Maktabgacha ta'lim tashkilotlari katta yosh guruh bolalarida aqlliy tarbiya berishning mazmun mohiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	53.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

110 Sotish

Maktabgacha ta'lim tashkilotlari katta yosh guruh bolalarida aqlliy tarbiya berishning mazmun mohiyati

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Maktabgacha ta'lim tashkilotlari katta yosh guruh bolalarida aqlliy
tarbiya berishning mazmun mohiyati”

Kurs ishi rahbari: O.Tinibekov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
D. Yoqubova

“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024

M U N D A R I J A:
KIRISH………………………………………………….………………........3
I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARI TUZILISHI
1.1. Aqliy tarbiya haqida umumiy tushuncha………………………………...…5
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi……………………..10
II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI BOLALAR
HAYOTIDAGI O`RNI
2.1. Maktabgacha yoshidagi bolalarga ta'lim berishning о ’ziga hosligi…...... ..17
2.2. Faoliyat - maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishning
asosiy shakli sifatida……………………………................................................29
XULOSA…………………………………………………………………...….. 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YHATI…………………...…... 41

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Respublikamiz Mustaqillikka erishgach barcha
sohalarda tub o‘zgarishlar yuz berdi va bu o‘zgarishlar hanuz davom etmoqda. Bu
o‘zgarish ta’lim tazimini ham chetlab o‘tmadi, ayniqsa so‘ngi yillarda
maktabgacha ta’lim sohasida juda katta va samarali o‘zgarishlar yuz berdi.
Mamlakatimizda ta’lim sohasi allaqachon davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan.
Shu bois ta’lim tizimining ilk bo‘g‘iniga oid muammolar umumdavlat miqyosida
ko‘rib chiqilib, batafsil taftish etilmoqda. Zero “Ta’lim to‘g‘risidagi qonun”da
ko‘rsatilganidek: “maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk maktabda
o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi”. Shuningdek,
maktabgacha ta’lim bolalarnieng avvalo aqlan, jismoniy rivojlanish, nutq va
tafakkurini shakllantirish kabi muhim vazifalarni bajarishni nazarda tutadi. Zero
aqliy tarbiya maktabgacha ta’limda eng muhim va asosiy bo‘g‘in sanaladi. Bola
qanchalik aqliy rivojlanish yuqori darajada bo‘lsa, shunchalik atrof-olamdagi
qonuniyatlarni tub ma’nosini anglab yetishi oson bo‘ladi. Bola bor bilim, malaka,
ko‘nikmani kattalan nutqidan oladi va ularga taqlid asosida nutqi shakillanadi. Bu
esa biz ya’ni bolalarni atrofini o‘rab turgan barcha yaqinlariga chuqur mas’uliyat
yuklaydi. Yuqoridagilardan ko‘rinib, bilinib turibdiki mavzu nihoyatda dolzarb
unga yechim izlash esa bolalar kelajagi va ularni rivojlanishida muhim omil bo‘lib
hizmat qiladi.
Ishning o‘rganilganlik darajasi: Ushbu mavzuni atroflicha yurtimizdagi bir
guruh pedagoglar tomonidan o‘rganilgani bizga ma’lum. Ushbu sohani
rivojlantirishda V.S.Muxina, O.I.Soloveve, L.B.Federenka, R.M.Qodirova,
G.X.Jumayeva, O‘.Go‘zlboyeva, F.R.Qodirova va boshqalar ilmiy tadqiqot olib
borishgan.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya
berish haqidagi fikr-mulohazalarini o‘rganish va uni amaliyotda qo‘llash.
Kurs ishining vazifalari:
• Aqliy tarbiya haqida umumiy tushuncha olish va tahlil qilish.

• Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishini tahlil qilish va
umumlashtirish.
• Maktabgacha yoshidagi bolalarga ta'lim berishning о ’ziga hos jihatlarini
o’rganish.
Kusr ishining obyekti. Kurs ishining obyekti maktabgacha yoshdagi bolalarga
aqliy tarbiya jarayoni.
Kusr ishining predmeti. Kurs ishining ishining predmeti maktabgacha
yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish usullari.
Kurs ishi materiallarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida asoslangan
tavsiyalar, ilmiy qarashlar Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya
berishda foydalanis hmumkin.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.

I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARI TUZILISHI
1.2 Aqliy tarbiya haqida umumiy tushuncha
Aql - keng ma'noda sezish va idrok etishdan boshlanib tafakkur va hayotni
o'z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig'indisidir.
Aqliy tarbiya - bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga
muvofiq pedagogik ta'sir ko'rsatish. U yosh avlodning insoniyat to'plagan bilimlar,
malaka va ko'nikmalarda, qoidalarda o'z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy tajribani
egallashning rejali jarayoni sifatida ro'y beradi. Bu ta'sir kattalar tomonidan amalga
oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta'minlovchi xilma-xil vositalar,
metodlar, sharoitlar yaratishni o'z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy
rivojlanishi bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon bo'Iadi. Ular aqliy
faoliyatning jo'shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga intilishda o'z ifodasini topadi.
Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma'lum maqsadga qaratilgan bo'lishini talab
etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati
bilan belgilanadi.
Aqliy tarbiyasi yetuk, o'tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz
donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik - bu donolik. Donolik insonning
eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne’matdirki, u har
kimga ham nasib etavermaydi.Shuning uchun bo'lsa kerak, xalq donoligida «Aql
toji oltindan, oltin har kimda ham bo'lmas», deyiladi. Insoniyat paydo bo'lgandan
beri odamlar orasida yetishib chiqqan barcha olim-u fozillar, shoir-u
yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o'z davrining e'tiborli
kishilari darajasiga ko'tarilganlar. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali
ibn Sino, Mahmud Koshg'ariy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar, g'arb
olimlaridan Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, J.J.Russo va boshqalar
mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar
yaratganlar. Tarixan ta'lim-tarbiya maxsus inson faoliyati sifatida shakllanib borish
barobarida, ta'lim-tarbiya yakunida tarbiyalanuvchining sifatlari, yani ta'limiy
maqsadlar ham aniqlanib bordi.

Xitoyning Samarqanddagi elchisi Vey Sizinning hisobotlarida: «Samarqand aholisi
mohir savdogarlardir. O'g'il bola besh yoshga to'lar ekan, unga savod o'rgata
boshlaydilar», - deb qayd qilingan. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
«Avesto»da ham ta’lim-tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilgan. Unda
«Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi, tayanchi bo'lib hisoblanishi lozim. Har bir
yoshni shunday tarbiyalash lozimki, u avvalo, yaxshi o'qishni keyin esa yozishni
o'rganishi bilan eng yuksak pog'onaga ko'tarilsin» deyilgan. Farobiy ta'lim-
tarbiyaga bag'ishlangan asarlarida inson takomilida ta'lim-tarbiyaning muhimligi,
unda nimalarga e'tibor berish zarurligi, ta'lim-tarbiya usul va uslublari haqida fikr
yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to'g'risida», «Aql
ma'nolari to'g'risida», «Ilmlarning kelib chikishi» kabi maorifiy asarlarida olimning
ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o'z ifodasini topgan. Farobiy ta'limning asosiy
vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat
qiladigan yetuk insonni yetishtirishdan iborat deb biladi. Beruniyning bilimlarni
egallash yo'llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O'quvchilarga
bilim berishda ularni zeriktirmaslik; uzviylik, izchillik, yangi mavzularni qiziqarli,
asosan ko'rgazmali bayon etish va hokazolarga e'tibor berish kerakligini uqtiradi.
Olim bilim oluvchilarga qalbni yomon o'zi sezishi mumkin bo'lmagan holatlardan,
behuda raqobatdan, shon-shuhratdan saqlanish zarurligini aytadi. Beruniy inson
kamolotida uch narsa muhimligini ta'kidlaydi. Bu irsiyat, muhit, tarbiyadir.
Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan bilim
egallashga da'vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo'ladi, ular haqiqatni bila
olmaydilar, ular yetuk bo'lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni
maktabda o'qitish zarur deb biladi. U ta'limda quyidagi talablarga rioya etish
zarurligini ta'kidlaydi: bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilmaslik,
ta'limda yengildan og'iriga borish orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar
bolaning yoshiga mos bo'lishi, o'qitishda jamoa bo'lib o'qitishga e'tibor berish,.
Abu Ali ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushohada
bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini tushuntirishdir.
Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish. Uchinchi bosqich. O'zlashtirilgan

bilim, fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda u haqiqiy aql deyiladi. Olim
aqlni 3 bosqichga bo'lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin hali
harflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan. Ikkinchi
bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni o'rganayotgan
bolalarning aqli tasavvur qilinadi. Uchinchi bosqichda inson aql shakllarini va
ularga muvofiq hissiy obrazlarni egallagan bo'ladi. Ibn Sino aql deganda insoning
tug'ma iste'dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi.
Aqlni ikki xil kategoriyaga bo'ladi:
1.Nazariy aql-borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir.
2. Amaliy aql - buyumlarni tanlashda turtki sifatida ko'rinadigan qobiliyatlardan.
O'z davrining yirik ma’rifatchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham yoshlarni
ilmli bo'lishga chaqiradi. U aql va ilmni ydi hamda «Aql insonning piri komili,
murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir» deb yozadi.
Muallif o'z fikrini aniqroq va ravshanroq anglashi uchun shunday deb aytadi.
«Hayvonlar o'zlariga bo'laklar tarafidan qiladurg'on zulm va jabrlarni shox, tish,
tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o'ziga keladurg'on zarar
va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo'ynidan bog'lab
iplari uchini qo'llariga bergan insonlarning aqlidir». Maktabgacha ta'lim yoshdagi
bolalarga ta'lim berish g'oyasi birinchi bo'lib chet el pedagogikasida chex pedagogi
Yan Amos Komenskiy (1592-1670} tomonidan yaratilgan. U ona rahbarligida 6
yoshgacha bo'lgan bolalarga ta'lim-tarbiya berish mumkinligini ko'rsatib berdi. Shu
davrda bolani yoshini e'tiborga olgan holda kishi o'rganishi lozim bo'lgan hamma
narsaga o'rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga, ya'ni biz
ta'lim-tarbiya beradigan bolalarga har tomonlama bilim, ko'nikma va malakalarni
singdirishimiz mumkin. U 19 bo'limdan iborat maktabgacha ta'lim dasturini tuzdi.
Y.A.Komenskiy «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni ta'lim-tarbiyasiga,
o'qish metodikasiga katta e'tibor bergan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy
tarbiyalash bolani faol fikrlash faoliyatini rivojlantirishga kattalarning ma'lum
maqsad bilan ta'sir etishidir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar
berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg'otishni, aqliy

malaka ko'nikmalarini tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o'z
ichiga oladi. Bolalarni 6-7 yoshdan boshlab maktabda o'qishga o'tishi munosabati
bilan ularning maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanish yetarli darajada
bo'lishini ta'minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi.
Aqliy kamolot - bu yoshning o'sib tajribaning boyib borishi munosabati bilan
tarbiyaviy ishlar ta'sirida bolaning aqliy faoliyatida ro'y beradigan miqdor va sifat
o'zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim tez sur’atlar
bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi. Xullas, bola
eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning aqliy rivojlanishini ta'minlash ularning kelajakdagi butun faoliyati
uchun katta ahamiyatga ega. Bola ijtimoiy muhit ta'sirida aqliy tomondan
rivojlanib boradi. Atrofdagi kishilar bilan muomala qilish jarayonida u tilni va u
bilan tarkib topgan tushunchalar sistemasini o'zlashtiradi. Natijada maktabgacha
ta'lim yoshdagi bola tilini shunchalik egallab oladiki, unda muomala vositasi
sifatida erkin foydalanadigan bo'lib qoladi. Aqliy rivojlanish fikrning tengligida
voqealarni har xil bog'lanishlarida, munosabatlarda ko'ra bilish, umumiylashtirish
qobiliyatida namoyon bo'ladi. Yosh avlodni har tamonlama yetuk shaxs qilib
tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan ob ektiv zaruratdir. ʼ А qliy
tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri. А qliy tarbiya bu aqlni
rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogic
ta sir ko rsatishdir. Demak, aql keng ma noda sezish va idrok etishdan boshlab to
ʼ ʼ ʼ
tafakkur va xayolni o z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig indisi bo lib, u yosh
ʼ ʼ ʼ
avlodning insoniyat to plagan bilimlar, ko nikma va malakalar, me yorlar, qoidalar
ʼ ʼ ʼ
va boshqalarda ro y beradi. Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va
ʼ
bolalarning aqliy rivojlanishi ni ta minlovchi xilma-xil vositalar, metodlarni,
ʼ
kerakli shart-sharoitlarni yaratishni o z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya
ʼ
yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini
rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma lum maqsad asosidagi ta sir etishdir. U
ʼ ʼ
bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni tizimlashtirishni,
bolalarda bilishga qiziqish uyg otish, aqliy malaka va ko nikmalarni tarkib
ʼ ʼ

toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o z ichiga oladi. Maktabgachaʼ
tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa,
kattadir. Chunki aql his-tuyg ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur
ʼ
etishgacha bo lgan jarayonlar yig indisidir.
ʼ ʼ А hliy rivojlanish fikrning kengligida
voqealarni har xil bog lanishlarda, munosabatlarda ko ra bilish, umumiylashtirish
ʼ ʼ
qobiliyatida namoyon buladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy
rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo lish, narsalar bilan
ʼ
bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o quv, mehnat, samarali faoliyatlar:
ʼ
rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash
jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta lim va tarbiya
ʼ
samarali ta sir ko rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya
ʼ ʼ
berishni to g ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va
ʼ ʼ
imkoniyatlarini bilish kerak.
А qliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab
belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini
samarali hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish,
ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo lishi
ʼ
mumkin bo lgan ortiqcha toliqtirish bo lmasligi yo llarini topish uchun
ʼ ʼ ʼ
maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va
imkoniyatlarini o rganish bilan shugullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan
ʼ
psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida
bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko rsatdi.
ʼ
Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim
malaka va ko nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish
ʼ
maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga
kelib, bolalar tevarak-atrof to g risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va
ʼ ʼ
tushunchalarga ega bo ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat
ʼ
yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to laqonli aqliy rivojlanish ro y
ʼ ʼ
beradi, shuning uchun o qituvchi va tarbiyachilarning asosiy vazifasi — bolaga
ʼ
muayyan maqsadni ko zlab tarbiyaviy ta sir ko rsatish uchun kerakli sharoit
ʼ ʼ ʼ

yaratishdir.
1.2.Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo'lish,
narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o'quv mehnat, samarali
faoliyatlar jarayonida [rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon
pedagogika fani bilimlar sistemasini o'zlashtirib olish, ularni jamg'arish, ijodiy
tafakkurni rivojiantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo'lgan
bilish faoliyati usullarini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko'rsatkichlari
hisoblanadi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab
belgilanadi.
Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda
birinchidan bolaning imkoniyatlaridan to'g'ri foydalanish, ikkinchidan bola
organizmining umumiy charchashiga sabab bo'lishi mumkin bo'lgan ortiqcha
zo'riqish bo'lmasligi yo'llarini topish uchun Maktabgacha ta’lim yoshdagi
bolalarning aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o'rganish bilan
shug'ullanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari
Maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko'rsatadi. Bularning hammasi Maktabgacha ta'lim
yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko'nikmalarini yanada
chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta’lim
yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to'g'risida kattagina hajmdagi eng
oddiy bilim va tushunchalarga ega bo'lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini
egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo'lmagan
tomonlarini ajrata oladigan ba'zi bir sabab natijali bog'lanishlarni bilib oladigan

bo'lib qoladilar. Ularda o'quv faoliyatining dastlabki ko'rsatkichlari shakllanadi.
Shuning uchun bog'cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega.
Maktabgacha ta'lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta'limi
bo'ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy
xayol tarkib topadi. Kichik Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar uchun
ko'rgazmali-harakatli, ko'rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so'z,
mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda
analitik-sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni,
chuqur anglab olish, ularni muhim bo'lgan va muhim bo'lmagan tomonlarini
ajratishga o'rgatish lozim. Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani
tevarak-atrofdagi voqea-hodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga,
hamma narsani ushlab his qilib, diqqat bilan tomdsha qilishni ktizatishda namoyon
bo'ladi. Tarbiyachi kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo'lgan savollarga o'z
vaqtida javob berishga harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga
yo'llab, Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga
yo'l qo'ymaydi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini
rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
Bolalar bog'chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish vazifasi
turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo'Iadi va rivojlanadi.
Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik - fahm-farosatlilik, tanqidiy ko'z bilan
qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko'nikma
va malakalarni rivojlantirish, ya'ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni
tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo'lmagan belgilarni ajratib ko'rsatish
boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish Maktabgacha
ta'lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko'nikma va
malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo'lib, bolaning bilimlarini
muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o'simliklar va hayvonlar
bilan tanishtirish bo'yicha sistemali mashg'ulotlar olib borilgandan keyin bolalar

ayrim konkret o'simliklar yoki hayvonlar to'g'risida ma'lum bir tasavvurga ega
bo'ladilar. So'ngra bolalardagi aqliy-ko'nikma va malakalarni rivojlantirish
maqsadida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg'ulotlarni o'tkazishni
rejalashtirishi mumkin: «Paxta o'simligini, momaqaymoq o'simligi bilan
solishtirish», «Qafasdagi ikki xil qushni bir-biriga solishtirish» didaktik o'yini va
shunga o'xshash tadbirlar o'tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim
beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal
etishda foydalanishga o'rgatish zarur. Ilk va bog'cha yoshi davrida bolalarda
tevarak-atrofga bo'lgan qiziqish juda tez o'sadi. Qiziqish bolaning aqliy
rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning
qiziquvchanligini, bilishga bo'lgan har qanday xohishini sezishlari va
rag'batlantirib borishlari kerak. Aqliy tarbiya vazifalari Bolani maktab ta'limiga
tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini egallab
olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko'nikmalarini egallab
olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o'qishlari uchun bo'lajak mehnat
faoliyatiga tayyorlanishida manba bo'lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati -
bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma-xil sistemalarining katta
miqdoridir. Ko'pgina vazifalarni hal etishda qo'llaniladigan keng ko'lamdagi aqliy
harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir. Bunday harakatlarga tahlil,
qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni
egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta'minlaydi. Aqliy
faoliyatning moslashuvchanligi va jo'shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va
munosabatlarda ko'ra bilishni shakllantirishga yordam beradi. «Aqliy mehnat
madaniyati» tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi,
vazifani qabul qilish va o'rtaga qo'yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab
chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish natijalarini baholash mahorati
kiradi.
Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko'nikmalarini,
kitob bilan ishlash ko'nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va
metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog'liqdir. Aqliy

tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil
etishda hisobga olish lozim bo'lgan bir qancha vazifalarni o'z ichiga oladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat. Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada
rivojlanganligini bolaning aqliy ko'rsatkichining yuqoriligida ko'rish mumkin.
Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bo ladi. Bola doimo biror narsaʼ
bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko radi, hidlaydi, tortib ko radi,
ʼ ʼ
nimagadir quloq soladi. Shu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak-
atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari-analizatorlariga ta sir etadi va
ʼ
sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-issiq,
g adir-budur, silliq-yaltiroq, xushbo y va h.k. ni bilim olishga yordam beradi. Sezgi
ʼ ʼ
atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina
tevarak-atrofdagi narsalar to g risida bilim, tajriba to plab boradi. Idrok esa ancha
ʼ ʼ ʼ
murakkab jarayon bo lib, sezgilar asosida hosil bo ladi. Bola olmani qo lida ushlab
ʼ ʼ ʼ
ko rib, qarab chiqib va yeb ko rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq,
ʼ ʼ
qizargan, xushbo y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir
ʼ
buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko rish,
ʼ
sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi. А nalizatorlar bir vaqtning o zida
ʼ
birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini aniqroq hamda to laroq bilish
ʼ
imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik
chog idan boshlaboq aqliy jihatdan to g ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni
ʼ ʼ ʼ
ko proq analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug dirishlari,
ʼ ʼ
analizatorlarning rivojlanishiga, ya ni bolaning sensor madaniyatiga alohida e tibor
ʼ ʼ
berishlari kerak.
Bolada nutq paydo bo lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to la boshlaganda
ʼ ʼ
birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini
katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to lganda uning so z
ʼ ʼ
zaxirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida
gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katga yoshdagi kishilar nutqidan har
tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi.

Bolalarning aqliy jihatdan o sishida xotira katga ahamiyatga ega. Bola tug ilgandaʼ ʼ
hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha
yuqoriroq darajasiga ko tarilib biror bir foydali ish uchun ko pgina bilim va
ʼ ʼ
malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning
xotirasi ko pincha beixtiyor tarzda bo ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya
ʼ ʼ
yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol ь o ynaydi. Xayol
ʼ
bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta lim va tarbiya ta sirida tarkib
ʼ ʼ
topadi. Bolaning xayoli u syujetli o yinlar o y- nay boshlaganida, kattalar qiziqarli
ʼ ʼ
ertaklar aytib berganida, o sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo
ʼ
bo ladi.
ʼ А mmo boladagi xayol ko proq aniq vaziyatga bog liq bo ladi (masalan, ʼ ʼ ʼ
qo g irchoq ko rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo lsa, biror narsani tashiydi va
ʼ ʼ ʼ ʼ
h.k.). Katta bog cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati
ʼ
murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o zgarish yuz beradi.
ʼ
Maktabgacha tarbiya pedagogikasi yosh avlodni aqliy tarbiyalash vazifalarini
jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish mohiyati va
tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi.
Aqliy tarbiyaning vazifalari:
• Bolalarda tabiat va jamiyat to g risidagi bilimlar tizimini, ilmiy
ʼ ʼ
dunyoqarashni shakllantirish.
• А qliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-
xil usullarini rivojlantirish.
• Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish.
• А qliy bilim, ko nikma va malakalarini rivojlantirish.
ʼ
Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi
turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. А qliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea
va hodisalarni to la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar
ʼ
tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi.
Demak, bola tevarak atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi,

pachoq bo ladi, yirtiladi, to kiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligiʼ ʼ
to g risida aniq tasavvurga ega bo ladi. U tabiat hodisalari, ularning o zaro
ʼ ʼ ʼ ʼ
bog liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o ziga xos belgilari, ular o rtasidagi
ʼ ʼ ʼ
bog lanishlar, hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga,
ʼ
xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va h.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat,
o simliklar, hasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda
ʼ
borliq to g risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni
ʼ ʼ
egallab borish natijasida bolaning shaxsi ham shakllanib boradi. Bola san atning
ʼ
har xil turlari to g risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim
ʼ ʼ
insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. А qliy faoliyatni rivojlantirish
bilim hajmi va xususiyatiga bog liq.
ʼ А qliy faoliyatni rivojlantirish esa psixik
jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni
shakllantirish ni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g oyat
ʼ
samaradorligini ta minlaydigan his-tuyg ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning
ʼ ʼ
sobitqadamligi va to laqonli, esda qolishning mustahkamligi hamda ongligi,
ʼ
tafakkur mantiqi va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka
xos bo lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o zlariga tushunarli
ʼ ʼ
bo lgan ijtimoiy voqea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari,
ʼ
respublikamizda yashaydigan ba zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar
ʼ
ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg otish, Vatanga muhabbat
ʼ
tuyg usi va baynalmilalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi.
ʼ А qliy
ta lim maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va
ʼ
rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog chasi dasturida belgilangan eng
ʼ
oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va ko nikmalarni
ʼ
shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya
berishda ta lim yetakchi rol o ynaydi. Chunki ta lim jarayonida aqliy tarbiyaga
ʼ ʼ ʼ
doir hamma masalalar hal etiladi. Ta lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu
ʼ
bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va
ʼ
sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi.

Ta lim jarayonida bolalarda o quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabdaʼ ʼ
muvaffaqiyatli o qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta limning
ʼ ʼ
ikki xil yo l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda. Birinchi yo l bolalarning
ʼ ʼ
bilim, malaka ko nikmalarini kattalar bilan o zaro munosabatda bo lish orqali
ʼ ʼ ʼ
egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi.
А mmo bu yo l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli
ʼ
sohalarida mustaqil qatnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta limning ikkinchi
ʼ
yo li maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o quv muassasalarida bolalarni
ʼ ʼ
kerakli bilim, malaka va ko nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir.
ʼ
Bunday yo l bilan ta lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ish lab
ʼ ʼ
chiqarish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun
zarur bo lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olimu fozillar, shoir-u
ʼ
yozuvchilar o z davrining nufuzli ta lim maskanlarida o qish bilan hurmat e tibor
ʼ ʼ ʼ ʼ
topganlar. А bu Nasr Forobiy, Mahmud Qoshg ariy,
ʼ А bu Rayhon Beruniy,
А bdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug bek,
ʼ А lisher Navoiy, Ibn Sino, А bu А bdulloh
Rudakiy, А bu Saidrasul А ziziy, Muhammad Sharif So fizoda,
ʼ А bdulqodir Sh
okiriy, А bdulla А vloniy va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning
barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga
boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta lim berish tizimi pedagogikada ilk bor
ʼ
chex pedagogi Yan А mos Komenskiy (1592—1670) tomonidan yaratilgan. Ya. А .
Komenskiy 6 yoshgacha bo lgan bolalarga ta lim va tarbiya berish mumkinligini
ʼ ʼ
ko rsatib berdi. Ya.
ʼ А . Komenskiy 19 bo limdan iborat maktabgacha ta lim ʼ ʼ
dasturini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg ir,
ʼ
qor, muz, tosh, o t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astrnomiya,
ʼ
geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab
berdi. Bolalar bog chasida beriladigan ta lim bolalarning maktabda oladigan
ʼ ʼ
bilimlari bilan uzviy bog liq bo lishi kerakligini ta kidladi. U o zining “Onalar
ʼ ʼ ʼ ʼ
maktabi” kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va o qitish dasturi hamda
ʼ
metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan. Shu bilan Ya. А . Komenskiy

maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos
soddi. Shveytsar pedagogi I.G.Pestalotstsi (1746-1827) maktabgacha tarbiya
didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlantirish
masalasiga katga e tibor beradi. G. Pestalotstsi tomonidan ishlab chiqilganʼ
ta limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda
ʼ
va bolalarga keyinchalik makgabda sistemali ta lim berishda asosiy dastur bo lib
ʼ ʼ
xizmat qildi. Hozirgi zamon maktabgacha ta lim nazariyasini yaratishda
ʼ
А .P.Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Olima rahbarligida 1950
yillarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilib, bolalar bog chasi har bir yosh
ʼ
guruhining ta lim-tarbiya ishlari mazmuni, metod va usullari ishlab chiqildi. Bu
ʼ
o tkazilgan ishlar ta limning tarbiyaviy ishdan farqini aniq belgilab berdi.
ʼ ʼ

II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI BOLALAR
HAYOTIDAGI O`RNI
2.2 Maktabgacha yoshidagi bolalarga ta'lim berishning о ’ziga hosligi .
Ta’lim - maktabgacha yoshdagi bolaning bilish qobiliyatlarining muntazam rejali
ravishda rivojlantirib borish, MTTning ta'lim-tarbiya dasturida belgilangan eng
oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va ko'nikmalarni
shakllantirishdan iborat. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya
berishda ta’lim yetakchi rol o'ynaydi. Ta'lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma
masalalar hal etiladi. Ta’lim - bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni
aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning
sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Ta'lim jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish
uchun ham zarurdir. MTTda bolalarga madaniy - gigiyenik ko'nikmalar, asosiy
harakatlar o'rgatiladi, ular madaniy axloqiy qoidalarini o'zlashtirib oladilar. Ta’lim
jarayonida bolalarda o'quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni maktabda
muvaffaqiyatli o'qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta’limni ikki yo'l
bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: Birinchi yo‘l: Bolalarni bilim,
malaka, ko‘nikmalami kattalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi orqali egallab
borishidir. Bu muomala mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ikkinchi
у o’l: Maxsus tayyorgarligi bor kishilaming maxsus o'quv muassasalarida bolalarni
kerakli bilim, malaka, ko’nikmalardan rejali ravishda xabardor bo‘lib borishidir.
Bunday yo‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab
chiqarishda, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashtirish
uchun zarur bo’lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Bolalarga ta'lim berish
jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan foydalanish: Ko'rgazmali:
kuzatish, kuzatish, tv dan foydalanish. Og'zaki: tushunish, hikoya qilish, so'zlab
berish, o‘qib berish, suhbat.
Amaliy: mashq, mustaqil ish, oddiy tajriba O'yin metodlari: didaktik o'yinlar,

harakatli o'yinlar, mashqli o'yinlar, insenirovkalar, kundalik axborot.
Kuzatish metodi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish imkonini beradi, Bunda
bolalar ko'rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega
bo'ladilar. Bu esa asosan yangi bilim berishda qo'llaniladi. Kuzatish - bolalarning
narsa, voqealarning ma'lum maqsadi bilan rejali idrok etishidir. Kuzatish metodi
ma'lum obyektlarni kuzatishda yetakchi o'rinni egallaydi. Namoyish etish metodi.
Bu metod tarbiyachi bolalar-? narsani o'zini yoki tasvirini ko'rsatadi. Bu bevosita
ko'rib Do'lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi hayvonlar, O'simliklar,
kishilar hayoti bilan) qo'llaniladi. Hikoya qilib berish - materialni aniq, obrazli,
ta'sirchan bayon qilish. O'rta guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o'qib berish.
Suhbat metodi. 3-4 yoshli bolalar bilan o'tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar bilan ham
qisqa suhbat o'tkaziladi. 6 yoshdan boshlab suhbat mustaqil mashg'ulot sifatida
o'tkaziladi.
Bolalar bog chalariga oid tajribalar va o tkazilgan pedagogik va psixologik ilmiyʼ ʼ
tadqiqot ishlari turli yoshdagi bolalarga tevarak-atrof to g risida beriladigan
ʼ ʼ
bilimlarning taxminiy hajmini belgilash, ularni murakkablashtirib borish imkonini
beradi. “Ilk qadam” tayanch dasturida bolalarning “jismoniy rivojlanganlik
darajalari”, “Nutq va tafakkurning rivojlanganlik darajasi”, “Bolalarning ma naviy
ʼ
kamolotini ta minlash”ga doir asosiy bo limlar ko rsatib berilgan. Bu bo limlarda
ʼ ʼ ʼ ʼ
bolalarni jismoniy jihatdan yetuk, sog lom va baquvvat qilib tarbiyalash, ularning
ʼ
nutqiy tafakkurini rivojlantirish, so z boyligini oshirish ularning mantiqiy
ʼ
tafakkurini va hisoblash malakasini o stirish hamda bolalarda nafosat va
ʼ
orastalikni shakllantirish kabi jihatlariga keng e tibor qaratiladi. Shuningdek, tabiat
ʼ
bilan har xil kasbdagi kishilar mehnati bilan, ba zi bir ijtimoiy voqealar, narsalar,
ʼ
ularning sifat va xususiyatlari bilan tanishtirishga ham alohida e tibor qaratilgan.
ʼ
Maktabgacha yoshdagi bolalar bu bilimlarini faqat mashg ulot jarayonida emas,
ʼ
balki o zlarining kundalik hayotlarida, o yinlarda sayr vaqtida egallashlari dasturda
ʼ ʼ
ko rsatib o tilgan.
ʼ ʼ Bu dasturning asosiy yo nalishlari quyidagilar: ʼ
• bolalarni jismoniy rivojlantirish;

• bolalarni nutqi va tafakkurini rivojlantirish;
• ma naviy-madaniy yetuklik. ʼ
Ta lim dasturi quyidagi tamoyilga asoslanib tuzilgan:
ʼ
• bolalarga yetarli bilim berish;
• har bir yoshga xos bilim va malakalar;
• bilim va malakalarni sekin-asta murakkablashtirib borish;
• materialning bir maqsadga qaratilganligi;
• maqalliy materiallardan foydalanish;
• tabiatdagi voqealar;
• ta limga doir bo limlar orasidagi bog liqlik.
ʼ ʼ ʼ
3 yoshgacha bo lgan bolalarda tevarak-atrofdagi narsalar, ularning sifati har xil
ʼ
narsalarning nomi hamda ularni ishlatish to g risida to g ri tushuncha bo lishi
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
kerak. Bolalarni uy jihozlari va buyumlari (mebel ь , idish-tovoq, kiyim, o yinchoq
ʼ
mashg ulotlar uchun material) bilan tanishtirish, ularning rivojlanishda katta
ʼ
ahamiyatga egadir. Bu narsa ularning nutqini boyitadi, mustaqillik, go zallik
ʼ
haqidagi tasavvurlarni tarbiyalashga yordam beradi (chiroyli kiyim, har xil
buyumlarning shakllari). Tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturi har bir yosh guruhi
uchun muayyan bilimlarni egallab olishni nazarga tugadi. Masalan, birinchi guruh
tarbiyachisi bolalarni buyumlarning joylashishini bilib olishga o rgatadi.
ʼ
Keyinchalik bolalar boshqa xonalarda nimalar borligini, u yerda bolalar va kattalar
nima ish bilan shug ullanishni bilib boradilar. Masalan, musiqa xonasida musiqa
ʼ
mashg ulotlari, bayramlar o tkaziladi, oshxonada ovqat pishiriladi va h.k.
ʼ ʼ
Shuningdek, tarbiyachi, bolanarni yaqin atrof, ko chalarni, o z o yin
ʼ ʼ ʼ
maydonchasini bilib olishga o rgatadi.
ʼ А yniqsa, katta guruh bolalari o z uylari ʼ
manzilini, bog chadan uyga ketadigan yo lni yaqin oradagi maydon yoki
ʼ ʼ
xiyobonlarga borish yo lini bilishlari kerak. Bolalarni tabiat bilan bevosita aloqada
ʼ

bo lishlari ularning har tomonlama rivojlanishlarida muhim ahamiyatga egadir. Buʼ
hol ularning aqliy qobiliyatlarini tarbiyalashda axloqiy hamda estetik hislarini
rivojlantirishda quvnoqlik, tetiklik, jismoniy hamda ruhiy tomondan bardoshli
bo lishlarida asosiy manba bo lib xizmat qiladi. Bolalarning tabiat bilan bevosita
ʼ ʼ
aloqada bo lishi ularning sensor tarbiyasiga katga hissa qo shadi. Tabiat o zining
ʼ ʼ ʼ
mo l-ko l bo yoqlari, shakllari, tovushlari bilan analizatorlarini qo zg atadi. Tabiat
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
bilan aloqada bo lish estetik tarbiya vazifalarini hal etishga katta yordam beradi.
ʼ
Chiroyli manzaralar, har xil kapalaklar bolalarda quvonch hissini uyg otadi.
ʼ
Tarbiyachining vazifasi bolalarda tabiat go zalligiga, uning rang-barangligiga
ʼ
qiziqish uyg otishdir. Tabiat o z go zalligi hamda rang-barangligi bilan bolalarning
ʼ ʼ ʼ
hissiga va xayoliga ta sir etib, ijodiy faoliyatining rivojlanishiga yordam beradi.
ʼ
Tabiat bolalarda vatanparvarlik hissini uyg otishda ham katga ta sir ko rsatadi.
ʼ ʼ ʼ
Bolalarning yoshligida tabiat boyligidan olgan taassurotlari Vatan to g risidagi
ʼ ʼ
tushunchalarni aniq mazmun bilan boyitadi. Bolalarning katta yoshdagilar bilan
o zaro muloqoti ularni har xil kasbdagi kishilar mehnati bilan tanishtirishda muhim
ʼ
ahamiyat kasb etadi. Bu o rinda tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarda kattalar
ʼ
mehnatiga hurmatni tarbiyalash, ularning mehnat faoliyatini bolalarga tushuntirish
va mehnat qilish ehtiyojini uyg otishdir. Bolalarning mehnat to g risidagi
ʼ ʼ ʼ
tushunchalari qanday qilib kengayib va chuqurlashib borishi bolalar bog chasi
ʼ
dasturda ko rsatib berilgan. Kichik guruhdagi bolalar bog chada ishlaydigan
ʼ ʼ
kishilarning mehnati, onaning uydagi yumushlari ko chadagi transport vositalari
ʼ
bilan tanishtiriladi. O rta guruh bolalarning mehnat turlari va mehnat jarayonidagi
ʼ
izchillik, mehnatda kerak bo ladigan buyumlarning nomlari bilan tan ishtiriladi.
ʼ
Katga yoshdagi bolalar mehnatining ahamiyati, ya ni hamma kishilar jamiyat
ʼ
uchun mehnat qiladilar, degan xulosa chiqarishga o rgatiladi. Bolalarning o yinlari,
ʼ ʼ
rasmlari ham ularda texnika va mehnatga qiziqish uyg otadi. Kattalarning mehnati
ʼ
bolalar o yinining asosiy mazmunini tashkil etadi. Bolalar o z o yinlarida onalari
ʼ ʼ ʼ
va tarbiyachilari mehnatidan boshlab to yangi shaharlar hamda kosmik kemalar
qurilishigacha aks ettiradilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalardagi axloqiy
sifatlarni: kishilarga, jamoaga munosabatni tarbiyalashda kattalar mehnati bilan

tanishtirish muhim ahamiyat kasb etadi. А yniqsa, mehnatkashlar va ularning
mehnatlari bilan tanishish bolalarda o z yurtiga, xalqiga va boshqa xalqlargaʼ
nisbatan hurmat va mehr uyg otadi. Demak, kattalar mehnati va tabiatni kuzatish
ʼ
bolalarda estetik hislarni, shakllantirishga yordamlashadi, ijodiy faoliyat uchun
material beradi. Hamma oilalarda umumxalq bayramlari - “Navro z”, “Hayit”,
ʼ
“Yangi yil”, “Mustaqillik” kuni va boshqalar keng nishonlanadi. Bolalar bu
bayramlarda qatnashadilar. Katta yoshdagi bog cha bolalariga har bir bayram va
ʼ
tantananing ahamiyatini ularning yoshlariga mos holda tushuntirishadi. Bu o rinda
ʼ
tarbiyachining vazifasi-bolalarning hissiyotlarga ta sir etib, ularda o z xalqidan
ʼ ʼ
hamda uning qadriyatlaridan g ururlanish hissini shakllantirishdan iboratdir.
ʼ
Shunday qilib, bog cha bolalarini tabiat, hozirgi davr voqealari bilan tanishtirish
ʼ
orqali ularning aqliy qobiliyati, axloqiy va estetik hislari shakllanib boradi.
Bola hayotining ilk kunlaridanoq uning to'liq aqliy kam oloti uchun idrok etish
jarayonini rivojlantirish haqida qayg'urish lozim. Ana shu jihat bilan bog'liqlikda
maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasining quyidagi vazifalarini ajratib
ko'rsatish mumkin:
• Sensor tarbiya. Tevarak atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi.
Tasaw urning asosini bevosita sezish orqali idrok etish tashkil etadi. Bunday
tasaw urlarning aniqligi, to'laligi sensor jarayonlarning rivojlanish darajasi
bilan belgilanadi. Sensor tarbiya sezgi va idrokni biror m aqsadga qaratilgan
holda rivojlantirishdir.
“Sensor” so‘zi lotincha “sensus” - “tuyg'u ”, “sezgi”, “idrok”, “sezish qobiliyati”
ma’nolarini anglatadi. Sensor tarbiyaning maqsadi maktabgacha ta'lim yoshidagi
bolalarning sensor qobiliyatlarini o‘stirishdan iborat. Sensor tarbiya qobiliyatlarni
rivojlantirish uchun bolalar buyumning faqat nimaga ishlatilishini, nominigina
bilishi yetarli bo‘lib qolmay, balki ular buyum larni chuqurroq idrok etishi, ularni
ushlash, ular bilan muomalada bo‘lganda xilma-xil sezgilar ishtirok etishi ham
juda muhim deb biladi. Tarbiyachi sensor tarbiyaning ana shu tomonlariga alohida
e'tibor berishi, bolalarga tegishli topshiriqlar berishi lozim: buyumlarni bir joydan

ikkinchi joyga olib qo'yishda ularning og‘irligini his etish, buyumni qo‘lga olib
uning sirtini sezish va sifatini - silliq yoki g‘adir-budirligini, issiq yoki sovuqligini
va shunga o‘xshashlarni aniqlash kerak. Sensor tarbiya o‘z navbatida quyidagi
vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishni talab etadi:
1) bolalarda perseptiv harakatlarni shakllantirish;
2) buyum lam ing xususiyati, sifati, munosabati to‘g‘risidagi umumlashgan
tasavvurlar, sensor etalonlar tizimini shakllantirish.
Sensor etalonlar ijtimoiy-tarixiy tajriba jarayonida hosil qilingan nam unalardir.
Asosiy ranglar, geometrik shakllar, notalarda ifodalangan musiqali tovushlarning
turli balandligi ana shunday etalonlar jumlasiga kiradi. Agar bola etalonlar va
ularning og‘zaki ifodalanishi bilan tanish bo‘lsa, uning tevarak-atrofni bilishi oson
bo’liadi, u o‘zi uchratgan buyumlarni ma’lum bir etalon bilan taqqoslavdi hamda
buyumning rangi, shakli, katta-kichikligi, detallarining fazoviy joylashishini aytib
beradi.
Sensor etalonlarni o‘zlashtirish - uzoq davom etadigan va murakkab jarayon. Ana
shu sababli mezon, etalonlarni tanlay olishni maktabgacha ta’lim yoshidan
boshlash kerak. Aniq mezonlarni o‘zlashtirish orqali bolalar mazkur o’lchovlar
orqali istalgan narsa-hodisalarni tasavvur qila oladilar hamda ularga ta’rif bera
olishadi. Ana shu “o’lchov birliklari” bolaga aniq narsa-buyumlarning farqli
jihatlarini chuqur va to‘liq bilish imkonini beradi. Go‘daklik davridayoq bolalarda
sensor etalonlarga layoqatlilik shakllanadi. Bir yoshning ikkinchi yarm idan
boshlab to uch yoshning boshlarigacha sensomotorli ilk etalonlar shakllanadi.
Mazkur yosh, davrida bola o‘zining harakatlanishi uchun ahamiyatli bo’lgan narsa-
buyum larning alohida xususiyatlari (shakli, kattaligi, masofasi)ni idrok eta oladi.
Maktabgacha yoshda bola predmetli etalonlardan foydalanadi: narsa-buyumlarning
obrazini aniq predmetlar bilan tenglashtiradi (sariq rangni sabziga, kvadratni
dastro'molga o‘xshatishadi). Tadqiqotlaming ko'rsatishicha katta maktabgacha yosh
guruhi bolalari narsa-buyumlarning xususiyatlariga umum tomonidan qabul
qilingan etalonlar (quyosh - shar, limon va bodring - yassi shakl) bilan bog‘liqlikda
m unosabat bildiradilar. 3) perseptiv harakatlardan, etalonlar tizimidan amaliy

faoliyatda va bilish jarayonida mustaqil foydalanish malakasini shakllantirish.
Sensor tarbiyaning mazmuni o‘z ichiga olgan tevarak-atrofdagi hamma sensor
belgilarni qamrab oladi. Bular bolalarning hamma faoliyatlari orqali amalga
oshiriladi va har xil sensor asosga egadirlar. Maktabgacha yoshdagi bolalar
ranglarni farq qilish va ularning nomini aytishga о ‘rgatiladi, ularda rang
tuslarihaqida, bo‘yoqlarni aralashtirish natijasida yangi rang yoki tuslar paydo
bo'lishi to‘g‘risida tasavvur hosil bo‘ladi. Shuningdek ularda musiqa tinglash
uquvini rivojlantirish ham sensor tarbiya m azm uniga kiradi. Sensor tarbiya
shuningdek, taktik sezgilarni buyum larning sifatini paypaslab ko'rib farqlash va
ularni to'g‘ri aytish ko‘nikm alarini rivojlantirish ham sensor tarbiya vazifalaridan
biridir. Sezgi va idrok biror maqsadga qaratilgan mazmunli faoliyat jarayonida
muvaffaqiyatli rivojlanadi. Samarali faoliyat sezgi va idrokning rivojlanishi uchun
qulay sharoit yaratibgina qolmay, balki buyum ning shaklini, rangini, joyini bilib
olishga ham ehtiyoj paydo qiladi. Biror narsaning rasmini chizishdan oldin bolani
buyumlarning rangiga qarab taqqoslashga о ‘rgatiladi, suratlarniko1 zdan
kechirishda esa qanday qilib rang у ordamida tasvirning badiiy ifodaliligiga
erishilishini ko'rish qobiliyati rivojlanidi.
Sensor tarbiyani amalga oshirishda asosiy usullardan biri - tekshirishdir. Tekshirish
- buyumlarni maxsus ravishda tashkil etilgan idrok qilishdan iborat bo’lib, uning
natijalaridan keyinchalik ma’lum bir mazmunli faoliyatda foydalaniladi. Tekshirish
jarayonida bolalar katta - kichiklikni, shaklni, fazoviy munosabatlarni, rangni, nutq
tovushlari bilan musiqiy tovushlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko 'rsatish
va farqlashga o‘rganadilar.
• Fikrlash faoliyatni rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning mazkur vazifasi o‘zida
bolada fikrlashga doir harakatlar, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni
rivojlantirishni aks ettiradi.
Amaliy tajribam izda fikr so'zini juda ko'p uchratamiz. Oddiy qilib aytganda,
obyektiv olamdagi voqea-hodisalarni ongimizga ta'sir etishi natijasida hosil
bo’lgan tuyg'u fikr deb ataladi. Uning tub mohiyati shundaki, fikrimiz orqali biz

ko‘zimiz bevosita ilg'amayotgan ko’z o'ngimizda bo‘lmagan, bo’lgan taqdirda ham
o‘sha narsaning ichki xususiyatiga aloqador bo’lgan “sirli” jihatlarini ko‘rish
imkoniga ega bo’lamiz. Fikrlash esa, bilish faoliyati jarayoni bo’lib voqelikni
bevosita va umumlashgan holda aks ettirish bilan xarakterlanadi. Fikrlash fanlararo
tadqiqotlarni, kompleks fanlarni o’zida mujassamlashtiradi. Falsafa materiya bilan
bog’liqlikda fikrlash yordamida dunyoni bilishning yo’llari va imkoniyatlarini
o‘rganadi. Formal mantiq fikrlashning asosiy shakllari (tushuncha, hukm,
xulosa)ga e’tibor qaratadi. Fikrlashga oid tadqiqotlam ing sotsiologik jihati turli
jam iyatlarning ijtim oiy tuzilishi bilan bog’lqlikda fikrlashning tarixiy rivojlanish
jarayonini tahlil qilish bilan tavsiflanadi. Fiziologiya esa, fikrlash hodisasini
aniqlashtiruvchi aqliy mexanizmlarni o‘rganadi. Kibernetika esa, insonning
fikrlashiga faoliyatda muhrlanadigan axborot jarayoni sifatida qaraydi. Psixologiya
fikrlashni bilish faoliyati sifatida o‘rganadi hamda foydalanilayotgan vositalarning
xarakteri va umumlashgan darajasiga, subyekt uchun yangiligi bilan bog’liqlikda
fikrlashning turlarini differentsiyalaydi. Pedagogika fikrlashni falsafiy, fiziologik,
psixologik jarayon ekanligini e’tirof etgan holda, uni shakllantirishning shakl,
uslub va vositalarini o'rganadi va am aliyotga tatbiq etadi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning fikrlashini shakllan-tirishda narsa-buyumlar bilan tanishtirishga doir
harakatlar juda muhim. Amaliyharakatlar asosida bola obyektlarni qiyoslash, tahlil
etish, taqqoslash, guruhlashga o ‘rganadi. Ana shu tarzda bo’lada fikrlashning ilk -
ko'rgazmali-amaliy shakli tarkib topadi. Asta-sekin boiada nafaqat bevosita narsa-
buyum larni idrok etish orqali, balki tim sollar asosida fikrlash qobiliyati
rivojlanadi. Ya’ni ko'rgazmali-obrazli fikrlash shakllanadi. Maktabgacha yosh
davrining ikkinchi yarmida mantiqiy-nutqiy fikrlash rivojlana boshlaydi.
Fikrlashning mazkur shakli narsa-hodisalar o‘rtasidagi mavjud aloqalarni yo’lga
qo‘yishda namoyon bo’ladi.
Fikrlashning barcha shakllarida asosiy fikrlash jarayonlarini rivojlantirish amalga
oshadi. Bolalarni fikrlashga о ‘rgatish kattalar tomonidan hal etilishi lozim bo‘lgan
vazifadir. Hatto yosh bolalarga bilimlarni asosiy yuk xotiraga tushadigan "tayyor
holda” berish ham maqsadga nomuvofiqdir. Aksincha, bolalarni tahlil etish,

taqqoslash, qiyoslash, umumlashtirishga о ‘rgatish hamda o‘zining shaxsiy fikrini
bildirishga undash lozim. Bolalarning oldiga ularning bilish faolligini
rag‘batlantiruvchi, tafakkur yuritish, taqqoslashni talab etuvchi vazifalarni qo‘yish
zarur.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida bilish jarayonlari - xotira
va xayol katta ahamiyatga ega. Xotira inson hayotida muhim rol o ‘ynaydi. Bola
tug‘ilganida hech narsani bilmaydi va hech narsa qila olmaydi. U rivojlanishning
birm uncha yuqoriroq darajasiga ko‘tarilib, biron bir foydali ish qilish uchun
ko‘pgina bilim va malakalarni eslab qolishi hamda xotirasida saqlashi lozim.
Xotiraning rivojlanishi bolaning hayot sharoitlariga, uning ta’lim va tarbiyasiga
bog‘liq. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning xotirasi ko‘pincha beixtiyor
tarzda bo‘ladi, bunda bola buyumlarni amaliy mashg‘ulotlar yoki o‘yin o‘ynash
jarayonida o‘z-o‘zidan esda saqlab qoladi. Maktabgacha ta’lim yoshida beixtiyor
esda saqlab qolish bilan birga ixtiyoriy eslab qolish kurtaklari ham paydo bo‘la
boshlaydi. Bu o'zgarishlar, bolalar faoliyatining murakkablashuvi kattalar
talabining ortishi natijasida ro‘y beradi. Masalan, kattalar boladan biror topshiriqni
hozir emas, balki bir qancha vaqtdan keyin bajarishni talab qiladilar (buning uchun
topshiriqni ixtiyoriy ravishda eslab qolish kerak) yoki bir necha kun oldin
(masalan, sayr vaqtida, dam olish kuni uyda) nima bo‘lganligini aytib berishni
taklif qiladilar, buning uchun esa o‘sha narsalarni yodga tushirish lozim. Ruhiy
faoliyatning maxsus shakli - xayol maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning aqliy
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Xayol ijodiy faoliyat uchun zarurdir, shuning
uchun uni maktabgacha ta’lim yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta
ahamiyatga ega. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida, ta’lim va
tarbiya ta’sirida tarkib topadi.
Bolaning xavoli u syujetli o‘yinlar o‘ynay boshlaganida, ularga kattalar qiziqarli
ertaklar aytib berganida, o‘sha ertaklarga qiziqish orqali xayolning dastlabki
alomatlari ko‘rinadi. Ammo boladagi xayollar ko'proq aniq vaziyatga bog‘liq
bo’ladi (masalan, qo‘g‘irchoq ko‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo‘lsa, biror
narsani tashiydi, koptok turgan bo‘lsa, uni uloqtirib o‘ynaydi va boshqalar).

• Nutqni o‘stirish. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning nutqini
rivojlantirish alohida rol o‘ynaydi. Inson o‘z fikrlarini ifodalash v a
boshqalarning fikrlarini tushunish uchun ona tilidan foydalanadi. Nutqni
egallash bolaga bevosita va bilvosita (hikoya, badiiy asar, tarbiyachining
tushuntirishi va boshqalar) yo’l bilan borliq haqida bilimlar hosil qilishga
imkon beradi. Maktabgacha ta'lim muassasasida lug’at boyligini oshirish,
so'zning grammatik tuzilishini shakllantirish, bog'lanishli nutqni
rivojlantirish vazifalari hal etiladi.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda nutq madaniyatini rivojlantirishga doir
quyidagi vazifalarni muvafaqqiyatli hal etish lozim:
1) tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni shakllantirish (boiada avvalo, nutqni eshitish
shakllanadi, keyinroq talaffuzni egallaydi);
2) aniq talaffuzni hosil qilish (so'z va so‘z birikm alarini dona-dona va aniq talaffuz
qilish);
3) so’zni talaffuz qilganda urg‘uni to‘g'ri qo‘yish ustida ishlash;
4) nutqni orfoepik jihatdan to‘g‘riligi ustida ishlash;
5) nutq sur'atini rivojlantirish;
6) nutqning ifodaliligini shakllantirish;
7) nutqiy aloqa ko‘nikm alarini shakllantirish;
8) nutqiy eshitish ko‘nikmalarini shakllantirish;
9) nutqiy nafas olishni shakllantirish;
10) o‘z fikrini erkin va izchil bayon etish ko‘nikmasini shakllantirish.
4. Qiziquvchanlik va bilishga qiziqishni tarbiyalash. Maktabgacha ta’lim yoshida
aqliy tarbiya bilishga doir motivlarni shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lib, uning
yana bir muhim vazifasi bolalarda qiziquvchanlikni, bilishga qiziqishni
tarbiyalashdir. Atrof-muhitni bilishga intilish bola tabiatiga xos xususiyatdir.
Bolalar tomonidan eng ko'p beriladigan savol ham - “bu nima?" Mazkur refleks
asosida bola narsa-buyumlarning xususiyatlari bilan tanishib boradi, o‘zi uchun
ular orasidagi yangi aloqadorliklarni hosil qiladi. Bolalar nutqni egallaganlaridan

so‘ng ularning bilish faoliyati yangi sifat bosqichiga ko’tariladi. Nutq yordamida
bolalarning bilimlari umumlashadi, narsa-buyum larni nafaqat bevosita idrok etish
asosida. balki tasavvurlar negizida ularda analitik-sintetik faoliyatga qobiliyatlilik
shakllanadi.
Qiziquvchanlik va bilishga qiziqish atrof-muhitni bilishga doir munosabatning
xilma-xil shakllarini o'zida aks ettiradi. Qiziquvchanlik bilish faolligining muhim
shakli sifatida bolaning tevarak-atrofdagi narsa-hodisalarni bilishga
differensiallashm agar (ahamiyatli yoki ahamiyatsiz ekanligi muhim emas - ta’kid
bizniki) yo'nalganligidir. Qiziquvchan bola bilishni xohlaydi. uning qanchalik
zarurligi aham iyatli emas. Bilishga qiziqish bolaning yangini bilish, narsa-
buyumlarning, borliq hodisalarining sifat va xususiyatlarini aniqlash, ular orasidagi
mavjud aloqadorlik va munosabatlarni izlab topishga intilishida namoyon bo‘ladi.
Ana shu tariqa bilishga qiziqish qiziquvchanlikdan obyektlarning keng qamrab
olinganligi, bilishning chuqurligi va to’liqligi, izlanuvchanlik bilan farqlanadi.
Bilishga qiziqishning asosi - faol fikriy faoliyat. Bolaning bilishga qiziqishi
ta’sirida unda diqqatni davomiy va barqaror ushlab tura olishga qobiliyatlilik
shakllanadi, intellektual va amaliy vazifalarni hal etishda mustaqillik namoyon
bo‘ladi.
Bolaning bilishga qiziqishi uning o‘yinlari, rasmlari, hikoyalari va boshqa ijodiy
faoliy atida aks etadi. Ana shu sababli kattalar bolaning ijodiy faoliyati uchun zarur
shart-sharoitlarni ta’minlashlari lozim. Masalan, bola transport vositalariga
qiziqadi. Uning ana shunday qiziqishiga mos o‘yinchoqlarni olib berish, u bilan
birgalikda biror modellarni yasash, o‘yinchoqni bo‘laklarga taqsimlash va
yig‘ishda yordam berish kerak. Qiziqishni oshirish uchun bolaning transport
vositalari haqidagi hikoyalarini eshitish, uni rasm chizishga jalb etish talab etiladi.
Bolaning muvafaqqiyati garovi sifatida bilishga qiziqishni rag'batlash turadi.

2.2 Faoliyat - maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishning asosiy shakli
sifatida
Faoliyat ta'lim tashkilotida bolalarga ta’iim berishning asosiy shaklidir. Mashg'ulot
- pedagogning bolalarni kerakli bilim va malakalardan frontal holda xabardor
qilishidir. Tarbiyachi bolalarga ta'lim berishni kun davomida amalga oshiradi:
ularning bilimlarini boyitadi, madaniy gigenik, xulq madaniyati, gaplashish nutqi,
sanoq-hisob harakatlari kabi turli-tuman malaka va ko'nikmalarini shakllantirib
boradi. Ammo ta’lim berishda bosh rolni mashg'ulot egallaydi. Mashg'ulotlar
maktabgacha ta'lim muassasasida ta'limni tashkil etish shaklidir.
Ta'lim shakli deganda ta'lim beruvchi pedagog va bolalarning maxsus tashkil
etilgan faoliyati tushuniladi va kun tartibida ma’lum bir vaqtda o'tkaziladi.
Ta'lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o'rtasidagi o’zaro ta'sir xususiyatiga,
o'tkazish joyiga shuningdek, kun tartibida egallagan o'rniga qarab bir-biridan farq
qiladi.
Maktabgacha ta'lim muassasasida ta'limning frontal (umumiy), jamoaviy va yakka
tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, bolalarga ta'lim berish
ishlari ekskursiya, didaktik o'yinlar orqali kun davomida bolalarning
mashg'ulotdan tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o'yinlariga rahbarlik qilish
jarayonida amalga oshirilib boriiadi. Faoliyat maktabgacha ta'lim yoshidagi
hamma bolalar uchun majburiydir: unda dastur mazmuni belgilab berilgan, kun
tartibida unga malum o'rin va vaqt ajratjlgan. Mashg'ulot tarbiyachi rahbarligida
o'tkaziladi, tarbiyachi mashg'ulotda bolalarni yangi bilimlardanxabardor qiladi,
bolalarning amaliy mashg'ulotlarini tashkil etadi. O'quv materialining mazmuni
asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. Faoliyat bolalarni maktabga tayyorlashda
katta ahamiyatga ega. Mashg'ulot orqali bolalar o'quv malakasini egallab oladilar.
Ularda barqaror diqqat, irodani, diqqatni jalb eta olish kabi qobiliyatlar rivojlanadi.
Izchillik bilan ta'lim berish natijasida bilimga qiziqishlar rivojlana boradi.

Bolalarga bilim berishning jamoa usulida olib borish katta ahamiyatga ega:
birgalikdagi faoliyatda bolalar bir-birlariga faol ta'sir etishadi, o'z tashabbusi,
topog'onligini namoyon qilish imkoniyati tug'iladi. Bolalar oldiga umumiy zo'r
berishning talab etuvchi vazifa qo'yilganda birgalikda qayg'urishadi, jamoatchilik
hissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yopishtirish, qurish yasash ishlarini
birgalikda bajarish, umumiy raqs-o'yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish,
o'qishda paydo bo'lgan birgalikdagi kechinmalar bolalarning biriashgan do'stona
jamoasini yaratishga yordam beradi. Faoliyatda ta'lim berish orqali bolalarda
maktabdagi o'qishga qiziqish tarbiyalanadi, javobgarlik hissi, o'zini tuta olish,
mehnat qilishga intilish odati, topshirilgan ishni bajarish kabi to'g'ri sifatlar hosil
qilinadi.
Bolalarni maktab ta'limiga ruhiy jihatdan tayyorlashni ularning boshlang'ich
sinflarda dastur materialni yaxshi o'zlashtirib olishlarini ta'minlovchi bilim va
malakalar mashg'ulotlar jarayonida hosil qilinadi. Faoliyatlarda bolalarda mustaqil
fikr yuritish malakasi tarkib toptiriladi, tarbiyachilarga quloq solish, ularning
fikriga ergashish, hikoya qilinayotgan hikoyalardan voqeadagi asosiy g'oyalarni
ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi malakalarni rivojlantirishga katta e'tibor
beriladi.
Faoliyatda tarbiya vazifalari hal etiladi. Faoliyat bolalarning yosh va o'ziga xos
xususiyatlarini e'tiborga olib ma'lum izchillikda olib boriladi. Maktabgacha ta'lim
tashkiloti ta'lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhda hafta davomida
o'tkaziladigan mashg'ulotlar soni va vaqti belgilab qo'yilgan.
Tayyorlov guruhlarida mashg'ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va
mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, faol tafakkur qilish, taqqoslash,
umumlashtirish, xulosalar chiqarish kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda
kuzatuvchanlik, javobgarlik, xissi takomillashtirilib boriladi, ularda mehnat qilish
malakasi va xohishi tarbiyalanadi. Bolalarni mustaqillikka o'rgatish ishi muntazam
amalga oshirib boriladi. MTTda kichkintoylarni tevarak-atrofdagi hayot, tabiat
bilan tanishtirish, ularning nutqini, eng oddiy matematik tasavvurlarini o'stirish
mashg'ulotlari, musiqa mashg'ulotlari, qurish-yasash, jismoniy tarbiya

mashg'ulotlari olib boriladi. Ilk yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan
mashg'ulotlar katta yoshdagi kishilarning har bir bola bilan rejali suratda
muomalada bo'lishidan iborat bo'lib, bu mashg'ulotlarning maqsadi bolalarning
nutqi va harakatini rivojlantirib borishdir; bu esa bolalarni mashg'ulotlarga
tayyorlash bosqichidir; go'daklar ixtiyoriy diqqat o'sib borgani sari, bunday
mashg'ulotlar bir necha bola bilan, keyinchalik esa butun guruh bolalari bilan bir
yo'la olib boriladi.
Faoliyatlarda ta'lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo'r berishni talab etadi,
ya'ni u bolani aktiv faoliyati bilan bog'liq bo'lib bola ma’lum natijaga erishish
uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. Shuning
uchun mashg'ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, imkoniyatini e'tiborga olish
zarur: mashg'ulotning vaqtini, kun tartibidagi o'rnini dasturning har xil bilimlarini
to'g'ri almashtirib turishni oldindan o'ylab, aniq belgilab olish zarur.
Faoliyatlarni kuning birinchi yarmida o'tkazish maqsadga muvofiqdir, chunki
birinchidan, bola ertalabki soatlarda aqliy vazifani yaxshi bajara oladi, xona tabiiy
yorug’lik bilan yaxshi ta'minlangan bo'ladi. Har bir yosh guruhida necha marta
mashg'ulot o'tkazilishi, uning mazmuni va har bir mashg'ulot yosh guruhlari
bo'yicha necha daqiqa davom etishi MTT tarbiya dasturida ularning yosh
xususiyatlarini e'tiborga olgan holda belgilab berilgan. Birinchi kichik guruhda
mashg'ulot bolalarni ikki guruhga bo'lgan holda o'tiladi. Guruhlardagi bolalar soni
har doim bir xil bo'ladi. Faoliyat jadvalini tuzganda haftada bolalarning ish
qobiliyati yuqoriroq bo'ladigan kun tanlanadi. Ma'lumki haftaning o'rtalarida
(seshanba, chorshanba, payshanba) bolalarning ish qobiliyati yuqori bo'lar ekan, bu
kunlarga bolalarning aktiv faoliyatini talab etuvchi murakkabroq mashg'ulot
tanlanadi (elementar matematika, nutqni rivojiantirish, savodga o'rgatish va h.k).
Jadval tuzganda bu mashg'ulotlarni birinchi qo'yish kerak, bolalardan ko'p harakat
qilishni, hissiy nagruzkani talab etuvchi mashg'ulotlar (musiqa, jismoniy tarbiya,
tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib qo'yildi.
Bolalar o'zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiyalovchi bo'lishi kerak.
Maktabgacha ta'lim muassasasi dasturi Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda

tabiat haqidagi bilimlarning (bular tabiatga muhabbat uyg'otadi, o'simliklar va
hayvonlarga g'amxo'rlik bilan qarash hissini tarbiyalaydi), tarkib toptirishni
nazarda tutadi: bilimlarni o'zlashtirib olish asosida bolalarda jonajon shahriga, o'z
vataniga, xalqiga muhabbat, ulug' kishilarga muhabbat va hurmat, o'lkaning
ijtimoiy hayotiga qiziqish paydo bo'Iadi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijtimoiy
hodisalar, voqealar to'g'risida, umumlashgan tasavvurlar tarkib topadi. Masalan,
qo'shni o'lkalardagi bolalarning hayoti, oddiy kishilarning mehnati, boshqa
xalqlarning hayoti va do'stligi haqidagi dastlabki tasavvurlar vujudga keladi.
Tarbiyachi yangi mashg'ulotlarning mazmunini belgilar ekan, ular u yoki bu
mashg'ulotlarda o'zlashtirilgan bilimlar bilan qanday bog'lanishini o'ylab ko'radi.
Masalan, oshpaz, kutubxonachi bilan o'qituvchining mehnati haqidagi bilimlar
xilma-xil mehnat turlari haqidagi ma'lumotlar sistemasining bir qismidir.
Pochtadagi turli xodimlar mehnati haqidagi bilimlar - ijtimoiy mehnatning jamoa
xarakteri to'g'risidagi bilimlar sistemasining bir qismi. Mehnatning ijtimoiy
xarakteri, mohiyatini tushunish uchun bola shunga o'xshash ko'pdan ko'p mehnat
turlari bilan tanishishi lozim. Faoliyat quyidagi turlarga bo'linadi:
1. Bolalarga yangi bilim beruvchi mashg'ulotlarni o'tkazishdan maqsad - ularni
yangi bilimlardan xabardor qilish, tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, voqealar
to'g'risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirishdir. Bunday mashg'ulotlarga yangi
obyektni kuzatish, hikoya qilib so'zlab berish va boshqalar kiradi. Mazkur
mashg'ulotlar hamma yosh guruhlarida o'tkaziladi.
2. Bolalarning to'plagan bilim va tajribalarini mustahkamlovchi va sistemaga
soluvchi mashg'ulotlar. Undan ko'zlangan asosiy maqsad idrok etilgan narsalarning
anglab olish va dastlabki umumlashtirishga o'rgatishdir. Buning uchun tanish
obyekt kuzatiladi, ikki narsa, solishtiriladi (xona o'simliklari, daraxtlar, hayvonlar),
didaktik o'yinlar, suhbatlar o'tkaziladi. Bunday mashg'ulotni o'tkazish orqali
tarbiyachi bolalar nimani yaxshi o'zlashtirib olgan-u, nima yaxshi
o'zlashtirilmaganini bilib oladi. Tarbiyachi mashg'ulot jarayonida bolalarning
bilimini yangi narsalar - detallar bilan boyitib boradi.

3. Bolalarning bilimini sinovchi mashg'ulotlar. Bunday mashg'ulotlardan maqsad
tarbiyachi bolalar dastur bo'yicha o'zlashtirilishi lozim bo'lgan bilim va malakalarni
o'zlashtirib oladilarmi-yo'qmi, shuni bilib oladi va o'zining bo'lajak ish mazmuni,
metodini belgilaydi. Mashg'ulotning tarbiyachi o'z xohishi bilan kvartal, yarim yil
va yilning oxirida, shuningdek mudira va metodistning iltimosiga binoan o'tkazishi
mumkin.
4. Kompleks mujassam mashg'ulotlar bolalar bog'chasi tajribasida keng tarqalgan
bo'lib, bunday mashg'ulotlarda bolalarga yangi bilim beriladi, egallangan bilimlar
mustahkamlanadi va takrorlanadi, sistemaga solinadi, olgan bilim va malakalarni
amalda qo'llashga o'rgatiladi. MTTda tasviriy faoliyat, konstruksiyalash, tevarak-
atrofdagi ijtimoiy hayot va tabiat bilan tanishtirish, nutqni o'stirish, savod o'rgatish,
eng oddiy matematik tasavvurlarni rivojiantirish, musiqa va jismoniy tarbiya
mashg'ulotlari o'tkaziladi. Mashg'ulotga to'g'ri tayyorgarlik ko'rib, uyushgan holda
o'tkazilganda bolalar oldiga ma'lum aqliy vazifa qo'yilgan taqdirda, ularning
fikrlash faoliyati rivojlanadi. Aqliy vazifalarning birligi va muayyan qiyinchilik
bolalarni uyushtiradi va ularning diqqatini ma'lum tomonga yo'naltiradi. Eng
avvalo, bolaning aqliy vazifani hal etish yo'lidagi qiyinchilikni yengish imkoniyati
tug'iladi, natijada bolada faoliyatga qiziqish uyg'onib, u malakani egallash uchun
mustaqil intiladi, o'ylaydi va vazifaning uddasidan chiqish uchun fahm-farosatini
ishga soladi.
Nusxa olish tarzidagi vazifani bajarish natijasida bola tarbiyachi ko'rsatmasi va
namunasiga qarab malaka va ko'nikmalarni o'rganadi. Bu bolalarni amaliy va aqliy
faoliyat usullarini egallab olishlari uchun zarurdir, Bolalar qalamni, mo'yqalamni,
qaychini ushlashni, rasm chizish, narsa yasash, solishtirish, umumlashtirish,
abstraktiyalashni o'rganadilar. Tarbiyachi bir narsaning takrorlanaverishiga yo'l
qo'ymasligi kerak. Ta’lim — bolalarga ko’nikma va malakalar berishining, bu
bilim, ko’nikma va malakalarni bolalar uqib olishi, egallab olishi va ularni
mustahkamlab olishining rejali jarayonidir. Ta’lim jarayoni — bolalar х otirasining
boyishi, ular nutq va tafakkurining o’sish jarayonidir; turli xil metod va usullar
yordamida sodir bo’ladigan jarayondir. O’yin — bolalarning ongi, qalbiga singib

ketgan faoliyatdir, ularning bu faoliyati, o’yin turlariga qarab, ob’yektiv voqelikni,
hayotni muayyan darajada o’zida aks ettiradi. O’yin guruhda o’tilgan o’quv
faoliyatining ma’lum darajada davomi va mustahkamlanishidir. O’quv faoliyati
ham, biluv faoliyati ham bitta ijtimoiy institutga — ijtimoiy tajribani
o’zlashtirishga daxldor. Bu faoliyat turlarining har ikkalasi ham tarkiban maqsad,
motiv, vosita, natijaga ega. Ammo shularga qaramasdan ularning o’zaro farqlari
ham mavjud. Agar o’quv faoliyati bilim, ko’nikma, malakaga yo’nalgan bo’lsa,
biluv faoliyati bilim, ko’nikma, malaka bilan birga ijodiy faoliyat tajribasi,
munosabatlarni ham shakllantirishga yo’nalgan. Binobarin, dastlabki farqni
o’rganiladigan hodisalar mazmunida, biluv faoliyatining mazmun jihatidan boy va
kengligida ko’ramiz. 1-farq. O’quv faoliyatida o’zlashtirish reproduktiv harakterda
bo’ladi. Bola pedagog aytgan topshiriqlarni ijro etadi, o’qituvchi va o’rtoqlarining
faoliyatiga ergashadi, o’zgalar faoliyatini takrorlaydi. Biluv faoliyatida
o’zlashtirish produktiv harakterda amalga oshadi. Tarbiyalanuvchilar pedagog
bilan hamkorlikda o’z oldiga topshiriqlar qo’yadi, qo’yilgan muammolarni
mustaqil bajaradi. Demak, bu ikki faoliyat turining yana bir farqi bolalar
faoliyatining amal qilish xarakteri bilan izohlanadi.
3-farq. O’quv faoliyatida bola ta’limning obhekti, biluv faoliyatida esa ta’limning
subhekti rollarida ishtirok etadi. Ikkinchi holatda ta’limda ishtirok etish o’quvchi
shaxsini ta’lim jarayoni markaziga aylantiradi. Ta’limning ob’yekti yoki subyekti
funksiyalarida ishtirok etish bu ikki xil faoliyatning navbatdagi farqidir.
4-farq. O’quv faoliyati va biluv faoliyati o’rtasidagi yana bir farqni ularda bolalar
mustaqilligining har xil darajada ekanligida ko’ramiz. Biluv faoliyatida bolalar
mustaqilligi eng yuo’ori darajada bo’ladi. Hozircha yuo’oridagi farqlarni nazarda
tutib o’quv faoliyati va biluv faoliyatiga alo’ida-alo’ida tavsif berishga o’tamiz.
Tajribada shu narsa isbotlanganki, o’yin kichik yoshdagi bolalarning zarur hayotiy
ehtiyojidir. Didaktik o’yin — ta’lim beruvchi usul bo’lib, bu usul muayyan
ta’limiy maqsadga erishuvga, ya’ni o’tilgan o’quv materialini aniqlashga,
mustahkamlashga va uni chuqurlashtirishga qaratilgan bo’ladi. Har bir didaktik
o’yinni o’tkazishda muayyan maqsad, masalan, biror harakatni, biror hisoblash

usulini, ya’ni ma’lum didaktik topshiriqni mustahkamlash vazifa qilib olinadi.
Masalan, «Teatr» o’yiniga qo’yiladigan didaktik topshiriq bolalarning oldingi
mashg’ulotlarda tanishgan 5 soni haqidagi tushunchalarini mustahkamlashdan
iborat. «Doiraviy misollar» o’yinida esa ikinchi o’nlik ichida hisoblash
malakalarini mustahkamlashdan iborat bo’lgan didaktik topshiriq qo’yiladi.
Keyingi yillarda mazkur muammoni o’rganish bo’yicha didaktika sohasida qator
umumlashtirish harakteridagi keng qamrovli izlanishlar amalga oshirildi. Shunday
izlanishlar qatoriga O.Roziqov, K.Zaripov, B.Adizov, R.Asadova, R.Ibragimov,
H.Nazarova, G.Najmiddinova kabi olimlarning izlanishlarini kiritish mumkin.
Garchand bu izlanishlarda o’quvbiluv faoliyatining turli qirralari yoritilgan bo’lsa-
da, ularda didaktik o’yinlar vositasida o’quv-biluv faoliyatini takomillashtirishga
qisman to’xtalingan. Didaktik topshiriq mashg’ulotga qo’yiladigan umumiy
maqsadning bir qismini tashkil qiladi. Har bir didaktik o’yinning ham har qanday
o’yindagi singari qoidalari bo’ladi. o’sha qoidalarga amal qilinmasa, o’yinning
o’yin sifatidagi ahamiyati, binobarin, o’yinning ta’lim-tarbiyaviy va psixologik
ahamiyati yo’qoladi. o’yinqoidalari o’yin topshirig’iga kiritiladi. o’yin topshirig’i
— tarbiyachining bolalarga o’yinning qanday o’ynalishini, kim g’olib chiqqan
hisoblanishini va hokazolarni tushuntirish tarzida beradigan topshiriqidir. Didaktik
o’yinlar ta’lim jarayonida bolalarni o’qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. O’yin paytida bolaning ijobiy ish faoliyatini
kuchaytiradi, ihtiyoriy diqqatini, hotirasini takomillashtiradi. O’yinda bolalar
o’zlari sezmagan holda juda ko’p harakatlarni, mashqlarni bajaradilar, turli
masalalarni yechadilar. Didaktik o’yinlarga qo’yiladigan talablar:
1. Didaktik o’yinlar o’quv predmetlari bo’yicha dastur materialiga muvofiq
yo’sinda tanlanishi lozim.
2. Didaktik o’yin unda qatnashuvchilarga bilimlar bo’yicha ma’lum talablar
qo’yiladigan yo’sinda ishlab chiqilishi kerak.
3. Didaktik o’yinning muvaffaqiyatli o’tishi uning maqsadini yaqqol aniqlashiga
bog’liq. Chunki bunda bolalarning fikrini maqsadli yo’nalishga solish, ularning
ishini bajarishga qiziqishini oshirish imkoniyati tug’iladi.

4. O’yinlarni tanlashda ma’lum izchillikka rioya qilish ham zarur. Mazmunan
qiyin o’yinlardan oldin osonroq o’yinlarni o’tkazib, bolalarni navbatdagi
o’yinlarga puhtaroq tayyorlash juda muhimdir. Shu tariqa tahlil, sintez, taqqoslash,
tasniflashda mavhumlashtirish, muayyanlashtirish, umumlashtirish singari aqliy
operatsiyalarni asta-sekin murakkablashtirib borish shart.
5. Didaktik o’yinlarning qoidasini va tashkil etilishini tuzish hamda ishlab
chiqishda bolalarning o’ziga xos hususiyatlarini, ularning turli (bo’sh va kuchli,
faol va loqayd) guruhlarini hisobga olish kerak.
6. O’yinning qoidalari sodda, aniq bo’lishi va yaqqol ifodalanishi lozim.
7. Har bir bola butun o’yin jarayonida faol ishtirok etishi, o’z «navbatini» uzoq
kutish o’yinga qiziqishni susaytirishi mumkinligini unutmaslik kerak.
8. Har bir o’yinga umumiy va yakka tartibda yondashish, undagi topshiriqlarning
qiyinlik darajasini va qanchasi mustaqil holda bajarilishini hisobga olish kerak.
Bolalarga o’yinni o’rgatishdan muayyan ta’limiy maqsad nazarda tutiladi.
o’yinning eng muhim ahamiyati ham ana shundadir. O’yin o’tkazilish shakllari va
usullari bilan ta’limning boshqa turlaridan farq qiladi. Didaktik o’yinlar o’yin
usullarini cheksiz takrorlash va o’zgartirish, o’yinga turli narsalar kiritish imkonini
beradi. Masalan, biz «Jimjitlik» o’yinining 5—7 xilini butun guruh bilan hamda
ayrim bolalar bilan 10 martadan ko’proq takrorlab o’tkazdik; «Nima o’zgardiq»
tipidagi o’yin 5 xil turli ko’rsatmali material bilan o’tkazildi va hokazo. Natijada
o’yin malakalarining bir xilda va mustahkam bo’lishiga hamda o’yinning har bir
qoidasini tinglay bilish va unga rioya qilinishiga erishish imkonini berdi. Didaktik
o’yinlar o’zining shakli jihatidan asosan bog’chada o’ynaladigan ijodiy o’yinlardan
ham, tarbiyachi o’zi hikoya qilib berish yo’li bilan tuShuntiradigan va bolalarni
birma-bir so’rab chiqish natijasida mustahkamlanadigan o’yinlardan ham har
tamonlama farq qiladi. Didaktik o’yinlar bolalarni aqliy rivojlantirish uchun hizmat
qiladi va qiziqarli, maroqli, tushunarli darajada olib boriladi. Bolalar g’olib chiqish
maqsadida jonu dili bilan mashq qiladilar, berilgan har bir topshiriqni albatta
bajarishga odatlanib qoladilar, natijada ularda didaktik topshiriqlarni bajarishga
bo’lgan qiziqish orta boradi. Didaktik o’yinlar har bir mashg’ulotning maqsadini,

har bir mashqning maqsad va vazifalarini yaxshiroq tuShunib olishga yordam
beradi.
Didaktik o’yinlar ta’limning ko’rgazmaliligini, tarbiyachining nutqini va bolalar
harakatini o’z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko’rish, eshitish, teri sezgisi
belgilarida) birlik tug’iladi. Bu esa tarbiyachining aytganlarini bolalarning o’ylab
olishiga va o’sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, yahni didaktik o’yinlar
qoidalarini bolalarning o’zlari bajarishlariga imkon beradi. Didaktik o’yinlarning
bu tarzda tuzilish hususiyatlari bolalar faoliyatini tahlil qilish imkoniyatini beradi.
Shuning uchun ham barcha bolalar o’yin vaqtida qiziqish bilan harakat qiladilar.
Didaktik o’yinlar bolaning his-tuyg’usiga ta’sir etib, unda ta’limiy mashg’ulotlarga
ijobiy munosabat va qiziqish hislatini tarkib toptiradi. Bolalar o’yinni zo’r
mamnuniyat bilan ijro etadi. O’yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar,
ularning ongida beihtiyor ertangi mashg’ulotning quvonchli manzarasi
gavdalanadi.
Har bir didaktik o’yinda ko’pchilik bolalar yoki butun bir guruh bolalari ishtirok
qiladi. Masalan, «Doiraviy misollar» o’yinida hamma bolalar masala echadi,
«Zanjircha»da, «Do’koncha»da 8—12 bola, «Narvoncha» da esa qariyb hamma
bolalar masala echadilar va hokazo. Bundan tashqari, o’yin jarayonida hatto
bolalardan bazi birlari bevosita ishtirok etmasa ham, ular o’yinda imo-ishoralar
vositasida bevosita qatnashadilar. Masalan, ko’zlarini yumib, kim necha marta
taqillatganini tinglaydilar, «Eng yaxshi hisobchi», «Kim aniqroq va tezroq» kabi
o’yinlarda o’z o’rtoqlarining topshiriqni qanchalik to’g’ri-noto’g’ri
bajarayotganlarini kuzatib boradilar. Bu esa tarbiyachiga bolalar faoliyatiga
individual munosabatda bo’lish imkonini beradi. Biz bilamizki, bolalar o’qishning
o’zidagina o’smaydilar, balki ular o’yin jarayonida ham hamjihat bo’lishga,
hayotni bilishga o’rganadilar. Bu o’yinlarda bolalarning o’z-o’zlarini boshqara,
tuta bilishga o’rganishlarini tahkidlab o’tish lozim. Bu o’yinlar bolalarni intizomli
qiladi. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, didaktik o’yinlar hamjihatlik va
intizomlilikni tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o’yin g’alaba
qozonishga intilish bilan bog’liq bo’lib, o’yin shartlari va qoidalariga qathiy va

izchil rioya qilishni talab etadi. «Kim aniqroq va tezroq», «Bo’sh kelma», «Eng
yaxshi hisobchi», «Ko’rganni eslab qolish diktanti» singari o’yinlarni o’tkazish
paytida bolalar guruh honasida jimjitlik bo’lishiga bolalarning o’zlarini tuta
bilishlariga, partadan tovush chiqarmay turib, oyoq uchida doskaga chiqa
olishlariga, joylariga osoyishtalik bilan qaytib kelib o’tirishlariga, tovushlarni
diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn bilan qarashlariga erishadilar.

XULOSA
Yosh avlodni har tamonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan
kelib chiqadigan ob ektiv zaruratdir. ʼ А qliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim
jihatlaridan biri. А qliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga
muntazam va maqsad asosida pedagogic ta sir ko rsatishdir. Demak, aql keng
ʼ ʼ
ma noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni o z ichiga
ʼ ʼ
oladigan bilish jarayonlari yig indisi bo lib, u yosh avlodning insoniyat to plagan
ʼ ʼ ʼ
bilimlar, ko nikma va malakalar, me yorlar, qoidalar va boshqalarda ro y beradi.
ʼ ʼ ʼ
Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishi ni
ta minlovchi xilma-xil vositalar, metodlarni, kerakli shart-sharoitlarni yaratishni
ʼ
o z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash
ʼ
bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma lum
ʼ
maqsad asosidagi ta sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida
ʼ
bilimlar berishni, ularni tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg otish,
ʼ
aqliy malaka va ko nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini
ʼ
rivojlantirishni o z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni
ʼ
maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql his-
tuyg ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo lgan
ʼ ʼ
jarayonlar yig indisidir.
ʼ А hliy rivojlanish fikrning kengligida voqealarni har xil
bog lanishlarda, munosabatlarda ko ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida
ʼ ʼ
namoyon buladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi
faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo lish, narsalar bilan bajariladigan
ʼ
faoliyat natijasida, keyin esa o quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy
ʼ
va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida amalga
oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta lim va tarbiya samarali ta sir
ʼ ʼ
ko rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to g ri
ʼ ʼ ʼ
tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini
bilish kerak. А qliy ta lim maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish
ʼ
qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog chasi
ʼ
dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va

ko nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalardaʼ
aqliy tarbiya berishda ta lim yetakchi rol o ynaydi. Chunki ta lim jarayonida aqliy
ʼ ʼ ʼ
tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta lim bolalarga izchillik bilan bilim
ʼ
berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur
faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va
ʼ
sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Biz bilamizki, bolalar o’qishning o’zidagina o’smaydilar, balki ular o’yin
jarayonida ham hamjihat bo’lishga, hayotni bilishga o’rganadilar. Bu o’yinlarda
bolalarning o’z-o’zlarini boshqara, tuta bilishga o’rganishlarini tahkidlab o’tish
lozim. Bu o’yinlar bolalarni intizomli qiladi.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, didaktik o’yinlar hamjihatlik va intizomlilikni
tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir o’yin g’alaba qozonishga intilish bilan
bog’liq bo’lib, o’yin shartlari va qoidalariga qathiy va izchil rioya qilishni talab
etadi. «Kim aniqroq va tezroq», «Bo’sh kelma», «Eng yaxshi hisobchi»,
«Ko’rganni eslab qolish diktanti» singari o’yinlarni o’tkazish paytida bolalar guruh
honasida jimjitlik bo’lishiga bolalarning o’zlarini tuta bilishlariga, partadan tovush
chiqarmay turib, oyoq uchida doskaga chiqa olishlariga, joylariga osoyishtalik
bilan qaytib kelib o’tirishlariga, tovushlarni diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga
zehn bilan qarashlariga erishadilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoyev SH.M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini mard
va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. – T.: “O’zbekiston”, 2016..
2. Mirziyoyev SH.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O’zbekiston”, 2017.
3. Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.–T.: “O’zbekiston”. –
2017.
4. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz. – T.: “O’zbekiston”, 2017.
5. Mirziyoyevning SH.M. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-dekabr.
6. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz.– T.: “O’zbekiston”, 2017y.
7. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasi rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirishga doir tashkiliy
chora-tadbirlar to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoyishi
14.02.2017. Manba: O‘R QXT, 2017y, 7-son, 88-modda.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi “2017-2021-
yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-2707-son Qarori.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha
ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF-5198-son Farmoni. 10. Vaxobova F.N “Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining
rivojlanish xususiyatlari maktabga tayyorgarlik” omili sifatida. Psixol. Fan.nim…
dis. avotoref.-T.,2000.-

_______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi, ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)

Maktabgacha ta'lim tashkilotlari katta yosh guruh bolalarida aqlliy tarbiya berishning mazmun mohiyati

Sotib olish