Maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘yin faoliyatini tashkil etish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	64.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

34 Sotish

Maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘yin faoliyatini tashkil etish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA
MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKЕNT DAVLAT
PЕDAGOGIKA UNIVЕRSITЕTI
“Makatbgacha Ta’lim Tashkiloti tarbiyachisi’’ yo‘nalishi
4- guruh tinglovchisi Abruyeva Gulsaraning
“ Maktabgacha ta’lim tashkilotida o‘yin faoliyatini tashkil etish ”
mavzusidagi

KURSNI TUGATISH ISHI
Malakaviy loyiha ishi rahbari: p.f.f.d., PhD _______________
Kurs ra h bari: v.v.b PhD L.R.Juraqulova
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. O‘YIN BOLALAR FAOLIYATINING ASOSIY TURI
SIFATIDAGI O‘ZIGA XOSLIGI
1.1. O‘yin va ularning turlari …… ……...……. …… ……………... …………… 6
1.2. O‘yin maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar hayotini tashkil etishdagi
o‘rni……………………………………………………………………………...
11
II-BOB. QOIDALI O‘YINLAR BOLALARGA TALIM BERISH
SHAKLI SIFATIDAGI AHAMIYAT
2.1. Bolalar o‘yinlarida tasvirlash vositalarining ahamiyati................................. 14
2.2. Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik o‘yinlarning shakllari va amalga
oshirish metodlari………………………………………………………………
24
XULOSA…………...…………………………………………………………... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 35
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi: Jahonda ta ’ lim sohasidagi innovatsion rivojlanish
tendensiyalariga mos ravishda maktabgacha ta ’ lim tizimini kompetensiyaviy
talablar asosida takomillashtirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda. Jumladan, dunyo
miqyosida bolalarni psixofiziologik, intellektual, ijodiy va shaxsiy salohiyatini
oshirishga yo‘naltirilgan kreativ texnologiyalarni rivojlantirish, maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida shaxsga yo‘naltirilgan innovatsion ta’lim muhitini tashkil
qilish hamda strategik boshqaruv tamoyillari asosida maktabgacha ta’limning sifat
menejmenti mexanizmlarini takomillashtirish masalalariga qaratilgan ilmiy-amaliy
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi ta’lim –tarbiya jarayonida ilg orʻ
pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish, tashkilotlarni zamonaviy
bilimlar bilan qurollangan tarbiyachilar bilan to ldirish hamda ularda kasbiy
ʻ
malaka, Faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror toptirish, uzluksiz
ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlarning muhim yo nalishlaridan biridir.
ʻ Har
bir mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy-ma’naviy hayot darajasining
yuksalishi ta’lim tizimining raqobatbardoshligi, ilm-fan taraqqiyoti bilan
belgilanadi. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasida ta’lim sohasini tubdan takomillashtirish, ta’lim sifatini
oshirish, intellektual salohiyatli, jismoniy barkamol avlodni shakllantirish, aniq
fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish va iqtisodiyotning turli sohalari uchun malakali
kadrlarni tayyorlash ustuvor vazifalar sifatida belgilangan bo‘lib,
pirovardida bugungi davr talabiga javob bera oladigan ta’lim tizimni yaratish
ko‘zda tutildi. Maktabgacha ta’lim. Uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini
hisoblangan ushbu soha har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini
tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin,
tahlillar shuni ko‘rsatdiki, oxirgi yillarda turli omillar ta’sirida maktabgacha ta’lim
tizimida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash borasida rivojlanish o‘rniga, orqaga
ketish holatlari, yil davomida maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga qamrab olish ko‘rsatkichlari o‘sishi tendensiyasi kuzatilmadi.
3

Bunga mavjud maktabgacha ta’lim tashkilotlarining moddiy-texnika bazasi
zamonaviy talablarga javob bermasligi, tizimda variativ dasturlar, bolalarni
maktabga tayyorlash bo‘yicha muqobil shakllarning ishlab chiqilmaganligi,
rivojlangan mamlakatlarning tajribasi yetarli darajada o‘rganilmaganligi, faoliyat
yuritayotgan pedagog kadrlarning aksariyati oliy ma’lumotli emasligi, ta’lim sifati
monitoringi yuritilmaganligi kabi omillar sabab bo‘ldi. Bunga misol tariqasida bir
nechta qarorlarini,farmonlarini misol qilib keltirsak adashmaymiz. Maktabgacha
ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risidagi PQ – 3261
sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ – 4312 sonli qarorlarining
qabul qilinishi asosida Maktabgacha ta’lim sohasida keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirilmoqda Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning boshlang‘ich qismi
hisoblanadi. U bolaning sog‘lom va rivojlangan shaxs bo‘lib shakllanishini
ta’minlab, o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini uyg‘otadi, tizimli o‘qitishga tayyorlab
boradi. Shunday ekan, bu tizim faoliyatini yanada kuchaytirish, maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida har tomonlama qulay shart-sharotlar yaratish, ularga
maktabgacha yoshdagi bolalarni keng jalb etish farzandlarimizning barkamol va
yetuk shaxs bo‘lib shakllanishida muhim o‘rin tutadi.
O zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to g risidagi Nizomgaʻ ʻ ʻ
muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda, ota –onalarning mustaqil ta’lim berishi
orqali, shuningdek maktabgacha ta’lim tashkilotlariga jalb qilinmagan bolalar
uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, maktablarda yoki markazlarda oladi. Bu
yerda ular xaftda 2-3 marta shug ullanishadi. Ota –onalarga maktabgacha ta’lim
ʻ
shaklini tanlash huquqi beriladi.
Kurs ishining maqsadi: MTTlarida o'yin faoliyatini tashkil etishni va
uning bolalar hayotidagi o'rnini o'rganish.
Kurs ishining vazifalari:
4

1. M aktabgacha yoshdagi bolalarga Ijodiy o‘yin turlarini talim berish shakli
pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash.
2. O‘yinning kelib chiqish tarixi bolalarga talim berish shakli mazmunini
ishlab chiqish.
3. O‘yinning kelib chiqish tarixi bolalarga talim berish shakli
ko nikmalarigaʻ qo yilgan talabalar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish va ʻ
tajribada tekshirish.
Kurs ishi obyekti: Yangi Hayot tumani 351-Magtabgacha ta'lim tashkiloti.
Kurs ishi predmeti: O‘yinning kelib chiqish tarixini mazmuni.
Kurs ishi metodlari: ishimizni tayyorlashda quyidagi metodlardan
foydalandik.
1) Kuzatish
2) Suhbat.
3) Savol javob.
4) Tajriba
Kurs ishining amaliy va ilmiy ahamiyati: Ushbu ishimizda, O`zbekiston
Respublikasi Maktabgacha ta`lim tizimi konsepsiyasi mohiyatini va uning
ahamiyatini o`rganib chiqamiz va tahlil qilib ma`lumotlar yig`amiz. To`plangan
ma`lumotlardan ertangi kunda tarbiyachilar va bo`lajak mudiralar foydalanishlari
mumkin bo`ladi.
Kurs ishi tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.
5

I-BOB. O‘YIN BOLALAR FAOLIYATINING ASOSIY TURI
SIFATIDAGI O‘ZIGA XOSLIGI
1.1. O‘yin va ularning turlari
O‘yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotsi hayotini u bilan
boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o‘yin bolalar hayotining kun tartibiga
doimiy qilib kiritilgan. O‘yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin,
mashg‘ulotlardan so‘ng, sayrlardan so‘ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt
ajratiladi. Ertalab o‘ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o‘yinlar uchun sharoit
yaratish maqsadga muvofiqdir. Mazmunan ko‘proq didaktik o‘yinchoqlar, stol
ustida o‘ynaladigan stol-bosma o‘yinlari, syujetli-rolli o‘yinlarni o‘ynagan ma’qul.
Sayr davomida harakatli o‘yinlarni, qurish-yasash o‘yinlarini tashkil etish
foydalidir. Kun tartibida o‘yin uchun maxsus vaqt belgilash o‘yinning mustaqil
faoliyat sifatida mavjud bo‘lishining va uni bolalar hayotini tashkil etish shakli
sifatida, tarbiya vositasi sifatida qo‘llanilishining eng muhim pedagogik shartidir.
Bolalar o‘yinning o‘ziga xosligi shundaki, u tevarak-atrofdagi hayotni,
kishilarning faoliyati, ishlari, harakatlarini, ularning ish jarayonidagi o‘zaro
munosabatlarini aks ettiradi. O‘yin paytida xona bolalar uchun dengiz, o‘rmon,
metro, temir yo‘l vagoni bo‘lishi mumkin.
Bola hech qachon jim o‘ynamaydi, bitta o‘zi o‘ynasa ham u o‘yinchoq bilan
gaplashadi, o‘zi tasvirlayotgan qahramon bilan muloqot o‘rnatadi, onasi, bemor,
shifokor xullas hamma- hammaning o‘rniga o‘zi gapiraveradi. So‘z
obrazningyaxshiroq ochilishiga yordam beradi.Nutq o‘yin jarayonida juda katta
ahamiyatga ega. Nutq orqali bolalar fikr almashadi, o‘z his-tuyg‘u, kechinmalarini
o‘rtoqlashadi. So‘z bolalar o‘rtasida do‘stona munosabatlar o‘rnatilishiga, tevarak-
atrofdagi hayot voqealariga bir xilda munosabatda bo‘lishga yordam beradi.
Bolalarning o‘zi yaratgan o‘yindan kelib chiqadigan yoki kattalar tomonidan
taklif etilgan o‘yinning g‘oyasi, mazmuni, o‘yin harakatlari, rollar, o‘yin qoidalari
uning tuzilishini tashkil etuvchi qirralardir. O‘yinlarning bunday bo‘lishi albatta
shartli bo‘lib, bir o‘yinda har xil hayotiy voqealar aks etishi ham mumkin. G‘oya
6

o‘yinning mazmuni, jonli to‘qimasi, uning rivojlanishini, o‘yin harakatlarini,
bolalar munosabatlarining har xilligi va o‘zaro bog‘lanishini belgilab beradi.
O‘yinning qiziqarli bo‘lishi va unda bolalarning qanday ishtirok etishlari o‘yinning
mazmuniga bog‘liq. O‘yinda bola ijro etadigan rol o‘yinning asosiy o‘zagi va
tarkibiy qismidir. Shuning uchun ham bu o‘yinlar rolli yoki syujetli-rolli o‘yinlar
nomini olgan. Bolalar o‘yiniga tarbiyachining rahbarlik qilishi. O‘yin bolalarning
qiziqarli ermagigina bo‘lib qolmay, shu bilan bir qatorda u bolalarni rivojlantirish
va tarbiyalashning muhim vositasi hamdir. Ammo o‘yin kattalar tomonidan tashkil
etilib, unga rahbarlik qilingandagina ijobiy natija beradi.
Pedagog bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, quyidagi talablarga e’tibor
berishi zarur: o‘yin mazmunining ta’lim- tarbiya beruvchi ahamiyatga ega bo‘lishi,
aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to‘g‘ri va to‘la bo‘lishi, o‘yin
harakatlariga faol, ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo‘lishi
kerak. Hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o‘yinga
rahbarlik qilish, o‘yinchoqlarni va boshqa kerakli materiallardan maqsadga
muvofiq foydalanish, bolalarning o‘yinda xayrixoh va xursand bo‘lishlarini
ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsi- ning
hamma tomonlariga: ongiga, his-tuyg‘ulariga, irodasiga, xulqiga ta’sir etishi va
bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda
foydalanishi lozim. O‘yinda bola kishilarning axloq-odob normalarini, mehnatga
munosabatlarini bilib oladi. Tarbiyachi bolalar o‘yiniga rahbarlik qilayotib, ularni
jamoa orqali ham tarbiyalab boradi. O‘yin jarayonida bolalar o‘z xohishlarini jamoa
xohishi bilan kelishib olishga, o‘yinda o‘rnatilgan qoidalarga rioya qilishga
o‘rganadilar. Ammo o‘yinga to‘g‘ri rahbarlik qilinmasa, u noxush oqibatlarga ham
olib kelishi mumkin. Tarbiyachi bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashda
o‘yindan keng foydalanadi. Juda ko‘pchilik o‘yinlar bolalardan faol harakat qilishni
talab etadi, bu esa o‘z navbatida organizmda modda almashinishini yaxshilaydi,
qon aylanishini tezlashtiradi. Bundan tashqari faol harakat qilish bola gavdasining
to‘g‘ri o‘sishini, harakatlari chiroyli bo‘lishini ham ta’minlaydi. O‘yin orqali
7

tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil qiladi, bu esa
bolaning asab-ruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O‘yin bolalarga estetik
tarbiya berish vositasi sifatida ham keng qo‘llaniladi. Bolalar tevarak-atrofdagi
hayotni, voqelikni obrazlar, rollar orqali ham aks ettiradilar. O‘yinda bolalarning
avval olgan taassurotlari orqali obraz yaratishlari - xayol juda ham katta ahamiyatga
ega. Bolalar juda ko‘p o‘yinlarda avval o‘rgangan ashula, she’r, raqs,
topishmoqlardan keng foydalanadilar. Bundan tarbiyachi bolalarda estetik did,
zavqni tarbiyalashda foydalanadi.
O‘yin vaqtini tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. Nonushta bilan
mashg‘ulot o‘rtasida bolalar o‘yiniga 8-10 daqiqa vaqt beriladi. Bunda bolalar
ko‘pincha avval boshlagan o‘yinlarini davom ettiradilar. Sayrda bolalarning
o‘ynashlari uchun 1 soat - 1 soat 20 minut vaqt ajratiladi. Kunduzgi uyqu va kechki
nonushtadan keyin ham bolalar o‘yiniga vaqt beriladi. Bunda bolalar ko‘proq
syujetli-rolli o‘yinlarni, qurilish materiallari, qo‘g‘irchoqlar bilan, stol usti
o‘yinchoqlari o‘ynashlari mumkin. Shu bilan birga ermak o‘yinlardan ham
foydalaniladi. Ammo o‘yin bilan ta’lim o‘rtasidagi bog‘liqlikbola ulg‘aygan sari
o‘zgarib boradi. Kichik guruhda o‘yin ta’lim berishning .isosiy shakli hisoblansa,
katta guruhga borganda esa mashg‘ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov
guruhiga borganda bolalarning o‘zlarida maktabdagi o‘qishga ishtiyoq uyg‘onib
qoladi. Ammo bolalar uchun o‘yinning qadri yo‘qolmaydi, balki mazmuni
o‘zgaradi. Endi bolalarni ko‘proq fikriy faollikni talab etuvchi o‘yinlar, sport
tarzidagi o‘yinlar qiziqtira boshlaydi.Shunday qilib, pedagogika fani o‘yinga bola
shaxsini har tomonlama shakllantirish vositasi va ular hayotini tashkil etish shakli,
bolalar jamoasini shakllantirish vositasi deb qaraydi. Prezidentimiz Sh. Mirziyayev
yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib, Shunday degan edi; “yosh avlodni
tarbiyalash biz uchun eng asosiy vazifadir” Shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda
O‘zbekiston pedagogik jamiyati tarbiyaning odatiy bo‘lgan shakllari va usullarini
izlab topish, o‘sib borayotgan avlodda mustahkam umuminsoniy ishonch
va qarashlarini shakillantirish ; shaxsda milliy madaniyat va milliy qadriyatlarni
8

hurmat qilish,avaylab asrash tuyg‘ularini o‘stirishga diqqatiniqarratmog‘imiz
lozim. Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o‘sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida
halq pedagogikasi tajribalari, jumladan, milliy halq o‘yinlari yoshlarning xarakteri
va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin.
Milliy harakatli o‘yinlardan foydalanish jarayonida boshlang‘ich maktab
o‘quvchilarining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:
1. Bola odamlarning foliyati, ularning predmetlarga munosabati va o‘zaro
muomalasiga, munosabatiga qiziqadi.
2. Bolalar xalq o‘yinlarida atrofdagi voqe’likning eng tashqi ifodali
jo‘shqin his-tuyg‘uli jihatlarini aks ettiradilar.
3. Milliy o‘yinlarda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda
yashayotganini his etgan holda o‘z istagini amaliyotga tadbiq qiladi.
4. Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari
tariqasida namoyon bo‘lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida
o‘chmas iz qoldiradi. Buni bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog
YA.N.Komenskiy ham o‘z vaqtida ta’kidlagan edi. Umuman bu yoshda bolalar
juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi. Harakatchanlik esa maxsus, oqilona
tashkil etilishni, harakatga soluvchi yurish-turish shakllarining to‘g‘riligini talab
etadi. Bolalarning bu yoshida tormozlanish va qo‘zg‘alish jarayonlarini
muvozanatligini yuzaga keltirishda kattalar talabining tizimliligi va o‘zini tuta
bilishga odatlantirish katta rol o‘ynaydi. Milliy o‘zbek o‘yinlarini yoshlar, ayniqsa
maktab o‘quvchilari sevib, maroq bilan o‘ynamoqdalar. Bunday o‘yinlar jismoniy
tarbiya darslaridagina emas, balki hovlilar va bog‘, parklarda dam olish soatlarida
o‘ynaladi. Muhim sifatlarni rivojlantirishga mo‘ljallangan umumiy rivojlantiruvchi
va maxsus mashqlarga doir bayon qilingan material ko‘proq o‘yin tarzida beriladi,
lekin mashqlarni tuShuntirish va faol dam olish uchun qisqacha pauzalar bo‘lgan
kichik dozada uzluksiz bajariladi. O‘yin mashqlaridan keyin bo‘shashtiradigan,
ohista yuriladigan mashqlarni yoki diqqat-e’tiborini o‘stiradigan mashqlarni berish
lozim. Xalqning sog‘lig‘ini mustahkamlash O‘zbekistondagi jismoniy
9

madaniyatning asosiy vazifasidan biridir. Istiklol davrida, ayniqsa, sport va
jismoniy tarbiyaga e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Jismoniy tarbiya
oldida jismoniy madaniyat va sportni xalqimizning hayotiga ko‘proq singdirish;
yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalashda jimoniy tarbiya va sportning barcha
turli-tuman shakllaridan, jumladan, xalq an’analaridan keng foydalani,
insonlarning sog‘ligini yaxshilash vaularni Ona Vatan mudofaasiga tayyorlash va
Shu singari katta vazifalar turibdi. Xalqimizning milliy o‘yinlari esa ana Shu
maqsadda keng qo‘llanib kelinayotgan muhim jismoniy va sport vositalaridan
biridir. Shuning uchun xalq milliy harakatli o‘yinlariga e’tiborni kuchaytirish
zaruriyati yanada yaqqol ko‘rinmoqda. Qadriyatlarga e’tibor qaratish SHarq
xalqlari madaniyatining juda ko‘p unsurlari (elementlari) ni saqlab qolishga va
ulardn amaliy foliyatda foydalanishga imkoniyat yaratiladi. qadimgi mahalliy
xalqlarimiz uchun an’anaviy milliy o‘yinlar va milliy bellaShuvlar qachonlardir
ular hayotining ajralmas bir qismi bo‘lgan, ular xalq marosimlarida , rasm-
rusumlarda va urf-odatlarda mustaqil bir soha sifatida faoliyat ko‘rsatib kelgan,
mustahkam o‘rin olgan jismoniy madaniyatning, rasm-rusumlarida va mustaqil bir
soha sifatida faoliyat ko‘rsatib kelgan, mutahkam o‘rin olgan. Jismoniy
madaniyatning bunday o‘ziga vositalar yordamida bobolarimiz o‘sib kelayotgan
avlodda chaqqonlik, epchillik, kuchlilik va sabr-toqat kabi xususiyatlarni
shakllantirganlar. Farzandlarini hayot qiyinchiliklariga vatabiatning
qiyinchiliklariga nisbatan bardoshli, baquvvat qilib tarbiyalaganlar.
Yosh avlodning jismoniy jihatdan to‘kis sog‘lom mehnatga va Vatanni
himoya qiluvchi tarzida o‘sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning
uchun o‘quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur Shug‘ullanishlari, turli milliy
o‘yinlardan foydalanish mahoratini egallashlari kerak bo‘ladi. Bu esa yosh avlod
tarbiyasini yanada kuchaytirish, ularni o‘z xalqi, mustaqil davlati vajamiyati
oldidagi burchini his etish ruhida tarbiyalashdek g‘oyat muhim vazifalar bilan
bog‘liqdir.
10

1.2. O‘yin maktabgacha ta’lim yoshidagoi bolalar hayotini tashkil etishdagi
o‘rni
Maktabgacha ta’lim uyg‘un rivojlangan shaxsni tarbiyalash, bolani butun
kelajagini belgilab beradigan bilim va qadriyatlarni yosh avlod qalbiga
singdirishda juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tashkilotdir. O‘yin maktabgacha
ta lim yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati bo‘lib, u orqali bola shaxs sifatida‟
shakllanadi. O‘yin bolaning o‘quv, mehnat faoliyati, kishilarga munosabatning qay
darajada shakllanganligimi belgilab beradi. O‘yin bolalarning jismoniy
rivojlanishi, maktabgacha ta lim tashkilotsining ta lim-tarbiya ishida, bolalarni
‟ ‟
aqliy,axloqiy, mehnat va estetik tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Jamiyatning
ma naviy takomillashuvi unda amalga oshiriladigan ta lim-tarbiya ishlarining
‟ ‟
mazmuni, shakl va mohiyatiga bog‘liqdir. Shu boisdan ham ta limdagi
‟
yangilanishni, respublikamizda amalga oshirilayotgan bosqichma-bosqich ta lim
‟
tizimini pedagogik talqin qilish, bu jarayonni samaradorli kechishini ta minlash
‟
zaruriyati yuzaga keladi. Haqiqatdan ham o‘yin, har bir yosh bosqichda bolaning
tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har
tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning
o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi.
O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi,
zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga, kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli
munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin
jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari,
qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita
rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun
ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat
namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi,
o‘zlashtiriladi. Shuning uchun psixologik nuqtai nazardan oqilona, ya ni, to‘g‘ri
‟
tashkil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga
bolaning butun psixik jarayonlarida – sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, hayol
11

va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta
kishilarning xatti-harakatlari va xulq-atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat
bo‘lishi tufayli bolalarda ma naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob-‟
axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabgacha
yoshdagi bola o‘yin jarayonida shifokorlik yoki o‘qituvchilik rolini bajarayotgan
bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga
juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy
tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi
yo‘q. Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z
o‘yinlarida aks ettira oladilar.
O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga yetishiga ta sir
‟
ko‘rsatishdin iboratdir. O‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi
dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning
moddiy dunyoga, kishilarga, o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda
namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (havas)lari bevosita
o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufayli narsalar va kishilar
dunyosini ular uchun ma qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan
‟
faoliyatdir. Ma lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi. O‘yin
‟
maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim vositasi,
ularning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. O‘yin jarayonida bola shaxsi faoliyat
sub ekti sifatida shakllana boshlaydi.
‟
Milliy xalq o‘yinlari va milliy sport turlari tarixiy taraqqiyot jarayonida
jiddiy o‘zgargani, har bir iqtisodiy tuzum ularning mazmun va qoidalarida o‘zining
muayyan izini qoldirgani haqida yuqorida to‘xtalgan edik.ba’zi o‘yinlarning nomi
va qoidalari hozircha saqlanib qolgan. Ana Shunday o‘yinlardan foydalanishda
ularningbolalarga jismoniy ta’sirdan tashqari tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishini ham
nazardan soqit qilmaslik, ijodiy qo‘llashni maqsadga muvofiqlashtirish kerak.
Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va
yagona maqsadi-insonni to‘g‘ri yashashga tayyorlashdir. Boshlang‘ich sinf
12

o‘quvchilari jismoniy tarbiyasining vazifalari bolalarning yoshiga xos
xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy
madaniyatning umumiy maqsadi ko‘zdan qochirilmaydi. Maktabda boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari jismoniy tarbiyasida sog‘lomlashtirish, ta’lim berish va tarbiya
berish vazifalarini amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Xalq milliy o‘yinlari orqali bu
vazifalarni yaxlit holda bajarish imkoniyatlari ko‘proq ko‘rinadi.
O‘yin paytida xona bolalar uchun dengiz, o‘rmon, metro, temir yo‘l vagoni
bo‘lishi mumkin. Bola hech qachon jim o‘ynamaydi, bitta o‘zi o‘ynasa ham u
o‘yinchoq bilan gaplashadi, o‘zi tasvirlayotgan qahramon bilan muloqot o‘rnatadi,
onasi, bemor, shifokor xullas hamma-hammaning o‘rniga o‘zi gapiraveradi. So‘z
obrazning yaxshiroq ochilishiga yordam beradi. Nutq o‘yin jarayonida juda katta
ahamiyatga ega. Nutq orqali bolalar fikr almashadi, o‘z his-tuyg‘u, kechilmalarini
o‘rtoqlashadi.
So‘z bolalar o‘rtasida do‘stona munosabatlar o‘rnatilishiga, tevarakatrofdagi
hayot voqealariga bir xilda munosabatda bo‘lishga yordam beradi.Bolalarning o‘zi
yaratgan o‘yindan kelib chiqadigan yoki kattalar tomonidan taklif etilgan o‘yinning
g‘oyasi, mazmuni, o‘yin harakatlari, rollar, o‘yin qoidalari uning tuzilishini tashkil
etuvchi qirralardir. O‘yin jarayonida bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib,
chuqurlashib boradi. O‘yinda u yoki bu rolni bajarayotib, bola o‘zining butun
diqqatini o‘yinga qaratishi lozim. Bola o‘ynayotganda kishilar mehnati, ularning
aniq harakatlari, munosabatlari to‘g‘risidagi tasavvuri etarli emasligini sezib qoladi,
buning natijasida kattalarga savol bera boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bunday
savollariga javob berib, ularning bilimlariga aniqlik kiritadi, boyitadi.
Tarbiyachi o‘yin orqali bolalarda ona-vatanga, o‘z xalqiga boshqa millat
kishilariga ijobiy munosabatni shakllantiradi, mustahkamlaydi. O‘yin orqali
tarbiyachi bolalarda jasurlik, to‘g‘rilik, o‘zini tuta bilishlik kabi sifatlarni
tarbiyalaydi. O‘yin bolalarda ijtimoiy axloqni, ularning hayotga, bir-biriga bo‘lgan
munosabatini shakllantiruvchi o‘ziga xos maktabdir. O‘yinda bola kishilarning
axloqodob me`yorlarini, mehnatga munosabatlarini bilib oladi.
13

I I - B O B . O ‘ Y I N B O L A H A Y O T I N I N G A S O S I Y T U R I S I F A T I D A G I
O ‘ R N I
2 . 1 . B o l a l a r o ‘ y i n l a r i d a t a s v i r l a s h v o s i t a l a r i n i n g a h a m i y a t i
O‘yin uzoq davrlardan beri mashhur olimlar, pedagog-psixologlar,
faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib
kelingan dolzarb mavzudagi muammolardan biridir Psixologlar adabiyotlar
tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari
qatoriga quyidagilarni kiritadilar:
1) bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o‘zaro
muomalasiga qiziqadi;
2) bola rolli o‘yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi, ifodali, jo‘shqin
xistuyg‘uli jihatlarini aks ettiradi;
3) rolli o‘yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda
yashayotganini his etgan holda o‘z istagini amaliyotga tadbiq qiladi;
4) kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida
namoyon bo‘lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida o‘chmas iz
qoldiradi. O‘yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotsi hayotini u
bilan boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o‘yin bolalar hayotining kun
tartibiga doimiy qilib kiritilgan. O‘yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin,
mashg‘ulotlardan so‘ng, sayrlardan so‘ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt
ajratiladi. Ertalab o‘ta harakatchanlikni talab qilmaydigan o‘yinlar uchun sharoit
yaratish maqsadga muvofiqdir. Mazmunan ko‘proq didaktik o‘yinchoqlar, stol
ustida o‘ynaladigan stol-bosma o‘yinlari, syujetli-rolli o‘yinlarni o ynagan ma`qul.‟
Bolalarning o‘ynashlari uchun ma’lum vositalar kerak. Rolli o‘yinlarda
bolalar har xil vositalardan foydalanadilar, ulardan asosiylari quyidagilar:
bolalarning o‘z harakatlari; o‘yinchoq va boshqa materiallar; so‘z.
Bolalarning asosiy tasvirlovchi vositalari o‘zlarining harakatidir. Masalan,
bola ikki oyog‘ida sakrab quyonchaga laqlid qiladi. Ikki qo‘lini qimirlatib, pishillab
parovoz bo‘ladi va h.k.
14

Bolalarning ko‘p harakatlari qurish, yasash bilan bog‘liq bo‘ladi, ular soatlab
parovoz, paroxod, elektrovoz quradilar, ularni o‘ziga o‘xshatishga urinadilar.
Ko‘pincha qurish o‘yinning boshlanishi bo‘lib xizmat qiladi. Taqlid vositasiga
o‘yinchoq ham kiradi. O‘yinchoq bola harakatini to‘ldiradi, o‘ylagan obrazi va
fikrini amalga oshirishga yordam beradi.
Kiyimlar va ularning qismlari ham bolaning olgan rolini yaxshiroq
bajarishga va uni yanada aniqroq ijro etishga imkon t ug‘diradi. Bolalar o‘yin
jarayonida ba’zi bir narsalarni xohlagan narsalari nomi bilan atab ham xuddi o‘sha
xohlagan narsalarini laraz qilib juda yaxshi o‘ynaydilar, masalan, taomni “konfet’,
qumni ‘shakar”, stulni ‘mashina” deb atashlari mumkin. So‘z yordamida bolalar
qanday o‘yin o‘ynashlarini kelishib oladilar. So‘z yordamida bir-biri bilan
muomalada bo‘lib, o‘z likrlarini izhor etishadi. So‘z har xil taassurotlarni ifodalash
imkonini beradi. Bolalar hamma vositalardan ko‘pincha bir vaqtda foydalanadilar.
Aks ettiruvchi vosita qanchalik ko‘p bo‘lsa, o‘yin mazmuni shunchalik
boyroq bo‘ladi hamda tevarak-atrofdagi voqea- lardan taassurot shunchalik to‘laroq
aks ettiriladi. O‘yin mazmunining rivojlanib borishi bilan murakkab jarayon
bo‘lgan bolalar jamoasi ham shakllana boshlaydi. O‘yin bolalarning mustaqil
faoliyati bo‘lgani uchun uning syujetini bolalar o‘zlari o‘ylab topishadi va o‘zlari
tashkil etishadi.
O‘yinda bolalar o‘zlarining kichkina jamiyatning a’zosi deb hisoblashadi,
o‘zaro kelishib harakat qilishga o‘rganishadi. Ijtimoiy tarbiya olayotgan sharoitda
har bir bola o‘ynayotgan bolalar jamoasiga kira olishi, u yerda o‘z o‘rnini topa
olishi va shu jamoada o‘rnashib olishi lozim. Tarbiyachi ilk yoshli bolalarda
ularning narsalar bilan o‘ynay olishi, diqqatini shunga to‘play olish qobiliyatini
tarkib toptiradi. Bu boshqa bolalar bilan yonma-yon tinch o‘ynay olish
malakasining shakllanishiga yordam beradi. Bolalar birgalikda o‘ynashga
o‘tganlarida bir-birlari bilan ma’lum munosabat o‘rnatishlari lozim bo‘ladi. Xudda
mana shu munosabat jamoatchilikni shakllantiradi. Bunga tarbiyachi bolalarni
kelishib o‘ynashga o‘rgatish orqali erishadi.
15

Sahnalashtirilgan o‘yinlar ijodiy o‘yinlar sarasiga kiradi. Unga ijodiy
o‘yinning quyidagi asosiy: niyatning mavjudligi, roli va mavjud harakatlar, xayol
qilingan vaziyatning va boshqa elementlarning uyg‘unligi, bolalarning mustaqillik
va o‘z-o‘zini uyushtira olish jihatari xos. Sahnalashtirilgan o‘yin badiiy asar
asosida quriladi: o‘yin syujeti, rollar, qahramonlarning xatti- harakatlari, ularning
nutqi asar matniga ko‘ra belgilanadi.
Sahnalashtirilgan o‘yin bolalarning eshitgan asar yoki ertakdan olgan
tasavvurlarini mustaqil ifodalash hamda mashq qilish imkonini beradi. Bu o‘yinlar
bolalarda iroda, intizom, o‘z harakatlarini boshqalarning harakatiga muvofiq
amalga oshirish kabi sifatlarni tarbiyalashda samarali vosita hisoblanadi.
Sahnalashtirish bolalarni qayta so‘zlashga o‘rgatish usullaridan biridir. Ba’zi bir
bolalarda badiiy asardan olingan parchani qayta so‘zlab berishga xohish ham,
qiziqish ham bo‘lmaydi, ammo unga o‘yin usuli kirtilishi bilan bola asardagi rolga
kirib, o‘sha asar mazmunini juda yaxshi aytib berishga harakat qiladi.
Bunday o‘yinda bola o‘zini o‘sha asardagi qahramon o‘rnida his etib, uning
sezgi, kechinmalari dunyosiga chuqurroq kirib boradi. Badiiy asarlarni
qahramonlar tilida so‘zlab berish boladagi xayolni rivojlantirishga yordam beradi
va asar qahramonida mavjud bo‘lgan ijodiy sifatlarni egallashga intiladi.
Sahnalashtirilgan o‘yinda badiiy asarning g‘oyaviy mazmuni bolalar tomonidan
chuqurroq anglab olinadi.
Ertak yoki hikoyadagi mazmun bolalarga yaqin, ularning yoshi va
qiziqishiga mos, tushunarli bo‘lib, bola unga kirishib ketgan taqdirdagina asardagi
obraz va harakatlar to‘g‘ri aks ettiriladi. Shuning uchun u yoki bu badiiy asar
bo‘yicha sahnalashtirilgan o‘yin o‘tkazishdan oldin tarbiyachi asarning mazmunini
aks ettirishga yordam beradigan tayyorgarlik ishini o‘tkazishi kerak.
Bu ish oldindan bir qator mashg‘ulot va o‘yinlar o‘tkazish orqali amalga
oshiriladi. Sahnalashtirilgan o‘yinga tayyorlanish uchun ma’lum bir vaqt ajratiladi
va har bir mashg‘ulotda aniq masalalar hal etib boriladi. Masalan, tarbiyachi hazil
she’r o‘qiyotib jonli nutqqa yaqinlashadi, bolalarga so‘zlarni, tovushlarni qanday
16

talaffuz etish kerakligini tushuntiradi. Qaytarishda esa tarbiyachi bolalardan
so‘zlarni aniq, balandroq yoki past, sekinroq yoki tez talaffuz etishni talab etadi. Bu
mashqlarda matnni eslab qolish uchun o‘tkaziladigan liar bir mashg‘ulotda 5-6
daqiqadan vaqt ajratiladi. Bolalar ‘Sholg‘om’, ‘Bo‘g‘irsoq’, ‘Tulki, xo‘roz va
quyon’ kabi ertakni sahnalashtirishni juda sevadilar.
Ertak va hikoyalarni bolalar ko‘pincha o‘zlarining ijodiy rolli o‘yinlarida
sahnalashtiradilar, bu o‘yinlarda tulki, sichqon, xo‘roz, quyon kabi personajlarni
o‘yinlarda aks ettiradilar. Yozuvchilarning badiiy asarlarini ham bolalar sevib
sahnalashtiradilar. Bolalar bilan suhbatlasha turib, tarbiyachi hikoya yoki ertak
qahramonlarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qiladi. Har xil
she’r, ertak q.iliramonlarining o‘ziga xos xususiyatlari mana shunday o‘rganiladi.
Sahnalashtirish ishini quyidagi bosqichlar bo‘yicha o‘tkazish mumkin:
1- bosqich. Adabiyotlarni tanlash. Sahnalashtirish uchun adabiyot
tanlaganda quyidagi talabga rioya qilish kerak:
1. Ertak, hikoya yoki she’rda qatnashuvchilar ko‘p bo‘lishi kerak.
2. Asarda mazmun yaxshi bo‘lib qolmasdan, harakatlarning xili ham
ko‘p bo‘lishi kerak.
3. Asar ifodali o‘qishga mos kelishi shart.
4. Mazmuni qiziqarli bo‘lishi kerak.
5. Asar bolalarning yoshiga mos kelishi kerak.
2- bosqich. Sahnalashtirish uchun tanlangan hikoya, she’r yoki
ertakning mazmunini o‘qib berish yoki qo‘g‘irchoq, soya teatrida ko‘rsatish
orqali tanishtiriladi.
3- bosqich. Eslab qolish. Asarni bolalar eslab qolishlari uchun uni
qayta o‘qib berish, postanovka ko‘rsatish, rasmlar namoyish etish, didaktik
o‘yinlardan foydalaniladi.
4- bosqich. O‘yin qiziqarli o‘tishi va uzoq davom etishi uchun
o‘yinga kerakli materiallar, kiyimlar tayyorlab berish va shu bilan birga
to‘g‘ri rahbarlik qilish kerak. Bu ishni tarbiyachi bajaradi, katta guruhda
17

esa tarbiyachi yordamida u bilan birgalikda bolalar bajarishadi. Tarbiyachi
bir qancha ertakka doir rasmlar ko‘rsatadi.
5- Guruhda shu yoshli bolalarga xos bo‘lgan ertaklar, hikoyalar
ularga tanish bo‘lib qolgandan keyingina sahnalashtirish boshlanadi.
‘Sholg‘om’, ‘Bo‘g‘irsoq’ kabi ertaklar sahnalashtiriladi. Tayyorlov
guruhida bu ish davom ettiriladi. Sahnalashtirish uchun ertaklargina
olinmasdan, badiiy asarlar, xususan, she’rlar ham olinadi. Sahnalashtirish
o‘yinlariga guruhlariga qarab har xil rahbarlik qilinadi. Masalan, tarbiyachi
o‘rta guruh uchun asosan harakatni aks ettiruvchi asarlar tanlaydi, katta
guruh bolalari uchun esa asar qahramonlarining ancha murakkab
munosabatlari, ularning kechinmalari, qayg‘ulari aks ettirilgan asarlar
tanlanadi.
Tarbiyachi bajarilgan ishning hisobini olib boradi. Bolalarga qaysi
asar yoqqanini, ular ko‘proq qaysi asarni sahnalashtirishni yoqtirishlarini,
qaysi bola topshirilgan rolni yaxshi ijro eta olganini, rollarni ijro etishda
bolalarda qanday qiyinchiliklar vujudga kelganini yozib boradi. Mana shu
asosda bo‘lg‘usi sahnalashtiriladigan o‘yinlar jonlantiriladi. Didaktik o‘yinni
amalga oshirishda har doim g‘oyaviylik prinsipiga asoslanish kerak. Didaktik o‘yin
tarbiyachining vazifa hamda maqsadlariga muvofiq kelishi lozim.
Didaktik o‘yinlar bolalarning birgalikda o‘ynab, o‘z manfaatlarini
jamoa manfaatlari bilan uyg‘unlashtira olishi, bir-biriga ko‘maklashish va
o‘rtog‘ining muvaffaqiyatidan xursand bo‘lishi kabi yaxshi
munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. O‘yinlar shaxsning
sofdillik, rostgo‘ylik kabi ijobiy xislatlari shakllanishiga imkon beradi.
Didaktik o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda
bolalar faoliyatlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtayi
nazardan qaraganda, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun
hayotiy sharoit yaratib beradi.
Bunday o‘yinlarga kichik bolalar uchun “Rangiga qarab top”,
18

“Shakliga qarab top” kabi o‘yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Katta guruh bolalari uchun “Ishchilar nimalar va qanday ishlarni
bilishadi?”, “Dehqonlar nimalarni yetishtiradi?”, “Kim ko‘proq narsalarning
nomini ayta oladi?” va boshqa o‘yinlarni ko‘rsatish mumkin.
Didaktik o‘yinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda
olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishga o‘rganadi, ulardagi fikrlash
qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarni, sensor jarayonni rivojlantiradi, olgan
bilimlarini tartibga soladi.
Didaktik o‘yinlar ta’lim jarayonini yengilroq va qiziqarliroq qiladi.
Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat orqali o‘yinda amalga
oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi o‘zlashtiradilar.
Didaktik o‘yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojlantirish
maqsadida yaratiladi. Unda o‘yin elementlari qancha ko‘p bo‘lsa, bolalarga
u shuncha quvonch bag‘ishlaydi.
Didaktik o‘yinning muhim tomoni - uni o‘tkazishdan ko‘zda
tutiladigan g‘oyadir. O‘yin g‘oyasi bolalarda o‘yinga qiziqish uyg‘otadi,
ko‘pincha bu g‘oya didaktik o‘yinni boshlashga sababchi bo‘ladi. Masalan,
‘Xaltachada nima bor?’, yoki ‘Kim qanday qichqiradi’ va shunga
o‘xshashlar.
Har bir didaktik o‘yinda o‘yin mazmuni, g‘oyasidan kelib chiqqan
qoidalar bo‘ladi. Unda qoidaning mavjudligi harakat o‘ynalishini yoki
o‘yinning borishini belgilab beradi, bolalarning xulqini, o‘zaro bir-biriga
bo‘lgan munosabatini boshqarib, kerak tomonga o‘ylantirib turadi. Qoida
bolalar harakatini baholovchi o‘lchovdir.
Didaktik o‘yinda amal qilinadigan qoidalar o‘yin hara- katlarining
to‘g‘ri-noto‘g‘riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon
hisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan “U o‘yin qoidasini buzib
o‘ynayapti” deyishlarining o‘zi ularning o‘yin qoidalariga qandaydir
19

o‘zgartirib bo‘lmaydigan qonundek munosabatda bo‘lishlarini ko‘rsatadi.
Bolalarning o‘yin qoidalarini o‘rganib olishlari va ularga rioya
qilishlari, ularda mustaqillikni, o‘yin jarayonida o‘zini-o‘zi, o‘zaro bir-
birini nazorat qila bilish qobiliyatini tarbiyalashga yordam beradi.
O‘yinning natijasini ikki nuqtayi nazardan: bolalar va tarbiyachi
nuqtayi nazaridan baholash lozim.
Agar o‘yin natijasini bolalar nuqtayi nazaridan baholaganda, unda bu
o‘yindan bolalar qanday ma’naviy va axloqiy ozuqa olganlarini hisobga
olish lozim. Didaktik vazifalarni bajarish bolalardan ma’lum darajada zo‘r
berishni, ya’ni ularning aqliy faoliyatiga talabni kuchaytiradi.
Bolalar fahm-farosatlari, topag‘onliklari, diqqat va xotiralarini
namoyish qiladilar. Bularning hammasi bolalarning o‘z kuchiga ishonchini
oshiradi. Qalbini xursandchilik hissi bilan to‘ldiradi, ular bundan ma’naviy
qoniqish hosil qiladilar.
Didaktik o‘yinning natijasini muhokama qiladigan tarbiyachi
quyidagilarga e’tibor berishi lozim: qo‘yilgan maqsadga erishildimi,
belgilangan harakat bajarildimi, shu ko‘zlangan nuqtayi nazardan ma’lum
natijalarga erishildimi yoki yo‘qmi.
Yuqorida keltirilgan ikki vazifa ham yaxshi bajarilsa, ya’ni bir
tomondan, bolalarda qiziqish uyg‘ota olsa va ular faoliyatini amalga
oshirishga intilsalar, ikkinchi tomondan, qo‘yilgan hamma maqsad,
vazifaga erishilsa, bunday o‘yin yaxshi natija beradi, deb hisoblash
mumkin.
O‘yin qatnashchilarini rag‘batlantirish, maqtash, yaxshi
qatnashganlari uchun yetakchi rolni berish, ba’zan esa shu o‘yinda
foydalanilgan o‘yinchoqni o‘ynashga berish yoki mevalarni yeyishga berish
mumkin, ammo bolalar bunday mukofotlarni olaman deb har qanday yo‘l
bilan bu ishga intilishlariga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
O‘yin harakatli bolalar tomonidan bajariladi. O‘yin harakatlari xilma-
20

xil ishlarda: narsalarning joyini almashtirish, yig‘ishtirish, ularning rangiga,
katta-kichikligiga, shakliga qarab bir-biridan ajratish, tanqidiy harakatlar va
hokazolarda namoyon bo‘ladi. Katta bolalarning o‘yin harakatlari esa
murakkabroqdir: bu o‘yin harakatlari bir guruh bolalar harakati bilan
boshqa guruh bolalari harakati o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish bo‘lishini,
harakatlarning izchillik va navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi.
O‘yin natijasi didaktik o‘yinning muayyan natijasi bo‘ladi, natija esa
o‘yinning finali hisoblanadi. Masalan: topishmoqlarni topish, berilgan o‘yin
topshiriqlarini bajarish, fahm-farosatni namoyon qilish kabilar o‘yin natijasi
bo‘lib, ularni bolalar erishilgan muvaffaqiyat deb tushunadilar.
O‘yin mazmuni, g‘oyasi, harakatlari va qoidalari o‘zaro bir- biri bilan
bog‘langan bo‘lib, hatto ulardan birortasi bo‘lmasa ham o‘yinni o‘tkazib
bo‘lmaydi.
Didaktik o‘yinning o‘yin faoliyati sifatidagi o‘ziga xos xususiyati
shundan iboratki, tarbiyachining bolalar bilan o‘zaro munosabatlari o‘yin
tarzida bo‘ladi. Tarbiyachi o‘yin qatnashchisi yoki uning tashkilotchisi
bo‘ladi. Bolalar ko‘pincha o‘yin mazmuni bilan belgilanadigan va o‘yin
harakatlari talab etadigan biron-bir rolni bajaradilar. Masalan, ‘Magazin’
o‘yinida bilish mazmuni shundan iboratki, xaridor bolalar o‘zlari sotib
oladigan narsalarning belgilarini aytishlari, sotuvchi bolalar esa talab
qilingan narsaning nimaligini xaridor aytgan belgilar bo‘yicha bilib
olishlari kerak. O‘yin kuzatuvchanlikni mashq qilish, nutqni ravon qilish
uchun xizmat qiladi. O‘yin harakatlari kuzatishdan, buyumni har
tomonlama ko‘rib chiqish, uni tasvirlash va boshqa buyumlar bilan
taqqoslashdan iborat. O‘yin qoidalari xaridorning oladigan narsasini tanlab
olish, sotuvchiga xushmuomala bo‘lishi, oladigan buyumni tasvirlab
berishi, uni har tomonlama ko‘rib chiqish va boshqa buyumlar bilan
taqqoslashi, belgisini aytish va pul to‘lashidan: sotuvchilarning vazifasi esa
xaridor gapirganda ularni zo‘r e’tibor bilan tinglash, so‘zlarini bo‘lmaslik,
21

so‘ragan buyumlarni olib, qog‘ozga o‘rab berishdan iborat bo‘ladi.
Ko‘pincha didaktik o‘yinlar bolalarning bilimiga biron-bir yangilik
kiritmaydi, ammo ularni o‘z bilimlarini yangi sharoitda ishlata bilishga
o‘rgatadi yoki ular kichkintoylardan aqliy faoliyatning turli-tuman
shakllarini namoyon qilishga talab etadi. Masalan, “Ajoyib xaltacha”
o‘yinida bolalarga o‘zlariga tanish bo‘lgan o‘yinchoqni tasvirlab berish
vazifasi yuklatiladi, buning uchun esa bola o‘yinchoqni boshdan - oyoq
yaxshilab ko‘zdan kechirishi va uning o‘ziga xos begilarini eslab qolishi
kerak bo‘ladi.
Didaktik o‘yinning mazmuni va turlari. Didaktik o‘yinning mazmuni
“MTT ta’lim-tarbiya dasturi” da bayon qilingan va quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
A) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati va ishlatilishi
to‘g‘risida bilimlar berish;
B) mehnatning har xil turi va uning kishilar hayotidagi roli
to‘g‘risidagi bilimlar;
C) tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari to‘g‘risidagi
bilimlar;
D) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik, shakl vaqt
va fazoviy tushunchalar berish.
Didaktik o‘yinlar ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turli
bolalar bog‘chasining ta’lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhlar ajratib
berilgan. Dasturda har bir yosh guruhning o‘ziga xos ruhiy-fiziologik
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda didaktik o‘yinning tutgan o‘rni va
vazifasi, mazmuni, o‘tkazish uslublari belgilab berilgan.
Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar bilan o‘tkaziladigan
didaktik o‘yinlardan asosiy maqsad - bolalarni ranglarni bir- biridan
farqlash va nomini aytishga o‘rgatish, har xil o‘lchamlar (katta, kichik),
shakllarni (sharcha, kubcha), bilishga, ko‘rib va eshitib idrok etish,
22

diqqatni, mayda harakatlarni o‘stirishga yordam beradi. Masalan, “Juft
kartochkalar”, “Kattalar va kichkinalar”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga olib chiqish
uchun kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, “Bu nimaning
ovozi?”, “Xaltachada nima bor?” va shunga o‘xshash o‘yinlar.
Bundan tashqari, shu guruhda bolalarni musiqa tovushlarini farq
qilishga o‘rgatish uchun musiqaviy didaktik o‘yinlar ham o‘tkaziladi.
Ikkinchi kichik guruhda esa didaktik o‘yinlar quyidagi maqsadlarda
o‘tkaziladi: bolalarda didaktik o‘yinchoqlar bilan yakkama-yakka o‘ynash
ko‘nikmasini rivojlantirish, jamoa o‘yinlari tashkil etish; narsalarni faqat
bir rangga qarab ajrata olish, katta-kichikligiga qarab farqlash;
xalqachalarni va kubchalarni muntazam shaklda terib, ulardan minorachalar
yasash; tanish buyumlar tasvirlangan ikki, to‘rt burchakli, olti burchakli
kesma rasmlardan “Idish tovoqlarimiz”, “O‘yinchoqlar” kabilarning
tasvirini yig‘ish; narsalarni farqlash va nomini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish va
hokazo.
Musiqaviy - didaktik o‘yinlarda esa musiqa ovozlarining ba’zi bir
xususiyatlarini farq qilishga o‘rgatish, qadam va yugurish ritmi (“Kim
kelayotir”, “Sichqonlar yugurishayotir”) ovoz va cholg‘u asboblari
tembrlarini (“Musiqaviy o‘yinchoqni o‘ylab top”, “Ovozidan bilib ol” ajrata
bilishga o‘rgatish vazifalari ham hal etiladi.
O‘rta guruhda didaktik o‘yinlar orqali bolalar eshitish, ko‘rish, sezish
a’zolari yordami bilan turli narsalar va ularni yasash uchun ishlatiladigan
materialning xossalarini bilib olish, narsalarni tashqi ko‘rinishiga qarab bir-
biriga taqqoslash, guruhlarga ajratishni o‘rgatish vazifalari amalga
oshiriladi. Yana didaktik o‘yin davomida bolalar o‘rtaga qo‘yilgan
masalanihaletishdasabr-matonatlibo‘lishga, qiziquvchanlikka, diqqat-
e’tiborlilikka odatlantirib boriladi. Musiqaviy-didaktik o‘yinlar orqali
tovushlarni diqqat bilan tinglab, baland-pastligiga, ritmiga, tembriga,
dinamikasiga qarab bir-biridan farq qila olishga o‘rgatib boriladi.
23

2.2. Maktabgacha ta’lim tizimida pedagogik o‘yinlarning shakllari va
amalga oshirish metodlari.
Pedagogik ijrochilik o‘yinlarini bola uch yoshdan boshlab o‘zlashtira
boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan
tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata
boshlaydi, o‘zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat
bildiradi.
Maktabgacha yoshda bolalar o‘yin faoliyatini o‘zlashtira borib
ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana boshlaydilar.
Maktabgacha ta’lim tizimida qo‘llaniladigan pedagogik o‘yinlarning
quyidagi turlari mavjud:
- Bolalar kayfiyatini ko‘taruvchi.
- Hamkorlikka chorlovchi.
- Bolalarni o‘zligini namoyon etishga chorlovchi.
- Bolalarda o‘ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va
intellektual muammolarni yo‘qotishga qaratilgan.
- Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni
tavsiflovchi (diagnostika).
- Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi.
- Millatlararo bag‘rikenglikni shakllantiruvchi.
- Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllanti ruvchi
o‘yinlar.
Pedagogik o‘yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin.
Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijti moiy va
psixologik o‘yinlar.
- Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi, ijodiy, psixotexnik o‘yinlar.
O‘yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni
tasavvur etuvchi va dramalashtiruvchi o‘yinlar.
24

Predmetlar asosidagi o‘yinlar: matematik, biologik, ekologik,
musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi,iqtisodiy tejamkorlik va
ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o‘yinlar.
O‘yin vositalari bo‘yicha: o‘yin vositalari (koptok, piramida, kub va
boshq.) bilan amalga oshiriladigan o‘yinlar va o‘yin vositalarisiz amalga
oshiriladigan o‘yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada o‘ynaladigan
o‘yinlar, kompyuter va televizor o‘yinlari kabi texnik vositalar.
Maktabgacha ta’limda yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini kichik
yoshdagilarga singdirish jarayonida o‘yinlar ta’lim metodi sifatida namoyon
bo‘ladi. O‘yin metodlariga qarab mak tabgacha ta’lim vazifalaridan kelib
chiqib, predmetli, sujetli-ishchan, dramalashtirilgan o‘yinlardan keng
foydalaniladi.
Maktabgacha ta’limda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni o‘quv
tarbiya jarayonida qo‘llash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi.
Birinchidan, rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlar maxsus topshiriqlar
majmuasidan iborat bo‘ladi. Ikkinchi- dan, o‘yin faoliyatidagi topshiriqlar
rangli kublar, g‘ishtchalar, kvadratlar, plastilin, karton qog‘ozlar,
konstmktor-mexanik majmualarida turli ornament, rasm va jimjimador
predmetlar vositasida amalga oshiriladi. Uchinchidan, topshiriqlar musta qil
bajarilishini ta’minlash maqsadida ulrni osondan qiyinga to- mon, aniq vaqt
oralig‘ida sifatli bajarilishini ta’minlash darkor.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida interfaol o‘yinlardan foydalanish
ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv obyektdan
faol subyektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o‘yinni tashkil
etish, bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat.
Interfaol o‘yinlar jarayonida bola mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon
etishga, boshqalarni tinglashga o‘rganadi, boshqacha qilib aytganda
interfaol o‘yinlar orqali kelajakda har bir bola uchun zamin bo‘lgan ijobiy
sifatlar shakllantiriladi. Interfaol o‘yinlarni samarali o‘tkazish uchun
25

quyidagi qoidalarga e’tibor berish lozim:
1. Faoliyat oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay
darajada tushunganliklarini aniqlash.
2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo‘lgan
munosabatlarini hisobga olish.
3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e’tiborga
ohsh.
4. O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan
foydalanish.
5. Diqqat va e’tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish.
6. Bolalarga rollarni to‘g‘ri taqsimlash.
7. O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bi lish.
8. O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo‘lish va
natijalarini prognoz qilish.
Pedagogik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bola ning
axloqiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim
olishga, atrofdagi olam sirlarini ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘yin texnologiyalaridan keng
foydalanish kerak.O‘yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologi -
yaning tarkibiy qismidir. O‘yin texnologiyasi an’anaviy tarzdagi o‘yin
metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan
jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o‘zaro bog‘liqligi, oldindan
belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
O‘rta guruhda qum kichik guruhga nisbatan ko‘p to‘kiladi. Yashik
oldiga buferda ham o‘yinchoqlar uchun javoncha bo‘ladi. Bu yoshdagi
bolalar o‘yinning mazmuni murakkablashib borishi uchun tarbiyachi yordam
beradi: qumdan nimalar qurish mumkinligini ko‘rsatib, bolalarga
ko‘maklashadi, ularning o‘yinlarida qatnashadi. Katta guruh bolalari
qumdan katta inshootlar quradilar. Shuning uchun bu guruh bolalarining
26

qumi yashikda emas, balki bog‘cha maydonchasining biron joyiga ancha
ko‘p miqdorda to‘kiladi. Bu bolalar uchun qumdan tashqari loy ham bo‘lishi
kerak. O‘yinga qo‘shimcha materiallar: tabiat materiallari, ip, yog‘och,
faner va boshqalar ham zarur. O‘ynab bo‘lgandan keyin bularning
hammasini maxsus ajratilgan joyga olib borib qo‘yish kerak. Bolalar shahar
ko‘chalarini, xo‘jalik dalasi, hayvonot bog‘i, baland binolarni quradilar.
Buning uchun qumdan, loydan va tabiat materiallaridan foydalanadilar.
Suv bilan o‘ynash. Bolalar suvni juda yaxshi ko‘rishadi. Ularning suv
bilan o‘ynashlari uchun bog‘cha hovlisida maxsus suv havzasi tashkil
qilinadi, guruh xonasida esa oyoqli qurilma ustiga vanna o‘rnatiladi. Suv
bilan o‘ynash uchun sellyuloiddan, rezinadan yasalgan o‘yinchoqlar:
baliqchalar, o‘rdakcha, g‘ozcha, vannasi bor qo‘g‘irchoqcha, qayiqchalar
(yasalgan va sotib olingan), suvda suzib yuradigan narsalar kerak.
Kichik bolalarning suv bilan o‘ynaydigan o‘yinchoqlari oddiy bo‘lib,
unda o‘yinchoqlarning suzishini tomosha qiladilar. Bolalar suv bilan o‘ynab
kichkina-kichkina syujetni aks ettiradilar: baliq va o‘rdakchalarni
ovqatlantirib, qo‘g‘irchoqni vannada cho‘miltirishadi, qayiqda
yo‘lovchilarni uchirishadi.
O‘rta va katta guruh bolalarining suv bilan o‘yini ancha
murakkablashadi. Ular daryoda paroxodlarni yurgizishadi, poraxod
to‘xtaydigan bandargohlar qurishadi. Suzadigan o‘yinchoqlarni harakatga
keltirishadi. Suv bilan o‘ynash natijasida bolalar suvning xususiyatini,
nimalar cho‘kib, nimalar suzishini bilib olishadi. Suv bilan o‘ynash juda
foydali, shuning uchun bolalarning guruh-guruh bo‘lib suv bilan o‘ynashlari
uchun imkoniyat yaratib berish kerak.
Qor o‘yinlari. Qishda bog‘cha maydonchasida qor bilan o‘ynash
bolalar uchun eng qiziqarli faoliyat turi hisoblanadi. liar bir bolada yog‘och
belkurakcha va qorni tashish uchun yashikcha bilan chana bo‘lishi kerak.
Kichkina bolalar kattalar yig‘ib qo‘ygan qor uyumini yog‘och
27

belkurakchalari bilan kovlashadi. Qorni tepaga sochib, uning to‘kilishini
kuzatishadi, yashiklarga qor solib, boshqa joyga tashishadi va hokazo.
Har bir xalqda asrlar davomida kattalarning bolalar uchun yaratgan
o‘yinlari va bolalarning o‘zlari yaratgan ba’zi o‘yinlari mavjud. Har qaysisi
ham avloddan avlodga o‘tib kelgan va xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos
shakliga aylangan. Qoidali o‘yinlar maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim-
tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Qoidali o‘yin ta’lim bilan
bevosita bog‘liqdir.
Ularning har biri bola shaxsiga ta’sir ko‘rsatadi, biroq o‘yinning u
yoki bu turiga mansub deyish uning asosiy tarbiyaviy ta’siriga ko‘ra
aniqlanadi. Masalan: ‘Oq terakmi ko‘k terak, bizdan sizga kim kerak’
harakatli o‘yinida bolalardagi chaqqonlik, zehnlilik, chidamlilik malakalari
rivojlanadi.
Katta guruhda didaktik o‘yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni
maqsad qilib qo‘yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir biriga
taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-
kichikligi, materiallarni seza bilish, narsalarning joylanishidagi
o‘zgarishlarni) aytib bera olish kabi sensor qobiliyatlarni tarbiyalash; biron
hayvon, o‘simlik, transport ta’rif-tavsif qilib berilganda, ularning nomini
topa bilish malakasini o‘stirish, bolalarning umumiy tasavvurini,
buyumlarni umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo‘lish qobiliyatini
rivojlantirish, so‘z faolligini faollashtirish va to‘ldirish; qismlardan yaxlit
narsalar (kubiklar, mozaika va boshqalar)yasash malakasini o‘stirish.
Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o‘yinlar hamma yosh
guruhlaridagi kabi alohida o‘rin tutadi va bu guruhda didaktik o‘yinlar
orqali quyidagi ta’lim - tarbiyaviy vazifalar amalga oshiriladi: bolalarda
didaktik o‘yinlarga qiziqish uyg‘otish, har bir narsani bilishga havas,
kuzatuvchanlik, diqqat-e’tibor, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal
qilish malakasini tarbiyalash. Ularga narsalarni turkumlarga bo‘lishda
28

yordamlashuvchi o‘yinlarni, domino, mozaikaning har xil turlarini, shashka,
sakrovchi biryo‘lkalarni jumboq o‘yinlar, og‘zaki o‘yinlar (“Dengiz
to‘lqillanmoqda”, “Qora va oq”), ranglarni va ulardagi nozik ayirmalarni
bir-biridan farqlashni o‘rgatadigan o‘yinlar o‘tkaziladi.
Musiqaviy-didaktik o‘yinlar orqali esa bolalarni tovushlarga diqqat
bilan quloq solishga (“Tovushlarni takrorla”, “Ikki metalafonni galma-gal
chalish” va h.k) ritmik shaklni gavdalantirib berishga (“O‘z ritmingni
o‘ylab ol”, “Bolalar va filchalar”), dinamik farqlarni bir-biridan ajratishga
(“Ovchilar va quyonlar”) o‘rgatiladi.
Didaktik o‘yinda bolalar har doim o‘zlarini o‘ynayotgandek his
etishlari kerak. Narsalar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlardan tarbiyachi
bolalarni narsalar, ularning xususiyatlari va bir-biridan farq qiladigan
xususiyatlari bilan, ularni ishlatish usullari bilan tanishtirish vositasi
sifatida foydalanadi.Bolalarning narsalar, ularning sifati to‘g‘risidagi
bilimlarni mustahkamlash uchun har xil o‘yinchoqlar, suratlar, uy-ro‘zg‘or
buyumlaridan foydalaniladi. O‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar.
“Xaltachada nima bor?” o‘yinning maqsadi, o‘yinchoqlarning nomlari bilan
tanishtirish va bu o‘yinchoqlar to‘g‘risida bilimlarni mustahkamlash,
tovushlar talaffuzini mashq qildirishdir. “Bu nima?” o‘yinida bolalar
qo‘g‘irchoqqa har xil narsalar va ularning ishlatilishi to‘g‘risida gapirib
beradilar. Bunday o‘yin guruhda, bog‘cha maydonchasida, uxlash xonasida
o‘tkazilishi mumkin.Didaktik o‘yinlarda tarbiyachi bolalarni faqat
narsalarning nomi va ular nimaga kerakligi bilan tanishtiribgina qolmay,
balki shu narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, fazoda tutgan o‘rni
haqida ham tanishtiradi.
Har bir buyum va o‘yinchoq o‘zining aniq tashqi ko‘rinishiga ega
bo‘lishi kerak, o‘yinda esa qo‘yilgan maqsad narsaning asosiy belgisini
ajrata bilishga imkon tug‘dirishi lozim.
Bunday talabga xalq o‘yinlari o‘z shaklining aniqligi, rangining
29

tiniqligi bilan ko‘proq javob bera oladi. Bolalarni o‘ylashga, aqliy
vazifalarni bajarishga undaydigan o‘yinlar ham katta ahamiyatga ega.
Bolalarning rang haqidagi tushunchalarini mustahkamlash va aniqlash
uchun quyidagi o‘yinlar o‘tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to‘plash,
“Dumaloqni dumalatish”, xalqachalarni ipga o‘tkazish, “Shu rangdagi
dumaloqni dumalatish”, “Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor”, “Kim
mana bu rangdagi haltachani topa oladi” va h.k.Shakl, rang predmetlarning
asosiy belgisidir. Shakl to‘g‘risida tushunchalarni “Xaltachada nima bor”,
“Nima o‘zgardi?”, “O‘yinchoqlar do‘koni”, “Qo‘g‘irchoqni kiyintiramiz”,
“Bu nima?” va boshqa o‘yinlar orqali aniqlash va mustahkamlash mumkin.
Qo‘g‘irchoq bolalarning eng sevimli o‘yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar
bog‘chasida didaktik jihozlangan o‘yinchoq bo‘lishi kerak. Qo‘g‘irchoq
jihozlariga kiyim, ichki kiyim, poyabzal, idish-tovoq, mebel o‘yinchoqlar
kiradi. Qo‘g‘irchoq bilan quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin:
“Qo‘g‘irchoqni kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga otlantira miz”,
“Qo‘g‘irchoqni mehmon qilamiz”, “Qo‘g‘irchoqlar bayrami”,
“Qo‘g‘irchoqningtug‘ilgan kuni”, “Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz”. O‘yinlar
topishmoqlar bilan qo‘shib olib borilganda qiziqarli o‘tadi. Masalan,
“Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz” o‘yinida qo‘g‘irchoqqa karovat tayyorlayotganda
tarbiyachi “Uzun, yumshoq, yo‘l-yo‘l” (matras), “Oq, toza, to‘rt burchak...”
(yostiq), “Paxtali issiq...” yoki “junli issiq”(adyol) va boshqa
topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo‘g‘irchoqning karovati tayyor bo
lgandan keyin qo‘g‘irchoqni yotqizib, “alla” aytadi. Mebellarning nimaga
ishlatilishi, o‘yinchoqlarning nomini mustahkamlash uchun “Qo‘g‘irchoqqa
xona yasatamiz”, “Qo‘g‘irchoqqa o‘yinchoq sovg‘a qilamiz” kabi o‘yinlarni
o‘tkazish mumkin.
Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi sifatlari, nimaga
ishlatilishi bilan tanishtiribgina qolmay, muayyan predmetlar orqali ularni
oddiy turlarga ajratishni o‘rgatib boradi; ayiq, qo‘g‘irchoq, quyon-
30

o‘yinchoqlar; kastryulka, tarelka, choynak-idish-tovoq.O‘yinlarni narsa va
buyumlarning tasvirli rasmlari orqali ham o‘tkazish mumkin. Bularga “Bu
narsa o‘zi to‘g‘risida nima deydi?” ‘Kim birinchi bo‘lib aytib beradi?’
(bolalar diqqatini rivojlantirishga qaratilgan qo‘g‘irchoq, narsa va ularning
shakli, rangi to‘g‘risida), “Kim bo‘ladi?”, “Qaysinisi bir xil qaysinisi har
xil?” kabi o‘yinlarni ko‘rsatsa bo‘ladi.Bolalarning tabiat to‘g‘risidagi
bilimlarini mustahkamlash uchun “Hidiga qarab top”, “Mazasiga qarab
top”, “Ushlab ko‘rib top”, ‘Kim nimani eshityapti” kabi o‘yinlarni o‘tkazish
maqsadga muvofiqdir.
Katta va tayyorlov guruhlarida didaktik o‘yinlar o‘zining mazmun va
g‘oyasi jihatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va
rasmlar bilangina didaktik o‘yinlar o‘tkaza qolmay, so‘zli didaktik o‘yinlar
ham o‘tkaziladi. Buyumlar va rasmlar bilan o‘tkaziladigan didaktik
o‘yinlarda bolalarning narsalar sifati, xususiyati, nimadan yasalgani,
qayerda qilingani, nima uchun kerakligi va hokazolar to‘g‘risidagi bilimi
aniqlanadi hamda mustahkamlanadi. Bunday o‘yinlarga quyidagilarni misol
qilib keltirish mumkin: “Nima nimadan yasalgan?”, “Guruh xonasiga
sayohat”, “Ovoziga qarab top” va boshqalar.Umumlashtirishga o‘rgatish
bo‘yicha turlarga ajratishni o‘rgatuvchi o‘yinlar katta o‘rin egallaydi.
“Qaysi fabrikada nima ishlar bajariladi?” “Fabrikada nima ish qilinadi,
dalada nima yetishtiriladi?’, “Kimga nima kerak?”, “Kim nima bilan
ishlaydi?” “Qayerda o‘sadi?” “Sayohat” (shahar bo‘ylab, dalaga maktabga
va hokazo), “Pochta” va boshqalar.
Bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlanti- ruvchi didaktik
o‘yinlar ham o‘tkaziladi. Masalan, “Kim sanashni biladi?”, “Yuramiz,
yuramiz-to‘xtaymiz”, “Bizning kun”, “Yil fasllari” va boshqalar.
Bolalar nutqini rivojlantirish uchun quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish
mumkin: “So‘z qo‘sh”, “Orkestr”, “Mana bu tovushga so‘z top”,
“So‘zlardan hikoya tuz” va h.k.Yuqorida sanab o‘tilganlar jamoa
31

o‘yinlaridir. Bular asosida yana bir qancha o‘yinlar topish mumkin.
Didaktik o‘yinlarga rahbarlik. Boshqa o‘yinlar singari, didaktik
o‘yinlarga ham tarbiyachi rahbarlik qilishi lozim. Birinchi navbatda
didaktik o‘yinni va unga kerakli materialni tanlash kerak. Hamma guruhlar
didaktik jihozlarga, bo‘yi 40- 50 sm keladigan qo‘g‘irchoqqa ega bo‘lishi
lozim. Uning jihoziga quyidagilar kiradi:
- ichki kiyim, ko‘ylak, ishton, rezinka, uzun paypoq;
- pahmoq, satin, shoyi ko‘ylak, fartuk, so‘lakcha;
- qishlik palto, kuzlik palto;
- bosh kiyimlar: shapkacha, panasma, qalqopcha, shlyapacha;
- poyabzal: tufli sandal, yumshoq shippak;
- yotadigan va oshxonada ishlatiladigan narsalar - ko‘rpa- yostiq,
matras, adyol, choyshab, ko‘rpa jildi, yostiq jildi, sochiq, dasturxon,
salfetka.
- Bu hamma narsalar o‘ziga mos rangda (qizil, pushti, to‘q qizil va
h.k.) har xil sifatli gazmoldan tikilgan va nomi har xil bo‘lishi kerak.
- Qo‘g‘irchoqdan tashqari har xil hayvonlar, qushlar, idish-
tovoqlar, va transportni aks ettiruvchi o‘yinchoqlar ham bo‘lishi kerak.
32

XULOSA
Xulosa o‘rnida aytish kerakki, maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yin faoliyati
bilan birga ta’limiy faoliyatlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi
davridagi ta’limiy mashg‘ulotning asosiy mazmuni bolani atrof muhitdagi narsa va
hodisalarning asosiy xususiyatlari bilan tanishtirish, og‘zaki nutqni lug‘at boyligi,
tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, grammatik tomondan to‘g‘ri so‘zlashlikka
o‘rgatish, bog‘lanishli nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum
tushunchalarga ega bo‘lish, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at, qirqib yopishtirish,
rasm, loy yoki plastilindan turli buyumlar yasash, qurilish materiallar bilan ishlash,
musiqa va boshqa mazmundagi mashg‘ulotlarga qaratilgan bo‘ladi, bu esa bolani
aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini beradi.
O‘yinning bola tarbiyasidagi asosiy roli bolalar tashkilotsi hayotini u bilan
boyitishni talab etadi. Shuning uchun ham o‘yin bolalar hayotining kun tartibiga
doimiy qilib kiritilgan. O‘yinlar uchun nonushtagacha va undan keyin,
mashg‘ulotlardan so‘ng, sayrlardan so‘ng, kechqurun uyga ketishdan oldin vaqt
ajratiladi. O`yin tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. O`yin bilan ta’lim
o`rtasidagi bog`liqlik bola ulg`aygan sari o`zgarib boradi. Kichik guruhda o`yin
ta’lim berishning asosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa
mashg`ulotlarda ta’limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning
o`zlarida maktabdagi o`qishga ishtiyoq uyg`onib qoladi. Ammo bolalar uchun
o`yinning qadri yo`qolmaydi, balki mazmuni o`zgaradi. Endi bolalarni ko`proq
fikriy faollikni talab etuvchi o`yinlar, sport tarzidagi (musobaqa jihatlari bor)
o`yinlar qiziqtira boshlaydi. O`yin bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasidir.
O`yin orqali bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, malaka va ko`nikmalari
harakat usullarini, axloq normalari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini
egallab oladilar. O`yinda bolaning o`z tengdoshlari va kattalar bilan bo`ladigan
munosabat usullari shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi . Ertalab o‘ta
harakatchanlikni talab qilmaydigan o‘yinlar uchun sharoit yaratish maqsadga
muvofiqdir. Mazmunan ko‘proq didaktik o‘yinchoqlar, stol ustida o‘ynaladigan
33

stol-bosma o‘yinlari, syujetli-rolli o‘yinlarni o‘ynagan ma’qul. Qoidalar
harakatlarning muayyan normalarini so`ng esa bolalarning bir-biriga bo`lgan
munosabatini belgilaydi, bolaga o`zini va o`zi bilan birga o`ynayotganlarni nazorat
qilish imkonini beradi. Qoidalami bajarishdagi mustaqillik o`yinda bolalarni
maqsadga muvofiq tarbiyalash jarayonida shakllantiriladi. Bola o`ynayotganda
bolalar jamoasi bilan muayyan munosabatda bo`ladi. O`yinning ijtimoiy ta’siri, u
uyg`otadigan hislar unda tarkib topadigan munosabatlarda mujassamlashgan
bo`ladi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Mirziyoyev Sh.M “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi
kerak”O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi 2016-yil yakunlari va 2017-
yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. Xalq so‘zi gazetasi 2017.16-y
2. Sh.M.Mirziyoyev “Murojaatnoma” 2020 yil dekabr
3.“ Maktabgacha ta lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-ʼ
tadbirlari to g risida.30.09.2018.
ʼ ʼ
4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasi
ʼ ʼ
maktabgacha ta lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasini
ʼ
tasdiqlash to g risida” gi qarori.
ʼ ʼ 2020 y 8 may.
5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Maktabgacha ta lim va tarbiya
ʼ ʼ
to g risida gi qonuni. 2019 y.16 dekabr.
ʼ ʼ
6. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “ Davlat maktabgacha
ʼ
ta lim tizimi hodimlari mehnatiga haq to lash tartibini yanada takomillashtirish
ʼ ʼ
chora-tadbirlari to g risida.”gi qarori.
ʼ ʼ
7. Takomillashtirilgan ilk qadam davlat o‘quv dasturi 2022 yil
8. Qodirova F., Tashpulatova Sh. “Bolalar bog‘chasida metodik ishlar”– Т .:
Voris 2017 y.
9. Ezopova S.A. Maktabgacha ta’lim yoki katta maktabgacha yoshdagi
bolalarni tarbiyalash: innovatsiyalar va an’analar // Maktabgacha pedagogika. -
2007.-№6.
10. F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” Toshkent 2019 yil
11. T.S. Usraanxodjayev, Sh.X. IsroUov, A.A. Pulatov, Sh.A. Pulatov
“M illiy va harakatli o‘ yinlar ” toshkent ‘iqtisod-moliya’ 2015
12. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. (Tuzuvchilar: J. Hasanboyev, X.
To‘raqulov, O. Hasanboyeva, N. Usmonov). Т ., ‘Fan va texnologiyalar’, 2009.
35

13. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining o‘quv jarayonidagi pedagogik
texnologiyalar / I.V. Rudenko. - Togliatti, 2006 yil.
14. Sodiqova SH.A. “Maktabgacha pedagogika”, “Tafakkur sarchashmalari”
- T.: 2013 y.
15. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish.
- M., Sfera, 2008 yil
16. Qayumova N.M.“Maktabgacha pedagogika” TDPUnashriyoti -T.: 2017
y.
17. R.Ishmuxamedov. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogic
texnologiyalar. Toshkent-2017.
Elektron ta’lim resurslari
www. tdpu. uz
. www. pedagog. uz
. www. ziyonet. uz
. www. edu. uz
36

Sotib olish