xil: ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, ijtimoiy foydali,
badan tarbiya-sog’lomlashtirish ishlari bo’ladi. Sinfdan tashqari ishlar uch xil formada:
ommaviy, to’garak va individual formalarda tashkil qilinadi.
Ommaviy shakllar : Ertaliklar, maktab kechalari, bolalar bayramlari, ko’riklar,
quvnoqlar va topqirlar to’garagi, sayr, maktab muzeylari, bolalar ishlarining
ko’rgazmalari va hokazolar.
To’garak ishlari: maktabdagi har bir to’garak o’zining doimiy ish kunlari va
soatlarig ega bo’lishi lozim. To’garakda qat’iy intizom bo’lishi: to’garak a’zolari
mashg’ulotlariga kechikmasdan kelishlari, to’garak topshiriqlarini batartib bajarishlari,
to’garakning moddiy boyliklarini ehtiyot qilishlari kerak.
Sinfdan tashqari yakka tartibdagi ish : Har bir o’quvchi mayl va qobiliyatlarining
rivojlanishiga yordam beradi. Bu ishda sinfdan tashqari o’qish katta ahamiyatga ega.
Maktabda har bir sinf uchun sinfdan tashqari o’qish dasturi bor. O’quvchining nima
o’qiyotgani va o’qigan narsalarini qanday idrok qilayotganini o’qituvchi bilishi juda
muhim. SHuning uchun o’qituvchining sinfdan tashqari o’qishga rahbarligi eng yaxshi
kitoblarni targ’ib qilish va o’quvchilarda o’qilgan darsliklarni to’g’ri, chuqur idrok
etishni rivojlantirishdan iborat.
Individual topshiriqlarning turlari juda ko’p bo’lib, o’simliklar o’stirish, gullar,
svzvotlar yetishtirish ham ana shunday topshiriqlar jumlasiga kiradi. Individual
topshiriqlarda har bir o’quvchining imkoniyat va qiziqishlari hisobga olinsa, ular
bolalarning qobiliyatlari, iste’dodlarini o’stirishga yordam beradi.
O’qituvchi ta’lim jarayonida bolalarning madaniy ehtiyojlari va kamolot
darajalarini aniqlash bilan shug’ullanadi. Ularga muvofiq tarzda ayrim o’qituvchilar,
34

gruppa yoki butun sinf bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirish.
Sinfdan tashqari ishlar bolalarning yoshi va qiziqishlarini hisobga olgan holda,
ularni ihtiyoriy ravishda, aktiv va mustaqil qatnashishlari sharoitida tashkil qilinadi.
Tuman, shahar, o’lka va respublika hamda maktab o’quvchilari saroylari va uylari
– ancha keng tarqalgan maktabdan tashqari muassasalardir. Ular xalq maorifi organlari
rahbarligi ostida ishlaydilar.
Maktabdan tashqari mussasa bolalar kutubxonasining ishi diqqatga sazovor.
Bolalar kutubxonalari maktablarning I-VIII sinflari o’quvchilariga, shuningdek,
maktabgacha tarbiya yoshidagi kitob o’qiy oladigan bolalarga xizmat ko’rsatadi.
Kutubxonaning butun ishi bolalarga yaxshi tarbiya berishga, fan asoslarini o’rganishda
o’quvchilarga yordamlashishga, bolalarda o’qish madaniyatini tarbiyalashga, mustaqil
ravishda bilim olish malakalarini hosil qilish va mustahkamlashga qaratilgan.
Ko’pgina maktabdan tashqari muassasalarning ishlari misolida, maktabdan
tashqari muassasalar o’quvchilar bilan olib boriladigan t’lim-tarbiya ishida maktab va
oilaga jiddiy yordam bermoqdalar degan xulosaga kelish mumkin. O’qituvchi muayyan
aholi yashaydigan joyda maktabda qanday muassasalar borligini bilib, ular bilan
hamkorlikda qilinadigan ishni yo’lga qo’yadi, o’quvchilarning qiziqishlarini hisobga
olgan holda, ularni to’garaklarga yo’llaydi. Maktab bolalalari bilan olib boriladigan
tarbiyaviy ishni rejalashtirishda maktabdan tashqari muassasalardan olishi mumkin
bo’lgan yordamni ham nazarda tutadi. Maktabning tarbiyaviy ish rejasini bolalar
muassasalarining rejasiga moslashtirish zarur. Maktab tarbiyaviy ish rejasini
o’quvchilar bilan sinfdan va maktabdan tashqarida olib boriladigan ishlarning forma va
metodlarini, ularni oqilona yo’lga qo’yishni o’z ichiga oladi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar tashkilotchisi, maktab tarbiyaviy ishining
umumiy rejasini tuzadi hamda o’quvchilarga har tomonlama tarbiya berishda maktab
o’qituvchilari, maktabdan tashqari muassasalar hamda maktabni otaliqqa olgan
tashkilotlarning ishlarini bir-biriga muvofiqlashtiradi.
35

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, zamonaviy maktabni boshqarish murakkab, ko‘p
komponentli tashkiliy tuzilishlarga ega bo‘lib, bunda asosiy maqsadga, ya’ni
o‘quvchilarni hayotga tayyorlash, ularni mehnatga va murakkab ijtimoiy shart-
sharoitlarga mustaqil ravishda tezroq moslashishlarini ta’minlashga erishishda ta’lim
muassasasidagi barcha subyektlarning sa’y harakatlarini shu maqsad yo‘lida
birlashtirish, o‘zaro hamkorlik muhitini yaratish muhimdir. Maktabda to‘garak ishlarini
tashkil etish „Barkamol avlod“ bolalar markazlari xalq ta’limi tizimining tarkibiy qismi
bo‘lib, asosiy vazifasi o‘quvchi-yoshlarning maktabdan va sinfdan tashqari bo‘sh
vaqtlarini mazmunli tashkil etish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyalarini singdirish,
ajdodlarimizning necha ming yillik madaniy merosini bugungi kun yutuqlari bilan
boyitib, o‘sib kelayotgan yosh avlodga yetkazishdan iborat. Maktabdan tashqari
ta’limni milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz, hududiy o‘ziga xoslik asosida tashkil
etib, hozirgi zamon talablari darajasida isloh qilish davr talabiga aylandi. Maktabdan
tashqari ta’lim muassasalari uchun ishlab chiqilgan davlat talablari ilmiy va hayotiy
jihatdan asoslangan bo‘lib, „Barkamol avlod“ bolalar markazlarining ta’lim-tarbiyaviy
mazmuni va uni o‘zlashtirish darajasining zaruriy quyi chegarasini belgilaydi hamda
baholash mezonlarini aniqlab beradi . Kadrlar tayyorlash milliy dasturida „Madaniy-
estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda maktabdan tashqari davlat va
nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish“ zarurligi ta’kidlangan. Ta’lim sifatini
yaxshilash, tuzilmasi va mazmun-mundarijasini takomillashtirish maktabdan tashqari
ta’lim muassasalari faoliyatini belgilaydi. Bola sog‘lom va har tomonlama barkamol
bo‘lib voyaga yetishi uchun uning qalbida o‘qishga intilish hissini o‘stirish, ongida
kasb-hunar va mehnat ko‘nikmalarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni, yuksak
ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, Vatani va xalqiga nisbatan sadoqatni shakllantirish,
atrof-muhitga mehr-muhabbatni tarbiyalash lozim. Bola o‘zi o‘rganayotgan hunarning
jamiyatdagi o‘rnini chuqur anglashi lozim. Ustozlar an’anasini davom ettirish,
mehnatsevarlik fazilatlari, aqlli va tadbirkor bo‘lish, halol mehnat qilish hissi bolada
ilk mashg‘ulotdan boshlaboq shakllana borishi kerak.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1. l.A.Karimov. O`zbekiston: o`z istiqlol va taraqqiyot yo`ll. T., "O`zbekiston", l992.
2. l.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. - T.,"O`zbekiston", l995.
3. A.Jo`raev. Tarbiyaviy darslarni o`tish. -T., "O`qituvchi",l994.
4. A.K.Munavvarov. Oila pedagogikasi. - T., "O`qituvchi",l994.
5. UMahkamov. Axloq-odob saboqlari. - T., "Fan", l994.
6. M.Xaydarov. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilaraing mehnat tarbiyasida xalq
an'analaridan foydalanish. - T.,"Yozuvchi", l995.
7. O . To`raeva. Odobnoma. - T., " O `qituvchi", l995.
8. J.Yo`ldoshev. Ta'limimiz istiqloli yo`lida. - T., "Sharq",l996.
9. Z.Qo`ziev. Sinf rahbari ishini tashkil etish va rejalashtirish. -T., l997.
10. MJmomova. Oilada bolalarning ma'naviy-axloqiy tarbiyasi -T., l999.
11. J.Yo`ldoshev. O`quvchi rha'naviyajini shakllantirish. - T.,«Sharq», 2000.
12. R.Mavlonova, O.To`raeva, K.Xoliqberdiev. Pedagogika. -T., "O`qituvchi", 2002.
Elektron resurslar
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Termiz
2. https://www.google.com
3. www.ziyonet.uz
37

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish