Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematikani tashkil etishning o'ziga xosligi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	43.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shahboz Rajabboyev

Ro'yxatga olish sanasi 28 Fevral 2024

11 Sotish

Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematikani tashkil etishning o'ziga xosligi

Sotib olish

MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA MATEMATIKANI
TASHKIL ETISHNING O'ZIGA XOSLIGI
Mundarija
KIRISH ...................................................................................................................... 2
I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA MATEMATIK
TA'LIMNING NAZARIY ASOSLARI .................................................................... 3
1.1 Matematik ta'limning tarixi va rivojlanishi ......................................................................................... 3
1.2 Matematik ta'limning mazmuni va strukturasi ................................................................................ 10
II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA MATEMATIK
TA'LIMNI TASHKIL ETISHNING AMALIY JIHATLARI ................................. 12
2.1 MTMlarda matematika o‘qitishning usullari .................................................................................... 12
2.2 MTMlarda matematika o‘qitishning texnologiyalari ........................................................................ 22
Xulosa ...................................................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .......................................................................... 27

KIRISH
Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan vazirliklar tarkibidan
Maktabgacha ta’lim vazirligining ajralib chiqishi asnosida sohada ko‘plab hal
qilinishi zarur bo‘lgan masalalar belgilab berildi. Ushbu masalalar qonunchilik
asosida qabul qilinayotgan qaror va qonunlar asosida ijroga yo‘naltirilib
borilmoqda. Maktabgacha ta’lim vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi PF-5198-sonli Qarori asosida 2017 yilning 30 sentabrida tashkil
qilindi. Vazirlik tomonidan O‘zbekistonda birinchi marta MTTlarga mavzuli
rejalashtirilgan ta’lim dasturi tarqatildi. Ta’lim jarayoniga endi kirib kelayotgan
bolalar har tomonlama qo‘llab-quvatlash tamoyili asosida ishlab chiqilgan yangi
dastur “Ilk qadam” deb nomlandi.
Mazkur davlat dasturi barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarining davlat
o‘quv dasturi sifatida 2018 yildan buyon amaliyotga joriy qilinib kelinmoqda.
Dastur bolani kompetensiyaviy yondashuv asosida maktabga tayyorlashni ko‘zda
tutib, ular umumiy va rivojlanish sohalari kompetensiyalari sifatida bola shaxsini
hayotga tayyorlash, unda ijtimoiylashuv ko‘nikmalarini shakllantirishda tayanch
manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 16 dekabr kuni “Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to‘g‘risida”gi Qonunining imzolanishi navbatdagi muhim qadamlardan bo‘ldi.
Qonun bilan maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari, maktabgacha ta’lim va tarbiya olishga doir davlat kafolatlari aniq
belgilab berildi.[1]
Vazirlar mahkamasining 2020 yil 22 dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va
tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 802-sonli qarori bo‘yicha
tarbiyalanuvchilarga ta’lim-tarbiya berish bugungi kunda barcha maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida yo‘lga qo‘yilgan. Davlat standartining maqsadi maktabgacha
ta’lim tizimini zamonaviy talablarga asoslangan holda tashkil etish, bolalarni

sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish hisoblanadi. Uning
vazifalari qatorida ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali ta’lim va tarbiya shakllari
hamda usullarini joriy etish hamda ta’lim-tarbiya jarayonining hajmiga,
mazmuniga va sifatiga doir majburiy minimum talablarni joriy etish va nazoratini
tashkil etish ham bor.
I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA MATEMATIK
TA'LIMNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Matematik ta'limning tarixi va rivojlanishi
Bolalarning intellektual ta’limi uchun dunyoni o‘qitish uchun zarur bo‘lgan
aqliy jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi matematik tasavvurlarni
o‘zlashtirish juda katta ahamiyatga ega.
Adabiyotlar tahlillari shuni ko‘rsatadiki, matematik tushunchalarni
rivojlantirish mahsulining yuqori darajadagi yangiligi, unga erishish jarayonining
o‘ziga xosligi va aqliy rivojlanishga sezilarli ta’sir ko‘rsatish bilan ifodalanadi.
Ayrim mualliflar bolaning turli fikrlashlari ularning oldida turgan yangi
muammolarni mustaqil yechishga, chuqur bilimlarni tez egallashga, qulay
imkoniyatga yengil o‘tishga undaydi, deb hisoblaydilar.
Psixolog olim P.Ya.Galperin va T.V.Taruntayevalar bolada matematik
tasavvurni shakllantirish ob’ektiv-hissiy faoliyatga asoslanishi kerak, natijada
bilimlarning butun hajmini o‘zlashtirish, hisoblash va o‘lchash qobiliyatlarini
mohirlik bilan tushunish, umumiy matematik tushunchalarga yo‘naltirish uchun
mustahkam, elementar asosni topish oson deb hisoblashadi.
Matematik o‘qitish metodikasi didaktik printsiplarga asoslangan: izchillik,
tizimlilik, individual yondashuv, bosqichma-bosqichlik. Bolalarga vazifalar ketma-
ketlik bilan beriladi, ular darsdan darsgacha murakkablashadi. Yangi mavzuga
o‘tishda, taqdim etilgan materiallar takrorlanadi, bu bolalar bilimlarini
chuqurlashtirish va diqqatlarini yangi ma’lumotlarga yo‘naltirishga imkon beradi
(EI Shcherbakova).

S.L.Rubinshteynning birinchilardan bo‘lib umumiy aqliy rivojlanish borasida
qilgan izlanishlari maqsadga muvofiqdir. U ruhshunoslikdagi faoliyat toifasini
ruhiy izlanishning obyekti hamda maqsadi qilib kiritdi va asosladi. Faoliyat
nazariyasi asosida S.L. Rubinshteyn faoliyat tushunchasini subyektdan obyektga
o‘tish deb kiritadi. S.L.Rubinshteyn faoliyatning ikkinchi bosqichini obyektdan
subyektga qarab borgan aloqadan iborat deb hisoblaydi.
“Faoliyat”, “harakat” tushunchalarining fundamental psixologik tushunchalari
A. N.Leontyev ishlarida yoritilgan. Faoliyat - subyektning bir-biriga bog‘langan
realligining o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi deb bilgan. A.N.Leontyev, reallikning bola
ongida aks ettirilishi - “ta’sir”ning natijasi bo‘lmay, o‘zaro tahsir, yahni bir-biriga
duch kelgan jarayonlarning natijasidir, deb hisoblaydi.
A. N. Leontyev va S.L. Rubinshteynning o‘qitish amaliyotidagi xulosalariga
qaraganda, matematik tushunchalarni shakllantirishda faoliyat shakllarining
ishlanmasi va ishlatilishi hamda ta’limdagi faoliyat tamoyillarining bir-biriga
ketma-ket o‘tkazilishi eng foydali va natijali yo‘nalishdir.
F.N.Blixer ko‘p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o‘stirish masalalari
ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni yozdi: «Bolalar bog‘chasi va nulevoy guruhda
matematika», «Didaktik o‘yinlar», «Birinchi sinfda qiziqarli o‘yinlar va
mashqlar», 1932, 1934, 1938, 1945, 1958-yillardagi tarbiya dasturlarining
matematikaga o‘rgatish bo‘limini ishlab chiqdi.
A.M. Leushina o‘zining butun hayotiy faoliyati davomida maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi,
Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog‘chada sanashga o‘rgatishga
tayyorlash temasi 1959-1961-yillardan boshlab bosilib chiqdi. «Bolalar
bog‘chasida sanoq mashg‘uloti» 1963-yilda bosilib chiqdi. Juda ko‘p maqolalari
«Дошкольная воспитания» jurnalida e’lon qilingan.
50-90 yillarda O‘zbekistondagi bolalar bog‘chalari elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo‘yicha ko‘pgina

pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan, H.U. Bikbayeva 1973-yildan boshlab,
rossiyalik pedagoglar, A.M. Leushina, A.A. Stolyar, L. S Metlinalarning ishlarini
ko‘rib chiqib, ularning hammasi bizning O‘zbekiston bolalar bog‘chalariga to‘g‘ri
kelmasligini isbotladi va yangi dastur yaratdi. Metodistlar X.I. Qosimova, Z.I
Ibrohimovalar bilan birgalikda 1995-yili «Maktabgacha yoshdagi bolalarda
matematik tasavvurlarni, shakllantirish» mavzusida O‘rta va Oliy pedagogika
bilim yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma tayyorlandi.
N.U. Bikbayeva X.I. Qosimovalar tomonidan respublikadagi pedagogika oliy
o‘quv yurtlari uchun «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar
matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasi» kursi bo‘yicha
dastur tayyorlandi.
M.Jumayev tomonidan “Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi va nazariyasi” 2007 yilda nashr etildi.
Rus olimlaridan Mihaylova А., Nosova E.D., Stolyar А. А., Polyakova М.
Y.I. Tixeyevalar o‘z ilmiy ishlarini taqdim etganlar.
“Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi asosida O‘zbekiston Respublikasining ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablarida
belgilangan elementar matematik malakalarni rivojlantirishning mazmuni
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida har bir bolada sodda matematik malakalarni
shakllantirishni ko‘zda tutadi.
Maktabgacha yoshdan bolalarda matematik bilimlarning yetarli bo‘lishiga
katta ahamiyat berish muhimdir. Chunki, inson hayoti davomida matematik hisob-
kitoblarga tez-tez duch keladi, ya’ni matematik bilimlar har qadamda kerak
bo‘ladi. Agar biz maktabgacha yoshdan bolalarni matematika olamiga turli
qiziqarli usullardan foydalangan holda olib kira olsak, matematik bilimlar bilan
yetarli darajada qurollantirsak, ular maktabda a’lo baholarga o‘qib, yuqori
natijalarga erishadilar, hayoti davomida xalqimiz uchun foydali kasbni tanlash va
chuqur egallashda qiynalmaydilar. Chunki qaysi kasbni olmaylik uni mahorat bilan

bajarishga albatta matematik bilimlar kerak bo‘ladi. Shu sababli turli ta’limiy
usullar, qiziqarli she’rlar, topishmoqlar orqali bolalarning yoshiga mos matematik
bilimlar berib borishga katta ahamiyat berish muhimdir.
Bolada bilish kompetensiyasining shakllanishi bu mantiqiy tafakkurning
shakllanishi bilan bog‘liq. Matematik tushunchalarni ilk yoshda shakllantirish
orqali kelajakda mantiqiy fikrlashi yuksak rivojlangan insonni tarbiyalashga
erishish mumkin.
Bugungi kunda bolalarda elementar matematik tushunchalarni
shakllantirishning dolzarb masalasi bu – qanday qilib predmetlar, voqealar, va
ko‘rinishlar o‘rtasidagi oddiy aloqalarni tushunish va ularni yaxlit bir butunlik
sifatida idrok qilishini hosil qiluvchi mukammal metodik usullarni ishlab
chiqishdir. Savodga o‘rgatishning ilg‘or usullarini tadbiq etish orqali sodda
matematik tushunchalar mohiyatini bola tasavvurida erta yosh bosqichlarida
samarali shakllantirish mumkin. Shuning uchun tadqiqotchilar hali hanuz ushbu
metodikalar yuzasidan tajriba-sinov ishlarini davom ettirmoqdalar.
Ilk matematik tushunchalarning qanchalik aniq va mukammal bo‘lishi,
bolalarda mantiqiy fikrlash, xulosa chiqarish jarayonlarining kuchli bo‘lishini
ta’minlaydi. Ya’ni matematika bolalarni mantiqiy fikrlashga - to‘g‘ri fikrlash,
to‘g‘ri fikrlardan to‘g‘ri xulosalar chiqarishga o‘rgatadi, shu bilan birga nutqning
takomillashuviga katta yordam beradi. Ilk matematik tushunchalar bolalarning
yoshiga mos tarzda qiziqarli qilib o‘rgatilsa, samarali natijalarga erishiladi.
Bolalarda umumiy bilimlar bilan birgalikda o‘ziga bo‘lgan ishonch, mustaqil
fikrlash, o‘z fikrini chiroyli ifoda eta olish kabi fazilatlar shakllanadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyani tarbiyachi amalga
oshiradi. U pedagogik jarayonda markaziy o‘rinni egallaydi. Shuning uchun
tarbiyachi o‘z sohasini chuqur bilishi, har xil metodik vositalarni yaxshi egallagan,
puxta pedagogik-psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lishi muhimdir. Maktabgacha
yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida ularga oddiy
matematik tushunchalarni o‘rgatibgina qolmay, ayni vaqtda bolalarning mantiqiy

tafakkurini o‘stirish, mustaqillik faoliyatini shakllantirish, maqsadga intilish,
topshirilgan vazifani ma’suliyat bilan bajarish, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga
erishish, qat’iyatlilik, muomala madaniyatini shakllantirish ham muhimdir.[2]
Ma’lumki, bolani maktabga tayyorlash asosini matematik, nutqiy, o‘qish va
yozish malakalarini o‘zlashtirganlik sifati tashkil etadi. Boshlang‘ich
matematematik tushunchalar sifatida asosan bolalarda quyidagi tushunchalarni
shakllantirishga e’tibor qaratiladi:
- Olamni idrok etish ko‘nikmasi;
- Matematik o‘yinlarni o‘ynash malakasi;
- Miqdoriy munosabatlarni mustahkamlash;
- Geometrik shakllar haqidagi tasavvurlarni kengaytirish;
- Fazoda yo‘nalish olishini takomillashtirish;
- Vaqtni aniqlash tasavvurlarini tarkib toptirish;
- Raqamlar, elementar hisob-kitob amallarini bajara olish;
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini
takomillashtirishda bo‘lajak pedagoglarning ilmiy va uslubiy ta’minlanganligi,
ularning kasbiy tayyorgarligi asosiy masalalardan sanaladi. Ayniqsa, bolalarda
matematik tasavvur va bilimlarni rivojlantirish ularning intellektual jihatdan yetuk
insonlar bo‘lib ulg‘ayishida o‘ziga xos o‘ringa ega.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini
takomillashtirishning asosiy vazifalaridan biri bo‘lajak pedagogning ilmiy va
uslubiy ta’minlanganligi, uning kasbiy tayyorgarligini oshirishdan iborat.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda miqdor va son, buyumlarning katta ligi va
shakli, geometrik figuralar haqidagi tushunchalarni shakllantirish uchun bir xil
harakat usullarini har xil vaziyatlarda va turli ko‘rgazmali materiallar bilan ko‘p
martalab aytib ko‘rsatish ularni bolalar o‘zlashtirishlariga imkon beradi.

Umumlashtirish va abstraktlashtirish qobiliyati predmetlarning xususiyatlarini
aniqlash va shu xususiyatlarga qarab mazkur predmetlarni bir-biriga taqqoslash
hamda guruhlarga ajratish asosida o‘sib boradi. Shuning uchun bola maktabga
borguniga qadar unda matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida barcha o‘quv-tarbiya ishlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq
ravishda ish olib boriladi. Fan-texnika nihoyatda jadal rivojlanayotgan bugungi
davrda bolalarning turli sohalardagi tajribalarni sodda holda o‘rganishi va ulardan
amaliyotda foydalana olishi uchun ularning maktabgacha yoshdan kerakli va zarur
bilimlarni egallashlariga jiddiy e’tibor berishimiz lozim. Ayniqsa, matematik
bilimlar bola hayotida, uning har tomonlama rivojlanishida katta ahamiyatga ega.
Ilk matematik tushunchalarning qanchalik aniq va mustahkam bo‘lishi bolalar
tafakkurining, ulardagi analiz va sintez, mantiqiy fikrlash, xulosa chiqarish
jarayonlarining kuchli bo‘lishini ta’minlaydi.[3]
Matematik bilimlar bolada mantiqiy tafakkur, intellektning faollashuvi va
tushunchalar haqidagi tasavvurni kengaytirish manbayi sifatida xizmat qiladi. Shu
bois ta’limiy faoliyatlar mazmunini takomillashtirish, jarayonni didaktik manbalar
bilan boyitib borish, amaliy ishlar va turli interfaol usullardan foydalanish
ko‘lamini kengaytirishni taqozo etadi.
Psixologik va pedagogik asoslar
Bilamizki, boshlang'ich matematika kursi o’quvchilarning aqlan zukko bo’lib
yetishishida eng muhim omillardan biri bo’lib hisoblanib, bolalar tafakkuri
rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan boshlang'ich bilimlar yagona majmuini
yaratadi, ikkinchi tomondan, zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikrlashning
mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo'naltirilgan bo'ladi. 6-10 yoshli
bolalarining fikrlash qobiliyatlarini shakllanishida mas'ul davr ekanligini
psixologlar isbot qilishgan. Shu sababli boshlang'ich ta'lim metodikasining,
xususan, matematikadan boshlang'ich ta'lim metodikasining vazifalaridan biri
o'qitishning yetarlicha yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni

ta'minlashda o'qitishni bolalarning aqliy rivojlanishlariga ta'sirlarini
jadallashtirishdan iborat.
Matematikadan boshlang'ich ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar
tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya,
didaktika, matematikani o'qitish nazariyasini (matematika didaktikasi) o'z ichiga
oladi. Biroq birgina nazariy bilimlaming o'zi yetarli emas. O'qitishning ma'lum
mazmuni va o'qituvchilaming aqliy faoliyati saviyasi bilan ta'sirlanadigan u yoki
bu o'quv yo'nalishi uchun eng samarali usullarni qo'llay bilish darsga
tayyorlanishda yoki darsning o'zida yuzaga keladigan aniq metodiy vazifalarni hal
etishni bilishi zarur[4].
Boshlang'ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos solinishi
sababli boshlang'ich sinf o'qituvchisi uchun o'quvchilarning aqliy faoliyatlari
darajasini va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir. So'ngi yillarda
mamlakatimizda maktabda matematika o'qitish, ayniqsa, boshlang'ich ta'lim
tizimida o'z ko'lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta bo'lgan o'zgarishlami
amalga oshirdi. Masalan, 1997 yil 27 avgustdagi "Ta'lim to'g'risida"gi qonunning
12-moddasi IIV sinflami o'qitishga bag'ishlangan. O'zbekiston Respublikasida
"Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi"ning 3.3.1-bandi uzluksiz ta'limni
rivojlantirishda I-IV sinflarda o'qitishni tashkil qilishning rejalari ko'rsatilgan.
Maktab ta'limi oldiga tamomila yangi maqsadlaming qo'yiIishi matematika o'qitish
mazmunining tubdan o'zgarishiga olib kelmoqda. Matematika boshlang'ich kursi
mazmunida ham, darslik va qo'llanmalardan foydalanish metodikasida ham
rivojlanish bo'lishini talab qiladi.
Matematika so'zi grekcha "mathema" so'zidan olingan bo'lib, uning ma'nosi
"fanlami bilish" demakdir. Matematika fanining o'rganadigan obyekti fazoviy
shakllar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir. Maktab matematika
kursining maqsadi o'quvchilarga ularning psixologik xususiyatlarini hisobga oigan
holda matematik bilimlar tizimini berishdan iboratdir. Bu matematik bilimlar
tizimi ma'lum usullari (metodika) orqali o’quvchilarga yetkaziladi. "Metodika"
grekcha so'z bo'lib, "metod" degani "yo'l" ma'nosini anglatadi. Matematika

metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiruvchi pedagogika fanining tarmog'i
bo'lib, jamiyat tomonidan qo'yilgan o'qitish maqsadlariga muvofiq matematika
o'qitish qonuniyatlarini matematika rivojining ma'lum bosqichida tatbiq qiIadi.
O'qitishda yangi maqsadlarning qo'yilishi matematika o'qitish mazmunining tubdan
o'zgarishiga olib keldi[5].
1.2 Matematik ta'limning mazmuni va strukturasi
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga matematikadan samarali ta'lim berilishi uchun
o'qituvchi boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasini egallab, chuqur
o'zlashtirib olmog'i zarur. Matematika o'qitish metodikasi boshqa fanlar, eng
avvalo, matematika fani - o'zining tayanch fani bilan uzviy bog'liq. Hozirgi zamon
matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to'plamlar nazariyasiga
tayanadi. Boshlang'ich sinflar uchun mo'ljallangan hozirgi zamon matematika
darsligining birinchi sinfi uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz:
"Rasmda nechta yuk mashinasi bo'lsa, bir qatorda shuncha katakni b о ' уа , rasmda
nechta avtobus bo'lsa, 2- qatorda shuncha katakni b о ' уа ». Bunday topshiriqlarni
bajarish bolalami ko'rsatilgan to'plam1ar elementlari orasida o'zaro bir qiymatli
moslik o'matishga undaydi, bu esa natural son tushunchasini shakllantirishda
muhim ahamiyatga ega. Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh
psixologiyasi bilan bog'liq. Boshlang'ich matematika metodikasi ta'limning boshqa
fan metodikalari (ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o'qitish
metodikasi) bilan bog'liq. O'qitishda fanlararo bog'lanishni to'g'ri amalga oshirish
uchun o'qituvchi buni hisobga olishijuda muhimdir. Ilmiy-tadqiqot metodlari - bu
qonuniy bog'lanishlami, munosabatlami, aloqalarni o'matish va ilmiy nazariyalami
tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir[6].
Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o'quvchilar ishlarini
o'rganish, suhbat va so'rovnomalar o'tkazish ilmiypedagogik tadqiqot metodlari
jumlasiga kiradi. So'nggi vaqtlarda matematik va kibemetik metodlardan,
shuningdek, matematekinani o'qtishda modellashtirish metodlaridan foydalanish

qayd qilinmoqda. Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan
"oziqlanadi", undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o'z navbatida
metodikalami ishlab chiqishda yo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Matematika
metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo'lib Shveytsariyalik pedagog, matematik
G.Pestalosining 1803 yilda yozgan "Sonni ko'rgazmali o'rganish" asarida bayon
qilingan. Boshlang'ich ta'lim haqida ulug' mutafakkir Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali Ibn Sino va boshqalar ta'lim va tarbiya haqidagi hur fikrlarida boshlang'ich
ta'lim asoslarini o'rganish muammolari haqida o'z davrida ilg'or g'oyalami olg'a
surgan1ar. MO'M o'zining tuzilish xususiyatiga ko'ra shartli ravishda uch bo'limga
bo'linadi[7]:
1. Matematika o'qitishning umumiy metodikasi. Bu bo'limda, matematika
fanining maqsadi, mazmuni, metodo1ogiyasi shakli, metod1ari va
vosita1arining metodik tizimi pedagogik, psixo1ogik qonun1ar hamda
didaktik tamoyillar asosida ochib beri1adi.
2. Matematika o'qitishning maxsus metodikasi. Bu bo'limda matematika o'qitish
umumiy metodikasining qonun va qoidalarini aniq mavzu materiallariga
tatbiq qilish yo'llari ko'rsatiladi.
3. Matematika o’qitishning konkret metodikasi. Bu bo’lim ikki qismdan iborat
bo’lib, umumiy va maxsus metodikaning xususiy masalalarini o’rganadi.
Yuqorida keltirilgan barcha fikrlarni jamlagan holda shuni xulosa qilishimiz
mumkinki, boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi butun pedagogic
tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida
qo'llaniladigan metodlardan foydalanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalarini
yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va tamoyillarini ishlab chig'arish, ishchi
faraz tuzish, boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasining
shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.

II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA MATEMATIK
TA'LIMNI TASHKIL ETISHNING AMALIY JIHATLARI
2.1 MTMlarda matematika o‘qitishning usullari
Ta’limning globallashuvi, o‘quv-tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik va
axborot texnologiyalarining samarali qo‘llanilayotgani ta’lim muassasalarida,
xususan boshlang‘ich sinflarda o‘qitish sifatining oshishiga sabab bo‘lmoqda.
Zamonaviy ta’lim jarayonining faol sub’yektlari o‘qituvchi va o‘quvchilar bo‘lib,
ularning hamkorlikdagi faoliyatlari muayyan mavzu doirasida nazariy va amaliy
bilimlarni puxta o‘zlashtirishiga imkoniyat yaratadi. Ertangi kuniga befarq
bo‘lmagan, yorug‘ va farovon kelajakni yosh avlod istiqbolida ko‘rgan millat
ta’lim-tarbiyaga alohida e’tibor qaratadi. Bilim qanchalik mustahkam bo‘lsa
o‘quvchi dunyoqarashi, tafakkur doirasi shunchalik takomillashadi va rivojlanadi.
Shu bois uzluksiz ta’lim tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lgan boshlang‘ich ta’limga
qo‘yilayotgan davlat talablariga muvofiq, o‘quv-tarbiya jarayonining
samardorligini oshirish, ilm-fanning so‘ngi yutuqlarini amaliyotga joriy etish
orqali ijodkor, ijtimoiy faol, yuksak ma’naviyatli, mustaqil fikr yurita oladigan,
davlat, jamiyat va oila oldida o‘z burchi hamda javobgarligini his etadigan shaxsni
kamolga yetkazish kabi muhim vazifalarni amalga oshirish nazarda tutiladi.
Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
Konsyepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli Farmoni va undan
ko‘zlangan maqsad ham yuqoridagi dolzarb vazifalarning amaliy yechimida
ustuvor ahamiyat kasb etadi.1Tarkib topgan ta’limning eng muhim unsurlari
qadimdan shakllanib kelgan va u hozirda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan.
Ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl uslub va vositalari pedagogikada ta’lim
jarayonlarini tahlil etishda qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar hisoblanadi.
Aynan o‘sha kategoriyalar ma’lum bir predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik
bo‘yicha o‘quv tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining
predmeti sifatida yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalar maqsadga
muvofiq ravishda yo‘naltirilgan pedagogik va o‘quv faoliyatining qonuniyat

hamda mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi.Ma’lumki,
o‘quvchining mavjud imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ta’minlash –zamonaviy
o‘quv jarayonida jadallashib borayotgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning talabidir.
Bu borada individual o‘qitish texnologiyalari muhim ahamiyat kasb etadi. Unda
o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda individual yondashish asosida o‘qitish
yo‘llari,usullari tanlanadi va turli o‘quv-uslubiy, psixologik, pedagogik hamda
tashkiliy boshqaruv tadbirlari orqali amalga oshiriladi.Tahsil oluvchining mavjud
shaxsiy imkoniyatlarni ro'yobga chiqarishini taminlash,zamonaviy o'quv
jarayoniga qo'yiladigan jadallashgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotining talabidir.
Bunga individual va individuallashtirilgan o'qitish orqali erishish mumkin:
O‘zbekiston respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston
respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsyepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli Farmoni.
Individual o'qitish – bu o'quv jarayonining tashkil etishning shakli bo'lib, bunda
pedagogtahsil oluvchilar bilan yakkama-yakka shug'ullanadi, tahsil oluvchi o'quv
vositalari(kitoblar, kompyuter va h.k.) yordamida uzluksiz mustaqil ta'lim oladi.
Individual yondashish – bu pedagogik prinsipga ko'ra, pedagogik jarayonda
pedagogningtahsil oluvchilar bilan o'zaro munosabati, ularning shaxsiy
xususiyatlarini hisobga olgan holda quriladi va butun guruh hamda har bir alohida
tahsil oluvchining rivoji uchun psixologik-pedagogik muhit yaratiladi.
Individuallashtirilgan o'qitish maqsadi - bunday o'quv jarayonini tashkil etishda
individual yondashish asosida o'qitish yo'llari, usullari, sur'ati tanlanadi va turli
o'quv-uslubiy psixologik-pedagogik hamda tashkiliy boshqaruv tadbirlari orqali
ta'minlanadi.Individual o‘qitish texnologiyasining afzalligi – pedagogik
jarayonning o‘quvchi qobiliyatlariga moslashuvchanligi imkoniyatidir. Bunda
o‘quvchini bilim olish darajasining doimiy monitoringi amalga oshiriladi, zaruriy
tuzatishlar kiritish natijasida maqbul pedagogik jarayon tashkil etiladi va o‘ziga
xos individual yondashuvga amal qilinadi.

“Individual yondashish – bu pedagogik tamoyilga ko‘ra, pedagogik
jarayonda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabati, ularning shaxsiy
xususiyatlarinihisobga olgan holda quriladi va butun guruh hamda har bir alohida
o‘quvchining rivoji uchun psixologik-pedagogik muhit yaratiladi.
Treningni individuallashtirish deganda quyidagilar tushuniladi:
1) o'quv jarayonini tashkil etish, unda usullar, uslublar, o'rganish tezligi
talabalarning individual xususiyatlari bilan belgilanadi, har bir o'quvchining
potentsial imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish uchun sharoit yaratishga imkon
beradi;
2) turli o'quv-uslubiy, psixologik, pedagogik va tashkiliy-boshqaruv
individual yondashuvni ta'minlaydigan hodisalar.
O‘yin faoliyatida matematik ta'lim
Matematik tasavvurlarni shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishning
asosiy shakli ta’limiy o‘yinli faoliyatdir. “Ilk qadam” dasturida belgilangan
bolaning rivojlanish soha kompetensiyalarining ko‘pchilik qismi ta’limiy oyinli
faoliyatlarda hal qilinadi. Bo-lalarda ma’lum izchillikda tasavvurlar
shakllantiriladi, zarur malaka va ko‘nikmalar hosil qilinadi. Ta’limiy oyinli
faoliyatlarda va kundalik hayotda didaktik o‘yinlardan hamda o‘yin-mashqlardan
keng foydlaniladi. Ta’limiy oyinli faoli-yatlardan tashqari vaqtlarda o‘yinlar
tashkil qilib, bolalarning matematik tasav-vurlari mustahkamlanadi,
chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. ta’limiy oyinli faoli-yatlarda bolalar
bilimlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan, ishtirok etishga mo‘ljallangan quyidagi
interfaol usullardan foydalaniladi:
Qisqa hikoya
Tushuntirish
Ko‘rsatish
Kichik guruhlarda ishlash (guruhiy ish)
Juftlikda ishlash

Galereyaga sayr
Muammoli vaziyat
Savol - javob
Rag‘batlantirish
Amaliy ish
Ijodkorlik
Bilimlarni mustahkamlash uchun o‘yin
Masala tuzish, yechimni topish
Grafik diktant
Bu usullar mashg‘ulotlarda almashinib kelgan holda qo‘llangan. O‘zbekiston
Maktabgacha ta’limi vazirligi bu dasturni respublikamizning o‘ziga xos tomon-
larini: iqlimi, jugrofiy, iqtisodiy, madaniy, milliy sharoitlarini hisobga olib, uni
qayta ishlab chiqdi. Dastur tug‘ilgandan to yetti yoshgacha bo‘lgan bolalar egal-
lashi lozim bo‘lgan bilim va malakalar hajmini o‘z ichiga oladi. U maktabgacha
ta`lim yoshidagi bolalarning psixologik-fiziologik va o‘ziga xos xususiyatlarni
hisobga olgan holda ularni har tomonlama kamol toptirishni nazarda tutadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyani pedagog-tarbiyachi
amalga oshiradi. U pedagogik jarayonda markaziy o‘rinni egallaydi. Shuning
uchun tarbiyachi o‘z sohasini chuqur bilishi, har xil metodik vositalarni yaxshi
egallagan, puxta pedagogik-psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Shu bilan
bir qator-da, mutaxassislik bo‘yicha fanlarni, jumladan, «Ta’lim to‘g‘risida»gi
Qonunni, maktabgacha ta’lim pedagogikasi, «Ilk qadam»davlat dasturini, Davlat
ta’lim standartlarini, bolalarni maktabga tayyorlash metodikasi fani va boshqalarni
puxta egallagan bo‘lishi lozimdir Maktabga borish davriga kelib bolalar to‘plam va
son, shakl va kattalik haqida o‘zaro bog‘langan bilimlarni nisbatan ko‘proq
egallagan bo‘lishlari zarur. Matematika mashg‘ulotlarining didaktik talablari.
Matematika ta’limiy faoliyatlarani o‘tkazishga qo‘yilgan talablar quyidagicha:

1. Matematika ta’limiy faoliyatlarida son-sanoq bo‘limi bilan bir qatorda
dasturning boshqa bo‘limlarini ham rejalashtirish, son-sanoq bo‘limidagi dastur
vazifasi hamma mashg‘ulotlarda ham asosiy o‘rinni egallashi kerak.
2. Har bir ta’limiy faoliyatlarda ikki-uch dastur vazifasi rejalashtiriladi. Birinchisi
yangi, keyingilari takroriy.
3. Olti-sakkiz ta’limiy faoliyatldan keyin takroriy usulda ta’limiy faoliyatlarni
o‘tkazish tavsiya qilinadi.
4. Matematika ta`limiy faoliyatlarida eng asosiy o‘rgatish usuli ko‘rgazmali
o‘rgatish usulidir. O‘rgatish usulida harakatli o‘yin, didaktik o‘yin usullari katta
o‘rin egallaydi.
5. Matematika ta’limiy faoliyatlarida dastur mazmuni ko‘rgazmali materiallar
asosida bolalarga tushuntirib boriladi.
6. Ikkinchi kichik va o‘rta guruhda mashg‘ulotlarni yakunlashda tarbiyachi dastur
mazmunida bolalarga tushunarli so‘zlar bilan umumlashtirib aytib beradi.
7. Katta va tayyorlov guruhida bolalar ishtirokida umumlashtiriladi.
Ta’lim faoliyatlarini tashkil etishda tarbiyachidan quyidagilar talab etiladi:
1. Bolalarning ilmiy, psixologik, pedagogik taraqqiyoti xususiyatlari asoslari
qonuniyatlarini bilish.
2. Bolalarni matematik tasavvurlari taraqqiyotidagi ilmiy sistemani bilish.
3. Har bir yosh guruhidagi elementar matematika tasavvurlarini o‘rgatish dasturini,
ya’ni ish mazmunini bilish.
4. Bolalarni o‘rgatish metodik usullarini egallash, ya’ni ishni qanday olib borish.
5. O‘rgatish dasturi materialini egallash faqat maxsus ta’limiy faoliyatlardagina
amalga oshirilishini bilish.

6. Har bir ta’limiy faoliyatda son-sanoq faoliyati bilan birgalikda boshqa ma-
tematik tushunchalar: kattalik, shakl, tevarak-atrof, vaqt tushunchasini
rejalashtirishni bilish.
7. Ta’lim faoliyatlari didaktik tamoyil asosida tuzilishini bilish.
8. Ta’lim faoliyatlarida turli analizatorlardan keng foydalanish.
9. Ko‘rgazmali materiallardan keng foydalanish eng asosiy shartsharoitlardan biri
ekanligini bilish.
10. Har bir bolaning tarqatma material bilan ishlashi har bir ta`lim faoliyatlarining
asosiy sharti ekanligini bilishi kerak. Matematikadan ta`lim faoliyati haftaning
ma’lum bir kunida o‘tkazilishi kerak.
Maktabgacha yoshidagi bolalarni o’qitishda matematik bilimlar tarkibini
tekshirish tenglik-tengsizlik, qism-butun munosabatlari, tenglashtirish sanoq va
arifmetik amallarni to’liq va ongli o’zlashtirish uchun asos bo’ladigan sodda
masalalar va munosabatlarning o’zidan tashkil topganini ko’rsatdi. Bu munosabat
va masalalarni (ularning eng sodda shakllarini) bolalar 3 yoshdan boshlab
tushunishni boshlaydilar. Ular bunday mashg’ulotlarga katta qiziqish bilan
yondashadilar, xuddi shu yerning o’zida o’zlashtirganlari (tenglik, qism-butun va
hokazo munosabatlari)ni o’yinlar orqali amalga oshiradilar, turmushda amaliy
ishlar qilishda foyda-lanadilar, bir-birlariga (katta va tayyorlov guruhi bolalari)
shunga o’xshash masala-lar orqali fikr almashadilar. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni o’qitishda matematik bilimlarni berishda «Bolajon» tayanch dasturi besh
bo’limdan iborat: «Miqdor va sanoq», «Kattalik», «Geometrik shakllar», «Fazoda
mo’ljal olish», «Vaqtga nis-batan mo’ljal olish».
Matematik mashg’ulotlarni olib borishda turli didaktik metodlardan
foydanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.Masalan:
1. Bir nechta o’yinchoq ichidan namunaga o’xshashini tanlab olish. Pedagog
stol ustiga kubikni, qo’g’irchoqni, ayiqchani qo’yadi. So’ngra «sehrli qopcha»

ichidan bitta o’yinchoqni oladi va stol ustiga xuddi shunga o’xshash o’yinchoqni
topishni taklif qiladi.
2. Rangi, o’ichami yoki shakli bir xil bo’lgan 2-3 ta predmetlar (kubiklar,
shariklar va koptoklar) orasidan xuddi shu rang, o’icham, shakldagi predmetni tan-
lab oladi. Bola toshpiriqni bajarib bo’lgach, tanlab olgan o’yinchog’ining nomini
va har ikkala o’yinchoq uchun ham umumiy bo’lgan belgini aytishi kerak.
Agar kichkintoy xato qilsa, pedagog unga savollar bera boshlaydi: «Bu ni-
ma?», «Sen buu o’lchamdagi (rangdagi) kubikni oldingmi?», «Kubiklarni ustma-
ust qo’y!»
Pedagog olinishi kerak bo’lgan predmetni ko’rsatishi mumkin: «Mana bu
ku-bikni olish kerak. Ko’rdingmi, u xuddi mana shu rangda».
Bolalarga o’yin davomida predmetlarni guruhlarga qarab ajratish
topshiriladi. Predmetning quyidagicha belgilari ajratib ko’rsatilgan holda aytiladi:
predmetning nimaga kerakligi (bu qurilish materiali, undan qurish mumkin; bu
mo’yqalam, u bi-lan rasm solinadi va hokazo), rangi, o’lchami.
Pedagog kundalik hayotiy vaziyatni rejalashtiradi yoki undan foydalanadi,
bunda bitta bola yoki bir necha bola predmetlarni tanlaydi yoki guruhlarga ajratadi.
Masalan: qurishda ishlatilishi mumkin bo’lgan hamma materiallarni yashikka
soladi, qo’g’irchoqlarni esa tokchaga terib qo’yadi, rasm soladigan barcha
mo’yqalamlarini yig’ib stakanchalarga, bayroqchalarni esa qutichaga joylashtiradi,
bitta setkaga bar-cha katta koptoklarni, boshqasiga esa kichkina koptoklarni yig’ib
qo’yadi. Avval bolalar predmetlarni bitta xususiyatiga qarab, keyinroq esa ikkinchi
xususiyatiga qarab tanlaydilar.(«Barcha qizil kartochkalarni tanlab ol!»).
Navbatma-navbat kichkintoylardan biri predmetlar qanday umumiy belgi asosida
guruhga birlashtirilganligini, o’zi nima qilganligi va nima uchun shunday
qilganligini aytish o’ziga xosdir.

Bunday usulni qo’llash bolalarni ongli harakat qilishga o’rgatadi. Bunday
mashg’ulotlar natijasida bolalar hatto bitta umumiy belgisi bo’lgan turli xil
predmetlarni ham bir guruhga birlashtirish mumkinligini tushuna boshlaydilar.
Son-sanoqni o’rgatishga doir quyidagicha metodni qo’llasak o’rinli bo’ladi:
«Munosibini joylashtir»
O’yin qoidasi: Bolalar ikki guruhga bo’linadilar va o’rtaga doira shakli
chizil-gan bo’ladi, ichiga uzun, kalta, yo’g’on, ingichka buyumlar aralash
qo’yilgan bo’ladi. Tarbiyachi ko’rsatma berishi bilan 1-guruh bolalari yo’g’on va
ingichka buyumlarni, 2-guruh bolalari esa uzun va kalta buyumlarni ajratadilar.
Buyumlarn-ing ranglari, nechtadan yig’ganlari aniqlashtiriladi.
Bir xil predmetlardan guruhlar tuzishda va guruhlarni ayrim predmetlarga
bo’lib tashlashda jamoa bo’lib bajariladigan o’yin mashqlari miqdor haqidagi
tasav-vurni ko’proq rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu mashqlar davomida bolalar
har bir guruhning ayrim predmetlardan iborat ekanligini tushunishlari, guruh
ichidan ayrim predmetlarni ajratib olishni o’rganishlari, yaxlit to’plam bilan uning
elementi o’rtasidagi nisbatni ifodalashlari lozim.
Bolalarni guruhlarga birlashtirilgan predmetlarning umumiy belgilarini ko’ra
bilishga va nomlay olishga, guruhni yaxlit bir butun narsa deb idrok etishga o’rgat-
ish davom ettiriladi. Yig’indidagi hamma buymlarning ba’zi belgilarini ajratib
ko’r-satish bilan birga bolalar shu guruhdagi buyumlarning faqat biror qismi
uchungina umumiy bo’lgan belgilarni, ya’ni boshqa qismlarning belgisidan farq
qiluvchi bel-gilarni ham ko’rishga o’rganadilar. Ular guruhni bir necha guruhchaga
bo’ladilar, ya’ni to’plamni to’plamchalarga ajratadilar. Masalan: guldastada ko’p
gul borligini, ularning ba’zilari qizil, ba’zilari esa oq ekanligini, qizil gullar ham,
oq gullar ham ko’pligini topadilar. Bolalar shu yo’l bilan to’plamlardagi sonlar
bilan to’plam-chalardagi sonlarni taqqoslashga, ular o’rtasidagi miqdoriy nisbatni
aniqlashga o’r-ganadilar. Ikkinchi kichik guruhda ham matematik tushunchalarni
rivojlantirish yuzasidan ba’zi aniq ko’rsatmali ishlar o’tkazila boshlanadi.
Bolalarni komil inson qilib tarbiyalash aniq fanlarning miqdoriy munosabatlari va

fazoviy shakllarini birinchi marta idrok etishning qay darajada muvaffaqiyatli
tashkil etilishi orqali ifodalanadi.
Elementar matematikada «son», «figura» va boshqa tushunchalarni
asoslashda to’plam tushunchasidan foydalaniladi. Bu o’z navbatida bolalarda
miqdoriy munosabatlarni shakllantirishga va natural son haqidagi tushunchalarning
paydo bo’lishiga xizmat qiladi.
Alohida predmetlarni, to’plamlarni hosil qilishga, «ko’p», va «bitta» tushun-
chalarini ajratishga, turli to’plamlarni solishtirishga o’rgatish usullari matematik
tasavvurni shakllantirishda alohida o’rin tutadi. Bu jarayonda tarbiyachi bolalarga:
«Bolalar, stolda har biringizga konvert qo’yilgan, qani konvertlarni ko’ringlarchi,
nima bor ekan? To’gri, doiralar bor ekan. Doiralar qanday rangda? Ko’rsatkich
barmog’ingizni doiraning chetidan yurgizib chiqing. (Tarbiyachi topshiriqni ba-
jarishga qiynalgan bolalarga yordam beradi.) Endi katta doirani yumalatib
ko’ringlar. Yaxshi, yumaladimi? Kichkinasini yumalatinglar. Ko’rdingizmi,
hamma doiralar yumalaydi. Bu doiralardan nimalar yasash mumkin?» kabi savollar
bilan murojaat qiladi. Bolalar savollarga javob qaytaradilar.
Tarbiyachi: «Kelinglar, bo-lalar, doiralardan chiroyli gullar yasaymiz va
guldasta hosil qilamiz».Tarbiyachi va bolalar birgalikda doiralardan turli gullarni
yasaydilar. «Ko’p» va «bitta» pred-metlarni ajratadilar. Har bir bolaga bitta va
ko’p sharlar va tasvirlash uchun qog’oz berib chiqiladi, bolalar sharlarni o’zlari
xohlagan rangda bo’yashlari mumkin bo’ladi. Bolalar ishni tugatganlaridan so’ng
tarbiyachi so’raydi: «Bitta sharni qaysi rangga bo’yadingiz? Ko’p sharlarni qaysi
rangga bo’yadingiz?» Shunday mashq va masalalar yordamida bolalarda «Ko’p»va
Bitta» tushunchalari haqida bilim berish samarali bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi
kichik guruh bolalarini sanashga o’rgatishdagi asosiy vazifalardan biri bir to’plam
elementlarini ikkinchi to’plam elementlari bilan taqqoslash, solishtirish yo’li orqali
bolalarni to’plamlarni taqqoslashga o’rgatishdan iboratdir. Bu dastlabki bosqich
kelgusida sanoq faoliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bola
miqdoriy taqqoslash usullarini o’rganadi. Bola sanashda qiynaladi, shu sababli u

oldin taqqoslanayotgan to’plamlarning qaysi biri ko’p, qay-si biri kam ekanini,
yoki ular teng ekanini aniqlashni chamalaydi.Bolalarda ma-tematik tasavvurlarni
rivojlantirish ko’p jihatdan sanashga o’rgatishning ilk davriga bog’liq. Ikkinchi
kichik guruhda tarbiyachi bolalarda to’plam alohida bir jinsli ele-mentlarning
majmui haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishi kerak. O’qitishni pred-metlarning
sifat va xossalarini ajratishga oid mashqlardan boshlash kerak.
Masalan, bir qancha o’yinchoqlar ichidan xuddi tarbiyachi qo’lidagidek
o’yinchoqni topish taklif etiladi, «Xuddi shunday kubchani (bayroqchani, sharni)
ber». Shundan keyin har xil rangli (o’lchamdagi, shakldagi) bir nechta buyum
orasidan xuddi shu rangdagi (o’lchamdagi, shakldagi) buyumni tanlash topshirig’i
beriladi. Navbatdagi bosqich berilgan belgi-alomatlari bo’yicha buyumlarni tanlash
va guruhlarga ajratishga oid mashqlardan tashkil topgan bo’lmog’i lozim. Masalan:
«Sariq rangli hamma kubchalarni mana bu qutiga sol, bu qutiga esa hamma kichik
quyonchalarni yig’, mana bunisiga esa hamma katta ayiqchalarni joyla». Bunday
mashqlar natijasida bolalar har xil buyumlarning umumiy belgilari mavjud ekanini,
shu bo’yicha bir guruhga birlashtirish mumkinligini tushuna boshlaydilar: «Bular
o’yinchoqlar», «Bular koptoklar», «Bular bayroqchalar» kabi.
Tarbiyachi bolalarni guruhdagi buyumlarning biror qismi uchungina
umumiy bo’lgan belgilarni ko’rishga o’rgatadi. Shuningdek, bayroqchalar
ko’pligini, ammo ularning ba’zilari qizil, ba’zilari esa yashil ekanini ko’rsatadi
(Qizil bayroqchalar ko’p, yashil bayroqchalar ham ko’p). Miqdor haqidagi
tasavvurlarni shakllantirishda bir xil buyumlardan guruhlar tuzish va guruhni
alohida buyumlarga ajratishga doir har xil o’yin mashqlarmuhim ahamiyatga ega.
Odatda, bu o’yinmashqlar darsda ma’lum izchillikda o’tkazilishi maqsadga
muvofiq. Birinchi ta’lim faoliyatida bir xil o’lcham va rangli , aynan bir xil
o’yinchoqlarning: sabzilar, archalar, jo’jalarning majmualari tuziladi, bunda
guruhda bolalar qancha bo’lsa, o’yinchoqlar ham shuncha bo’lishi lozim.
Tarbiyachi dastlab bolalarga bittadan o’yinchoq beradi, o’z harakatlarini ushbu
so’zlar bilan ifodalaydi: «Menda mevalar juda ko’p. Men bolalarning hammasiga

bittadan meva berib chiqaman. Menda bitta ham meva qolmaydi.» Shundan keyin
bolalarga murojaat qiladi: «Har biringizda nechtadan meva bor?» So’ng tarbiyachi
hamma o’yinchoq mevalarni yig’ib oladi, bunda u bitta ham yo’q (bolada), juda
ko’p (tarbiyachida) so’zlariga e’tibor qaratishi kerak bo’ladi. Mashqni boshqa
o’yin-choqlar bilan yana bir marta takrorlash mumkin. Har gal tarbiyachi ko’p,
bitta, bittadan, bitta ham yo’q, hech narsa yo’q so’zlaridan foydalanadi;
«Qancha?», «Qanchadan?» savollarini beradi. Kichkintoy-lar buyumlarni va ular
qanchadanligini (ko’p, bitta) aytadilar. Ta’limiy faoliyatning borishida bolalar
to’plam alohida buyumlarga ajralishiga va alohida buyumlardan tuzilishi
mumkinligiga ishonch hosil qiladilar. Ikkinchi mashg’ulot ham shunga o’xshash
tashkil etiladi. Dastlab oldingi ta’lim faoliyatida foydalanilgan o’yinchoq
turlarining biri bilan mashg’ulot tashkil etiladi, keyin esa o’yinchoq yoki
buyumlarning yangi xili tanlab olinadi, ular bir xil bo’lishi shart emas: ular turlicha
o’lchamli va har xil rangli bo’lishi e’tibor qaratish kifoya. O’yinchoqlar guruhlarga
ajratiladi, masalan, bir savatga sariq koptoklar, ikkinchi savatga qizil koptoklar
yig’iladi; katta baliqchalar katta idishga, kichik baliqchalar kichik idishga solinadi.
2.2 MTMlarda matematika o‘qitishning texnologiyalari
“Insonni ta’lim – tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni o‘stirish
mumkin”.
“Voiz Al – Koshifiy”
Koshifiy o ‘ zining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash
qobiliyatini o ‘ stirish masalasiga alohida e ’ tibor beradi . Ota – onalar muallimlardan
bu masalaga alohida ahamiyat berishni talab etadi. Bu muammoda oilaviy hamda
tashqi muhit muhim o‘rin tutadi.
U “Bola to‘g‘ri so‘zli, va’daga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbiyalanishi kerak” [8]
- deb o‘tgan.
MTTning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:

● bolaning shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo‘yilagan davlat talablari asosida hamda MTT davlat o‘quv
dasturiga muvofiq uning har tomonlama va barkamol rivojlanishi uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish;
● maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish va
amalga oshirish;
● bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida oila va mahalliy jamoatchilik o‘rtasida
o‘zaro hamkorlikni tashkil etish va amalga oshirish. [9]
Maktabgacha ta`lim tashkiloti oila bilan hamkorlikning uzliksiz ta`limiy jarayoni
hisoblanib, ota-onalar bilan hamkorlikga kirishishdan oldin so‘rovnioma o‘tkazib
ularni maktabgacha ta`lim tashkilotiga bo‘lgan qarashlarini, ehtiyojlaridan kelib
chiqqan holda oilaviy sharoitlarini o‘rganish va olingan ma`lumotlarni tahlil qilib u
oila bilan qay tariqa hamokorlik qilishni rejalashtirish. Ota-onalar bilan jamoa
tarzida va yakkama-yakka holda ishlash shakllarini mohirlik bilan olib borish,
pedagogik tadqiqot ishlarini tashkil qilish tufayli bolalarni tarbiyalash va ular
orqali ijobiy natijaga erishish mumkin. Maktabgacha ta`lim tashkiloti
tarbiyachilarini oila bilan zamonaviy hamkorlikdagi ishlarining eng keng shakllari:
- ota-onalar bilan yakkama-yakka ishlash, ilg‘or tadqiqotdagi ota-ona bilan
o‘tkazilgan so‘rovnoma natijasida MTTga o‘zlari xohlab farzandlarini olib
kelishlari, ulardagi muhiti, tarbiyachilarning ishlash tizimi, o‘tiladigon qo‘shimcha
mashg‘ulotlar olib borilishi otaonalarga ma’qul ekan tadbiq qilish.
- ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar: guruhli va umumiy
majlislar, ota-onalar maktabi, anjumanlar, shanbaliklar, savol-javob kechalari
o‘tkaziladi.
Hozirgi paytda hamkorlikning zamonaviy yondashuvlar quyidagicha olib
borilmoqda:
❖ Birinchidan tadbirlar olib borish jarayonida ota-onalarni bolalar bilan
birgalikda

qatnashishga jalb qilish orqali ularni farzandlari bilan aloqalarini yanada
yaxshilash, ota-ona va farzand o‘rtasidagi munosabatlarni yanada kuchaytirish va
ularning birgalikdagi vaqtlarini yanada orttirish;
❖ Ota-onalar bilan yig‘ilishlar o‘tkazish orqali ular va farzandlari
o‘rtasidagi
munosabatlarni, bolalari bilan qanday mavzularda suhbatlashishlari kerakligi
hamda bolalar kelajakda aniq maqsadiga ega bo‘lgan yetuk shaxs bo‘lishi uchun
ularning qanchalik hissalari katta ekanligini tajribali psixologlar bilan birgalikda
ishlash orqali ularga tushuntirish;
❖ Alohida yakka tartibda suhbatlar o‘tkazish orqali oilaviy muhitni
o‘rganish, ota-onalar bilan o‘tkazilgan suhbatlar natijasida bolalarning uydagi
muhit, sharoit va ularni otaonalari va boshqa yaqinlari oraida o‘zlarini qanday
tutishlari va boshqa jihatlarini chuqur o‘rgangan holda ularga bo‘lgan alohidadan
e’tiborni yanada kuchaytirish va shunga qarab ular bilan bo‘lgan aloqalar-u
ularning kelajagi uchun ham jismoniy, ham ruhiy, ham ma’naviy jihatdan rejalarni
tuzish va ular asosida bolajonlarni tarbiyalash;
❖ Ko‘ngilli ota-onalar bilan hamkorlik o‘rnatgan holda guruhlardagi
bolalarning otaonalari bilan yaqindan tanishish, o‘zaro tajribalar almashish, bir-
birlari bilan muloqotni yanada kuchaytirish, bolalari bilan yuzaga kelayotgan
muammolarni birgalikda hal qilib otaonalarni bir maqsad va bir tizim ostida
birlashtirish;
❖ Onlayn muloqotlarni va onlayn tartibda ham ota-onalar bilan hamkorlikni
kuchaytirish, onlayn tizimdagi muloqotni yuqori darajaga chiqarish va bular orqali
bolalar bilan maktabgacha ta’lim tashkilotlari orasidagi munosabatlarni o‘rganish
va kuzatib boorish,bolalarning ta’lim muassasalaridagi vaqtlarini qanday
o‘tayotganini kuzatib borish, undan tashqari yuzma-yuz yig‘ilishlarga
kelolmayotgan ota-onalar bilan muloqotlarni boy bermasdan ular bilan ham
hamkorlikni tizimli ravishda davom ettirish;

❖ Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlari tarbiyalanuvchilarning
uylariga tashriflar o‘tkazgan holda ota-onalar bilan va undan tashqari ularning
boshqa oilaviy yaqin insonlari bilan yaqindan tanishi, ularning oilaviy va do‘stona
muhitlarini o‘rganishi, o‘z tajriba va sohalaridan kelib chiqqan holda oiladagilarga
tarbiyalanuvchilar uchun kerakli bo‘lgan muhim omillar va oilaviy o‘zaro do‘stona
muhitning bola psixologiyasi va uning ma’naviy kamoloti va yuksak salohiyati
uchun naqadar muhim ekanligini tushuntirish ishlarini olib borish kabi bir qator
hamkorlik tizimlari orqali bolajonlarni har tarafdan qo‘llab-quvvatlash, ularni
jismonan va ma’nan yetuk, o‘ziga ishonchli, o‘z maqsadiga ega bo‘lgan komil
insonlar qilib tarbiyalashda ota-onalarning va oiladagilarning ham o‘rni, ular bilan
o‘rnatilgan aloqa va hamkorliklarning naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini
tatbiq etish mumkin va bu zarur.

Xulosa
Bolalalik – insonning butun dunyoni bilishga, o‘rganishga bo‘lgan katta
qiziqishlar uyg‘onadigan eng go‘zal pallasidir. Bola ichki energiyasi shu qadar
yuqori sur’atni namoyon qiladiki, kattalar ko‘pincha bu energiyani jilovlashga
harakat qiladilar. Ammo yillar davomida olib borilayotgan tadqiqotlar bu
jarayonlarga nisbatan teskari munosabat bildirishni nazarda tutmoqda. Ya’ni, bola
harakatlarini cheklash emas, balki turli faoliyatlarga yo‘naltirish zarurligi
ta’kidlanmoqda.
Bolani savodga tayyorlash bu oddiy va oson jarayon emas. Pedagogdan
yuksak mahorat va sabr talab qiladigan, kasbiy bilimlarni yuqori darajada
o‘zlashtirishni taqozo etuvchi holatdir. Maktabgacha yoshdagi bolaning yetakchi
faoliyati sifatida o‘yinlar bu jarayonda tarbiyachiga ko‘makchi sifatida xizmat
qiladi. O‘yin o‘z mazmuni orqali bolani har qanday sohaga tayyorlash vazifasini
bajaradi. Shuning uchun bugungi kunda maktabgacha yoshdan boshlab bolalarni
aniq fanlarni egallash malakasini shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘qitish uslublarini
ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Maktabgach ta`lim tashkilotida oila bilan hamkorlikning zamonaviy shakli
hozirgi payitda ilg‘or yondashuv hisoblanib bu ota-ona va tarbiyachi o‘rtasidagi
aloqani kuchaytirmoqda. Zamonaviy hamkorlikning o‘zgacha yondashuvi ota-
onalar farzandi nima yoqtirishini, yoqtirmasligini, uning afsalliklarini o‘rganib
unga asoslangan holda yondashishligini bildiradi. Bu hamkorlik ota-onalar va
bolalar o‘rtasidagi hissiy aloqalarni o‘rnatadi. Farzand tarbiyasi ota onaning
jamiyat oldidagi fuqarolik burchi va davlat oldidagi masulyati hamda qarindosh-
urug‘lar oldidagi javobgarligidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Vazirlar mahkamasining 2020 yil 22 dekabrdagi 802-son qaroriga 1-ilova
“maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti”.
2. Yuldasheva dilshoda to‘lqinovna (2022). Maktabgacha yoshdagi bolalarda
badiiy tasvirlar orqali izchil nutqni rivojlantirish. Science and innovation, 1 (1),
741-750. Doi: 10.5281/zenodo.653521
3. Yuldasheva, D. (2021). Age and the second language acquisition. Researchjet
journal of analysis and inventions , 2 (04), 124-130.
4. Tulkinovna, Y. D. (2021). On the principle of simple to complex in the
development of speech in young children. International journal of culture and
modernity , 10 , 32-35.
5. To‘lqinovna, Y. D. (2022). Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik
tasavvurlarini shakllantirish metodlari. Boshqaruv va etika qoidalari onlayn
ilmiy jurnali , 2 (11), 25-31.
6. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirishida interfaol o‘yinlardan
foydalanish Ibroximov 2 (2), 750-567
7. Develop creativity in students opportunities for innovation a.d.ibrokhimovna -
international journal of advanced research in education, technology and /2/16
8. Caregivers in the system of higher education that creative potential development
options.d.i.asqarova. International scientific research journal 4, 1-13
9. Use of innovative technologies in the educational process to develop
students’creativity. A.d.ibrokhimovna, y.d.tolkinovna - international journal of
advanced research in education, technology and management2023/2/16
10. Askarova, d. (2022). Formation of creativity and bookreaders qualities in
higher education institution. Science and innovation , 1 (b8), 1039-1044.
11. Askarova, d. I. (2022). The role of folk pedagogy in the development of
creativity of students of higher educational institutions. Oriental journal of
social sciences , 2 (02), 89-96.

12. Djumaev M.E. Matematika o'qitish metodikasi bo'yicha seminar. - T.:
“O‘qituvchi”, 2004, 1-bet.
13. Djumaev M.E. Elementar matematika nazariyasi va metodikasi. - T.:
“Arnaprint”, 2005 y. 240.
14. Djumaev E.E. Matematik tushunchalarning rivojlanish nazariyasi bolalarda. -
T.: “Ilm-Ziyo”, 2005, 240 b.
15. Djumaev M.E. va boshqalar. Birinchi sinf uchun matematika daftar. T.:
“Shark”, 2005, 64-bet.
16. Tojiyeva Z.G. Tarixiy materiallardan foydalanish boshlang'ich matematika
darslari. - T.: “O‘zkomtsentr”, 2003, 24-bet.
17. Tojiyeva Z.G. Boshlang'ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish
sinflar. T.: 2005, b.
18. Yoldoshev J.G. Ta'lim texnologiyasining yangi yo'nalishlari, muammolar,
yechimlar // Xalq ta'limi, 1999. No 4. - B. 4-11.
19. Ta'limning rivojlanishi. Xalq vazirligi axborot byulleteni respublikaning tashkil
topishi O'zbekiston. T.: “Akula”, 7-maxsus soni. 1999. 136-178- sahifalar.

Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematikani tashkil etishning o'ziga xosligi

Sotib olish