Maktabgacha ta’lim tarixi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	118.8KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

149 Sotish

Maktabgacha ta’lim tarixi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “ Maktabgacha ta’lim tarixi ”
Kurs ishi rahbari: X .Atamurodov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
M. Achilova
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………….………………….3
I BOB.MAKTABGACHA UZLUKSIZ TA LIM TIZIMININGʼ
BOSHLANG ICH TURI SIFATIDA RIVOJLANISHINING NAZARIY
ʻ
ASOSLARI.
1.1.O’zbekistonda maktabgacha ta’limni rivojlanish tarixi……………..…………4
1.2. O’yinning maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagogik jarayondgi
o’rni…………………………………………………………..…………………...17
II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MILLIY URF –
ODATLARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY PEDAGOGIK
ASOSLARI.
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy urf – odatlarni
shakllantirish………………………………………………………………….….39
2.2.Milliy urf- odatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasiga
ahamiyati……………………………………………………………..…………..40
XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………..…………….49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………..…………….52

KIRISH
Nizom: O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-2021-yillarda maktabgacha
ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qaroriga
muvofiq Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy texnika
bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tizimi tarmoqlarini kengaytirish,
ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq
etish, bolalarni har tomonlama intellectual, axloqiy, estetik va jismoniy
rivojlantirish uchun shart sharoitlar yaratish ko’ga tutilgan. XIX-asrning ikkinchi
yarmi XX-asrda Shvetsariya Angliya va boshqa Yevropa mamlakatlarida nemis
pedogogi Fridrix Frebelning maktabgacha tarbiya nazariyasi keng ommolashdi. U
ilk bor “bolalar bog’chasi” tushunchasini muomalaga kiritdi. Fridrix Frebel (1782-
1852) Fridrix Frebelning pedagogik tizimi. Bolalar bog’chasining paydo bo’lish
tarixi 1837-yilda borib taqaladi, bolalar bog’chasining asaschisi deb taniqli nemis
pedagogi Fridrix Frebel hisoblanadi. Aynan u Germaniyaning Bad-Blankenberq
shaxrida bolalar uchun tashkil qilingan muassasasini “bolalar bog’chasi” deb atadi
va ushbu atama butun dunyoda umumiy tarzda qabul qilindi. F.Frebelning katta
xizmati bolalar bog’chasining ochilishi , shuning dek maktabgacha ta’lim
uslubiyotining yaratilishi bo’ladi. Shuni ta’kidlash joizki aynan Frebel didaktik
o’yilar tizimini yaratishga asas slogan. Olim olib brogan ishlar unda shunday
e’tiqodni shakllantirdiki, “bolalar o’yini-bu turmish ko’gusi va ichki olamning
erkin namoyishi”dir. F.Frebel mayda motorika yordamida bolalar nutqini
rivojlantirishni taklif qilgan. Xilma-xil bolalar faoliyati turlari va mashg’ulotlarni
taklif etgan; bular: mazaika , munchoqlar, cho’plar qog’ozlar , bo’yoqlar bilan
ishlash, rasm chizish, qog’ozdan to’qish , qog’ozni qirqish, loydan narsalar yasash.
Origamiga katta e’tibor qaratilgan. Olim jamoaviy tarbiyani insoniyat asosi deb
bilgan. Maktabgacha ta’lim sohasi vujudga kelishida 1918-yilda Fridrix Frebel
kursi qoshida Petrograd Maktabgacha ta’lim institutining tashkil etilishi muhim
voqea bo’ldi. Bu ta’lim maskanida Maktabgacha ta’lim bo’yicha mutaxassis
kadrlar tayyorlangan, shu bilan bir qatorda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan.
1919-yilda xalq maorifi komissariyati tomonidan “maktabgacha ta’lim” bo’yicha

butun ittifoq anjumani bo’lib o’tdi. Bunda ijtimoiy Maktabgacha ta’lim sohasini
tashkil etish, bola tarbiyasining nazariy-amaliy masalalari o’rin oladi.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta'lim-tarbiya fani, uning vazifalari,
maqsadlari va rivojlanishini õrganish.
Kurs ishining obyekti: Maktabgacha ta'lim-tarbiya fanining rivojlanishi.
Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish fanining
predmeti va asosiy vazifalari
Kurs ishining vazifalari:
1.Maktabgacha ta'lim-tarbiya fanining tarixi va hozirgi kundagi rivojlanishini
õrganish.
2.Maktabgacha ta'lim-tarbiya fanining ahamiyati, jamiyatdagi õrni haqida
tushunchalar hosil qilish.
Kurs ishining metodolik asosi: O’zbеkiston Rsеpublikasining «Ta'lim
tog`risidagi qonun»i, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi, “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo yiladigan davlatʻ
standarti”, “Takomillashgan ilk qadam” davlat o’quv dasturi, Maktabgacha ta’lim
va tarbiyaning Davlat standarti va metodik adabiyotlar meyoriy asosini tashkil
etadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilish. Kirish, 2 ta bob, 4 ta band, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ

I BOB.MAKTABGACHA UZLUKSIZ TA LIM TIZIMININGʼ
BOSHLANG ICH TURI SIFATIDA RIVOJLANISHINING NAZARIY
ʻ
ASOSLARI.
1.1.O’zbekistonda maktabgacha ta’limni rivojlanish tarixi.
XIX asrning 80-90 yillariga kelib Markaziy Osiyoda bolalar maktabgacha ijtimoiy
tarbiyasi g‘oyalari yetildi. O‘sha davrda taraqqiyparvar mahalliy ziyolilar
mehnatkash ayollarning og‘ir ahvolini va bolalar nazoratsizligini ko‘rib, ularning
qismatini yengillashtirishga intiladi.
Ziyoli qatlam vakillari 1872 yilda Turkistonda tuzilgan “Jamiyati xayriya”
tarkibiga kirib, “Jamiyati xayriya” tomonidan miskinlar uylari, tunash joylari,
tug‘ruq joylari bilan bir qatorda ota-onasi bo‘lmagan bolalar uchun yetimxonlarni
tashkil etishdi.
Bu yetimxonalar oz sonli bolalarni, butun Turkistonda taxminan 150-200 kishini
o‘z ichiga oldi. Ushbu yetimxonalar yasli yoshdagi bolalardan tortib, maktab
yoshidagi bolalarni ham qamrab olgan.1896 yilda Turkistonda vositalar kengashi
kambag‘allarning bolalari uchun “yasli”lar deb ataladigan muassasalarni tuzila
boshlandi. Yaslilarga atak-chechak qila boshlagan bolalar qabul qilingan va
maktabga ketgunga qadar tarbiyalangan bolalar kun bo‘yi bolalar yaslida bo‘lishar
va uch marta ovqatlantirilar edi. Yasli ishlarini nazoratchi ayol boshqargan, xizmat
qiluvchi xodimlar ham bo‘lgan. Bu muassasada bolalarni duolar o‘qishga
(duogo‘ylikka), oddiy o‘qishga, yozishga, sanashga, to‘qishga, to‘r taqishga,
tikishga va boshqa hunarlarga o‘rgatilgan. Butun o‘lka bo‘ylab shunday
yaslilardagi bolalar soni 50-60 boladan oshmas edi.Turkistonda kambag‘allarning
bolalari uchun Toshkent, Samarqand, Sirdaryo, Namangan shaharlarida yetixonalar
tashkil etilgan.Imtiyozli sinflarning bolalari uchun 1891 yilda “Bog‘dorchilik”
jamiyati tomonidan Toshkent istirohat bog‘ida maktabgacha va maktab yoshidagi
bolalar uchun “Bolalar maydonchasi” turidagi birinchi bolalar bog‘chalari ochildi.
Bolalar bog‘chasi uchun istirohat bog‘i maydonidan sersoya joy ajratib berildi.

Maydonchada arg‘imchoq, qayiqlar, katta arg‘imchoq (ustunga osilgan) o‘rnatildi
va xilma-xil o‘yinchoqlar tayyorlandi. Maydonchada gulzor katta o‘rinni egallab,
bolalar o‘zlari o‘simliklarni parvarish qilishardi. 1891-1903 yillar davomida
mablag‘ yo‘qligi sababli bog‘cha bir necha marta yopilgan. Ta’lim-tarbiyaga oid
ilg‘or g‘oyalarning ta’siri ostida Toshkentda 1903 yil fevral oyida “Oilaviy ta’lim-
tarbiyaviy to‘garagi” tashkil qilindi. To‘garak Harbiy ministrlik va Xalq maorifi
tomonidan tasdiqlangan Ustav asosida ish boshladi. U o‘z oldiga quyidagi
vazifalarni:
1. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish usullarini rivojlantirish va takomillashtirishda
yordam berish;
Pedagoglar bilan ota-onalarni va bolalar tarbiyasi ishini boshqaradigan
kishilarni(oila, maktab va bolalar bog‘chasining yagona tarbiyaviy ta’sir etishini
belgilash maqsadida) bir-birlariga yaqinlashtirishni qo‘yadi.
Bu to‘garakda maktabgacha seksiyasi ham faoliyat ko‘rsatgan. Ta’lim-tarbiya
to‘garagi yuzaga kelgunga qadar bolalar bog‘chasining tarbiyaviy ishida muayyan
pedagogik tizim yo‘q edi, shu sababli to‘garak a’zolari bolalar tarbiyasi bilan
bog‘liq masalalarni muhokama qilishar edi.Bolalar birinchi marta 4-yoshdan 6-
yoshgacha va 6-10 yoshgacha bo‘lgan ikki xil yosh guruhlariga bo‘lindi.
Mashg‘ulotlar, o‘yin va ko‘ngil ochishlar programmasi belgilab qo‘yildi. Harakatli
o‘yinlar, xor bo‘lib aytiladigan ashula, o‘qish, rasm chizish, loy va plastilindan
narsalar yasash, gimnastika mashqlarini reglamentga soladigan jadval tuzildi. Ota-
onalarning talabi bilan fransuz va nemis tillari o‘rgatilgan, bu ishlarni
mutaxassislar tomonidan tekin amalga oshiriladi.Ta’lim-tarbiya to‘garagi bolalar
bog‘chasida tarbiyaviy ish saviyasini oshirishga yordam berdi. Tarbiyaviy ish
mazmuniga muayyan tizim, xilma-xil ish shakllari kiritildi. Lekin maxsus
tayyorgarlikka ega bo‘lgan tarbiyachilar bo‘lmaganligi sababli ko‘pincha bog‘cha
tarbiyaviy ishining mazmuni betartib amalga oshirilar edi.1903-1914 yillar davri
maktabgacha tarbiya sohasidagi ta’lim-tarbiya g‘oyalarining jadal suratda o‘sishi
bilan xarakterlanadi. Sirdaryo, Samarqand, Toshkent shahrida bolalar bog‘chalari

kabi ayrim bog‘chalar yuzaga keldi.1909-1910 yillarda va keyinchalik xususiy
bog‘chalar paydo bo‘ldi: bu bog‘chalarda 6-yoshdan boshlab bolalarni asosan
gimnaziyaga o‘qishga tayyorlanar edi. Bunday bolalar bog‘chalari xususiy uylarda
ochilar va tamomila ota-onalar ta’minotida bo‘lgan. Ma’lumotga ega bo‘lgan va
chet tillarini biladigan o‘qimishli xonimlar tarbiyachi edilar. Ammo mazkur bolalar
bog‘chalari faqat badavlat ota-onalarning ehtiyojini qondirgan edi. Davlat
tomonidan ijtimoiy bolalar bog‘chalari faqat 1917 yildan keyingina yalpi tarzda
tashkil etildi.1917 yil 20 noyabrda Xalq Komissarlari tomonidan “Maktabgacha
tarbiya yuzasidan Deklaratsiya” e’lon qilinib, unda: “Bolalarni ijtimoiy tekin
tarbiyalash bolaning birinchi tug‘ilgan kunidan boshlanadi” – deyilgan
edi.Maktabgacha tarbiya butun xalq maorifi tizimining birinchi bo‘g‘ini va tarkibiy
qismi bo‘lib qoldi. 1919 yilda qabul qilingan Davlat dasturlarida xalq maorifi
sohasida ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida
maktabgacha ta’lim-tarbiya tarmoqlarini vujudga keltirish haqida fikr yuritildi.
Davlatning bu umumuiy siyosiy yo‘li asosida Turkiston ASSR Maorifi Xalq
Komissarligi oldida davlat maktabgacha ta’lim-tarbiya tarmoqlarini vujudga
keltirish, metodik ko‘rsatmalar ishlab chiqish, kadrlar tayyorlash va b. mas’uliyatli
vazifalar paydo bo‘ldi.
Turkistonda dastlabki davlat bolalar bog‘chalari 1918 yilning ikkinchi yarmida
tashkil etila boshlandi. 1918 yil 20 oktyabrda Turkiston Maorif xalq komissarligi
qoshida Respublikadagi maktabgacha tarbiya sohasida barcha tadbirlarni amalga
oshirish uchun ma’muriy organ sifatida maktabgacha tarbiya bo‘limi tashkil
qilindi. Xuddi shu yilda viloyat xalq maorifi bo‘limlarining qoshida maktabgacha
tarbiya bo‘limlari tashkil qilingan. Bu tadbir Respublikada maktabgacha
tarbiyaning jonlantirishga yordam berdi.
Maktabgacha tarbiya bo‘limlarining faoliyati uch asosiy yo‘nalishdan:
1.Bolalar bog‘chalarini ochish, ularni binolar, mebel va jihozlar bilan ta’minlash;

2.Maktabgacha tarbiya xodimlari, shu jumladan mahalliy, milliy vakillaridan
kadrlar tayyorlash;
3.Ota-onalar o‘rtasida tashviqot tushuntirish ishlarini olib borishdan iborat edi.
“Maktabgacha tarbiya bo‘limi to‘g‘risi”da Nizom qabul qilindi va unda bo‘lim 3-
yoshdan 8-yoshgacha bo‘lgan maktabgacha yoshdagibolalar tarbiya
muassasalariga boshchilik qiladi, mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi.
Yangi bolalar bog‘chalari, yaslilar, bolalar uylari, maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun umumiy yotoqxonalar, bolalar yozgi koloniyalari ochildi, bolalar
bog‘chalari rahbarlari, enagalar va kadrlar tayyorlash maqsadli kurslari tashkil
qilindi.
O‘zbekistonning tub joy aholisi bolalarini maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb
etish uchun kurash juda murakkab va qiyin sharoitda olib borildi. 1918 yilda
Toshkentning sobiq eski shahar qismida o‘zbek bolalari uchun 4 ta bog‘cha
ochishga muvaffaq bo‘lindi:
1-bog‘cha – Shayxontoxur dahasida (Hasanova (mudira), Mahsuma Qoriyeva,
Robiya Abdurashidova (tarbiyachi)
2-bog‘cha – Xo‘ja ko‘chasida (Anvara Yausheva (mudira)
3-bog‘cha – Ko‘kcha dahasidagi Langar ko‘chada ochilgan
4-bog‘cha – Beshyog‘och dahasida (Qodirxonov (mudir)
1920 yilda Turkiston Respublikasida 71 ta bolalar bog‘chasi, shu jumladan,
mahalliy aholi bolalari uchun 16 ta bog‘cha va 12 ta bolalar maydonlari tashkil
etilib, bulardan 4 tasida o‘zbek va boshqa mahalliy millatlarning bolalari
tarbiyalana boshlandi. O‘sha davrda maktabgacha ta’lim-tarbiya tizimida jami
6394 bola tarbiyalanar edi. 1921 yilga kelib bolalar bog‘chalarining soni 105 taga,
shu jumladan, mahalliy millatlarning bolalari uchun bog‘chalar 32 taga yetdi.
Bolalar bog‘chalarida tarbiyalanuvchilarning soni qariyib 8000 kishiga yetdi,
ulardan 2000 dan ko‘prog‘i mahalliy millatlarning farzandlari edi.

Ulug‘ vatan urush yillarida O‘zbekistonda bolalar bog‘chalari va bolalar
maydonchalarining tarmog‘i deyarli ikki barobar kengaydi. 1994 yil 1-yanvariga
kelib, maktabgacha ta’lim-tarbiya tizimida 54 ming bola tarbiyalandi. Ana shu
maqsad uchun davlat tomonidan 77 million so‘m ajratildi. Bu yillarda
O‘zbekistonning bolalar bog‘chalarida ko‘chirib keltirilgan 16.000 dan ko‘proq
bolalarni tarbiyalandi. Shuningdek, ota-onasiz qolgan qariyb 400 nafar bolani
vasiylikka olish tamoyiliga muvofiq boqib, tarbiyalab katta qilindi.
Ta lim sohasini isloh qilish bugun hukumatimiz diqqat e tiborida turgan dolzarbʼ ʼ
sohalardan biri, desak mubolag a bo lmaydi. So nggi yillarda maktabgacha ta lim
ʻ ʻ ʻ ʼ
tizimini isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan qonunlar, qarorlar qabul qilinib,
amaliyotga joriy etilmoqda. Maktabgacha ta lim sohasida yagona davlat siyosatini
ʼ
ishlab chiqish va amalga oshirish, bolalarni maktabgacha ta lim bilan bosqichma-
ʼ
bosqich to liq qamrab olishni ta minlash maqsadida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʼ ʻ
Prezidentining 2017-yil 30-sentyabrdagi “Maktabgacha ta lim tizimi boshqaruvini
ʼ
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida“gi Farmoni bilan Maktabgacha
ʻ ʻ
ta lim vazirligi tashkil etildi. Bugungi kunda O zbekistonda 14 mingdan ortiq
ʼ ʻ
maktabgacha ta lim tashkiloti faoliyat ko rsatmoqda. 2019-yilda Maktabgacha
ʼ ʻ
ta lim vazirligi tizimga bolalar qamrovini 52 foizga yetkazdi. 2020-yilda bu
ʼ
ko rsatkich 59,5 foiz bo lishi kutilmoqda, shuningdek, 85,2 foiz 6 yoshli bolalarni
ʻ ʻ
majburiy 1 yillik ta lim bilan qamrab olish rejalashtirilgan. Ma lumki,
ʼ ʼ
Maktabgacha ta lim vazirligi tashkil etilmasdan avval tizimda zamonaviy dasturlar
ʼ
joriy etilmagan, bolalarni maktabga tayyorlash bo yicha muqobil, moslashuvchan
ʻ
modellar yetarli darajada rivojlanmagan. Taraqqiy etgan mamlakatlardagi kabi
bolalarni ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, matematik, jismoniy va ijodiy
rivojlantirish, atrof-muhit bilan tanishuvga yo naltirilgan maxsus davlat ta lim
ʻ ʼ
dasturlari tatbiq qilinmagan edi. Davlat maktabgacha ta lim muassasalarida
ʼ
faoliyat yuritayotgan pedagog kadrlarning aksariyati o rta maxsus ma lumotga ega
ʻ ʼ
bo lib, bolalarni maktab ta limiga talab darajasida tayyorlash imkonini bermas edi.
ʻ ʼ

O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “O zbekistonʻ ʻ
Respublikasi maktabgacha ta lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
ʼ
konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi qarori misolida ko rsak, mazkur
ʻ ʻ ʻ
konsepsiya maktabgacha ta lim tizimini yana-da takomillashtirish, bolalarning
ʼ
sifatli maktabgacha ta limdan teng foydalanishini ta minlash, maktabgacha ta lim
ʼ ʼ ʼ
xizmatlarini rivojlantirish, bir so z bilan aytganda, maktabgacha ta lim tizimini
ʻ ʼ
rivojlantirishning maqsadli vazifalarini qamrab olgan bo lib, jarayonning
ʻ
ustuvorliklari va bosqichlarini belgilab beradi. Konsepsiya tasdiqlangandan so ng
ʻ
o tgan bir yildan ortiq vaqt mobaynida maktabgacha ta lim tizimida yangi Qonun
ʻ ʼ
qabul qilindi, yangi loyihalar, islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilib
kelinmoqda. Xususan, 2019-yilda “Maktabgacha ta lim va tarbiya to g risida”gi
ʼ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi. Mazkur Qonunda maktabgacha
ʻ
ta lim va tarbiyaning asosiy tamoyillari, ushbu sohadagi davlat siyosati
ʼ
yo nalishlari, shuningdek, Vazirlar Mahkamasi, Maktabgacha ta lim vazirligi,
ʻ ʼ
Sog liqni saqlash vazirligi, egaligida maktabgacha ta lim tashkilotlari bo lgan
ʻ ʼ ʻ
davlat va xo jalik boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati
ʻ
organlarining vakolatlari belgilangan.Qayd etilgan Konsepsiyada 2030-yilgacha 3-
7 yoshdagi bolalarning 80,8 foizini maktabgacha ta lim bilan qamrab olinishining
ʼ
ta minlanishi ko zda tutilgan. Xususan, 2020-yilda yangi maktabgacha ta lim
ʼ ʻ ʼ
tashkilotlari binolarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish, bir paytlar
bog cha bo lgan binolarni qayta Maktabgacha ta lim vazirligi hisobiga qaytarish,
ʻ ʻ ʼ
maktabgacha ta limning muqobil shakllarini joriy etish kabi chora-tadbirlar amalga
ʼ
oshirilmoqda.2020-yilgi dasturlarga muvofiq 18 ta obyekt qurib bitkazilishi, 129 ta
bo sh inshoot foydalanishga topshirilishi va 261 ta davlat maktabgacha ta lim
ʻ ʼ
tashkiloti ta mirlanishi rejalashtirilgan. Bu esa qo shimcha yangi 32,7 ming
ʼ ʻ
o rinlarni yaratadi. Maktabgacha ta limda xususiy sektorni rag batlantirishga
ʻ ʼ ʻ
alohida e tibor qaratilmoqda. Shu tariqa, 2018-2019-yillarda Maktabgacha ta lim
ʼ ʼ
vazirligi umumiy qiymati 3,89 trln. so mga teng Davlat-xususiy sheriklik haqidagi
ʻ
shartnomalarni imzoladi (ulardan 1,1 trln. so mi tadbirkorlar hisobidan ajratilgan
ʻ
bo lsa, 2,8 trln. so mi - imtiyozli kreditlar hisobiga to g ri keldi). Foydalanishga
ʻ ʻ ʻ ʻ

topshirilishi kutilayotgan nodavlat maktabgacha ta lim tashkilotlari quvvati 147,9ʼ
ming o ringa teng. 2020-yilda yana 2 mingta oilaviy va 420 ta davlat-xususiy
ʻ
sheriklik doirasidagi maktabgacha ta lim tashkilotlari ochilishi
ʼ
rejalashtirilgan.Maktabgacha ta lim tashkilotlari uchun pedagog va boshqaruv
ʼ
kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va salohiyatini oshirish borasida ham ijobiy
o zgarishlar kuzatilmoqda.Maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama
ʻ
intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish
ham Konsepsiyaning asosiy yo nalishlaridan biridir. Mazkur tizimda
ʻ
innovatsiyalarni, ilg or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
ʻ
keng joriy etish maqsadida maktabgacha ta lim tashkilotlarini kompyuterlar bilan
ʼ
ta minlash, internet tarmog iga ulanishi bosqichma-bosqich amalga
ʼ ʻ
oshirilmoqda.Maktabgacha ta limda tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan
ʼ
davlat maktabgacha ta lim tashkilotlarida ta lim-tarbiyada axborot-
ʼ ʼ
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishni yana-da takomillashtirish
mavzusida tuman (shahar) Maktabgacha ta lim bo limlari tomonidan o quv-
ʼ ʻ ʻ
seminarlar, tushuntirish ishlari olib borilmoqda. Ushbu tadbirlarda “OPEN EMIS”
tizimidagi xato kamchiliklarni tuzatish bo yicha amaliy ko nikmalar berilmoqda.
ʻ ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 7-apreldagi “15-may
–Xalqaro oila kuni”ni keng nishonlash va “Yangi O‘zbekistonning ibratli oilasi”
ko‘rik-tanlovini o‘tkazish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish
to‘g‘risida”gi 13-son majlis bayoniga ko‘ra,maktabgacha ta’lim tashkilotlari
tarbiyalanuvchilari o‘rtasida “Oilam uchun men o‘z qo‘lim bilan tayyorlagan
sovg‘am” nomli qo‘l mehnati ishlari tanlovini o‘tkazish va g‘oliblarni taqdirlash
vazifasi belgilangan edi.
Vazirlik rahbariyati “Oilam uchun men o‘z qo‘lim bilan tayyorlagan sovg‘am”
tanlovi g‘oliblarini taqdirladi. Maktabgacha ta’lim agentligida, Toshkent
shahridagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida 15-may “Xalqaro oila kuni”
munosabati bilan o‘tkazilgan “Oilam uchun men o‘z qo‘lim bilan tayyorlagan
sovg‘am” nomli tanlovning g‘oliblari taqdirlanib, ularning qo‘l mehnati ishlari

ko‘rgazmasi tashkil etildi.Ushbu tadbirda O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha
va maktab ta’limi vaziri X.Umarova va O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va
maktab ta’limi vazirining birinchi o‘rinbosari – Maktabgacha ta’lim agentligi
direktori A.Shin ishtirok etishib, tanlovda g‘olib bo‘lgan jami 36 nafar
tarbiyalanuvchilarni ota-onalari bilan birgalikda taqdirlashdi.G oliblarni taqdirlashʻ
jarayonida, O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vaziri
X.Umarova tomonidan bu kabi tanlov va ko‘rgazmalarning maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida tashkil etilishi, ilk bolalik yoshidanoq oila muqaddas dargoh
ekanligini singdirib borilishida xizmat qilishi ta’kidlandi. Vazir X.Umarova o‘z
nutqida Sharq dunyosida oila qadimdan muqaddas dargoh sifatida qadrlanganligi,
oilada vatanga sadoqat, ota-onaga oqibat, oila a’zolari o‘rtasida o‘zaro hurmat,
mehr-muruvvat omillari o‘sib kelayotgan yosh avlod ongiga singdirilib, oiladagi
ma’naviy muhitni barqarorlashtirishga, ularning jamiyat oldidagi mas’uliyatini
kuchaytirishga xizmat qilishi haqida ma’lum qildi va tanlov g‘oliblarini tabrikladi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining
birinchi o‘rinbosari – Maktabgacha ta’lim agentligi direktori A.Shin tadbirda
ishtirok etayotgan ota-onalar hamda tanlov g‘olibi bo‘lgan tarbiyalanuvchilarni
tabriklab, o‘z nutqida quyidagilarni ta’kidladi:“Biz bugungi “Oilam uchun men o‘z
qo‘lim bilan tayyorlagan sovg‘am” nomli tanlovni hamda qo‘l mehnati ishlari
ko‘rgazmasini tashkil etish orqali bolalarda oila, oilada tinch-totuv yashash, o‘zaro
mehribonlik, g‘amxo‘rlik haqidagi tushunchalarni mustahkamlashni hamda
kelgusida bir birlariga bo‘ladigan munosabatni yaxshilash kabi ko‘nikmalarni
rivojlantirishni maqsad qilganmiz.Jamiyatimizda "Oila" so‘zi nafaqat oila
ishtirokchilariga, nisbatan balki jamiyatimizdagi kelajak avlodni tarbiyalashda bel
bog‘lagan pedagoglar jamoasi, ya’ni biz ishlayotgan dargoh ham bir oiladir,
yurtimizdagi barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlari ham bir oiladir.Biz
pedagoglar birgalikda bitta oila bo‘lib ushbu tadbirlarni tashkil etayapmiz, ertaga
sizu biz tarbiyalayotgan yangi avlodimiz ham o‘z oilalarini tuzishadi va
jamiyatimizning ahil oilalaridan biriga aylanishadi. “Oilam uchun men o‘z qo‘lim
bilan tayyorlagan sovg‘am” nomli qo‘l mehnati ishlari ko‘rgazmasini tashkil

etilishi bilan oilalar va ta’lim tashkilotlarining o‘zaro munosabatlari yanada
mustahkamlanishiga erishiladi desak, aslo mubolag‘a bo‘lmaydi.”Bugungi “Oilam
uchun men o‘z qo‘lim bilan tayyorlagan sovg‘am” nomli tadbirda MTT
tarbiyalanuvchilari bilan birgalikda ota-onalar ham ishtirok etishdi. XX asrning 30-
yillarning maktabgacha tarbiya dasturlarida bolalar bog‘chalarining tozalik va
metodik yordam holatini tekshirish keng tarqaldi. Bu tekshirishlar natijalariga
ko‘ra xonalar va maydonchalarning jihozlanmaganligi, asbob-uskunalar bilan
ta’minlanmaganligi, tozalik me’yorlariga amal qilinmasligi kabi kamchiliklarga
qarshi kurash olib borilgan. Qishloqlardagi bolalar bog‘chalari va maydonchalari
maktabgacha tarbiya muassasalariga nisbatan bo‘lgan salbiy qarashlar tufayli katta
qiyinchiliklarga duchor bo‘lgan. 1930-yilda O‘zbekistonda respublikaning barcha
katta shaharlari va viloyatlarida o‘z bo‘linmalariga ega bo‘lgan maktabgacha
tarbiya pedagogik maslahatxonasi tashkil qilindi. Uning faoliyati doimiy
ma’ruzalar, radiosuhbatlar, ayollar uchun ko‘rgazmalar tashkil qilishdan iborat edi.
Ular uchun bolalarga eng yaxshi burchak qilish bo‘yicha musobaqa ham
o‘tkazilgan. Pedagogik maslahatlar beruvchilar oilalarga borishgan va bolalar
burchaklarini tashkil qilishgan va shu bilan bolalarni bog‘chalarga qabul qilish
tartiboti hamda oilalarning tarbiya masalalari bo‘yicha maslahat berish bilan
birlashtirilgan. 1933-1934 yillarda sanab o‘tilgan harakatlar natijasida
O‘zbekistonda 3840 ta kolxoz maydonchalari bo‘lib, unda 127 ming bolalar
qatnashgan. 1933 yil bolalar bog‘chalari uchun ilk dastur loyihalarini ishlab
chiqarish yili sifatida muhrlandi Rusiy zabonbolalar bog‘chalari dasturlari asosida
tuzilgan bu dasturlar keyinchalik mahalliy sharoitlarni inobatga olib qayta tuzilgan.
Maktabgacha tarbiya birlashmalarining metodik faoliyati yagona markaz
tomonidan rahbarlikni amalga oshirishga ehtiyoj sezgan. 1934 yil Toshkentda
tuzilgan Respublika maktabgacha tarbiya metodik xonasishunaqa markaz
vazifasini bajardi. Ommaviy maktabgacha tarbiyaning rivojlanishida eng katta
to‘siqlardan biri malakali kadrlarning yetishmasligi bo‘lgan. Qishloq aholisidan
kadrlar tayyorlash uchun qisqa muddatli 3 oylik kurslar tashkil qilingan. Bundan
tashqari XX asrning 70- yillari boshidan maktabgacha tarbiya mutaxassislarini

tayyorlash vazifasi pedagogik o‘quv yurtlari zimmasiga qo‘shildi. 1930 yildan
Toshkentda faoliyat yurituvchi pedagogik o‘quv yurti 1936 yilda 60 ta mutaxassis
tayyorladi. Natijada 1938-1939 yillarda respublikada 927 ta bolalar bog‘chasi
ochilgan edi va ularda 36710 ta bola bor edi. Maydonchalar soni esa 4835 ta bo‘lib
ularda 152000 bola bor edi. Shu bilan birga bu vaqtda onalar uchun “Bolalar
xonalari” nomli maktabgacha tarbiya muassasalari ham tuzilgan. Shu va keyingi
yillarda maktabgacha tarbiyani yaxshilash maqsadida quyidagi choralar ko‘rilgan:
-joylarda metodik ishlarni tashkil qilish;
-mebel, o‘quv qo‘llanmalari, o‘yingohlarning standartlarini ishlab chiqish;
-maktabgacha tarbiya masalalariga jamoatchilik va aholining e’tiborini qaratish
(matbuotda nashr qilish, hujjatlarni tuzish) va sh.k.
Urush yillari O‘zbekistonda 200 ming bola ko’chirib keltirilgan va natijada bolalar
bog‘chalari tarmog‘ining kengayishi, ularda ish kuni uzaytirish zaruriyati paydo
bo‘lgan. Urush yillari maktabgacha internatlar ham tashkil qilingan. Ulardagi
tarbiyaning o‘ziga xosligi shundan iboratki, ularda o‘z oilasi, yaqinlaridan ajragan
bolalar tarbiyalanishgan. Bu holda pedagoglarning har bir bola uchun mas’uliyati
tabora oshib borgan. Urushdan keyingi davrda oziq-ovqat muammolari munosabati
bilan kuchsizlangan bolalar uchun sog’lomlashtirish chora-tadbirlari kuchaytirildi.
Bu maqsadda respublikaning bir qator shaharlarida sanatoriya tipidagi bog‘chalar
tashkil qilindi. Qishloq hududida maktabgacha tarbiyaning rivojlanishiga katta
ahamiyat berilgan. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, ayollar mehnatidan
foydalanish zaruriyati bilan bog‘liq edi. 1959 yildan maktabgacha tarbiyaning
yagona tuzilishni tashkil qilish maqsadida ikki turdagi maktabgacha tarbiya
muassasalari bitta yasli bog‘chaga birlashtirildi. Bu esa bolalarni tarbiyalash
jarayonining faollashuviga olib keldi. O‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassislar
Toshkent va Marg‘ilon pedagogika o‘quv yurtlari tomonidan amalga oshirilgan.
1957-58 yillar ular 517 ta mutaxassis chiqarishgan. Metodik va tarbiya ishlarini
yaxshilash maqsadida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Namangan, Farg‘ona,

Chirchiq shaharlarida maktabgacha tarbiya xonalari ochilgan. 1961 yil Qori-
Niyoziy nomidagi pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot markazida O‘zbekistondagi
maktabgacha tarbiya muammolari ustida, tadqiqot olib boruvchi, bolalar
bog‘chalari va metodika xonalariga yordam ko‘rsatuvchi markaz ochildi.
Toshkentda 1966 yil 26 aprelda bo’lib o‘tgan zilzila natijasida 225 ta maktabgacha
tarbiya muassasalari barbod bo‘ldi. Biroq qisqa vaqt mobaynida boshqa respublika
quruvchilari yordami bilan bu muassasalar qayta tiklandi. XX asrning 60-80-
yillarda ommaviy maktabgacha tarbiya quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilgan:
-markazlashgan jamoa xo‘jaliklariaro maktabgacha tarbiya muassasalarining ish
tajribasini o‘rganish uchun respublika majlislarini o‘tkazish;
-kolxozlar orasida eng yaxshi maktabgacha tarbiya muassasasi nomiga musobaqa
o‘tkazish;
-yuqumli kasalliklardan aziyat chekuvchi bolalar uchun maxsus muassasalar
tashkil etish;
-bolalar sog‘ligini saqlash bo‘yicha maktabgacha tarbiya muassasalarini tashkil
qilish;
-yasli bog‘cha va boshqa tarbiya muassasalari uchun mutaxassislar tayyorlash;
-respublikaning pedagogik va musiqa o‘quv yurtlarini keng turdagi mutaxassislar
tayyorlab berishga o‘tkazish;
-maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning yagona dasturini ishlab chiqish;
-bolalarning estetik tarbiyasiga katta ahamiyat berish-o‘zbek milliy san’ati
asarlaridan foydalanish va boshqalar.
O‘zbekistonning mustaqil davlat maqomini qo‘lga kiritishi bilan jamiyatning
ijtimoiy muammolari yanada ko‘paydi va keskinlashdi. Birinchidan, siyosiy,
ma’naviy, iqtisodiy ustuvor yo‘nalishlarning almashishi, ikkinchidan, bu davrda

ijtimoiy muammolarni yaxshi tushunmaslik oqibatida ro‘y berdi. Biroq,
demokratiya va oshkoralik tamoyillari, xorij davlatlari tajribasi yordamida davlat
muhtojlarga real ijtimoiy pedagogik yordam bermoqda, ijtimoiy pedagogik fanini
rivojlantirish uchun chora-tadbirlar ko‘rmoqda.
2.1. O’yinning maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagogik jarayondgi o’rni.
O yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar bog chasi hayotini u bilanʻ ʻ
boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o’yin bolalar hayotining kun tartibiga
doimiy qilib kiritilgan. O’yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin,
mashgulotlardan so’ng, sayrlardan so’ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt
ajratiladi. Ertalab o’ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o’yinlar uchun sharoit
yaratish maqsadga muvofiqdir. Mazmunan ko’proq didaktik o’yinchoqlar, stol
ustida o’ynaladigan stolbosma o’yinlari, syujetli-ro’lli o’yinlarni o’ynagan ma’qul.
Sayr davomida harakatli o’yinlarni, qurishyasash o’yinlar ini tashkil etish
foydalidir. Kun tartibida o’yin uchun maxsus vaqt belgilash oyinning mustaqil
faoliyat sifatida mavjud bolishining va uni bolalar hayotini tashkil etish shakli
sifatida, tarbiya vositasi sifatida qo’llanilishining eng muhim pedagogik shartidir.
Bolalar o’yinning o’ziga xosligi shundaki, u tevarak-atrofdagi hayotni, kishilarning
faoliyati, ishlari, harakatlarini, ularning ish jarayonidagi o’zaro munosabatlarini
aks ettiradi. O’yin paytida xona bolalar uchun dengiz, o’rmon, metro, Temir yol
vagoni bolishi mumkin.O’yin ko’p qirrali hodisa bo’lib, uni istisnosiz jamoa
hayotining barcha jabhalari mavjudligining o’ziga xos shakli deb hisoblash
mumkin. Ta’lim jarayonini pedagogik boshqarishda o’yin bilan ko’plab soyalar
paydo bo’lganidek. Bolaning rivojlanishi va tarbiyasida o’yin katta rol o’ynaydi –
eng muhimi bolalar faoliyati. Bu maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsini, uning
axloqiy va irodaviy fazilatlarini shakllantirishning samarali vositasidir, dunyoga
ta’sir qilish zarurati o’yinda amalga oshiriladi. O’yinning tarbiyaviy ahamiyati
ko’p jihatdan tarbiyachining kasbiy mahoratiga, uning yosh va individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda bolaning psixologiyasini bilishiga, bolalar
o’rtasidagi munosabatlarga to’g’ri uslubiy rahbarlik qilishga, o’yinni aniq tashkil

etish va o’tkazishga bog’liq. O’yin bolani aqliy tarbiyalashning muhim vositasidir.
Bolalar bog’chasida va uyda olingan bilimlar o’yinda topiladi amaliy foydalanish
va rivojlanish. Turli xil hayotiy voqealarni, ertak va hikoyalardan epizodlarni
takrorlash, bola ko’rganlari, o’qiganlari va aytilganlari haqida fikr yuritadi; ko’p
hodisalarning ma’nosi, ularning ma’nosi unga yanada tushunarli bo’ladi. O’yinda
hayotiy taassurotlarning timsoli murakkab jarayondir. Ijodiy o’yinni torlikka
bo’ysundirib bo’lmaydi didaktik maqsadlar, uning yordami bilan eng muhim ta’lim
vazifalari hal qilinadi. Bolalar o’zlarining qiziqishlari, orzulari asosida o’yin rolini
tanlaydilar kelajak kasbi. Ular hali ham bolalarcha sodda, ular bir necha marta
o’zgaradi, lekin bolaning jamiyat uchun foydali ishda qatnashishni orzu qilishi
juda muhimdir. Asta-sekin o’yinda bolada mehnatning ma’nosi, turli kasblarning
o’rni haqida umumiy g’oyalar paydo bo’ladi. O’yinda bolalarning aqliy faoliyati
doimo tasavvur ishi bilan bog’liq; siz o’zingiz uchun rol topishingiz kerak, siz
taqlid qilmoqchi bo’lgan odam qanday harakat qilishini, nima deyishini tasavvur
qiling. Tasavvur ham o’zini namoyon qiladi va rejani amalga oshirish vositalarini
izlashda rivojlanadi; uchishdan oldin siz samolyot qurishingiz kerak; do’kon uchun
siz mos tovarlarni olishingiz kerak, agar ular etarli bo’lmasa, uni o’zingiz
tayyorlang. Shunday qilib, o’yin kelajakdagi bolaning ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantiradi. Qiziqarli o’yinlar quvnoq, quvnoq kayfiyatni yaratadi, bolalarning
hayotini to’liq qiladi, faol faoliyatga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. Hatto ichida
yaxshi sharoitlar, yaxshi ovqatlanish bilan, bola yomon rivojlanadi, agar u qiziqarli
o’yindan mahrum bo’lsa, letargik bo’ladi. O’yinda bola shaxsining barcha
tomonlari birlikda va o’zaro ta’sirda shakllanadi. Bolalarda do‘stona jamoa tashkil
etish, o‘rtoqlik tuyg‘ularini singdirish, ularni kattalar mehnati, ularning ezgu
ishlari, munosabatlarini aks ettiruvchi o‘yinlar bilan maftun etishning imkoni
bo‘lsagina, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘ladi. O’z navbatida, faqat bolalar
jamoasini yaxshi tashkil etish bilan siz har bir bolaning ijodiy qobiliyatini, uning
faolligini muvaffaqiyatli rivojlantirishingiz mumkin. O’yinlarning aksariyati
kattalar ishini aks ettiradi; bolalar onalar va buvilarning uy yumushlariga,
tarbiyachi, shifokor, haydovchi o’qituvchi, uchuvchi, kosmonavt ishiga taqlid

qiladilar. Binobarin, o‘yinlarda jamiyat uchun foydali bo‘lgan har qanday ishni
hurmat qilish tarbiyalanadi, unda qatnashish istagi tasdiqlanadi. O’yin va ish
ko’pincha tabiiy ravishda birga keladi. Ko’pincha bolalar qancha vaqt va ishtiyoq
bilan o’yinga tayyorlanayotganini kuzatish mumkin; dengizchilar kema qurmoqda,
hayot kemalari yasamoqda, shifokorlar va hamshiralar klinikani jihozlamoqda.
Ba’zan bola o’ynoqi tasvirni haqiqiy ish bilan tanishtiradi. Shunday qilib,
pechenye tayyorlash uchun oq fartuk va sharf kiyib, qandolat fabrikasida ishchiga
aylanadi va saytni tozalashda u farrosh bo’ladi. O’yinda axloqiy fazilatlar
shakllanadi; topshirilgan vazifa uchun jamoa oldidagi mas’uliyat, do’stlik va
do’stlik hissi, umumiy maqsadga erishishda harakatlarni muvofiqlashtirish, adolatli
hal qilish qobiliyati bahsli masalalar. O’yin bilan chambarchas bog’liq badiiy
ijodkorlik maktabgacha yoshdagi bolalar – chizish, modellashtirish, loyihalash. Ga
qaramasdan turli vositalar hayot taassurotlari, fikrlari, his-tuyg’ularini aks ettirish,
bolalar faoliyatining bu turlari juda ko’p umumiy xususiyatlarga ega; o’yinda va
rasmda bir xil mavzularni ko’rishingiz mumkin; o’yin syujeti davomida bolalar
ko’pincha qo’shiq aytadilar, raqsga tushadilar, tanish oyatlarni eslashadi.Shunday
qilib, ijodiy o’yin bolalarni har tomonlama rivojlantirishning muhim vositasi
sifatida ularning faoliyatining barcha turlari bilan bog’liq. Bu uning bolalar
bog’chasining pedagogik jarayonidagi o’rnini belgilaydi. “Bolalar bog’chasi ta’lim
dasturi” o’yin ega bo’lgan mustaqil eng muhim faoliyat ekanligini ta’kidlaydi katta
ahamiyatga ega individuallikni shakllantirish va bolalar jamoasini shakllantirish
uchun. Har bir guruh uchun ta’lim vazifalari belgilanadi, ular o’yin yordamida hal
qilinadi.Maktabgacha yoshdagi bolalik – bu shaxsiyat shakllanishining qisqa,
ammo muhim davri. Bu yillar davomida bola atrofdagi hayot haqida dastlabki
bilimlarni oladi, unda odamlarga, mehnatga, to’g’ri xulq-atvor ko’nikmalari va
odatlari shakllanadi, xarakterga nisbatan ma’lum munosabat shakllana boshlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyati o’yin bo’lib, uning davomida
bolaning ruhiy va jismoniy kuchi rivojlanadi; uning diqqati, xotirasi, tasavvuri,
intizomi, epchilligi. Bundan tashqari, o’yin maktabgacha yoshga xos bo’lgan
ijtimoiy tajribani o’zlashtirishning o’ziga xos usulidir. O’yinda bolaning

shaxsiyatining barcha tomonlari shakllanadi, uning psixikasida sezilarli
o’zgarishlar ro’y beradi, rivojlanishning yangi, yuqori bosqichiga o’tishga
tayyorlaydi. Bu psixologlar maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyati deb
hisoblaydigan o’yinning katta ta’lim salohiyatini tushuntiradi. Bola hech qachon
jim o’ynamaydi, bitta o’zi o’ynasa ham u o’yinchoq bilan gaplashadi, o’zi
tasvirlayotgan qahramon bilan muloqot o’rnatadi, onasi, bemor, shifokor xullas
hamma-hammaning o’rniga o’zi gapiraveradi. Soz obrazning yaxshiroq ochilishiga
yordam beradi.Nutq o’yin jarayonida juda katta ahamiyatga ega. Nutq orqali
bolalar fikr almashadi, o’z his-tuygu, kechinmalarini ortoqlashadi. So’z bolalar
o’rtasida do’stona munosabatlar o’rnatilishiga, tevarak-atrofdagi hayot voqealariga
bir xilda munosabatda bo’lishga yordam beradi. Bolalarning o’zi yaratgan
o’yindan kelib chiqadigan yoki kattalar tomonidan taklif etilgan o’yinning g’oyasi,
mazmuni, o’yin harakatlari, rollar, o’yin qoidalari uning tuzilishini tashkil etuvchi
qirralardir. O’yin g’oyasi – bu nima o’ynashni belgilab olish: “dokon, “shifoxona”,
“uchuvchilar”, “bolalar muassasasi” va shunga oxshashlar. O’yin mazmuniga,
g’oyasiga qarab bolalarning bunday o’yinlarini bir necha oziga xos guruhlarga
bolinadi. O’yinlarning bunday bolishi albatta shartli bolib, bir oyinda har xil
hayotiy voqealar aks etishi ham mumkin. O’yin bolalarning qiziqarli ermagigina
bo’lib qolmay, shu bilan bir qatorda u bolalarni rivojiantirish va tarbiyalashning
muhim vositasi hamdir. Ammo o’yin kattalar tomonidan tashkil etilib, unga
rahbarlik qilingandagina ijobiy natija beradi. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik
qilar ekan, quyidagi talablarga e’tibor berishi zarur: o’yin mazmunining ta’lim-
tarbiya beruvchi ahamiyatga ega bo’lishi, aks ettirilayotgan narsalar haqidagi
tasavvurlar to’g’ri va tola bo’lishi, o’yin harakatlariga faol, ma’lum maqsadga
qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo’lishi kerak, Hamma va ayrim bolalarning
qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’yinga rahbarlik qilish, O’yinchoqlarni va
boshqa kerakli materiallardan maqsadga muvofiq foydalanish, bolalarning o’yinda
xayrixoh va xursand bo’lishlarini ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o’yiniga
rahbarlik qilar ekan, bola shaxsining hamma tomonlariga: ongiga, his-tuygulariga,
irodasiga, xulqiga ta’sir etishi va bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va

jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanishi lozim. Bolalar uchun o’yin o’zini
namoyon qilishning muhim vositasi, kuch sinovidir. O’yinlarda tarbiyachi o’z
tarbiyalanuvchilarini, ularning xarakterini, odatlarini, tashkilotchilik qobiliyatini,
ijodiy qobiliyatlarini yaxshiroq bilishi mumkin, bu unga ularning har biriga ta’sir
qilishning eng to’g’ri usullarini topishga imkon beradi. Va bu juda muhim, o’yinlar
tarbiyachini bolalarga yaqinlashtiradi, ular bilan yaqinroq aloqa o’rnatishga
yordam beradi. O’yin bolalikning doimiy va o’zgarmas hamrohidir. Har bir
kattalar, xoh u o’qituvchi, xoh ota-ona bo’lsin, pedagogik maqsadlarga erishish
uchun o’yinlarni bilishi, ularni o’tkazish metodikasini egallashi, maktabgacha
yoshdagi bolalarning yoshiga mos ravishda tanlay olishi kerak,biz bolalar
bog’chasidagi o’yin haqida gapiradigan bo’lsak, unda bu tarbiyachiiga bolalar
jamoasini yig’ishga, yopiq va uyatchan bolalarni faol faoliyatga kiritishga yordam
beradi. O’yinda ongli intizom tarbiyalanadi, bolalarni qoidalarga, adolatga, o’z
harakatlarini nazorat qilish qobiliyatiga, boshqalarning harakatlarini to’g’ri va
ob’ektiv baholashga o’rgatadi. O’yin jarayonida bolalarning bilimlari va
tasavvurlari boyib, chuqurlashib boradi. O’yinda u yoki bu rolni bajarayotib, bola
o’zining butun diqqatini o’yinga qaratishi lozim. Bola oynayotganda kishilar
mehnati, ularning aniq harakatlari, munosabatlari togrisidagi tasavvuri yetarli
emasligini sezib qoladi, buning natijasida kattalarga savol bera boshlaydi.
Tarbiyachi bolalarning bunday savollariga javob berib, Ularning bilimlariga
aniqlik kiritadi, boyitadi.Tarbiyachi o’yin orqali bolalarda ona-vatanga, o’z xalqiga
boshqa millat kishilariga ijobiy munosabatni shakllantiradi; mustahkamlaydi.
O’yin orqali tarbiyachi bolalarda jasurlik, to’g’rilik, o’zini tuta bilishlik kabi
sifatlarni tarbiyalaydi. O’yin bolalarda ijtimoiy axloqni, ularning hayotga, bir-
biriga bo’lgan munosabatini shakllantiruvchi o’ziga xos maktabdir. Tarbiyachi
bolalar o’yiniga rahbarlik qilayotib, ularni jamoa orqali ham tarbiyalab boradi.
O’yin jarayonida bolalar o’z xohishlarini Jamoa xohishi bilan kelishib olishga,
o’yinda o’rnatilgan qoidalarga rioya qilishga o rganadilar. Ammo o’yinga to’griʻ
rahbarlik qilinmasa, u noxush oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Tarbiyachi
bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda o’yindan keng foydalanadi. Juda

ko’pchilik o’yinlar bolalardan faol harakat qilishni talab etadi, bu esa o z navbatidaʻ
organizmda modda almashinishini yaxshilaydi, qon aylanishini tezlashtiradi.
Bundan tashqari faol harakat qilish bola gavdasining togri osishini, harakatlari
chiroyli bolishini ham ta’minlaydi.Agar biz bolalar bog’chasidagi o’yin haqida
gapiradigan bo’lsak, unda bu tarbiyachiga bolalar jamoasini yig’ishga, yopiq va
uyatchan bolalarni faol faoliyatga kiritishga yordam beradi. O’yinda ongli intizom
tarbiyalanadi, bolalarni qoidalarga, adolatga, o’z harakatlarini nazorat qilish
qobiliyatiga, boshqalarning harakatlarini to’g’ri va ob’ektiv baholashga o’rgatadi.
O’yin orqali tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil
qiladi, bu esa bolaning asabruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O’yin bolalarga
estetik tarbiya berish vositasi sifatida ham keng qo’llaniladi. Bolalar tevarak-
atrofdagi hayotni, voqelikni obrazlar, ro’llar orqali ham aks ettiradilar. O’yinda
bolalarning avval olgan taassurotlari orqali obraz yaratishlari – xayol juda ham
katta ahamiyatga ega. Bolalar juda kop oyinlarda avval organgan ashula, she’r,
raqs, topishmoqlardan keng foydalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik
did, zavqni tarbiyalashda foydalanadi. O’yin bilan ta’lim ortasidagi bogliqlik bola
ulgaygan sari o’zgarib boradi. Kichik guruhda oyin ta’lim berishning asosiy shakli
hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashgulotlarda ta’limning roli ortadi.
Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o zlarida maktabdagi oqishga ishtiyoq
ʻ
uygonib qoladi. Ammo bolalar uchun o’yinning qadri yo’qolmaydi, balki mazmuni
o`zgaradi. Bolalar manfoati har jihatdan o’z e’tiborini jalb qilish uchun har
jihatdan rivojlanishi kerak yaxshi natija, g’alaba. Bola o’sadi, u aqliy taraqqiyotga
yordam beradigan bunday o’yinchoqlarni taklif qilishi kerak edi.Ota-onalar ba’zan
bola bilan o’ynashlari kerak, chunki qo’shma o’yin U qanchalik muhimligini
sezadi. O’yin bolalar uchun eng arzon faoliyat, atrofdagi dunyoning taassurotlarini
qayta ishlash usuli. O’yin farzandning fikrlash va tasavvurining xususiyatlarini,
uning hissiyotlari, hissiyotlari, aloqa zarurligini ta’kidlaydi. Maktabgacha bolalik –
bu odamning shakllanishining qisqa, ammo muhim davridir. Shu yillarda bola
atrofdagi hayotni dastlabki bilimlarga ega bo'ladi, u odamlarga ma'lum bir
munosabatni shakllantira boshlaydi, ishlashga, ko'nikma va odatlar ishlab

chiqariladi to'g'ri xattiharakatlar, Bu xarakter. Maktabgacha yoshda, o'yin,
faoliyatning muhim turi sifatida katta rolga ega. O'yin samarali vosita
Maktabgacha tarbiyachining shaxsiyatini shakllantirish, uning axloqiy - ixtiyoriy
fazilatlar, o'yinda dunyoga bo'lgan ehtiyojni bajarish amalga oshirilmoqda. Bu
uning ruhiyatida sezilarli o'zgarishlarga olib keladi. Mamlakatimizda A.S.
Makarenko, bolalarning o'yinlarining rolini bayon qildi; "O'yin bolaning hayotida
muhim ahamiyatga ega, bu katta yoshdagi ish, xizmatda muhim ahamiyatga ega.
O'yinda bola nima bo'ladi. Shunda ko'p jihatdan Kelajakdagi etakchi, birinchi
navbatda, o'yinda amalga oshiriladi.Maktabgacha tarbiyachining hayotidagi
o'yinning eng muhim ma'nosini hisobga olgan holda, bolaning o'yin faoliyatining
xususiyatlarini o'rganish tavsiya etiladi.O’yin – bu odamning dunyoga bo’lgan
munosabatini aks ettiradigan munosabatni aks ettiradi. Dunyoda birinchi marta
atrof-muhitga ta’sir qilish zarurati shakllantirilgan, atrof-muhitni o’zgartirish
zarurati paydo bo’ladi. Biror kishi istakga ega bo’lganida, darhol amalga
oshirishning iloji bo’lmaganda, o’yinlar faoliyatining shartshartnomasi yaratilgan.
O’yinning o’rtalarida bolaning mustaqilligi cheksiz, kelajakka qaytishi mumkin,
kelajakka qarash va qoniqish nimani anglatishini juda yaxshi takrorlaydi va
mamnuniyatni sezilarli darajada takrorlaydi . O’yinda bola jonli emas, balki Uning
haqiqiy, mustaqil hayoti yashaydi. O’yin maktabgacha tarbiyalanuvchilar uchun
eng hissiy, rangbarang. DB Elkonin bolalar o’yinining taniqli kashfiyotchisi,
kattalarning vazifalari, birinchi navbatda, hissiyotsional jihatdan samarali
yo’naltirilganlik uchun qabul qilingan inson faoliyatining mazmuni.O’yinda ikkala
maktabgacha yoshdagi faoliyatning ikkala faoliyatida ham real xattiharakatlarda
bir muncha vaqtdan keyin amalga oshiradigan harakatlar amalga
oshirilmoqda.Agar bu harakatni yo’qotsa ham, bu harakatni yo’qotib qo’ysa ham,
bu harakatning ta’sirida darhol amalga oshirilgan emotsional impulsni amalga
oshirish bilan bog’liq yangi tajribani bilmaydi. O’yinning so’zlari ba’zi vazifalarni
boshqalarga o’tkazish qobiliyatiga aylanadi. Bola in’omdan in’ikos sohasida ozod
bo’lganida, fikrlar paydo bo’lishidan boshlanadi.Ixtiro qilingan vaziyatdagi o’yin
vaziyatga bog’liq. O’yinda bola nafaqat bilimni talab qiladigan va nafaqat

tajribalarni talab qiladigan vaziyatda harakat qilishni o’rganadi. O’z ixtiro qilingan
vaziyatdagi harakatlar bola nafaqat mavzu yoki haqiqiy holatlar idrokini, balki
vaziyatning ma’nosini, uning ma’nosini ham boshqarishdan iborat. Dunyo bilan
insoniy munosabatlarning yangi sifati mavjud: bola, ularning rang-barangligi,
shakllarining xilma-xilligi, balki bilim va ma’noga ega bo’lgan atrofdagi voqelikni
ko’radi.Bola keng, bevosita uni haqiqat atrofida faqat o’yin shaklida amalga
oshirib bo’lmaydi. O’tgan dunyoni o’zlashtirish jarayoni bu dunyoda o’yin
harakatlari orqali ikkala o’yin ham, o’yinni noma’lum bo’lgan o’yin hamda
kiritilgan.O’yin – ijodiy faoliyat, va har bir haqiqiy ijodkorlikni sezgir holda
amalga oshirib bo’lmaydi.O’yin bolaning shaxsiyatining barcha yo’nalishlarini
shakllantiradi, uning ruhiyatida sezilarli o’zgarishlar, yangi rivojlanish bosqichiga
o’tishga tayyorgarlik ko’rmoqda. Bu o’yinning katta o’quv imkoniyatlarini
tushuntiradi, ular psixologlar maktabgacha tarbiya xodimlarining etakchi
faoliyatini ko’rib chiqmoqdalar.Bolalar o’zlari yaratgan o’yinlar alohida joy – ular
ijodiy yoki fitna deb nomlanadi.Agar bola allaqachon yurib, o’z-o’zidan yurishga
qodir bo’lsa, bu erda harakatlanuvchi o’yinlar davri boshlanadi. Ijara va jinslar,
mashinalar va to’plar, tayoq va kublar mavjud. Ko’chma o’yinlar nafaqat sog’liqni
mustahkamlashni va jismoniy rivojlanishni kuchaytirishi va jismoniy
rivojlanishiga yordam beradi, shuningdek, irodaning irodasini tarbiyalash, belgilar,
qoidalarga muvofiq harakatlarning rivojlanishi.Bolalar umuman juda boshqacha,
shuning uchun ular rivojlanishning turli yo’nalishlariga yo’naltirilgan o’yinlarni
o’ynashlari kerak. Sichqoncha har doim ham mushukdan qochish kerak bo’lmagan
shovqinli o’yindan so’ng, siz bolalarning e’tiborini jamoaviy harakatga
o’tkazishingiz mumkin. Bunday holda, kambag’al “sichqonchani” tezkor va
haddan tashqari “mushuk” bilan birida qolishi shart emas va u olomon ichida
yo’qolishi mumkin.Ehtimol, u yaxshi va juda yaxshi, u gorizontal barga osilib
turadi, keyin “Yerdan oyoqlari ustidagi o’yin” o’yin mumkin emas. Yoki u qanday
qilib mukammal darajada mos kelishini biladi, keyin uni “Bunny, Bunny, qancha
vaqt ajrating?” O’yin – bu odamning dunyoga bo’lgan munosabatini aks
ettiradigan munosabatni aks ettiradi. Dunyoda birinchi marta atrof-muhitga ta’sir

qilish zarurati shakllantirilgan, atrof-muhitni o’zgartirish zarurati paydo
bo’ladi.Biror kishi istakga ega bo’lganida, darhol amalga oshirishning iloji
bo’lmaganda, o’yinlar faoliyatining shart-shartnomasi yaratilgan.O’yinning
o’rtalarida bolaning mustaqilligi cheksiz, kelajakka qaytishi mumkin, kelajakka
qarash va qoniqish nimani anglatishini juda yaxshi takrorlaydi va mamnuniyatni
sezilarli darajada takrorlaydi . O’yinda bola jonli emas, balki Uning haqiqiy,
mustaqil hayoti yashaydi. O’yin maktabgacha tarbiyalanuvchilar uchun eng hissiy,
rang-barang. DB Elkonin bolalar o’yinining taniqli kashfiyotchisi, kattalarning
vazifalari, birinchi navbatda, hissiyotsional jihatdan samarali yo’naltirilganlik
uchun qabul qilingan inson faoliyatining mazmuni.Biror kishini shakllantirish
uchun o’yinning qiymati ortiqcha bo’lish qiyin. Bu tasodifan L. S. Vygotskiy
“Bola tarqalishi” o’yinini “to’qqizta bolalar rivojlanishiga” chaqiradi.O’yinda
ikkala maktabgacha yoshdagi faoliyatning ikkala faoliyatida ham real xatti-
harakatlarda bir muncha vaqtdan keyin amalga oshiradigan harakatlar amalga
oshirilmoqda.Agar bu harakatni yo'qotsa ham, bu harakatni yo'qotib qo'ysa ham,
bu harakatning ta'sirida darhol amalga oshirilgan emotsional impulsni amalga
oshirish bilan bog'liq yangi tajribani bilmaydi. O'yinning so'zlari ba'zi vazifalarni
boshqalarga o'tkazish qobiliyatiga aylanadi. Bola in'omdan in'ikos sohasida ozod
bo'lganida, fikrlar paydo bo'lishidan boshlanadi.Ixtiro qilingan vaziyatdagi o'yin
vaziyatga bog'liq.
O'yinda bola nafaqat bilimni talab qiladigan va nafaqat tajribalarni talab qiladigan
vaziyatda harakat qilishni o'rganadi. O'z ixtiro qilingan vaziyatdagi harakatlar bola
nafaqat mavzu yoki haqiqiy holatlar idrokini, balki vaziyatning ma'nosini, uning
ma'nosini ham boshqarishdan iborat. Dunyo bilan insoniy munosabatlarning yangi
sifati mavjud: bola, ularning rang-barangligi, shakllarining xilma-xilligi, balki
bilim va ma'noga ega bo'lgan atrofdagi voqelikni ko'radi. Ma’lum bolalar psixologi
D. B. Elkonin o’yinni “kelajakdagi shaxsning haqiqiy ijodiy fikrining ulkan

ombori” deb ataydi, bu bolalarga boshqa hech qanday faoliyat bera olmaydigan
tashqi, ko’rinadigan dunyoda bunday yo’naltirish imkoni.
2.Bolalardagi ruhiy jarayonlarni takomillashtirishga qaratilgan o’yinlar:
1.harakatli; 2.intellektual;3.estetik.
2. Texnikaviy o’yinlar:
1.sanat o’yinlari;2.qishloq xo’jaligi o’yinlari;3.kasb bilan bog’liq oyinlar;4.qurilish
o’yinlari. 3. Hayotiy-ijtimoiy o’yinlar:
1. oila hayotiga doir; – bog’cha, maktab; – ijtimoiy hayot bilan bog’liq; – ijtimoiy-
siyosiy o’yinlar;
Harbiy o’yinlar: – “Askar-askar” o’yini; – “Dengizchi (matroschi)” o’yini.
Dramalashtirilgan o’yinlar: – teatr; – kino; – sirk.
Maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlarini D.B. Elkonin o’z navbatida quyidagicha
tasniflagan: – maishiy mavzu syujetiga oid o’yinlar; – ishlab chiqarish syujetiga
taalluqli o’yinlar; – ijtimoiy-siyosiy syujetli o’yinlar. Bolalarga tarbiyaviy ta’sir
ko’rsatishni to’g’ri tashkil etish orqali o’yin syujetining ko’lami kengayishi
mumkin. Bola maktabgacha ta’lim muassasasiga kelgan kunda ularning o’yinlari
faqat oilaviy turmushdagi voqealarni aks ettirsa, mashg’ulotlarda bilim olish,
sayrga chiqish, tabiatni kuzatish natijasida o’yinlarning turlari ko’payib, bog’cha,
hayvonot bog’i, oshxona, poyezd, sartaroshlik, sotuvchilik kabi o’yinlar qo’shilib
boradi. Bolalar o’yinlarining ko’payib borishi ularning yosh xususiyatlari bilan
ham izohlanadi. Bolalar o’sib-ulg’aygan sari ularning o’yinlar syujeti tobora boyib,
xilma-xillashib boraveradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha o’yinlari
o’zining mazmuni, xususiyati va tashkil etilishiga ko’ra ikki kata turkumga
bolinadi;
1. Ijodiy o’yinlar. 2. Qoidali o’yinlar

Ijodiy o’yinlarni bolalarning o’zlari o’ylab topadilar. Unda oldindan belgilab
qo’yilgan qoidalar bo’lmaydi. Qoidalar bolalar tomonidan o’yin jarayonida o’ylab
topiladi.
Qoidali o’yinlarning mazmuni va qoidasi kattalar tomonidan belgilanadi.
O’yin davomida bu qoidalarga amal qilinishi shart.
Ijodiy o’yinlarga:
Syujetli-rolli o’yinlar;
Sahnalashtirilgan o’yinlar;
Qurish va yasashga doir o’yinlar kiradi.
Ijodiy o’yinlarda bolalarning tevarak-atrofdan olgan taassurotlari aks etadi. Bunday
o’yinlar mustaqil o’yin bo’lib, uning mazmunini ishtirokchilarning o’zlari o’ylab
topadilar. Bu o’yinda bolaning erkinligi, mustaqilligi, tashkilotchiligi va ijodkorlik
qobiliyatlari to’la namoyon bo’ladi. O’yinda hayotiy taassurotlar aynan aks
ettirilmaydi, balki bolalar ongida qayta ishlab, oyinga tatbiq etiladi. Bu bolaning
o’yin g’oyasini yaratishida, uning mazmunini tuzib, tasvirlovchi vositalarni
tanlashida namoyon bo’ladi. Bolaning tevarak-atrofidagi hayotdan – tengdoshlari,
kattalar faoliyatidan olgan taassurotlari ijodiy o’yinlarda qayta ishlanadi,
to’ldiriladi, sifat jihatidan o’zgartiriladi. Bolalarning bunday o’yinlari tevarak-
atrofdagi borliqni bilishning amaliy shaklidir.
Syujetli-rolli o’yinlar o’z xususiyatiga ko’ra aks ettiruvchi faoliyatdir. Rolli
o’yinlar bolalarning kuzatuvchanligi, qiziquvchanligini oshirib, bilish doirasini
rivojlantiradi. Bola o’z o’yinida borliqni aks ettirib olgan rolining mazmuni bilan
bog’liq bo’lgan u yoki bu hissiyotni boshdan kechiradi.
“Bolalar bogchasi”, “Maktab” kabi o’yinlar bolalarda do’stlik, o’rtoqlik, burch
hissi, jamoatchilik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. Rolli o’yinlarda har bir bola o’zi
olgan rolini bajaradi. Masalan, quruvchi, haydovchi, tarbiyachi, enaga, o’qituvchi

kabilar. Syujetli-rolli o’yinlarda bolalar avval katta bo’lmagan guruhlarda 2–3
kishidan bo’lib o’ynaydi. Katta va tayyorlov guruhlarida esa kop sonli jamoalarga
birlashadi. O’yinda o’rtoqlik munosabatlari shakllanadi.
Uch yoshda bolaning o’yinlari yangicha tus oladi. Bola o’z o’yinlarida sekinasta
murakkab bo’lmagan syujetli o’yinlarni o’ynay boshlaydi. Uch yoshning oxiriga
kelib, bola rol tanlay boshlaydi (“Men oyisiman”, “Men shifokorman” tarzida).
Bolalar to’rt yoshga yetganda, syujetli rollar ancha rivojlanadi. Bu yoshdagi
bolalar o’z o’yinlarida oila, bog’cha, avtobusdagi voqealarni aks ettiradi. Bola besh
yoshga qadam qo’yganda, undagi kuzatuvchanlik yanada ortadi, tafakkuri
rivojlanib, bilish doirasi kengayadi. Shu sababli o’yin mazmuni murakkablashib
boradi. Xayolning rivojlanishi orqali ertak va hikoya mazmuni bo’yicha o’yinlar
o’ynaydi. Katta bog’cha yoshida ijodiy o’yinlar juda yaxshi rivojlanadi. Bu
o’yinlarda bolalar o’zlari eshitgan, ko’rgan voqealar, hikoyalar, kitob va boshqa
manbalardan olgan bilim, malaka, hishayajonlarini to’liq qo’llay boshlaydilar.
Uzoq muddat davom etadigan o’yinlar maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlarining
yuqori bosqichidir. Katta guruh yoshidagi bolalar o’yinlariga to’g’ri rahbarlik
qilinsa, ularning mustahkam jamoasi yuzaga keladi. Rolli o’yinlarda bolalar har xil
vositalardan foydalanadilar. O’yin jarayonida ular ba’zi bir narsalarni xohlaganicha
nomlab, faraz qilib o’ynaydilar. Masalan, qumni shakar, stulni mashina, danaklarni
konfet o’rnida qabul qiladilar. Aks ettiruvchi vosita qancha ko’p bo’lsa, o’yin
mazmuni shunchalik boyib boradi. Psixolog J. Piaje o’yinda jismlarga yangi nom
berish omiliga jiddiy e’tibor bilan qarab, bu ish ramzli, ma’noli tasavvur
shakllarining tayanchi, degan xulosaga kelgan.
O’yin davomida bola shaxs sifatida shakllanib boradi. Taniqli pedagog olimlarning
olib borgan tadqiqotlariga ko’ra, bolalar o’yinlariga har tomonlama to’g’ri
rahbarlik qilish orqali ularga o’yinning mazmuni, tashkil etilishi, tuzilishi bolalar
o`rtasidagi axloqiy munosabatlar, o’yinlarning rivojlanib, takomillashib borishiga
ta’sirini ko’rish mumkin.

Bolalar o’yinlarining ikkinchi turkumi qoidali o’yinlardir. Bunga quyidagilar
kiradi:
Didaktik;
Harakatli; Musiqaviy;
Ermak o’yinlar.
Qoidali o’yinlar barcha o’yinlar kabi amaliy faoliyat hisoblanadi. Lekin bolalar
belgilangan qoidaga amal qilishlari talab etiladi. Belgilangan qoidalar
kichkintoylarda mas’uliyatli bo’lishni tarbiyalaydi. Bola jamoada hamjihat ishlash,
atrofdagilar bilan murosada bo’lishga o’rganib boradi. Har bir qoidali o’yinlar o’z
g’oyasi va mazmuniga egadir. O’yin davomida qoidalarning to’g’ri bajarilishi
“to’g’ri” yoki “noto’g’ri”, “o’yin qoidasi buzildi”, degan baholar bilan belgilanadi.
Bolalar o’yin vaqtida o’z-o’zini nazorat qilishni o’rganib boradi. Albatta, har bir
o’yin so’ngida natija tarbiyachi tomonidan muhokama qilinishi, unda qo’yilgan
maqsad, qoida va erishilgan natijalarga e’tibor qaratilishi kerak. O’yin so’ngida
qatnashchilarni rag’batlantirish, faol ishtirokchilarni maqtash – kelgusi
o’yinlarning samarali o’tishini ta’minlaydi. Yuqorida aytib o’tilgan barcha turdagi
qoidali o’yinlar mazmuniga ko’ra o’z qoidalariga ega bo’ladi. Ular quyidagi
xususiyatlarga ega: O’yin harakatlari orqali amalga oshiriladigan o’yin
vazifasining mavjudligi; O’ynovchilarning harakat va munosabatlari qoidalar bilan
yo’lga solib turilishi;
O’yinda qoida va tayyor mazmunning mavjudligi;
O’yinning ta’lim-tarbiyaviy mazmuni o’yin harakatlari vaqoidalarida mujassam
bo’lib, ular bolalar uchun mustaqil vazifa sifatida namoyon bo’lmaydi.
Bolalarningg o’zlari tomonidan yaratilgan o’yinlar alohida o’rin tutadi – ular ijodiy
yoki rolli o’yinlar deb ataladi. Ushbu o’yinlarda maktabgacha yoshdagi bolalar
kattalarning hayoti va faoliyatida atrofida ko’rgan hamma narsani rollarda
takrorlaydilar. Ijodiy o’yin bolaning shaxsiyatini to’liq shakllantiradi, shuning

uchun u ta’limning muhim vositasidir. O’yinni nomlash huquqini nima beradi
ijodiy faoliyat? O’yin hayotning aksidir. Bu erda hamma narsa “go’yo”, lekin
bolaning tasavvuri bilan yaratilgan bu shartli sharoitda juda ko’p haqiqiy bor;
o’yinchilarning harakatlari doimo haqiqiy, ularning histuyg’ulari, tajribalari
haqiqiy, samimiydir. Bola qo’g’irchoq va ayiq faqat o’yinchoq ekanligini biladi,
lekin ularni tirikdek sevadi, o’zini haqiqiy uchuvchi yoki dengizchi emasligini
tushunadi, lekin o’zini jasur uchuvchi, xavfdan qo’rqmaydigan jasur dengizchi
kabi his qiladi. G’alabasidan chinakam faxrlanadi. O’yinda kattalarni taqlid qilish
tasavvurning ishi bilan bog’liq. Bola haqiqatdan nusxa ko’chirmaydi, u hayotning
turli taassurotlarini shaxsiy tajriba bilan birlashtiradi. Bolalar ijodiyoti o’yin
g’oyasida va uni amalga oshirish vositalarini izlashda namoyon bo’ladi. Qanday
sayohat qilishni, qanday kema yoki samolyotni qurishni, qanday jihozlarni
tayyorlashni hal qilish uchun qancha tasavvur kerak! O’yinda bolalar bir vaqtning
o’zida dramaturg, rekvizit, dekorativ, aktyor rolini bajaradilar. Biroq, ular o’z
rejalarini amalga oshirmaydilar, tayyorlanmaydilar uzoq vaqt aktyorlar rolini
bajarish uchun.
Ular o’zlari uchun o’ynaydilar, o’zlarining orzu va intilishlarini, hozirgi paytda
egalik qilgan fikrlari va histuyg’ularini ifodalaydilar. Shuning uchun o’yin har
doim improvizatsiyadir.O’yin mustaqil faoliyat bo’lib, unda bolalar birinchi marta
tengdoshlari bilan aloqada bo’lishadi. Ularni yagona maqsad, unga erishish
yo‘lidagi birgalikdagi sa’y-harakatlar, umumiy manfaatlar va tajribalar
birlashtiradi. Bolalar o’yinni o’zlari tanlaydilar, o’zlari tashkil qiladilar. Ammo,
shu bilan birga, boshqa hech bir faoliyatda bu erdagi kabi qat’iy qoidalar, xatti-
harakatlarni shartlash yo’q. Shuning uchun o’yin bolalarni o’z harakatlari va
fikrlarini aniq maqsadga bo’ysundirishga o’rgatadi, maqsadga muvofiqlikni
tarbiyalashga yordam beradi. O’yinda bola o’zini jamoa a’zosi sifatida his qila
boshlaydi, o’rtoqlari va o’zining xattiharakatlari va ishlariga adolatli baho bera
boshlaydi. Tarbiyachining vazifasi o’yinchilarning e’tiborini his-tuyg’ular va xatti-
harakatlarning umumiyligini uyg’otadigan maqsadlarga qaratish, bolalar o’rtasida
do’stlik, adolat va o’zaro mas’uliyatga asoslangan munosabatlarni o’rnatishga

yordam berishdir.Ijodiy jamoaviy o’yin maktabgacha yoshdagi bolalarning
histuyg’ularini tarbiyalash maktabidir. O’yinda shakllangan axloqiy fazilatlar
bolaning hayotdagi xatti-harakatlariga ta’sir qiladi, shu bilan birga, bolalarning bir-
biri bilan va kattalar bilan kundalik muloqoti jarayonida shakllangan ko’nikmalar
o’yinda yanada rivojlanadi. Bolalarni ezgu ishlarga undaydigan, ezgu tuyg‘ularni
uyg‘otadigan o‘yinni tashkil etishda tarbiyachidan katta mahorat talab
etiladi.O’yinni boshqarish.Ijodiy o’yinlarni boshqarish maktabgacha ta’lim
metodologiyasining eng qiyin bo’limlaridan biridir. O’yin har bir bolaning
xususiyatlarini, uning qiziqishlarini, yaxshi va yomon xarakter xususiyatlarini
ochib beradi. Ushbu turdagi faoliyat jarayonida bolalarni kuzatish o’qituvchiga o’z
o’quvchilarini o’rganish uchun boy material beradi, har bir bolaga to’g’ri
yondashuvni topishga yordam beradi. O’yinda ta’limning asosiy usuli – uning
mazmuniga ta’sir qilishdir, ya’ni. Mavzuni tanlash, syujetni rivojlantirish, rollarni
taqsimlash va o’yin tasvirlarini amalga oshirish bo’yicha. O’yin mavzusi – bu
tasvirlangan hayot hodisasi: oila, bolalar bog’chasi, maktab, sayohat, bayramlar.
Xuddi shu mavzu bolalarning qiziqishlari va fantaziya rivojlanishiga qarab turli xil
epizodlarni o’z ichiga oladi. Shunday qilib, bir mavzuda turli xil hikoyalar
yaratilishi mumkin. Har bir bola ma’lum bir kasb egasi (o’qituvchi, kapitan,
haydovchi) yoki oila a’zosi (onasi, buvisi) ni tasvirlaydi. Ba’zan hayvonlarning
rollari, ertak qahramonlari ijro etiladi. O’yin tasvirini yaratish, bola nafaqat
tanlangan qahramonga bo’lgan munosabatini bildiradi, balki shaxsiy fazilatlarini
ham ko’rsatadi. Barcha qizlar onalardir, lekin har biri o’ziga xos xususiyatlarning
rolini beradi. Xuddi shunday, uchuvchi yoki kosmonavt o’ynagan rolda
qahramonning xususiyatlari, uni tasvirlaydigan bolaning xususiyatlari bilan
birlashtiriladi. Shuning uchun, rollar bir xil bo’lishi mumkin, ammo o’yin tasvirlari
har doim individualdir. O’yinlarning mazmuni xilma-xil: ular oila va bolalar
bog’chasi hayotini, turli kasb egalarining mehnatini, ijtimoiy tadbirlarni, bolaga
tushunarli va uning e’tiborini tortadi. O’yinlarning uy-ro’zg’or, sanoat va jamoatga
bo’linishi shartli. Xuddi shu o’yinda kundalik hayotning elementlari, mehnat va
jamoat hayoti: onasi qizi qo’g’irchoqni bolalar bog’chasiga olib boradi va u ishga

shoshiladi; bolali ota-onalar bayramga, teatrga boradilar. Lekin har bir o’yinda
uning mazmunini, tarbiyaviy ahamiyatini belgilovchi ustun motiv mavjud.
Onalarning qizlarida qo’g’irchoqlar bilan o’ynash har doim mavjud bo’lgan. Bu
tabiiydir: oila bolaga atrofdagi hayot haqidagi birinchi taassurotlarni beradi, ota-
onalar, birinchi navbatda, taqlid qilishni xohlaydigan eng yaqin, sevimli
odamlardir. Qo’g’irchoqlar asosan qizlarni o’ziga jalb qilishi ham tabiiy, chunki
onalar va buvilar bolalarga ko’proq g’amxo’rlik qilishadi.
Biroq, agar o’g’il bolalarda bunday o’yinlarga nisbatan nafrat tuyg’usi paydo
bo’lmasa (“nega senga qo’g’irchoq kerak, sen qiz emassan”) va ular ota
bo’lishdan, uy yumushlarini bajarishdan, chaqaloqlarni aravachada ko’tarishdan
xursand bo’lishsa. O’yinda bolaning xatti-harakatini kuzatib, oiladagi kattalarning
munosabatlarini, ularning bolalarga munosabatini baholash mumkin. Ushbu
o'yinlar bolalarni otaonalarga, oqsoqollarga hurmat, chaqaloqlarga g'amxo'rlik
qilish istagini tarbiyalashga yordam beradi. Bolalar kattalarning uy yumushlariga
taqlid qilib, uy ishlarining ba'zi ko'nikmalarini o'rganadilar: ular changni artib
tashlashadi. qo'g'irchoq mebellari, o'zlarining "uylarida" polni supurish, qo'g'irchoq
choyshablarini yuvish. Bolalar bog'chasidagi hayot, ayniqsa, yosh guruhlarda, bola
ko'plab yangi tajribalarni olganida, o'yin faoliyati uchun boy material beradi. O'yin
bolalar bog'chasining kundalik hayotini va g'ayrioddiy quvonchli voqealarni aks
ettiradi: yangi yil daraxti, qo'g'irchoq teatriga, hayvonot bog'iga tashrif.
O'yinlarning katta qismi turli kasb egalarining mehnatini tasvirlashga
bag'ishlangan. Barcha bolalar bog'chalarida bolalar samolyotlarda tashiladi.
Mamlakatimizning hamma joyida qurilish ishlari olib borilmoqda, bolalar tinmay
uylar, yangi shaharlar qurmoqda. Bu o'yinlarda har bir respublika, har bir
viloyatning ish va turmushining o'ziga xos xususiyatlari. Galina Yurkina,
o'qituvchi Bolalar uchun MBDOU Moychechak bog'i. Har bir inson maktabgacha
yoshda etakchi faoliyat o'yin ekanligini biladi. Bir paytlar N.K.Krupskaya "o'yin -
o'sib borayotgan bola tanasining ehtiyoji", bolalar uchun o'yin - "o'qish, ular uchun
o'yin - mehnat, ular uchun o'yin - tarbiyaning jiddiy shakli, maktabgacha yoshdagi
bolalar uchun o'yin - bu o'yin-kulgining bir usuli" deb yozganligi ajablanarli emas.

atrof-muhitni o'rganish ". Garchi kundalik hayotda odamlar bema'ni, qiziqarli
narsalarni "o'yin" so'zi bilan bog'lashsa ham, uning maktabgacha yoshdagi
bolaning o'z vaqtida va to'liq rivojlanishi uchun ahamiyati Birlashgan Millatlar
Tashkiloti o'yinni bolaning ajralmas huquqi deb e'lon qilganligidan dalolat beradi.
Va butun dunyo olimlari bolalar o'yinlarini maxsus o'rganish, ularning tasnifi, ota-
onalar, tarbiyachilar, psixologlar va hatto shifokorlarni bolalar bilan o'yin o'zaro
ta'sirida o'qitish bilan shug'ullanadilar. Bolalar o'yiniga bunday jiddiy e'tibor bejiz
emas.
3. Kichik yoshdagi bolaning eslab qolish qobilyati kuchli bo‘ladi. Bolalikda his-
hayajon bilan idrok etilgan narsalar bir umr esda qoladi. Shuning uchun ham
bolaga o‘yinchoq olib berishda e’tiborliroq bo‘lish lozim. Qiz bolalar uchun
yumshoq o‘yinchoqlar, yoki bo‘lmasam o‘zbek milliyligi aks ettirilgan
qo‘g‘irchoqalar sovg‘a qilish tavsiya etiladi. O‘yinchoqlar xilma-xilligi orasida
rivojlanishga yordam berishning o‘rniga, psixikaning vayron bo‘lishiga va tarbiya
buzilishiga olib keladigan o‘yinchoqlar ham mavjud. Masalan, qo‘rqinchli
kiborglar, yuzlari bo‘yalgan, yarim-yalang‘och qo‘g‘irchoqlar, chandiqlari va
so‘gallari bo‘lgan xunuk hayvonlar kabi o‘yinchoqlar shular jumlasidandir. Bu
o‘yinchoqlarni olib berish umuman tavsiya etilmaydi. Og‘il bolalarga esa asosan
o‘zbek xalq ertaklari qahramonlari va ularning tabiatiga mos bo‘lgan
o‘yinchoqlarni sovg‘a qilish maqsadga muvofiq. Shuningdek, o‘yinchoqning rangi,
tuzilishiga ham e’tibor qaratish kerak. Och rangdagi o‘yinchoqlar bolaning
kayfiyatini ko‘tarishga, uning yaxshi va xotirjam uxlashiga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasini o‘yinchoqlar orqali tashkil etish
bolalarda axloqiy, aqliy, estetik, sensor, mehnat, iqtisodiy tarbiyaning turli
shakllarini rivojlantiradi. O‘yinchoqlar bolaning hissiy jihatdan yetuklikka olib
chiqadi hamda aloqa, ijobiy xotiralar va ularning his-tuyg‘ulari bilan o‘zaro
munosabatda bo‘lish usulini ta’minlaydi. O‘yinchoqlari bilan soatlab o‘ynaydigan
bolalar sog‘lom va baxtli bolalikka ega bo‘lishadi, ular kelajakka muhabbat bilan
qarashadi. Bu ularning ulg‘ayish jarayonini yengil o‘tishga yordam beradi,
bolalikni to‘liq his qilishga undaydi.

O‘yinchoq bolaning ovunchog‘i bo‘lib qolmay, balki uning jismoniy va ma’naviy
kamoloti, asab faoliyati, tafakkurining shakllanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bois o‘yinchoqlarning nafisligi, ekologik toza mahsulotdan tayyorlanganligi,
ma’naviy jihatlariga e’tibor qaratishi alohida ahamiyatga egadir. O'yin va
o'yinchoq bir-biridan ajralmas. O'yinchoq o'yinni jonlantirishi mumkin va o'yin
ba'zan o'zi uchun talab qiladi yangi o'yinchoq... Bolalar o‘yinlarida nafaqat
do‘kondan sotib olingan o‘yinchoqlar, balki tarbiyachilar, ota-onalar yoki
bolalarning o‘zlari yasagan o‘yinchoqlar ham ishtirok etishi bejiz emas.
O'yinchoqlar xilma-xil bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi ma'lum
pedagogik va badiiy talablarga javob berishi kerak.
Har bir yoshda bolaga mavzu va maqsadda har xil bo'lgan o'yinchoqlar kerak:
hikoya o'yinchoqlari (qo'g'irchoqlar, hayvonlarning figuralari, mebellar, idish-
tovoqlar); texnik (transport, dizaynerlar, texnik birliklar); o'yinchoqlar - "mehnat
qurollari" (cho'p, to'r, bolg'a, tornavida, cho'tka, kattalar mehnatining eng oddiy
vositalariga taqlid qiluvchi o'yinchoqlar); qiziqarli o'yinchoqlar; barcha yoshdagi
bolalar uchun teatr, musiqa, sport o'yinchoqlari.
Skuterlar, bolalar avtomobillari, traktorlar kabi katta o'lchamli o'yinchoqlar, oson
o'zgartiriladigan katta qurilish to'plamlari jismoniy harakatsizlik bilan kurashishga
yordam beradi, bolani kosmosda harakat qilish va yo'naltirishga o'rgatadi. Stolda
o'tirib, bola har tomondan aniq ko'rinadigan kichik o'yinchoqlar bilan o'ynash
uchun qulayroqdir. Erda o'ynash uchun bolaning o'tirgan va tik turgan holatida
o'sishiga mos keladigan kattaroq o'yinchoqlar kerak. Hovlidagi ochiq o'yinlar katta
o'yinchoqlarni talab qiladi, kichiklari mos emas. O'yinchoqlarni tanlash estetik
vazifalar bilan chambarchas bog'liq, shuningdek axloqiy tarbiya bola, jamoaviy
o'yinga bo'lgan istagi bilan, u barcha o'yinchoqlarni barcha bolalar bilan birgalikda
ishlatadi.
O'yinchoqlarni tanlash bolaning estetik, axloqiy tarbiyasi vazifalari, uning
jamoaviy o'yinga bo'lgan istagi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, u boshqa bolalar
bilan birgalikda barcha o'yinchoqlardan foydalanadi. O'yinchoqlarni tanlashda

yoshga bog'liq rivojlanish naqshlarini hisobga olish kerak. o'yin faoliyati... Hamma
bolalar ham tirik hayvonlar va qushlarni ko'rish imkoniga ega emas. Kitoblar,
o'yinchoqlar, televizor ular bilan tanishishga yordam beradi. O'yinchoqlarni
tanlashda bolada atrof-muhit haqida to'g'ri g'oyalarni shakllantirishga hissa
qo'shishi juda muhimdir. O'yinchoqlarni kattalar o'yinga olib kirishlari tavsiya
etiladi. U bolani qo'shma o'yinning syujetiga qiziqtiradi, unga savollar beradi, uni
yangi o'yinchoq bilan "muloqot qilishga" undaydi. "Qo'g'irchoq uyg'oqmi? Uni
kompot bilan davolang." Bola uchun o'yinchoq ma'noga to'la.
To'rt yoshdan besh yoshgacha bo'lgan bolalar o'yin harakatlarini ko'pincha
o'yinchoqlar yordamida amalga oshiradilar, ammo ularning o'yin harakatlari
allaqachon imo-ishora va so'z bilan ko'rsatilishi mumkin. Bu yoshda amaliy
pedagogikada odatda atributlar deb ataladigan ob'ektlar alohida ahamiyatga ega:
barcha turdagi shlyapalar. Boncuklar, fartuklar, xalatlar. Ushbu davrda ma'lum bir
kasbning o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi o'yinchoqlar kerak. Kapitan
uchun kema unchalik muhim emas, chunki teleskop, durbin va qalpoq bo'lishi
muhimdir. Shifokorga xalat, qabul stoli, termometr tayog'i, shprits kerak va unga
shifokor va hamshiraning g'amxo'rligiga sabr-toqat bilan chidaydigan bemorlar
kerak. Bu bemorlar katta qo'g'irchoqlar bo'lishi mumkin. Kasal "bolalar"
o'zlarining "onalari" va "dadalari" bo'lishi kerak. Biroq, eng ko'p joylashtirishga
qodir bo'lgan o'yinchoqlar ko'p emas hikoya o'yinlari, farzandingiz uchun
o'yindoshlarini almashtirmaydi. Majburiy yolg'iz o'ynash zarurati, ba'zida uning
asab tizimining haddan tashqari qo'zg'alishiga olib kelishi mumkin. Yolg'iz o'ynab,
bola o'z zimmasiga olgan rollarning ko'pligidan hayajonlanadi. Tabiiyki, o'yindan
keyin u haddan tashqari harakatchan, asabiy, "baland" bo'ladi. Ammo tengdoshlar
guruhidagi bir xil o'yin bolada xuddi shunday reaktsiyaga sabab bo'lmaydi.
Ko'pgina bolalar o'yinda nafaqat o'yinchoqlardan foydalanadilar, balki buning
uchun boshqa narsalarni ham moslashtiradilar. Divan paroxodga aylanishi
mumkin, stullar poezd vagonlariga, zarbalar kulgili tipratikanga aylanishi mumkin.
O'yinda ob'ektlardan bunday foydalanish bolaning aql-idrokining yuqori
darajasidan, uning tasavvurining rivojlanishidan dalolat beradi. Afsuski, hamma

kattalar buni tushunmaydi. O'yinni uy qurilishi o'yinchoqlari, shu jumladan tabiiy
chiqindilardan tayyorlangan o'yinchoqlar bilan boyitish kerak.
O'yin rivojlanadi va bolani xursand qiladi, uni xursand qiladi. O'yinda bola birinchi
kashfiyotlar qiladi, ilhom lahzalarini boshdan kechiradi. O'yinda uning tasavvuri,
fantaziyasi rivojlanadi va shuning uchun tashabbuskor, izlanuvchan shaxsni
shakllantirish uchun zamin yaratiladi. Bola uchun o'yin - bu bema'nilik uchun
ishonchli vosita bo'lib, befarqlikka, xatti-harakatlarning maqsadsizligiga olib
keladi. Yaxshilik uchun, qiziqarli o'yin bolaga yaxshi o'yinchoq kerak.
O'yinchoq bolaning yuz ifodalari va shaxsiyatini rivojlantirish uchun muhimdir.
Shu sababli, o'yinchoqlarning bolaning ruhiyatiga ta'siri muammosini o'rganish
bilan ko'plab o'qituvchilar va psixologlar shug'ullangan.
Shunday qilib, Kossakovskaya E.A. o'yin va o'yinchoqlar masalalari bo'yicha,
ijtimoiy ta'lim kontekstida va oilada bolalarning o'yin faoliyatini tashkil etish
tajribasini o'rganish asosida u hamma uchun o'yinchoqlar yaratish va tanlashga bir
xil yondashuv bo'lishi mumkin emasligini ko'rsatdi. yosh, lekin o'yin faoliyatini
rivojlantirishning yoshga xos naqshlarini hisobga olish kerak.
O'yinchoq - bu o'yin va boshqa hayotiy maqsadlar uchun mo'ljallangan maxsus
buyum. U ob'ektlarning u bilan mos keladigan harakatlarning takrorlanishini
ta'minlaydigan tipik xususiyatlarini umumlashtirilgan shaklda taqdim etadi.
Qo'g'irchoq - bu odamning umumlashtirilgan qiyofasi, u bolalarga bir qator
harakatlarni takrorlash imkonini beradi: ekish, yotqizish, kiyim almashtirish va hk.
O'yinchoq turlari, materiallari, ishlab chiqarish texnikasi, yoshi va ta'lim maqsadi
bo'yicha juda xilma-xildir. Ammo ulardagi turli xil o'yinchoqlar bilan, birinchi
navbatda, bola harakat qiladigan haqiqiy narsalar va narsalar tasvirlangan. Ob'ekt
tasvirining an'anaviyligi istisno qilmaydi, balki ularni boshqalardan ajratib
turadigan ob'ektning tipik xususiyatlarini aks ettirishni nazarda tutadi (masalan,
Santa Klausda - uzun mo'ynali palto, katta shapka, tayoq, sovg'alar bilan sumka).

O'yinchoq, A.S.ning majoziy ifodasida. Makarenko, - o'yinning "moddiy asosi",
o'yin faoliyatini rivojlantirish uchun zarurdir. Uning yordami bilan bola o'ylab
topilgan tasvirni yaratadi, uning atrofidagi hayot haqidagi taassurotlarini
ifodalaydi, u yoki bu rolni o'ynaydi.
O'yinchoq bolalarga atrofdagi aniq haqiqatni o'rganishga yordam berishi kerak.
Kichkintoyga ob'ektlarning rangini, hajmini, ularning materiallarini va boshqalarni
farqlash qobiliyatini rivojlantiradigan o'yinchoq kerak.
To'g'ri o'yinchoqlar bolalarning aqliy rivojlanishiga yordam beradi. Xalq
pedagogikasida o'yinchoqlarning butun tizimi ishlab chiqilgan bo'lib, ular
yordamida o'yinlar bolaning his-tuyg'ularini yaxshilashga qaratilgan. Ko'pgina
majoziy va didaktik o'yinchoqlar bolalarni nutq faolligiga undaydi, so'z boyligini
boyitish uchun ishlatiladi. Yig'iladigan o'yinchoqlar, turli konstruktorlar, bolalarni
tahlil qilish, sintez qilish va umumlashtirishga o'rgatish. Turli mozaikalar diqqatni
jamlash va diqqatni barqarorlashtirishga yordam beradi.
K. D. Ushinskiy birinchilardan bo'lib o'yinchoq bolaning his-tuyg'ularini
tarbiyalashning o'ziga xos maktabi ekanligiga e'tibor qaratdi. "Bola o'yinchoqlariga
chin dildan bog'lanadi, ularni iliq va mehribon sevadi va ulardagi go'zallikni emas,
balki o'zi ularga bog'langan tasavvurning rasmlarini sevadi." Ushinskiy
shuningdek, bola o'yinida qanday taassurotlar aks etishi, unda o'yinchoqlar qanday
ishlatilishi, inson rivojlanishining xarakteri va yo'nalishi shakllanishini ta'kidladi.
O'yinchoq bolani quvontiradi va xursand qiladi, atrof-muhitga ijobiy munosabatni
uyg'otadi. O'yinchoqqa hamdardlik va mehr ham o'yinchoqda tasvirlangan
narsalarga, odamlarga o'tkaziladi. Qo'g'irchoq bilan o'ynash bolalarda g'amxo'rlik,
hurmatli munosabat, ehtiyotkorlik va muloyimlikni uyg'otadi va ijobiy axloqiy
tajribalarni to'plashga yordam beradi.
N.K. Krupskaya o'yinchoqlarning bolalarni atrofdagi voqelik bilan tanishtirish,
ular uchun ahamiyati haqida yozgan hissiy rivojlanish.

Mendzheritskaya D.V., o'yinchoqlarni o'rganish sohasidagi taniqli o'qituvchi,
o'yinchoq bolalarni mehnatga qiziqishlarini tarbiyalashga yordam beradi,
qiziquvchanlik va qiziquvchanlikni shakllantirishga yordam beradi, deb hisoblaydi.
Bolalarga turli kasb egalari haqida tushuncha berish, turli millat vakillari, u bir
vaqtning o'zida hamdardlik, ularga hurmat tuyg'ularini rivojlantirishga yordam
berishi mumkin.
O'yinchoq bolalarni turli harakatlarga undaydi va bolaning faol harakatga bo'lgan
ehtiyojlarini qondiradi. To'p o'yinlari, to'plar, shaharcha o'yinlari tezkor reaktsiya,
aniqlik va harakatlarni muvofiqlashtirishni rivojlantiradi. Bolalar uchun
mo'ljallangan ko'plab o'yinchoqlar erta yosh: shitirlashlar, kauchuk to'plar, - bolada
vizual va eshitish konsentratsiyasini rivojlantiradi, ushlash harakatlari va ob'ekt
harakatlarining rivojlanishiga hissa qo'shadi.
O'yinchoq tug'ilishning birinchi kunlaridanoq bolaning doimiy hamrohidir. U
kattalar tomonidan chaqaloqni ijtimoiy munosabatlarga kirishga tayyorlash uchun
ta'lim maqsadlarida maxsus yaratilgan. Mashhur psixolog G.A.O‘runtaeva
aytganidek, kattalarning asosiy vazifasi bolani o‘yinchoqlar bilan harakat qilishga
o‘rgatishdir.
Shunday qilib, o'yinchoqlarning ta'siri ko'p qirrali. Lekin har bir o'yinchoq ko'p
qirrali ta'sirga ega bo'lishi mumkin emas, balki ularning kombinatsiyasi, mos
keladigan tanlovi.

II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MILLIY URF –
ODATLARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY PEDAGOGIK
ASOSLARI.
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy urf – odatlarni shakllantirish.
Mustaqillik milliy g’urur, vatanga yurtga muhabbat, fidoiylik, mehr - shafqat,
oqibat, ota - onaga hurmat urf odatlarini kamol toptirishda cheksiz imkoniyatlar
yaratdi. Mehr - shafqat, oqibat, o’zbekona hislat, hayot mazmuni. Dunyodagi
xalqlar orasida aynan shu millatning borligi, mavjudligi, betakrorligi “Ko'hna tarix
shodasida bitta marjon o’zbegim” (E.Vohidov) sifatida zohirligi har qanday kishi
uchun ahamiyatga ega bo’lishi tabiiy. Millat har qanday milliy qadriyatning
obyekti, milliy qadriyatlar tizimi tayanadigan ijtimoiy asosdir. “Millat” atamasi
qadriyat obyekti sifatida tushunilganida, bir-biri bilan qon qardosh xalqlarga
nisbatan ishlatiladigan “turkiy xalqlar”, “slovyanlar”, “roman xalqlari” kabilarga
umummilliylik darajasi mos keladi. Millat bir tomondan, o’zining qadriyatlarini
mutassil vujudga keltirib turadi, o’tmishdan kelajakka rivojlanish jarayonida
ularni doimiy takomillatirib, yangi- yangi qirralarni shakllantirib turadi, ikkinchi
tomondan esa, uning o’zi ham mavjud qadriyatlar tizimi tamiri ostida o’zgarib va
rivojlanib boradi. Millat-o’zining qadriyatlarini vujadga keltirib, ularning yangi-
yangi qarralarini va jihatlarini sayqallashtirib, taraqqiyot jarayonida
tamokillashtirib turili manosida o’z qadriyatlarining haqiqiy egasi, makon va
zamondagi ilgarilama xarakatdan iborat o’zgarishlar jarayonida ularni o’tmishdan
kelajakka tomon yetkazib boradigan eng asosiy obyektdir. Millatni milliy
qadriyatlarning obyekti va subyekti sifatida tushunish, u bilan bog’liq milliy
qadriyatlar tizimini ilmiy tahlil qilish, millatning o’zini ijtimoiy qadriyat sifatida
qarash ikmonini beradi. Bu esa milliy qadriyatlarning namoyon bo’lishi, tarixiy
rivojlanish jarayonida o’tmishdan kelajakka tomon xarakatini taxlil qilishga
imkon yaratadi.

Milliy qadriyatlar: kishilarning tabiiy, tarixiy va ijtimoiy birligini taminlaydigan
etnik makonda shakllanadi, rang-barang tarzda, tarli shakllarda namoyon bo’ladi,
kishilarning ongiga, hayot tarziga o’ziga xos tarzda ta’sir qiladi: kishilarning
o’zaro munosabalarida, ijtimmoiy faoliyatlarida ko’zga tashlanib turadi hamda ana
shu munosabat, faoliyat, maqsad, ehtiyoj va intilishlar uchun manaviy asos
bo’ladi; moddiy, ma’naviy, iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalarda muayyan natija
sifatida yuzaga kelishlari, kishilar uchun zaruriyat sifatida o’ziga xos ahamiyat
kasb etishlari, ularga foyda keltirishlari xam mumkin; ijtimoiy rivojlanish
jarayonida o’zgarib, takomillashib, rang-barang jihatlar avloddan-avlodga o’tadi,
meros qoladi.
Milliy qadriyatlar va ularning aloqadorligini ifodasi bo’lgan qadriyatlar tizimi,
millatning o’zi bilan birga tarix silsilalari, zamona zayillari, turli ijtimoiy va
siyosiy jarayonlar orasidan o’tmishdan kelajakka tomon o’tib turadi. Bu
qadriyatlar ko’proq millatning etnik xususiyatlari va etnik makoni bilan bog’liq.
Xalqning ijtimoiy taraqqiyoti esa ularning milliy etnik qadriyatlari ravnaqi bilan
uzviy aloqadorlikda davom etadi. Har bir xalq yoki millat, o’ziga xos rang-barang
qadriyatlarni takomillashtirib borishi natidasida, umumisoniy qadriyatlarni
shakllantirib, uning qirralarini rivojlantirib boradi. Milliy qadriyatlar faqat
qadriyatga ko’ra faqat tor doirada saqlanib qolmaydi, balki, ravnaq topib turmush
jarayonida muttasil yangilanib, boshqa xalqlar qadriyatlarini yutuqlari bilan boyib
boradi. Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog’lom va yetuk, shu bilan birga
maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. Maktabgacha
ta’lim muassasalarida tarbiya berishning bosh maqsadlaridan yana biri,
maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarda milliy g’ururni
shakllantirishdir. Milliy urf odatlarni maktabgacha ta’lim muassasalari
tarbiyalanuvchilari qalbiga singdirishdan maqsad: bolalar qalbiga sevish va
faxrlanish, g’ururlanish urf odatsini uyg’otish. Negaki milliy g’urur xalqimizning
milliy qadriyatlari, urf-odatlari, o’z ona tiliga asoslangan. Shu bois, maktabgacha
ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarida milliy urf - odatlarni shakllantirishning
mavjud holati o’rganilishi lozim. Shunday ekan, biz tarbiya jarayonida inson

shani, g’ururi, uyati, or-nomusi va uni asrash, himoya kilishni yosh avlodlarga
o’rgatishimiz, hamda oldimizga asosiy maqsad qilib ko’yishimiz kerak. Bugungi
yosh avlodlarimiz o’z taqdirini chinakkam egasi, o’z tarixining ijodkori, o’ziga
xos milliy qadriyatlarini sohibi sifatida odob-ahloqimiz namunasi asosida ish
tutadilar. Shu bois xalkimiz o’zligini anglab, mustaqillik poydevorini tobora
mustahkamlab bormoqda. O’z navbatida ma’naviy-axloqiy yuksalish bilan
birgalikda bir qancha o’z yechimini kutib turgan muammolar mavjud. Har bir
davlatning istiqboli, xalqining farovonligi, osoyishta bo’lishi yosh avlod, umidli
o’g’il qizlariga bog’liq. Chunki ertangi kun ular qo’lida. Milliy g’urur - muayyan
millatning tarixiy o’tmishidan, milliy qadriyatlardan, jahon miqyosida asrlar o’sha
tan olinib kelinayotgan fan, din, adabiyot, san’at va madaniyat yutuqlari va ularni
yaratgan daxolardan tarixiy obida va yodgorliklardan milliy urf-odatlaridan
faxrlana olish hissidir. Milliy urf odat shaxsda quyidagi shakllarda namoyon
bo’ladi: millatning yutuqlar, obru-e’tibori bilan faxrlanish, ularning
muammolariga befarq qarab turmaslik; o’z eli, millatiga jon kuyar, o’z millatining
moddiy-manaviy me’rosini asrab-avaylash; Xalq odatlari, an analari,‟
qadriyatlarini hurmat qilish, ularni boyitish va takomillashtirish; o’z millatiga
mehr muhabbatini amaliy faoliyatda namoyon qilish;
2.2.Milliy urf- odatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasiga ahamiyati.
Milliy urf-odatlar, an’analar tarixiy-ijtimoiy kategoriya bo’lib, ular muayyan
millatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida avloddan avlodga o’tib kelgan ishlab
chiqarish, tirikchilik, maishat, xulk-atvor va boshqalarda o’ziga xoslikka ega
bo’lib, rasm-rusumga aylangan munosabatlardir. Urf-odatlar asrlar davomida
yashab, kishilarning axloqiy normalariga aylangan xolda, ularning qon-qoniga,
hatti-harakatiga, kundalik turmush shakllariga singib ketadi. Inson bolasi
yoshligidan yaxshi yomon odatlarning qaysinisiga ko’nikib, o’rganib qolgan
bo’lsa, bu odat uni bir umr tark etmaydi. Shuning uchun ham xalqimizda
«Yoshlikda o’rgangan hunar, o’zingga o’ljaga qolar» kabi makollar bor. Quyida
tarbiyaviy axamiyatga ega xalq udumlari, urf-odatlaridan ayrimlari ustida fikr

yuritamiz. Islom dini ta’limotiga ko’ra farzand ko’rgan ota-ona zimmasiga
quyidagi vazifalari yuklatiladi: tug’ilgan bola qulog’iga azon ayttirish, unga
munosib ism qo’yish, jonlik suyib aqiqa qilish, o’gil bo’lsa qo’lini halollash,
axloq-odob, ilm-hunarga o’rgatish, bo’yga yetganda munosibiga uylash, uzatish-
boshini ikkita qilib qo’yish kabilardir. Odatga ko’ra ota-bobolarimiz tavallud
topgan bolaning qulog’iga birinchi navbatda bir mulla chakirib azon ayttirganlar.
Bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino go’dak chillasi to’g’risida ming yil burun aytib
ketgan fikrlar bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Tavallud topgan
chaqaloq to’ngich farzand bo’lsa, bozordan beshik sotib olinadi. Odatda beshikni
kelinning ota-onasi olib kelishadi. Ikkinchi yoki navbatdagi farzand tug’ilgan
bo’lsa, opa-ukasining beshigiga belanadi. Mustahkam, qulay, xosiyatli bitta beshik
bir oiladagi farzandnigina emas, uch-turt avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazishi
mumkin. O’zbekiston, tojiklarda bobosi, otasi yotgan beshikda parvarish topgan
bolalar bor. Yosh onalar ixlos ko’yib, mana shunday xosiyatli, ko’hna beshiklarda
o’z chaqaloqlarni boqishni afzal ko’radilar. O’zbek shuning uchun beshikni
mukaddas bilib, uni hech qachon chaqalog’i bo’lmasa ham tashlab yubormaydi.
Hamisha o’zi, oilasi bilan birga olib yuradi. Beshik bor joyda bola bo’ladi. Bola
bor joyda alla aytilishi tabiiy. Onalar qadimda o’z bolalari beshigi tepasida kechasi
bo’lsin, kunduzi bo’lsin, alla aytib kelishgan. Allarda xalq turmushning juda ko’p
qirralar o’z in’ikosini topgan. Alla o’z oxang bilan bolaga ona nafasini yetkazib
turadi. Go’dakni xotirjam qiladi, elitadi, orom olib uxlashiga imkon beradi.
Allalarga onalar o’z xis-tuyg’ulari, orzu-armonlari, istak-niyatlarni, dard-
xasratlarini ham qo’shib aytganlar. Alla tarbiyaviy, didaktik, an’anaviy ijod
namunalaridan iborat bo’lgan. Alla tinglagan bola onaga mehrini sut bilan o’ziga
singdiradi. Alla inson ong qatlamlarida bir umr mungli, xazin nurli qo’shiq bo’lib
saqlanib qoladi. Alla eshitmagan bolada bu xususiyatlar bo’lmaydi. Alla nafaqat
onaning bolaga mehri, balki bolaning onaga mehr-oqibatining ham manbaidir.
Bolaga munosib ism tanlash va qo’yish ham azaliy odatdir. Xalq orasida odam
bolasi o’z xulk atvori, fe’li va shu jumladan, ism bilan bilinadi, degan gap bor.
Ota-onalarning eng muhim burchlardan biri o’z farzandlariga munosib nomni topib

qo’yishdan iborat. Bolaga ism qo’yish g’oyatda jiddiy, ma’suliyatli udum sanalib,
bu ism bo’lajak fuqaroning kelajak taqdiri – hayot yo’liga ta’sir qiladi, - deb
tushunilgan. Shuning uchun ham urug’, kasb-kor-u sulola mavqeiga mos ism
qo’yish taqozo qilingan. Avvalo ismlar mavrudi bilan xudo va payg’ambarlarning
nomlariga asosida Rasul, Akbar, Nabi, G’ani, Muxammad singari atalgan. Bu bilan
farzand Olloxi Taoloning marhamatidan dunyoga keldi, umr uzun bo’lsin, xudo
yorlaqasin, degan niyat kilingan. Xudoyberdi, Olloxberdi, Tangriberdi singari
ismlar aksariyat paytlarda qizlar orasida tugilgan yagona o’gil bolaga, tilab olingan
farzandga qo’yilgan. Bola tug’ilgan fasli, vaqt va marosim davriga karab: Baxor,
Navro’z, To’ychi, Chuli, Bayram singari nomlar bilan ataladi. O’zbek oilalarda er-
xotinlar bir-birining nomini aytib chaqirishmagan. Juda zaruriyat tug’ilganda, ular
bir-birini katta farzandlarining nomi bilan atashgan. Keksalarni hurmat qilish,
ularning maslahatlarini, yo’l-yo’riqlarini olib ish tutish, pand-nasihatlariga quloq
solish va unga amal qilish qadim-qadimdan o’zbeklarga xos odat bo’lib kelgan.
Xalqimizning ajoyib odatlaridan yana biri suvni e’zozlashdir. Ota-bobolarimiz
suvning bir tomchisini xam nobud qilmaslikka intilganlar. Suvga tuflash, turli xas-
cho’p va axlatlarni tashlash gunoh hisoblangan. Suv-hayot demakdir. Suv bor
joyda odam yashnaydi. O’t-o’lanlar, ekin-tekin, gul va daraxtlar gurkirab o’sadi.
Qurt-qumursqadan tortib odam va hayvonlargacha suvdan bahramand bo’ladilar.
Suvning qadriga yetmaslik, uni nes-nobud qilish, avaylab ishlatmaslik qanchalik
og’ir oqibatlarga, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga olib kelishini, Orol
dengizining ko’rib borayotganida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Dengiz suvining
tobora kamayishi uning atrofida yashayotgan aholining sog’ligiga jiddiy putur
yetkazmoqda, atrofdagi ekologik vaziyatning buzilishiga olib kelmokda. Qo’ni-
qo’shnichilik, mehmondo’stlik, hashar kabi ajoyib odatlarimiz eng mo’tabar
insoniy xususiyatlar sifatida yashab kelmoqda.
Tarbiya metodlari (usullar) – o’qituvchi- tarbiyachining o’quvchilarga ta’sir
ko’rsatish usullari, ularga ijobiy xulq-atvor ko’nikmalari va malakalarini singdirish
maqsadida ularning hayoti va faoliyatini tarbiyaviy jixatdan to’g’ri tashkil etish

yo’llaridir. Aniqrog’i, tarbiya usuli deb tarbiyachining bolalarda axloq-odob
fazilatlarini tarkib toptirish ta’sir etish yo’llariga aytiladi. Tarbiya usullari
tarbiyaning maqsadi va mazmunidan kelib chiqib, komil inson shaxsini
tarbiyalashga qaratilgandir. O’z-o’zini tarbiyalash bolaning doimiy ishi bo’lmog’i
va uzluksiz davom etmog’i zarur. Chunki haqiqiy tarbiya bolani o’z kuch,
layoqatlari va qobiliyatini ishga solishga undaydi, uning ideallarini, shaxsiy
muloxazalarini, e’tiqodlarini tarkib toptiradi. Natijada bola shaxsini har tomonlama
rivojlantirishga qaratilgan tarbiyaviy jarayon o’z-o’zini tarbiyalash jarayoniga
aylanadi. Tarbiyaviy usullarni ularning vazifasiga qarab quyidagi asosiy
guruhlarga ajratish mumkin: Ijtimoiy axloqni tarkib toptirish va o’quvchilar
faoliyatini yo’lga qo’yish usullari: o’rgatish, ibrat-namuna, ishontirish, o’yin,
musobaqalar. Bular yordamida o’quvchida axloqiy odatlar xosil bo’ladi.
O’quvchilarning xulqida tarbiyaviy mazmunan muvofiq axloqiy nafosat, mehnat
qilish odatlari qaror topib boradi. Bunday odatlar asosan faoliyat zaminida tarkib
topadi. Demak, bola shaxsini ifodalaydigan ijtimoiy xulq odatlarini hosil qilish
uchun uni faoliyatga jalb etish yo’li bilan ijtimoiy aloqalar sharoitiga qo’yamiz va
uning shaxsiy xususiyatlarini belgilaydigan odatlar hosil qilamiz. Bu guruh
usullariga vazifalar bir-birdan farq qiladigan juda ko’p yo’l va vositalar kiradi.
Masalan, o’quvchiga sharqona urf-odat, tarbiyani o’rgatish, mashq qildirish, ibrat-
namuna, talab etish, ishontirish, o’yin, jamoatchilik fikridan foydalanish shular
jumlasidandir.O’rgatish usuli o’quvchilarning hayotini, mehnatini, dam olishlarni
batafsil o’ylab chiqilgan xolda tashkil etishni xamda dastlabki axloq-odob
fazilatlarin tarkib tooptirish maqsadida ularni muomala- munosabat, yurish-turish
odobiga o’rgatib borishni nazarda tutadi. Xususan, boshlang’ich sinflarda
o’qituvchilarning biror-bir xatti-harakat namunasini sur’at, filmlarni namoyish
qilish, ta’sirli, qiziqarli hikoyat, rivoyat o’qib berish yordamda o’zlashtiriladi.
O’rgatish usuli bolalarning yoshi va tarbiya sharoitlariga qarab o’zgarib turishi
mumkin. Tarbiyachi ma’lum bir topshiriqni (tuvakdagi gullarga suv quyish,
parvarish qilish, sinfda tozalakka rioya qilishni kuzatib borish va hokazo) berishi

mumkin. O’quvchi bu topshiriqni bajarish davomida zarur axloq-odob qoidalarini
egallab oladi.
Ibrat-namuna usuli. Bolalar tarbiyasida ibrat-namunaning ahamiyati kattadir.
Namuna yoki ibrat usuli bolalardagi taqlidchanlikka asoslanadi. Taqlid
boshqalarning xulq-atvorini, yurish-turishini ongli yoki ixtiyorsiz ravishda
takrorlash demakdir. Odatda bolalar o’zlarining yaqinlari, tevarak-atrofdagi
kishilarning (ota-onalari, opa-akalari, muallimlari, kattalar, tengqurlari) xulq-
atvorini va xatti-harakatlarini kuzatib boradilar, ularga taqlid qiladilar. Lekin
ko’pincha bularning nimasi yaxshi-yu, nimasi yomon ekanini farqlay olmaydilar,
ular o’zlari uchun ma’qul bo’lganlariga taqlid etadilar va qabul qiladilar.
Ishontirish usullari. bu bo’limga o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash va ishonch-
e’tikodni shakllantirish maqsadida ularning ongi, xis-tuygulari va irodasiga har
tomonlama ta’sir ko’rsatish usullari kiradi. Yuqorida bola shaxsining shakllanish
jarayoni asosan, kundalik turmush va faoliyatda hosil qilinadigan tajriba, kattalar
va tengdoshlari bilan o’zaro munosabatlarga bog’liqligi ta’kidlab o’tilgan edi.
Birok, avval tajriba to’planadi, so’ngra esa tegishli tushuncha shakllantiriladi
yoxud aksincha deb, qandaydir navbat belgilab ko’yish noto’g’ri bo’lar edi.
Tushuntirish va uqtirish. Tushuntirishning moxiyati jamiyatning ma’naviy va
moddiy hayotidagi eng muxim voqealar to’g’risida axborot berish asosida
o’quvchilar diqqatini tevarak-atrofdagi voqelikka, o’z fuqarolik burchlariga ongli
munosabatni shakllantirishga qaratishdan iboratdir. Ko’pincha o’quvchilarning o’z
burchlari to’grisidagi bilimlari tasodifiy, yuzaki bo’ladi. Tushuntirishdan maqsad –
biron-bir vokea, xatti-harakat, xodisaning ijtimoiy, axloqiy, estetik mazmunini
ochishda, xulq-atvor va insoniy munosabatlarni to’g’ri baholay olishda
o’quvchilarga yordam berishdir.
Uqtirish. Uqtirish biror axloqiy fazilatni o’quvchilar ongiga singdirish va ular
tomonida uqib olinishini ta’minlashga asoslanadi. Shuning uchun o’qituvchilar va
tarbiyachilar o’quvchilarni tarbiyalaganda va ularga axlokiy fazilatlarni

tushuntirganda uning afzalliklarini ko’rsatuvchi dalillar keltirishi, isbotlashi,
ishontirishi lozim. «O’qigandan uqqan yaxshi» degan xalq maqoli bor. O’qib
olingan axlokiy fazilat bolada mahkam singib qoladi.
Yuqoridagilarga asoslanib, shunday xulosaga kelish mumkin: chinakam obro’
bolalarni hurmat qilish bilan birga, ularga nisbatan talabchan bo’lishga, bolaga
chin ko’ngildan g’amxo’rlik ko’rsatishga, unga yordam qila bilishga,
tarbiyachining bolalarga namuna bo’ladigan o’z shaxsiy fazilatlariga asoslanadi.
Pedagogika rivojlanish va tarbiyaning o’zaro bog’liqligi muxim muammolardan
bo’lib, u ko’p munozaralarga sabab bo’ladi. Shaxsning rivojlanishi qiyin,
murakkab jarayon, u ko’plab ichki va tashki ta’sirlar va omillar orqali ro’yobga
chiqadi. Inson hayot ekan, butun umri davomida o’sib, rivojlanib, o’zgarib boradi.
Bolalik, o’smirlik va o’spirinlik yillarida shaxsning kamol topishi yaqqol ko’zga
tashlanadi. Rivojlanish deganda biz shaxsning ham jismoniy, ham aqliy va
ma’naviy kamol topish jarayonini tushunamiz. Odam bolasining shaxs sifatida
rivojlantirishi har tamonlama kamol topishining samarali bo’lishiga erishish
maqsadida pedagogik fani rivojlanishining qonuniyatlarini unga ta’sir etuvchi
omillarni shuningdek, shaxs kamolotida ta’lim va tarbiya hamda faoliyatining
ta’siri va ahamiyatini aniqlaydi va taxlil qiladi. Ma’lumki, odam shaxs sifatida
dunyoga kelmaydi, balki uning shakllanishi avvalo hayot sharoitlariga bog’liqdir.
Shaxs hayot davomida murakkab rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi, natijada
shaxsga aylanadi. Shu sababli shaxsni ma’lum ijtimoiy tuzumning maxsuli deb
tushunishimiz lozim. Tarbiya muxit kabi inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi
omillardan xisoblanadi. Uning farqli tomoni va xususiyati shundaki, tarbiya aniq
maqsadni ko’zlab, sistemali ravishda, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirish
yo’lida tarbiyachining raxbarligida amalga oshirib boriladi. Shubhasiz tarbiya
odamning ko’zi, sochi, terisining rangiga, uning badani tuzilishiga ta’sir eta
olmaydi. Lekin shu bilan birga tarbiya jismoniy taraqqiyotga ta’sir etishi mumkin.
Chunki maxsus tashkil etilgan jismoniy mashqlar orqali bolaning salomatligi
mustahkamlanadi va chiniqtiriladi. Ma’lumki, insonning tabiiy qobiliyati faqat
tarbiya orqali, uni ma’lum bir faoliyat turiga jalb qilish orqali rivojlanish mumkin.

Inson taraqqiyotining ilmiy kontseptsiyasi inson kamolatiga ta’sir etadigan
omillarni taxlil etib, inson kamolati va uning shaxsini shakllantirishni yagona va
bir butun narsa ekanlgini ta’kidlaydi. Bu jarayonda insonning o’z faolligiga katta
o’rin beradi. U o’z faolligi bilan o’z shaxsini shakllantira oladi. Tarbiyachi
tomonidan qo’yiladigan maqsad aniq bo’lsa va bu maqsadga erishish uchun odam
astoyidil harakat qilsa kuyilgan natijaga erishiladi.
Muxit – bu shaxsga ta’sir etuvchi tashqi voqea va hodisalar kompleksidir. Bular:
tabiiy muxit (geografik, ekologik) ijtimoiy muxit (shaxs yashayotgan jamiyat) oila
muxiti va boshqalar kiradi. Bular orasida ijtimoiy muxitning, ya’ni shaxs
yashayotgan jamiyatning inson kamoloti uchun yaratilgan imkoniyatlari muxim rol
o’ynaydi. Mustaqil shaxs rivojlanishiga erishish har bir jamiyatda amalga
oshirilayotgan tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi.
Faqat tarbiya orqali insondagi rivojlanish imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish
mumkin. Tarbiya jarayonida aniq maqsad va reja asosida shaxsga ta’sir etiladi.
Buning natijasida muxitdagi vokealarning to’g’ri ijobiy ta’sirini amalga oshirish
imkoni tugiladi. Muxit bera olmagan narsalar tarbiya orqali hosil qilinadi, xatto
tarbiya tufayli shaxsda tug’ma kamchiliklarni ham o’zgartirib shaxsni kamolga
yetkazish mumkin.

XULOSA
Maktabgacha ta’limga qo’yiladigan davlat talablarinining bajarilishiga
erishishdan, ya’ni maktabga jismonan sog’lom, aqlan va manan yetuk, jamiyatning
turli a’zolari bilan muloqotda bo’la oladigan, borliqni aniq idrok etadigan, hayotga
ijtimoiy jihatdan moslashuvchi, umummilliy qadriyatlarimizni qadrlaydigan,
shuningdek, mustaqil va ongli yashaydigan bolani tayyorlashdan iborat. Bolalar
qalbida o’z xalqiga muhabbat va hurmat urf odatlarini tarkib toptirish, milliy
g’ururni tarbiyalash, ularga o’zbek xalqining mehr-oqibatli, mehmondo’st,
mehnatsevar va kamtarin ekanligini singdirish, O’zbekistonning mustaqilligi,
madhiyasi, gerbi va bayrog’i haqidagi bilimlarni shakllantirib borish maqsadga
muvofiqdir. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida milliy urf
odatlarni shakllantirish maqsadida o’tilayotgan mashg’ulotlar mavzulari bolaning
har tomonlama rivojlanishiga, yuksak odob-axloqli, milliy g’ururli komil inson
bo’lib tarbiyalashiga yordam bermog’i lozim. Olib borilgan kuzatuv va taxlil
natijalariga asoslanib maxsus bogcha va maktablarda logoped defektologlar ish
suratini barcha pedagogik tamoyil va talim metodlariga asoslanib yolga qoysa
muvaffaqiyatli natijalarga erishadilar. Nutqiy kamchiliklarni korreksiyalash,
etakchi faoliyatni hisobga olish bilan birgalikda olib boriladi. Maktabgacha
yoshdagi bolalarda o’yin faoliyati, motorika, sensor soxa, lugat boyligi, til
qonuniyatlarini egallash bola shaxsini shakllantirish jarayonida olib boriladi.
Tadqiqotlarga asoslanib biz nutq nuqsonlarini bartaraf etishda turli logopedik tasir
metodlardan foydalansak kozlagan maqsadga erishamiz. Logopedik ishda: amaliy,
korgazmali va ogzaki metodlardan foydalanilsa yoki nutqiy nuqsonlar
korreksiyasi yaxshi natija beradi. Logopedik ish jarayonda quyidagi metodlarni
qollasak ishimiz sermahzulligi oshib boradi. Amaliy metodlar: mashqlar, o’yin va
modellashtirishlar kiritiladi. Mashqlar - bu berilgan amaliy va aqliy harakatlarning
malum ketmaketlikda bola tomonidan takrorlanishidir. Artikulyasion mashqlarni

sistemali ravishda bajarib turish, tovushni nutqka qo’yish va togri talaffuz etish
uchun zamin tayyorlaydi. Mashqlar taqlidiy-bajariluvchi, konstruktiv va ijodiy
turlarga bolinadi. O’yin metodi o’yin faoliyatini boshqa usullar: namoyish qilish,
tushuntirish, savollar bilan birgalikda olib borishni nazarda tutiladi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar bilan turli xil o’yinlar olib boriladi: ashulali, didaktik, harakatli,
ijodiy, saxnalashtirilgan va x.k. Modellashtirish - bu modellarni yaratish, kullash
va obektlarin tuzilishi haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga mo’ljallangan
jarayondir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1.O'zbekiston Respublikasi Prizdentining "Maktabgacha ta'lim tizimini 2017-2021-
yillarda yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risidagi PQ-27.07 sonli
qarori.
2.Maktabgacha pedagogika F.R Qodirova, Sh.Q. Toshpo'latova, N.M.Kayumava,
M.N.Azamova. "Tafakkur" nashriyoti Toshkent 2019
3.W.W.W Ziyo.net
4.W.W.W pedagog.uz
5.Grippova L.I. Tabiat bilan birlikda. Ekologik va korxonalar bilan do'stona
o'yinlar va bolalar bilan o'yin-kulgi. - m.: tsgl, stavropol: servisekol, 2002 yil. -
288s.
6.Vygotskiy L. S. O'yini va uning bola rivojlanish psixologiyasidagi roli //
psixologiya masalalari, 1999 yil.
7.Zaporojets A. V. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o'zboshimchalik bilan o'zini
o'zi rivojlantirish. - M.: Ma'rifat, 1977 yil.
8.Zaxxxuva N. Maktabgacha tarbiyachining ijodiy salohiyatini ishlab chiqadi //
Maktabgacha ta'lim. - 2006 yil. №9.
9.Komarov T. S. Ijodorlik dunyosidagi bolalar. m.: Vlados, 1995 yil.
10.Koroteva E. Maktabgacha tarbiyachi // Maktabgacha ta'lim uchun ijodiy
pedagogika. - 2006. Bogoslavskiy v. V. Va boshqalar. Umumiy psixologiya.
11.O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga
qoyiladigan “Davlat talablari”. 2018-yil 3-iyul, royxat raqami 3032.

12. “Ilk qadam” davlat oquv dasturi O`zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta lim vazirligining 2018-yil 7-iyuldagi 4-sonli hay at yig„ilishi qarori bilan‟ ‟
tasdiqlangan va nashr etilgan dasturi.
13. Г.И.ХАСАНОВА “Таълим жараёнида дастурлаштирилган ўқитиш
технологиясидан фойдаланишнинг афзалликлари ” Жиззах : 2020. 420 бет .
223- 225 б
14. Хасанова , Г . (2021). Олий таълим муассасалари педагогларининг Креатив
қобилиятларини ривожлантиришнинг мазмуни . Academic Research in
Educational Sciences, 2(1), 778-782
15. М . Усмонова . Ўқувчи шахсига йўналтирилган педагогик технологиялар
Таълим технологиялари . 2016 йил . 4- сон .
16. М . Усмонова . Педагогик жараён лойи x аси – машғулотлар
самарадорлигини таъминлаш воситаси сифатида Бошланғич таълим ва
жисмоний маданият йўналишида сифат ва самарадорликни ошириш : муаммо
ва ечимлар Халқаро илмий конферентсия . Тошкент . 25 май , 2017 йил
17. Садиковна , у . м . (2013). Ali Şir Nevai Eserlerinde Bitki Adları . Dil ve
Edebiyat Araştırmaları , (8) , 0-0 . Retrieved from
18. Maxfuza Usmanova, THE CONCEPT OF EDUCATIONAL PROFESSIONAL
COMPETENCE AND ITS YIELD FACTORS , Архив Научных Публикаций
JSPI: 2020: Архив №54
19. Norquziyeva, M. (2020). The role of educational technology in shaping the
professional stability of students. Архив Научных Публикаций JSPI.
20.Abdurakhmonovna, N. M. (2020). Methodology of giving professional
knowledge to future teachers. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary
Research Journal, 10(5), 1378-1383.

21. Manzura, N. (2021). Sustainable Activity in the Teaching Profession and Its
Foundations. PsychologyandEducationJournal, 58(2), 1339-1345.
22.Abdurahmonovna, N. M. (2021). Pedagogical and Psychological Aspects of
Professional Sustainability of Future Teachers.
23.Xasanova, G. (2020). Мактабгача таълим ташкилотларида халқ оғзаки
ижоди воситаларидан фойдаланишнинг педагогик мазмуни . Архив Научных
Публикаций JSPI.
________________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ
talabasi ____________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga

RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ____ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_____________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball _______
KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,
ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi (kurs
ʻ ʻ
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball ____
Jami ball_______
Komissiya raisi_____________________ ___________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi __________________ __________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____ ____________________ ____________
(FISH) (imzo)

Maktabgacha ta’lim tarixi

Sotib olish