Dokument ma'lumotlari

Narxi 29000UZS
Hajmi 8.5MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

14 Sotish

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil qilish. Sport musobaqalarini o‘tkazish

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNAVOTSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi ____________________________________________________________ning “Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” fanidan KURS ISHI MAVZU: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Ilmiy rahbar:___________________________ “______”_____________2024-yil Chirchiq-2024 1 “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi _______________________________________________________________ ning “Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” fanidan _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga TAQRIZ Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________ _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Kurs ishining kamchiliklari: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Taqrizchining yakuniy xulosasi: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Taqrizchi: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “_____” ____________ 2024-y. 2 “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi _______________________________________________________________ ning “Maktabgacha ta’lim-tarbiyani tashkil etish” fanidan _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga XULOSASI Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________ _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ ______ ____________________________________________________________ Kurs ishining rasmiylashtirilishi: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: _____________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Ilmiy rahbari: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2024-y. 3 MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA SOG‘LOMLASHTIRISH TADBIRLARINI TASHKIL QILISH . SPORT MUSOBAQALARINI O‘TKAZISH. MUNDARIJA KIRISH. ................................................................................................................................................. 5 I BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA SOG‘LOMLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI ........................................................................................................................ 9 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etish mazmun mohiyati .. . 9 II BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA SOG‘LOMLASHTIRISH TADBIRLARINI TASHKIL QILISH METODIKASI. ..................................................................... 19 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning jismoniy rivojlanishiga qo‘yiladigan talablar .. 19 2.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiya berish usullari va vositalari. ..................... 23 Musiqa anjomlari ............................................................................................................................. 29 Umurtqani rivojlantiruvchi mashqlarda foydalaniladigan jihozlar ................................................. 30 Jismoniy tarbiya honasidagi jixozlar pedagogik etetik, talablarga javob berishi lozimdir O‘yinlar uchun jihozlar. ................................................................................................................................. 32 futbol basketbol voleybol ............................................................................................................... 32 Xokkey Nishonga ol Rolli o‘yinlar ................................................................................................ 32 Umumrivojlantiruvchi mashqlar. ........................................................................................................ 33 “Kim sekinroq” .................................................................................................................................... 36 “Sakrab o‘ynaladigan o‘yinlar” ........................................................................................................... 37 “Keglini urib yiqitish” ......................................................................................................................... 39 “Uysiz quyon” ..................................................................................................................................... 40 Sakrash o‘yinlari “Quyonlar bilan bo‘ri” ............................................................................................ 40 “Kul rang quyon yuvinyapti” .............................................................................................................. 41 Uloqtirish va ilish o‘yinlari “Koptokni teshikdan o‘tkaz “ ................................................................. 41 “To‘qmoqni (ur) yiqit “ ....................................................................................................................... 41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................................................. 45 4 KIRISH. Sog‘lom avlodni tarbiyalashda eng avvalo sog‘lom muxitni yaratishdir bunda bolaning ovqatlanish tartibi vaxtida uxlashi va gigiyenik talablarni bilishi lozim bo‘ladi. Bolaning maktabgacha ta’lim tashkilotida ilk kunlaridan uning bolalarni aniq bir tartibdagi rejimada ertalabki badan tarbiya to‘g‘ri ovqatlanish darslar va mashg‘ulotlarga qatnashish ovqatlanish uxlash tartibi bilan olib boriladi bolalar uyqudan turgach ovqatlanib mustaqil o‘yinchoqlar o‘ynashlari mumkin bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassalarida jismoniy tarbiya darslari mutaxasilar tomonidan olib borilmoqda bunda o‘qituvchi darsga puxta tayyorlangan bo‘lib dars ishlanma va dasturlari ishlab chiqilgan malaka talablari yetarli ishlanmalarda bog‘chaning sharoitlari ko‘zda tutilgan. “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni ijrosini ta’minlash, shuningdek, ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga samarali ta’lim-tarbiya berish hamda qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. Quyidagilarni nazarda tutuvchi maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin: davlat standartining maqsadi, asosiy vazifalari va prinsiplari; maktabgacha ta’limning namunaviy o‘quv rejasi; davlat standartini joriy etish hamda unga rioya etilishini nazorat qilish;, davlat standartining tarkibiy qismlari, jumladan: ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari; maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi; sog‘lomlashtirish ishlari dasturda ko‘zda tutilgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘yinlar to‘plami, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsiya vositalari bilan jihozlash me’yorlari. 5 2. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan tizimdagi davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun markazlashtirilgan holda jihozlarni xarid qilish bo‘yicha komissiya tarkibi 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 3. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsinlar. 4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining ijtimoiy rivojlantirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari B.A. Musayev, O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vaziri A.V. Shin hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi boshlig‘i U.N. Tashkenbayev zimmasiga yuklansin. Insonning jismoniy jihatdan kamol topishiga qaratilgan faol harakat faoliyati mashg‘ulotlarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Shug‘ullanayotgan kishilarning faoliyati har qanday mashg‘ulotda nisbatan mustaqil bo‘lgan bir qator elementlardan, ya’ni jismoniy mashqlarning o‘zidan, ularni bajarish uchun tayyorgarlikdan, faol dam olishdan va boshqalardan iborat bo‘ladi. Bu elementning o‘zaro qanday aloqadorligi, ya’ni mashg‘ulot mazmuni elementlarning tuzilmasi jismoniy mashq mashg‘ulotlari shaklini tashkil etadi. Kurs ishining dolzarbligi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish va sport musobaqalarini o‘tkazish masalasi bugungi kunda katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu soha rivojlanayotgan pedagogika tizimining muhim yo‘nalishlaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun sog‘lomlashtirish tadbirlari va jismoniy faollikni oshirishga yo‘naltirilgan sport musobaqalari nafaqat ularning jismoniy rivojlanishini ta'minlaydi, balki psixologik va ijtimoiy moslashuvni ham qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, sog‘lomlashtirish tadbirlari bolalarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga, mustahkam immunitetni rivojlantirishga, va ta'lim 6 jarayonida muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Maktabgacha ta'lim tizimida bu tadbirlarning samarali o‘tkazilishi, bolalar rivojlanishining sifatli va to‘liq bo‘lishini ta'minlaydi. Shu sababli, mazkur mavzu dolzarb hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi- maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlarini va sport musobaqalarini tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, shuningdek, bu tadbirlarning bolalar jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga qanday ta'sir qilishini tahlil qilishdir. Kurs ishi, shuningdek, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish va sport tadbirlarini samarali tashkil etish uchun metodik yondashuvlarni ishlab chiqish hamda pedagoglarning roli va vazifalarini belgilashga qaratilgan. Kurs ishining vazifalari: 1. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlarining nazariy asoslarini o‘rganish. 2. Bolalar uchun sog‘lomlashtirish va sport tadbirlarini samarali tashkil etish usullarini aniqlash. 3. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari va sport musobaqalarini tashkil etishning afzalliklarini tahlil qilish. 4. Sog‘lomlashtirish tadbirlari va sport musobaqalarining bolalar rivojlanishiga, ularning jismoniy va psixologik holatiga ta'sirini baholash. 5. Pedagogning sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazishdagi o‘rnini aniqlash va samarali metodikalar ishlab chiqish. 6. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sport musobaqalarini tashkil etishning texnik va logistika jihatlarini o‘rganish. 7. Sog‘lomlashtirish va sport tadbirlarini tashkil etishda xavfsizlikni ta'minlash usullarini ko‘rib chiqish. Kurs ishining obyekti- m aktabgacha ta'lim tashkilotlaridagi sog‘lomlashtirish tadbirlari va sport musobaqalarini tashkil etish jarayoni va ularning samaradorligi. 7 Bunda sog‘lomlashtirish tadbirlarining amalga oshirilishi, jismoniy faollikni oshirish va bolalar uchun sport musobaqalarini tashkil qilish jarayonlari o‘rganiladi. Kurs ishining predmeti – maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlari va sport musobaqalarini o‘tkazishning metodikasi, pedagogik yondashuvlari va amaliy ko‘rsatmalari. Bu tadbirlarning bolalar rivojlanishiga ta'sirini o‘rganish, pedagoglar tomonidan ushbu tadbirlarning samarali o‘tkazilishi uchun zarur bo‘lgan strategiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi - kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 8 I BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA SOG‘LOMLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etish mazmun mohiyati Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida qo‘llaniladigan,,Ilk qadam “ davlat dasturi va “Davlat standartlari” har bir yosh guruhi uchun belgilangan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlar mazmuni belgilab berilgan. Jismoniy tarbiyada xilma-xil mashg‘ulotlarni o‘tkazishda tarbiyachi yoki jismoniy tarbiya yo‘riqchisi vazifalarni: aniq- ravshan bilishi, mashg‘ulotni olib borishda izchillikka rioya qilishi, shuningdek bolalar yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish shartdir. Mashg‘ulot vaqtida bola organizmining dinamikasi va uning psixologiyasini nazorat qilish va e’tiborli bo‘lish tarbiyachining asosiy vazifalaridan biridir.Tarbiyachi yoki jismoniy tarbiya yo‘riqchisi qanchalik mashg‘ulot davomida faol bo‘lib, bolalarga e’tiborli bo‘lsa, jismoniy tarbiya mashg‘ulotidagi ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligi shunchalik darajada ko‘tarilib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiyani tashkil etish bolalarning turli –tuman faoliyatining ta’lim – tarbiyaviy majmuasi bo‘lib, uning asosini harakat faolligi tashkil etadi. Bu jismoniy harakatlar yig‘indisi bolaning jismoniy jihatdan to‘laqonli rivojlanishi va sog‘ligining mustahkamlanishi uchun zarur bo‘lgan muayyan harakatlar tizimidir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning harakat faoliyatini tashkil etishning turlariga quyidagilar kiradi: a)jismoniy tarbiya frontal mashg‘ulotlari; b) har kungi tartibdagi jismoniy tarbiya – sog‘lomlashtirish ishlari; v) ertalabki badantarbiya, harakat o‘yinlari va sayr paytidagi jismoniy mashqlar, mag‘ulotlar orasidagi jismoniy tarbiya daqiqalari, kunduzgi uyqudan so‘nggi jismoniy tarbiya mashqlari, chiniqtirish tadbirlari; 9 g) ko‘ngilochar,faol dam olish; d)bolalar turizmi, jismoniy tarbiya bayramlari, bog‘chadagi saloamtlik kunlari, ta’tillar; e)bolalarning erkin, mustaqil harakat faoliyati; j)jismoniy tarbiya mashg‘ulotlaridan uyga vazifa. Bularning barchasi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiya va bolani har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, umumiy vazifalariga javob beradi. Har biri jismoniy faoliyatlar turlari o‘zaro aloqadordirlar, shu bilan birga har biri o‘zining muayan maxsus vazifasiga egadir. Bularning barchasi birgalikda maktabgacha tarbiya tashkilotlari kun tartibi bo‘yicha olib boriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etishning mazmuni va mohiyati Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lmlashtirish ishlarini tashkil etish — bolalarning jismoniy va ruhiy salomatligini ta'minlash, ularning umumiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va kasalliklarning oldini olish maqsadida amalga oshiriladigan kompleks jarayonni anglatadi. Ushbu jarayon pedagogik, psixologik, fiziologik va ijtimoiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Sog‘lomlashtirish ishlarining mazmuni: 1. Jismoniy faollikni oshirish: Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lmlashtirish ishlarining asosiy yo‘nalishi bolalar jismoniy faolligini oshirishdan iboratdir. Bu o‘z ichiga sport mashg‘ulotlari, jismoniy tarbiya darslari, toza havoda yurishlar, turli harakatli o‘yinlar va sport musobaqalarini o‘z ichiga oladi. Ushbu faoliyatlar bolalarning muskullarini, suyak tizimini, yurak va nafas olish tizimini mustahkamlashga yordam beradi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish: Sog‘lmlashtirish ishlarining ikkinchi jihati bolalarga sog‘lom turmush tarzini o‘rgatishdir. Bu, asosan, to‘g‘ri ovqatlanish, gigiena qoidalarini rioya qilish, shaxsiy 10 va atrof-muhit gigienasiga e'tibor qaratishdan iborat. Bu jarayonda bolalar sog‘lom ovqatlanishning ahamiyatini tushunishlari, muntazam tarzda toza havoda bo‘lishlari va uyqu rejimiga rioya qilishni o‘rganadilar. Psixologik va emosional salomatlikni ta'minlash: Sog‘lmlashtirish jarayoni faqat jismoniy rivojlanish bilan cheklanib qolmasdan, bolalarning psixologik va emosional salomatligini ta'minlashni ham o‘z ichiga oladi. Bu, bolalarning o‘zini his qilishini, stressni yengish, hamkorlik qilish va ijtimoiylashish qobiliyatlarini rivojlantirishni ta'minlashni anglatadi. Psixologik jihatdan sog‘lom bolalar o‘zlarini baxtli va ishonchli his qilishadi. Kasalliklarning oldini olish: Sog‘lmlashtirish ishlarining yana bir muhim jihati – kasalliklarning oldini olish va immun tizimini mustahkamlash. Bolalar organizmining himoya kuchlarini oshirish uchun turli gigiena choralarini amalga oshirish, vitaminlar va mikroelementlar bilan to‘yintirilgan to‘g‘ri ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik muhim hisoblanadi. Bu kasalliklarga chidamli bo‘lishni ta'minlaydi. Atrof-muhitni inobatga olish: Sog‘lmlashtirish tadbirlari maktabgacha ta'lim tashkilotlarida atrof-muhitni, uning bolalar uchun xavfsizligini, ekologik tozalikni ham o‘z ichiga oladi. Toza havo, tabiiy yorug‘lik va atrof-muhitning tinchligi sog‘lmlashtirish jarayoniga bevosita ta'sir qiladi. Sog‘lomlashtirish ishlarining mohiyati: Bolalarning jismoniy rivojlanishiga yordam berish: Maktabgacha yoshdagi bolalar organizmi tez rivojlanayotgan va o‘zgarayotgan bo‘lgani uchun, ularni jismoniy faollikka jalb qilish, turli sport faoliyatlari va mashg‘ulotlari orqali mushak va skelet tizimini mustahkamlash, yurak va qon tomir tizimini rivojlantirish juda muhimdir. Bolalar uchun sog‘lom atrof-muhit yaratish: 11 Sog‘lmlashtirish ishlarining mazmuni bolalarga nafaqat jismoniy faoliyatni o‘rgatishni, balki atrof-muhitni toza va xavfsiz saqlashni ham o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarga sog‘lom va xavfsiz makon yaratish uchun har tomonlama ehtiyotkorlik ko‘rsatish zarur. Pedagogik yondashuv: Sog‘lmlashtirish ishlarida pedagogning o‘rni juda muhim. U bolalar bilan ishlashda sog‘lomlashtirish metodikasini o‘rgatish, bolalar bilan individual yondashuvni amalga oshirish, ularni rag‘batlantirish va qo‘llab-quvvatlash orqali jismoniy va psixologik sog‘liqni mustahkamlashda faol ishtirok etadi. Bolalar ijtimoiy va psixologik salomatligini ta'minlash: Sog‘lomlashtirish ishlarining mohiyatiga, shuningdek, bolalar o‘rtasidagi hamkorlik, jamoa tuyg‘usini rivojlantirish, o‘zaro hurmat va tushunish kabilarni o‘z ichiga olgan psixologik jihatlar kiradi. Bu esa bolalarning ijtimoiylashuviga va psixologik salomatligiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Kichik yoshdagi bolalar uchun sog‘lomlashtirishning ahamiyati: Maktabgacha yosh bolalar uchun sog‘lomlashtirish tadbirlari ularning umumiy rivojlanishiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Bu nafaqat jismoniy sog‘liqni, balki ularning tafakkurini, diqqat va xotirasini ham rivojlantirishga yordam beradi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lmlashtirish ishlarini tashkil etishning mazmuni bolalar salomatligini mustahkamlash, ularni jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlantirishga qaratilgan kompleks faoliyatlardan iborat. Bu jarayon, shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, kasalliklarning oldini olish, va umuman bolalarning hayot sifatini oshirishga yordam beradi. Sog‘lmlashtirish ishlarini samarali tashkil etish uchun pedagoglar, ota-onalar va jamoa tomonidan birgalikda tizimli yondashuv talab etiladi. 12 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil qilish, sport musobaqalarini o‘tkazish . Mashhur yunon donishmandi aflotun baxt haqida zikr etib: “Inson uchun birinchi baxt-uning sog‘ligi, ikkinchisi-go‘zallikdir” degan ekan. Chindan ham sixat salomatlik hamma boyliklar manbaidir. Nasl-nasabi sog‘lom va ma’naviyati yuksak xalqning avlodlari ham sog‘lom-baquvvat, iymon e’tiqodli va sadoqatli bo‘ladiki, bu baxt ona-Vatanning shuxrati va qudratining zo‘r omiliga aylanadi.Xalqning ana shunday baxt- saodati uchun sog‘lom avlod kerak. Sog‘lom avlod deganda biz ham jismoniy, ham ma’naviy tomondan yetuk, bardam, har ishga qodir, ilg‘or madaniyatki kishilarni ko‘zda tutamiz.Darhaqiqat, shunday noyob fazilatlarga ega avlodni tarbiyalab voyaga yetkazayotgan xalq kelajakka ochiq ko‘z, yorug‘ yuz, katta ishonch bilan qaraydi. Ona-tabiat ato etgan oliy mohiyatga ko‘ra, biz o‘zbeklar hayotimizning, umrimizning mazmunini farzandsiz tasav10v3ur etolmaydigan xalqmiz. Dunyoga kelib farzand ko‘rish, imorat qurish, nihol ekib bog‘ yaratish ota-bobolarimizdan qolgan nasliy an’ana, ezgu tilak va qutlug‘ insoniy burchdir.Shuni alohida shukronalik bilan ta’kidlash lozimki, xalqimiz tarixning mashaqqatli sinovlari ona o‘zining ana shu olijanob xislat- fazilatli an’analariga zavol yetkazmay saqlab kelmoqda. Ajdod avlodlarimiz o‘z nasllarini umumbashariy tuyg‘ular, o‘lmas Sharq falsafasi, milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiya qilib kelganlar. Insonning kuch va qobiliyatlarini tahlil etganda, u uchga bo‘linadi: jismoniy,aqliy va axloqiy.Shunga binoan insonning bu kuch-qobiliyatlarining taraqqiysi yuksalishini ta’min etadigan tarbiya ham uch qismga ajraladi: bular badan tarbiyasi, aql tarbiyasi, axloq tarbiyasidir. Badan tarbiyasining maqsadi har tomonlama jismonan chiniqqan, sof fikrli, mard, sabotli, qat’iyatli, Vatanni himoya qila oladigan shaxslarni kamol toptirishdan 13 iborat.Bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida quyidagi asosiy vazifalar hal etiladi.Birinchi vazifa-sog‘liqni mustahkamlash, tana a’zolarini chiniqtirish, jismoniy jihatdan to‘g‘ri rivojlanish hamda uning ishlash qobiliyatining oshishiga ta’sir etishdir. Maktab yoshidagi bolalarning qaddi-qomatini to‘g‘ri mutanosib shakllantirish, suyak bo‘ginlarni va muskullarni uyg‘unlashgan tarzda rivojlantirish, yurak-tomir hamda nafas olish a’zolarining asab tolalari majmuasini mustahkamlashtirish muhim. Tana-a’zolarining mo‘tadil faoliyati uchun harakat juda zaruriydir.Buyuk hakim Abu Ali ibn Sino “TIbbiy doston” asarida riyozat-badan tarbiyasi haqida to‘xtalib, uning bir necha xillari bo‘lishi, bu jismoniy mashqlar bilan o‘rtacha shug‘ullanish sog‘liqqa foydali ekanligini bunday ta’riflaydi. Bilsang riyozat turlari necha-necha Sharofatli bo‘lur esa u o‘rtacha To‘g‘ri va mo‘tadil bo‘lib o‘sgay badan, Kir-chir ila chiqindidan qutular man. Olim yana, jismoniy mashqsiz yurish badanda yomon xulqlarning yig‘ilishiga sabab bo‘lishini alohida uqtirib bunday deb yozadi: Riyozatsiz yotishdan ko‘p topma rohat, Bu rohatdan topolmassan hech manfaat. Jim yotsang iflos xult-la to‘lar badan, Fizocha hech hozirlanmas biror maskan. Jismoniy mashqlarning sihat-salomatlikka foydasi cheksiz ekanligini D.Adisson bunday tasvirlaydi: “Mutolaa aql uchun qancha zarur bo‘lsa, jismoniy mashqlar ham badan uchun shuncha zarur” Suqrot hakim esa bunday deydi: “Gimnastika yordami ila men badanimning muvozanatini to‘g‘rilab olaman”. Olim Ivan Pavlov ta’kidlanganidek bosh miya po‘stlog‘ini “kuchaytirish va mustahkamlash” yo‘li bilan asab jarayonlarining faolligini yanada oshirish mumkin. Shuni ham aytish kerakki, bolalarning sog‘lig‘ini faqat jismoniy tarbiya darslari hamda maktab rejimi sharoitida o‘tkaziladigan maxsus tadbirlar hisobigagina 14 mustahkamlash qiyin.Chunki bu jarayon ota-ona, tarbiyachi, butun pedagoglar jamoasining ishi bo‘lib, sog‘lomlashtirish bilan bolalarni muntazam ravishda, butun yil davomida shug‘ullantirish kerak. Ikkinchi vazifa-bolalarda yangi harakat turlariga qiziqish, ko‘nikma va malakalar hosil qilish,ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish zarur. O‘qitish jarayonida bolalar harakat, ko‘nikma va malakalar hosil qilish,ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish zarur. O‘qitish jarayonida o‘quvchilar harakat, ko‘nikma va malakalarni egallaydilar.Bu malaka va ko‘nikmalar jismoniy tarbiya bo‘yicha tuzilgan o‘quv dasturida nazarda tutilgan bo‘lib, ulardan ba’zilari, masalan tez yurish, yugurish sakrashlar amaliy mashqlardir.Shu bilan birga, bu mashqlar gimnastika anjom- asboblarida mashq qilish, akrobatika, badiiy gimnastika harakatlarini koordinatsiya qilishga, shuningdek, yangi harakatlarni osonroq va qisqa vaqt ichida o‘rganib olishga ko‘maklashadi, ko‘nikma va malakalar hosil qiladi. Uchinchi vazifa-bolalarning yoshiga, jinsiga muvofiq keladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishdir. To‘rtinchi vazifa-o‘quvchilarda o‘z sog‘ligiga ongli munosabatni tarbiyalash bo‘lib, bu ularning ozoda-sarishtalik tartibida, gigiyena qoidalariga rioya qilishlarida, ertalabki gimnastika bilan shug‘ullanishlarida hamda sport mashg‘ulotlarida muntazam qatnashishlarida namoyon bo‘ladi.Badan tarbiyaning sihat-salomatlikka foydasini bola qanchalik yaxshi bilib olsa, qiziqish shunchalik ortadi. Mo‘tadil ravishda, o‘z vaqtida badan tarbiya bilan shug‘ullanuvchi odam kasalliklarning davosiga muhtoj bo‘lmasligini chuqur anglab olishi kerak. Olim va shifokorlarning kuzatishlaricha, badan tarbiya tug‘ma issiqlikni oshiradi, tanaga yengillik beradi. Chunki, bular yengilgina issiqlik paydo qiladi, a’zolarda to‘planuvchi chiqindilarni yo‘qotadi. 15 Badan tarbiya mashqlari tartibli va yo‘li bilan bo‘lsa, fikrni uyg‘unlashtiradi, qon yurishiga yordam beradi, hazmni yaxshilaydi, asabni quvvatlantiradi, tan haroratini orttiradi, zehnni ochadi. Hozirgi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi tizimida bolalar faol dam olishining eng maqbul va samarali shakli sifatida namoyon bo‘lgan sport bayramlari mustahkam o‘rin egallaydi. Sport bayramlari bolalarning har tomonlama rivojlanishi va tarbiyasi uchun katta ahamiyatga ega. Bayram vaqtida bolalar turli xil harakat faoliyatida-mashqlar, harakatli o‘yinlar va sport o‘yinlari, estafeta, raqslar attraksionda qiziqib ishtirok etadilar. Katta emotsional ko‘tarinki ruh bilan harakat qilib musobaqa sharoitida eng yaxshi natijalarga erishishga intilib, bolalar jismonan takomillashadilar. Tengdoshlari jamoasida mustaqillik va tashabbuskorlikni namoyon bo‘lishi bolalar bilan ilgari o‘zlashtirilgan harakat ko‘nikma va malakalarning faol qo‘llanishiga, epchillik, tezlik, chidamlilik va boshqa foydali sifatlar hamda qobilyatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Bayramlarga qatnashish va ularga tayyorlanish davomida bolalar katta emotsional va estetik qoniqish hosil qiladilar, umumiy quvonchli kechinmalar bolalar va kattalarni birlashtiradi, ularning xotirasida saqlanib qoladi. O‘rtoqlar bilan birgalikdagi faoliyat o‘yinlar, bayram va boshqa musobaqa turlari o‘tadigan joylarning chiroyli jihozlanishi, ajoyib kiyimlar, rang-barang emblemalar, musiqani yangrashi, bayramni tantanali ochilishi va yopilishi bolalarda go‘zallik hissi, yaxshi did, tasavvurini rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bularning barchasi bolalar ijodini rag‘batlantiradi. Sport bayramlari bola shaxsiyatining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar o‘rtoqlari yutug‘i va mag‘lubiyatlarini birgalikda boshdan kechirishga, ular yutuqlariga xursand bo‘la olishlariga, o‘zaro yaxshi, do‘stona munosabatlarini qo‘llab-quvvatlashga, o‘zidan kichiklarga g‘amxo‘r bo‘lishiga o‘rganadi. Ularda nafaqat individual, balki jamoa yutuqlariga erishishga intilish tarbiyalanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlardagi sport bayramlari dasturidagi ko‘rsatmalarga 16 muvofiq ravishda tashkil qilinadi. Ularning yil mobaynidagi soni (o‘rta guruhda bir yilda ikki marta, katta va tayyorlov guruhlarda uch marta), o‘tkazish davrlari davomiyligi (60 minut, 1 soat, 30 minut), bolalarning yoshi, bayram o‘tkazish sharti, vazifalari va mazmuniga muvofiq farqlanadi. Yil boshida sport bayramlari o‘tkazilishini aniq belgilash maqsadga muvofiqdir. Bu esa sport bayramlarini, “Navro‘z”, “Mustaqillik” va boshqa umumxalq tantanalari kunlari bilan qo‘shib olib borish imkonini beradi. Bayram dasturini tuzishda turli yil fasllari o‘rtasidagi bog‘lanishni e’tiborga olish zarur. Sport bayramlarini yozgi sog‘lomlashtirish davrida tashkil qilish qulay. Bunday bayramda barcha bolalarning faol harakati bayramni nishonlashning ta’lim va tarbiyaviy ahamiyatining muhim omilidir. Ochiq havoda tashkil qilingan sport bayramlari bolalarni sog‘lomlashtirish va chiniqtirish uchun juda katta foyda keltiradi. Bayram vaqtida bolalarning kiygan kiyimlari yuqori harakatlanish faoliyatiga mos bo‘lishi kerak. Sport bayramlarini xonada o‘tkazish uchun qoidalarga rioya qilish, bolalarning ochiq havoda bo‘lish vaqtini bayramlar hisobiga qisqartirishga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Umumxalq bayramlarini va boshqa bayramlarni o‘tkazishda yaqinda joylashgan sport inshootlari, maydon, manej, sport zallari, basseyn va boshqalardan keng foydalanish tavsiya etiladi. Bu esa bolalar qalbida bir umr muhrlanib qoladi. Bayramlarni tashkil qilishga bo‘lgan muhim talablardan yana biri ularni turli yil fasllarida o‘tkazishdir. Shunga ko‘ra, ular turli xil tabiiy shart-sharoitlarda o‘tkazilishi mumkin. Bayramning o‘tkazilish joyi ko‘p holda uning mavzusi, tuzilishi, tayyorlov ishlari va jihozlanishning o‘ziga xosligiga bog‘liqdir. Bayram dasturini tuzishda, mavzusini aniqlashda, mazmuni va jihozlanishni tanlashda iqlim-geografik, iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlarning o‘ziga xosligi, O‘zbekiston Respublikasi, viloyat, tuman, milliy an’analari xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiq. Sport bayramini muvaffaqiyatli o‘tkazishni ta’minlash uchun unga o‘z vaqtida tayyorgarlik olib 17 borilishi kerak. Bayramlar soni, ularni o‘tkazish muddatlari maktabgacha ta’lim tashkiloti ish rejasida belgilanadi. 18 II BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA SOG‘LOMLASHTIRISH TADBIRLARINI TASHKIL QILISH METODIKASI. 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning jismoniy rivojlanishiga qo‘yiladigan talablar Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablarining maqsadi-mamlakatda o‘tkazilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni, xorijiy mamlakatlar ilg‘or tajribasi hamda ilm-fan yutuqlari va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini inobatga olgan holda maktabgacha ta’lim tizimida ma’naviy barkamol va intellektual jihatdan rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Davlat talablarining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: -maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi, ta’lim-tarbiyasi mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash; -milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida bolalarga ta’lim-tarbiya berish, rivojlantirishning samarali shakllari va usullarini joriy etish; -ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish; -kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash. Davlat talablarining asosiy prinsiplari Davlat talablari quyidagi asosiy prinsiplarg1a06asoslanadi: -bolaning noyobligi; -“Men” konsepsiyasi va shaxsiy ta’limini yaratishda bolaning faol roli; -bolaning huquqlarini himoya qilish va ta’minlashning muhimligi; -bola ta’limi va rivojlanishida kattalarning asosiy roli; -bolalar rivojlanishida individual farqlanishlar mavjudligi sababli har bir bolaga moslashuvchan bo‘lib, individual variativlik asosida yondashish. Davlat talablarining tarkibi 19 Davlat talablari rivojlanish sohalari integratsiyasini nazarda tutadi va bola rivojlanishiga ko‘maklashadi. Davlat talablari tug‘ilgandan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning beshta asosiy rivojlanish sohalariga bo‘lingan. Har bir rivojlanish sohasi o‘z o‘rnida kichik sohalarga bo‘lingan bo‘lib, ular har bir yosh guruhiga mos bir nechta talablardan (kutilayotgan rivojlanish ko‘rsatkichlaridan) iborat. Davlat talablari bolaning quyidagi rivojlanish sohalari bo‘yicha belgilanadi: jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi; -ijtimoiy-hissiy rivojlanish; -nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; -bilish jarayonining rivojlanishi; -ijodiy rivojlanish. “Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi: -yirik motorika; -mayda motorika; -sensomotorika; -sog‘lom turmush tarzi va xavfsizlik. “Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi: -“Men” konsepsiyasi; -hissiyotlar va ularni boshqarish; -ijtimoiylashuv, kattalar va tengdoshlar bilan muloqot. “Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi: -nutq va til; -o‘qish malakasi; -qo‘l barmoqlari mayda motorikasi. 20 “Bilish jarayonining rivojlanishi” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi: -intellektual-anglash malakalari; -elementar matematik malakalar; -tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat. “Ijodiy rivojlanish” sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi: -dunyoni badiiy tasavvur etish; -badiiy-ijodiy qobiliyatlar. Davlat talablari asosidagi yosh davrlari quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: go‘daklik (tug‘ilgandan 1 yoshgacha); erta yoshdagi bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha); kichik maktabgacha yosh (3 yoshdan 4 yoshgacha); o‘rta maktabgacha yosh (4 dan 5 yoshgacha); katta maktabgacha yosh (5 yoshdan 6 yoshgacha); maktabga tayyorlov yoshi (6 yoshdan 7 yoshgacha). Ilk yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan talablar mazkur Davlat talablariga 1- ilovada belgilangan. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan talablar mazkur davlat talablariga 2-ilovada belgilangan. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya ustidan amalga oshiriladigan shifokor nazorati tibbiy xizmati yagona sistemasining ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Shifokor nazorati-bu jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi turli yoshdagi kishilarning sog‘ligi kishilarning sog‘ligi jismoniy rivojlanishni o‘rganadigan tibbiy bilimlarning maxsus soxasidir.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi jarayonida shifokor nazoratining asosiy vazifasi ularning sog‘ligini mustahkamlash, jismoniy va nrv- psixik rivojlanishini takomillashtirishga ko‘maklashishdan iborat. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tibbiy nazorat quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 21 1) Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida bolalarning sog‘ligi jismoniy rivojlanishi va funksional imkoniyatlarini shifokor tomonidan tekshirilishi va baholanishini; 2) Jismoniy tarbiyaning turli xil shakllarini o‘tkazish tibbiy pedagogic kuzatish, jismoniy mashqlarning mazmuni, o‘tkazish metodikasini bola yoshi va funksional imkoniyatlarini shifokor tomonidan tekshirilishi va baholanishini; 3) Jismoniy mashqlar, ertalabki gimnastika, harakatli o‘yinlar, sport mashqlari, chiniqtiruvchi tadbirlar o‘tkaziladigan joylari, jismoniy tarbiya jihozlari inventarlari, shuningdek, shug‘ullanuvchilarning kostyum va oyoq kiyimlarining gigiyenik holati ustidan sanitariya nazorati o‘rnatishni; 4) Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlari, ota-onalar va bolalar o‘rtasida sanitariya va maorif ishlari uyushtirishni o‘z ichiga oladi; Jismoniy rivojlanishni baholash ana shu asosiy ko‘rsatkichlar dinamikasiga asoslanadi. Amalda bolaning jismoniy rivojlanishi tekshirish chog‘ida baholanadi. Bu baho jismoniy rivojlanish xarakteristikasini mahalliy standartlar orqali gavdaning o‘lchoviga nisbatan o‘z ichiga oladi. Bolaning nerv-psixik rivojlanishining umumiy darajasi ayrim psixik funksiyalarning rivojlanishi darajasi bilan xarakterlanadi. Bu esa markaziy nerv tizimining yetilish darajasini aks ettiradi. Bola hayotining birinchi yilida rivojlanishning barcha belgilarini shifokor aniqlaydi. Hayotining ikkinchi, uchinchi va keyingi yosh davrlarida nerv-psixik rivojlanishining darajasini baholashda shifokor bilan birgalikda maktabgacha tarbiya tashkilotining tarbiyachisi, tibbiyot hamshirasi va ota- onalar ham ishtirok etadilar. Ular kun davomida bolani kuzatishlari, uning oiladagi, tengdoshlari jamoadagi xulq-atvori haqida xabar beradilar. 22 2.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiya berish usullari va vositalari. Jismoniy tarbiyani tshkil etish shakllari-bu bolalarning rang-barang faoliyatini ta’lim- tarbiyaviy majmuasi bo‘lib, uning asosini harakat faoliyatiga tashkil etadi. Bolalar harakat faoliyatini tashkil etishini shakllari quyidagilardan iborat: 1. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlar; 2. Kun tartibidagi jismoniy sog‘lomlashtirish ishlari: ertalabki gimnastika, harakatli o‘yinlar va sayr paytidagi jismoniy mashqlar, jismoniy daqiqalar, kunduzgi uyqudan so‘nggi jismoniy mashqlar, chiniqtirish tadbirlari; 3. Faol dam olish:bolalar turizmi, jismoniy dam olishlari, jismoniy tarbiya bayramlari, salomatlik kunlari, ta’tillar; 4. Bolalarning mustaqil harakat faoliyati; 5. Uyga vazifa. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishning metodik usullari. Har bir alohida metod vazifasi va uni hal etishga bir xil yondashish jihatdan birlashadigan xilma-xil usullarning butun bir kompleksidan iboratdir. Usul–metodning bir qismi, uni to‘ldiruvchi va aniqlashtiruvchi detal hisoblanadi. Tarbiyachi xilma-xil usullarni qo‘yilgan vazifalarga muvofiq umumiy, ijodiy qo‘llanishining ta’lim jarayonini boyitadi, uni individullashtiradi, bir xillikka barham beradi. Bolalarni harakat faoliyatiga o‘rgatish jarayonida metodik usullar har biri aloxida holatda harakat materialining vazifalari va mazmuni, uni bolalar tomonidan o‘zlashtirish darajasi, ularning umumiy rivojlanishi, jismoniy holati, har bir bolaning yosh va tipologik xususiyatlariga ko‘ra tanlanadi. Shu ma’noda ta’lim usullari bir tomondan bolalar vazifalarni idrok qilayotganda barcha analizatorlarga har tomonlama ta’sir etishni, ikkinchi tomondan bolalarning harakat vazifalarni ongli va mustaqil bajarishini ta’minlovchi turli birikmalarda kombinatsiyalanadi. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishda usullarning birlashuvi ularning o‘zaro harakati bilan belgilanadi. 23 Tarbiyachi tomonidan ko‘proq ko‘rgazmali metodga oid usullar qo‘llanilsa, masalan, harakat namunasini ta’limning barcha bosqichlarida hamda turli yosh guruhlarida ko‘rsatish mashqlarni bola tomonidan mexanik tarzda, tushunmasdan bajarishga olib kelishi mumkin. Bunday holda ko‘proq bolaning idrok qilish organlariga ta’sir etish uning idrokini boyitadi, ayni paytda zarur aqliy jarayonini susaytiradi, muayyan mashqning barcha elementlarini mantiqiy izchillikda ongli tarzda eslab qolishga yordam bermaydi, ba’zan bolani keyinchalik mashqni ixtiyoriy bajarish imkoniyatidan mahrum qiladi. Biroq bunda bolaning yosh imkoniyatlarini (ayniqsa, kichik va o‘rta yoshdagilar) hisobga olmagan holda ko‘proq va faqat og‘zaki usuldan foydalanish ham uni harakatlarni obrazli idrok etishdan, sezgilarining ishonchliligidan, aniq obrazli tafakkur jarayonidan mahrum etadi. Shuning uchun tarbiyachi bolalarni to‘g‘ri harakatlarga o‘rgatishda ta’limning yuqori darajasiga erishishiga intilib ta’limning turli usullari: ko‘rgazmali, og‘zaki va amaliy usullaridan o‘zaro aloqadorlikda foydalanadi. Shuning uchun, u bolalarning har tomonlama rivojlanishiga, mashqlarning ular tomonidan ongli o‘zlashtirilishiga, muayyan sharoitlarda ularni mustaqil va ijodiy qo‘llashga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodga oid usullar. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishda ko‘rgazmalilikning turli usullaridan foydalaniladi, yaqqol ko‘rish usullari harakat yoki ayrim harakat elementlarining tarbiyachi tomonidan to‘g‘ri va aniq namoyish etilishidan: tevarak-atrofdagi hayot ko‘rinishlariga taqlid qilishdan; masofani bosib o‘tishda mo‘ljal olishdan foydalanish; ko‘rgazmali qo‘llanmalar – kinofilmlar, teleeshittirishlar, fotolavhalar, suratlar va hokazolardan foydalanishdan iboratdir. Taktil- muskul ko‘rgazmaliligi bolalarning harakat faoliyatiga jismoniy tarbiya qo‘llanmalarini kiritish bilan ta’minlanadi. Masalan, ketma-ket qo‘yilgan yoy shaklidagi darvozachalar tizzani baland ko‘tarib, yugurish ko‘nikmasini hosil qilish maqsadida qo‘llaniladi. Yugurish paytida oyoqni bu to‘siqlar osha ko‘tarib o‘tish bolaning tizzani baland ko‘tarish ko‘nikmasini egallashga yordam bcradi. Bundan 24 tashqari predmetlar bolalarga yo‘l qo‘ygan xatosini his qilish va tushunish (mazkur holatda agar oyoqning uchi darvozachalarga tegib ketganda) imkonini beradi. Bola ongida tarbiyachining “darvozachaga tcgib kctmaslik” haqidagi topshirig‘ining saqlanib qolishi xato qilayotgan paytida teri muskul sczgisi bilan bog‘lanadi va bola o‘z harakatining noto‘g‘riligini o‘zi aniqlay oladi. Taktil-muskul ko‘rgazmaliligi bola gavdasining alohida qismlarini boshqaruvchi tarbiyachining bevosita yordamida ham ifodalanadi (masalan, qad- qomatni to‘g‘ri muskul tonusi sezgisini uyg‘otadigan qo‘l tekkizish orqali rostlash). Biroq tarbiyachining bunday yordami qisqa muddatli bo‘lishi lozim. Aks holda muayyan dinamik (streotipni hosil qilishga xizmat qiluvchi doimiy qo‘zg‘atuvchilar tizimidagi signal) ahamiyatiga ega bo‘lib qolishi mumkin. Keyinchalik ko‘nikma og‘zaki ko‘rsatmalar yordamida mustahkamlanadi. Shunday qilib, ko‘rgazmalilik usullari bolaning harakatlarini to‘g‘ri idrok qilishi va tasavvur etishi, hissiy ongini kengayishiga, harakatlarni bajarishda o‘z o‘zini nazorat qilishning vujudga kelishiga, harakatlar sur’ati va ritmini eshitish orqali boshqarishga, sensor qobiliyatining rivojlanishiga xizmat qiladi. Og‘zaki metodga oid usullar. Harakatlarga o‘rgatishdagi og‘zaki usullar quyidagilarda ifodalanadi: bolalarga ulardagi mavjud hayotiy tajriba va tasavvurga tayangan holda yangi harakatlarni aniq, qisqa bir vaqtda bayon etish va tushuntirishda; harakatlarni aniq ko‘rsatish yoki uning ayrim elementlarni aniqlashda; tarbiyachi tomonidan ko‘rsatilgan harakatlarni qayta bajarishda yoki mashqlarni bolalar mustaqil bajarishlarida zarur bo‘ladigan ko‘rsatmalarda; yangi jismoniy mashqlar va harakatli o‘yinlarni joriy qilish yoki harakatlarni o‘rgatishda ularni tushuntirish, harakatli o‘yin syujeti va hokazolarni aniqlashtirish talab etilganda oldindan o‘tkaziladigan suhbatda; tarbiyachi jismoniy mashqlarni bajarilishidan oldin harakatlarni bajarish izchilligini anglash; darajasini aniqlash yoki syujetli harakatli 25 o‘yinlar obrazlari haqidagi tasavvurning bor yo‘qligini tekshirish, qoidalarni, o‘yin harakatlari va boshqalarni aniqlashtirish maqsadida bolalarga beriladigan savollarida. Bundan tashqari ko‘rsatib o‘tilgan usullar turli komandalar, farmoyish va signallarni aniq, emotsional va ta’sirchan tarzda berishda ham ifodalanadi. Masalan, tarbiyachi shunday deydi: “Sakrab oyoqlarni yelka kengligida ochib turing!” yoki “To‘xtang! Bir, ikki, uch – yuguringlar!” va hokazo. Bu komandalar bolalarning javob harakat reaksiyasining tezligi va aniqligini vujudga keltiradigan turli intonatsiya va dinamikani talab qiladi. Bular qatoriga baland ovozda dona-dona qilib sanash va o‘yin boshlanmalarini ifodali talaffuz etishni ham kiritish mumkin. Xalq og‘zaki ijodi bunday narsalarga juda boydir. Qofiyali matnlarning musiqiyligi va ritmliligi bolalarda emotsional ruh uyg‘otadi, natijada bu qofiyalar ular tomonidan oson o‘zlashtiriladi va keyinchalik mustaqil o‘yinlarda foydalaniladi. Obrazli syujetli hikoya og‘zaki usullarga mansub. U harakatlardagi ifodalilikni rivojlantirish va o‘yin obraziga yaxshiroq kirish maqsadida qo‘llaniladi. Syujetli hikoya amalda ertakni qisqa hikoya (1,5–2 minut) qilishga o‘xshashdir. U bolalarda o‘yin holati va harakatlarning barchasini xuddi ko‘rib turgandek qayta tasavvur qilishga imkon beradi, emotsional holatni tiklaydi. Tarbiyachi o‘yinni odatdagicha bir xilda tushuntirish, rollarni taqsimlash va harakat o‘rnini ko‘rsatish (syujetsiz o‘yinda bo‘lganidek) o‘rniga o‘yin syujeti va qoidalarini qisqa obrazli hikoyada ochib beradi. Masalan, “Echki, echkichalar va bo‘ri” ertagini shunday boshlaydi: “Bor ekanda yo‘q ekan, chiroyli qayrilma shoxli va beozor kulrang oq ona echki bor ekan. Uning kichik bolalari bor ekan...” va hokazo. Bu usul bolalarda his- hayajon uyg‘otadi, xayolga chorlaydi. Tasavvurni oydinlashtiradi. Butun vaziyatni ijodiy tarzda bajarishga undaydi, harakatlarning obrazliligini ta’minlaydi. Syujetli hikoyadan bayon etish xarakterini o‘zgartirgan holda turli yosh guruhlarida foydalanish mumkin. Harakatli o‘yinlarda o‘yin mazmunini shakllanishiga yordam beruvchi matnlar, sherlardan foydalanish mumkin. Ular orqali bolalar tegishli harakatlarni bajaradilar. 26 Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasining vositalari Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi vazifalarini hal etishda gigiyenik omillar, tabiatning tabiiy kuchlari va jismoniy mashqlar va boshqalardan foydalaniladi. Har xil faoliyat turlariga kiruvchi (qo‘l mehnati, musiqa asboblarini chalish, loy yoki plastilindan narsa yasash, qurish-yasash, rasm chizish, kiyinish, yuvinish va boshqalar) xilma-xil harakatlar bolaning jismoniy rivojlanishiga ta’sir etadi. To‘laqonli jismoniy tarbiyaga barcha vositalar, umumiy qo‘llanilganda erishiladi, chunki ularning har biri kishi organizmiga turlicha ta’sir qiladi. Gigiyenik omillar (mashg‘ulotlar rejimi, dam olish, ovqatlanish, uyqu, kiyim-bosh, poyabzal, jismoniy tarbiya jihozlari, xonalari, maydonchalari va boshqalar) jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishning majburiy sharti hisoblanadi. Ular jismoniy mashqlarning shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri samaradorligini oshiradi. Masalan, jismoniy mashg‘ulotlar suyak va muskul tizimining rivojlanishiga yaxshi yordam beradi (to‘laqonli va o‘z vaqtida ovqatlanilganda). Xonalar, jismoniy tarbiya jihozlari, atribut, o‘yinchoqlar, bolalar kiyimlari va poyabzalining tozaligi kasalliklarning oldini oladi. Gigiyena talablarini bajarish bolalarda ijobiy emotsiya uyg‘otadi va jismoniy mashqlarni o‘zlashtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Gigiyenik omillar ikki turga bo‘linadi. 1. Umumiy madaniy gigiyenik omillar. 2. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillar. Umumiy madaniy gigiyenaning omillariga hamma bolalar uchun umumiy bo‘lgan talablar: xona kengligi, yoritilishi, shkaflarning, stol, stul, yuvinish xonasi, yotoqxonada kravatlarning bolalar yoshiga, bo‘yiga mosligi umumiy madaniy gigiyenaga kiradi. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillarga esa bola shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan gigiyena, yani bolaning tozaligi, kiyimlarining o‘ziga mosligi, tirnoqlarining olinganligi, dastro‘molchalarining borligi, o‘z shkafi, o‘z sochiqlari, o‘z kravati, o‘z o‘rni bo‘lishi kabilar kiradi. Gigiyena omillari mustaqil ahamiyatga ham 27 ega: ular barcha organ va tizimlarning normal ishlashiga yordam beradi. Masalan, muntazam va sifatli ovqatlanish ovqat hazm qilish organining faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi va boshqa organlarga zaruriy oziq moddalarning o‘z vaqtida yetib borishini ta’minlaydi, bolaning normal rivojlanish va o‘sishiga yordam beradi. To‘laqonli uyqu asab tizimiga dam beradi va uning qobiliyatini oshiradi. To‘g‘ri yoritish ko‘z kasalliklari (shabko‘rlik va boshqalar)ning sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi, bolalarning maydonchada harakat qilishi uchun qulay sharoit yaratadi. Kundalik rejimiga qat’iy rioya qilish uyushqoqlikka, intizomlilikka o‘rgatadi. Tabiatning tabiiy kuchlari (Quyosh, havo, suv)jismoniy mashqlarning organizmga ta’sirini kuchaytiradi va kishi ish qobiliyatini oshiradi. Quyoshli, ochiq havoda yoki suvda (suzish) bajariladigan mashqlar jarayonida ijobiy emotsiyalar paydo bo‘ladi, ayrim organlar va organizm tizimlarining funksional imkoniyatlari oshadi (ko‘proq kislorod yutiladi, modda almashinuvi kuchayadi va hokazo). Quyosh, havo, suv organizmni chiniqtirish, uning yuqori va past haroratga moslashuv qobiliyatini oshirish uchun foydalaniladi. Bular natijasida issiqlikni idora qiluvchi apparat harakatga keladi, ya’ni kishi organizmi meteorologik omillarning xilma- xil o‘zgarishlariga o‘z vaqtida javob bera oladigan darajaga keladi. Bunda tabiatning tabiiy kuchlarini jismoniy mashqlar bilan birga qo‘shib olib borish chiniqish samaradorligini oshiradi. Tabiatning tabiiy kuchlaridan mustaqil vosita sifatida ham foydalanish mumkin. Suv terini kirdan tozalash, kishi tanasiga mexanik ta’sir etish uchun qo‘llaniladi. O‘rmon, bog‘lar, xiyobonlardagi shifobaxsh moddalar (fitonsidlar)ga boy havo mikroblarni yo‘qotishga yordam beradi, qonni kislorodga to‘yintiradi, kishi organizmiga yaxshi ta’sir qiladi. Quyosh nuri teri ostida D vitaminining saqlanishiga xizmat qiladi, turli mikroblarni o‘ldiradi va kishini turli kasalliklardan (raxit va boshqalardan) saqlaydi. Organizmga har tomonlama ta’sir ko‘rsatish uchun tabiatning barcha tabiiy kuchlarini qo‘llash, ularni oqilona tarzda birga qo‘shib olib borish zarur. 28 2 .3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiya ishlarini tashkil etish metodikasi. Jismoniy tarbiya xonasini jihozlash. Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya xonasini jihozlash quydagi talablar assosida tashkil etiladi. 1. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisisning ish vaqti jadvali 2. Jismoniy tarbiya xonasida texnik (vositalar) Musiqa anjomlari Bu musiqa anjomlari maktabgacha ta’lim muassasalarning jismoniy tarbiya honasida bo‘lishi lozimligi bolalarni ritm asosida harakat qilishga o‘rgatishda qo‘llaniladi 29 Umurtqani rivojlantiruvchi mashqlarda foydalaniladigan jihozlar Gimnastika tayoqchalari Gimnastika bayroqchalari Gimnastika tayoqchalari Kubiklar Kichik koptok Katta koptoklar 30 Gimnastika matlari Sakramochoq Qumli xaltachalar 50, 100,150,200 gr og‘irlikdagi Nishonga olish uchun Keglilar SHet devorchasi savatcha Sakrab o‘tish uchun to‘siqlar 10-15-20-25 30 sm balandlikdagi 10-15-20-25 sm balandlikdagi gimnastika skameykasi Turli-xil diametrdagi obruchlar 31 Jismoniy tarbiya honasidagi jixozlar pedagogik etetik, talablarga javob berishi lozimdir O‘yinlar uchun jihozlar. futbol basketbol voleybol Xokkey Nishonga ol Rolli o‘yinlar o‘yinlari uchun uchun niqoblar «Kim ko‘p yig‘adi» «Rangidan ajrat» «Quyoshga yetib ol» Maktabgacha ta’lim muassasalarida bo‘lishi lozim bo‘lgan koptoklarning turlari 32 Emaklab yurish va tirmashib chiqish mashqlari. Emaklab yurish gimnastikai o‘rindig‘i bo‘ylab qorinda va daraxti mavludi iso bilan yetib qo‘llarga tayanib va oeqlarni itarib xona bo‘ylab emaklab yurish, gimnastikai o‘rindig‘i ustidan qator qilib qo‘yilgan to‘siklar ichidan emaklash. Gimnastikai devorining bir zinapoyasidan ikkinchi zinapoyasiga diagonal bo‘yicha o‘tish. Narvonga chiqib tushish, tezlikni o‘zgartirish, tirmashib chiqishning bir xil va ko‘p nomli usullaridan foydalanib tezlikni o‘zgartirish, harakatlar koordinatsiyasini saklash, arqon narvonchadan, arqon bo‘ylab o‘rmalab chiqish, arqonga oyoq tovonlari bilan tirmashib olib chiqish (arqon uchini tarbiyachi ushlab turadi); arqonni tovonlar bilan o‘rab olish, oyoqlarni to‘g‘irlash,shu vaqtda qo‘llarni bukish, arqonni ko‘llar bilan to u to‘g‘irlanguncha ushlab olish, arqonga imkoni borchi yuqoriroq tirmashib chiqish Muvozanatni saqlash mashqlari. Gimnastika o‘rindig‘i bo‘ylab oyoqlarni yoni bilan ko‘yib yonlab, qum solingan qopchani orqalab, bir oyoq bilan o‘tirib ikkinchisini esa o‘rindiqning yonidan oldinga o‘tkazib; to‘g‘ri oyoqni ko‘tarib va uning tagida qarsak chalib o‘tish. Gimnastika o‘rindig‘i bo‘ylab yurish, o‘rtaga kelganda to‘xtash va tayoqchaning ustidan xatlab o‘tish. Gimnastika o‘rindig‘i bo‘ylab to‘g‘ri va yon tomon bilan o‘tish. Oyoklar uchida turish, berilgan signal bo‘yicha ko‘zlarni yumib bir oyoq uchida turish, kub, gimnastika o‘rindig‘i ustida turib xuddi o‘shanday qilish, qo‘llarni yuqoriga ko‘targan holda qimirlatib, orqaga aylanish. Katta to‘ldirma to‘p ustida muvozanatni saklab turish, ko‘zlarni yumib aylanish, to‘xtash, berilgan holatni egallash. Umumrivojlantiruvchi mashqlar. Qo‘llar va yelka kamari uchun mashqlar. Qo‘llarni yuqoriga oldinga, yon tomonlarga ko‘tarish, tovonlarni juftlab oyoq uchlarini ochib, tik tutgan holatda oyoq uchida ko‘tarilish, bir oyoqni uchini orqada qoldirib, devorga suyanish. Ko‘llarni ko‘krak oldida tutgan yoki yelkalarga ko‘ygan holatdan ularni yuqoriga yon 33 tomonlarga cho‘zish. Yelkalarni ko‘tarish va pastga tushirish. Tirsakda bukilgan qo‘llarni oldinga va yon tomonlarga shaxdam yozib (barmoqlar musht qilib siqilgan), tirsaklarni orqaga bukish (2-3 marta) va qo‘llarni ko‘krak oldidagi holatdan yon tomonlarga cho‘zish. Qo‘llar tirsakdan bukilgan holda aylana holatdan yon tomonlarga cho‘zish. Qo‘llar tirsakda bukilgan holda aylana harakatlar qilish. Bir qo‘lda barmoqlari bilan xalqani vertikal o‘q atrofida aylantirish, bilaklar va ko‘l panjalari oldinda va yonda. Panjalarni aylantirish, barmoqlarni yoyish va birlashtirish, barmoqlarning uchlarini navbatma-navbat bosh barmoq bilan bukish. Bolalarni suzishga o‘rgatish. MAQSAD: Bolalar sog‘ligini mustahkamlash, organizimning shakl va funksiyalarini uyg‘un rivojlantirish, ish qobiliyatini oshirish, har xil tashqi ta’sirlarga chidamliligini kuchaytirish, uzoq umr ko‘rishni ta’minlash. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni suzishga o‘rgatish uchun eng avvalo bolada suv bilan chiniqtirish ishlarini olib borish lozim. Suv bilan chiniqtirish ishlari 34 jismoniy tarbiya yo‘riqchisi, tarbiyachi hamda hamshira nazoratida olib borilishi kerak. Suv bilan chiniqtirish ishlarini olib borishda bola hayoti va sog‘ligini muhofaza qilish qoidalariga rioya etish lozim. Bolani vannada issiq yoki iliq suvda cho‘miltirib, suzishni o‘rgata olmaymiz. Balki bolani bo‘shashtirgan bo‘lamiz. Bolani suzishga sovuq suvda o‘rgatgan ma'qul. Bola uchun kerakli haroratni, suzish bo‘yicha mutaxassislar 21-24 gradusdagi suvda suzishni tavsiya etadilar. Kattalar uchun esa bu harorat juda sovuq tuyuladi. Bu haroratdagi suvga o‘zlari ham tusha olmaydilar. Lekin ochiq suv havzalarida, plyajda bu xaroratdan pastroq suvda suzgan bo‘lardilar. Bolani cho‘miltirayotganda asta-sekin suv haroratini pasaytirib borish kerakligini mutaxassislar tavsiya etadilar. Juda bo‘lmaganda 26-28 gradusgacha. 30 gradusdagi suv juda iliq suv hisoblanadi. Bu haroratdagi suvda tanani bo‘shatishimiz mumkin, xolos. Bola suvdaligida turli qo‘shiqlar, she'rlar va topishmoqlarni aytishi ham mumkin. Mashg‘ulotlar chog‘ida bolani maqtov so‘zlari bilan siylash lozim. Xatto arzimas mustaqil harakati uchun ham maqtash kerak. Bugungi kunda barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarida suv havzalari mavjud bo‘lib, ularda bolalarni sog‘lomlashtirish va chiniqtirish ishlari olib boriladi. ESLATMA: Suv bilan chiniqtirish ishlarini olib borishda bola hayoti va sog‘ligini muhofaza qilish qoidalariga rioya etish lozim. 35 Yurib va yugurib o‘ynaladigan o‘yinlar Yugurib keling oldimga Bolalar maydonchaning bir tomonida terib qo‘yilgan stullarda o‘tiradilar. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi qarama-qarshi tomonda turadi. U: “Yugurib keling oldimga, hammangiz – hammangiz, yugurib keling oldimga!” – deydi. Bolalar jismoniy tarbiya yo‘riqchisiga qarab yugurishadi. Bolalar jismoniy tarbiya yo‘riqchisining yonida to‘plangach, u maydonchaning narigi tomoniga ketadi. U tomondan turib, yana: “Yugurib keling oldimga!” – deb, bolalarni chaqiradi. O‘yin to‘rt-besh marta takrorlanadi. Keyin, jismoniy tarbiya yo‘riqchisi: “O‘yingizga yuguring – deb, murojaat etadi. Bolalar shu zahotiyoq o‘z stullariga qarab yugurishadi. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi: “Yugurib keling oldimga!” – deb chaqiradi. Bolalar yana uning yoniga yugurib borishadi. Yugurganda bir-birlarini turtmasligi, itarishmasligi,halaqit bermasligi kerak. KO‘RSATMALAR. O‘yinga qatnashishni istagan bolalarni komandaga bo‘lish mumkin: bir komanda o‘ynaganda, ikkinchi komanda tomosha qilishi mumkin. Keyin ular o‘rin almashishadi. Dastlab bolalar hohlagan stulni egallashlari mumkin, lekin bir necha bor o‘ynaganlaridan keyin, jismoniy tarbiya yo‘riqchisi bolalarning o‘z stullariga borib o‘tirishlarini aytadi. Kim noto‘g‘ri o‘tirsa, o‘yindan chiqariladi. O‘z joyiga ko‘proq to‘g‘ri o‘tirgan komanda е ngib chiqadi. “Kim sekinroq” O‘yinning maqsadi. Bolalarni barmoq uchida sekin yurishga o‘rgatish. O‘YIN MAZMUNI . Bolalar jismoniy tarbiya yo‘riqchisi bilan birga bir tomonga borishadi. Kutilmagan vaqtda jismoniy tarbiya yo‘riqchisi: “Qani hozir biz kim juda sekin, oyoq uchida yura olishini bilib olamiz”, - deydi. (Qanday yurish kerakligini ko‘rsatib beradi). Bolalar iloji boricha oyoq uchlarida shovqin chiqarmasdan yurishga harakat qiladilar. Ular belgilangan tomonga qarab yuradilar. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi bilintirmasdan chetga chiqib: “Endi hammangiz menga qarab chopinglar”, - deydi. Bolalar jismoniy tarbiya yo‘riqchisiga qarab chopadilar va uni o‘rab oladilar. 36 Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi ularni quchoqlab gaplashadi va bir vaqtda sezdirmasdan sekin yurib boradi. Mashqni to‘g‘ri bajargan bolalarni maqtaydi, qolganlarini huddi shunday bajarishga undaydi. O‘yin uch-to‘rt marta takrorlanadi. METODIK KO‘RSATMALAR. Ba’zi bolalar oyoq uchida yurganda boshini tabiiy ravishda, ikki е lkasi orasiga engashtiradi. Shu holatda sekin yurish mumkin deb o‘ylashadi. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi albatta bunday holatni kuzatib, bolalarning bu xatosini tuzatib borishga harakat qilishi lozim. “Sakrab o‘ynaladigan o‘yinlar” Tekis yo‘l bo‘ylab Bolalar erkin holda to‘planishadi yoki qator bo‘lib safga turib o‘ynagani ketadilar. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi muayyan marom va quyidagi so‘zlarni aytadi: Tep-tekis yo‘l ustidan, Tep-tekis yo‘l ustidan, Tashlaymiz qadam, Bir-ikki, bir-ikki, Mayda toshlar ustidan, Mayda toshlar ustidan; Borayotib biz birga, Tushib ketdik chuqurga! “Tep-tekis yo‘l ustidan” so‘zlari aytilganda bolalar qadam tashlab boradilar. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi: “Mayda toshlar ustidan, mayda toshlar ustidan”, - deyishi bilan ular ikkala oyoqlarida sakrab sal oldinga siljib boradilar. “Tushib ketdik chuqurga” so‘zlarini eshitish bilanoq, cho‘kkalab o‘tirib oladilar. “Chuqurdan chiqib oldik”, - deydi jismoniy tarbiya yo‘riqchisi. Bolalar o‘rinlaridan turadilar. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi she’rni yana takrorlaydi. U shu taqlidda she’rni bir necha bor takrorlaganidan so‘ng quyidagi boshqa so‘zlarni aytdi: Tep-tekis yo‘l ustidan, Tep-tekis yo‘l ustidan, Yuraverib charchadik, Yuraverib charchadik, Yuringlar, uyga ketdik, Yuringlar, uyga ketdik, Mana, uyga ham е tdik, Mana, uyga ham е tdik. She’r tugagandan keyin bolalar uylariga qarab yuguradilar (uy qayerda bo‘lishini – skameykami, tortilgan to‘g‘ri chiziq orasimi yoki boshqa bir joyda bo‘lishi mumkin). KO‘RSATMALAR. Harakatlarni har-xil qilib o‘zgartirish mumkin, lekin ular 37 she’rga muvofiq kelishi zarur (“mayda toshlar ustidan” – degan jumla bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa hatlab yoki bir oyoqdan hatlab o‘tish). Buning uchun u she’rning har bir satrini ko‘p marta yoki oz marta takrorlaydi. Irg‘itish va ilib olish o‘yinlari “Xaltachani kim irg‘ita oladi?” Bolalar zal (maydoncha)ning bir tomonida polga chizilgan to‘g‘ri chiziq yoki tashlab qo‘yilgan arqonchaning narigi tomonida turadilar. O‘yinda qatnashayotgan har bir bola bittadan xaltacha oladi. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisining ishorasi bilan bolalar sal engashgan holda xaltachani irg‘itadilar. Har bir bola o‘z xaltachasini qayerga tushishini diqqat bilan kuzatib turadi. Navbatdagi signal berilishi bilan bolalar xaltachalarini olib kelgani yugurib ketadilar, borib xaltachalarni oladilarda, xaltacha tushgan joyga o‘zlari turib oladilar. Jismoniy tarbiya yo‘riqchisi xaltachani hammada uzoqroqqa irg‘itgan bolani ta’kidlab o‘tadi. Bolalar dastlabki joylariga qaytib keladilar. O‘yinni guruhlarga bo‘lib o‘tkazgan ma’quldir. Bir guruh o‘yinga baho berilib bo‘lgandan keyin, ikkinchi guruh o‘yinga tushadi. O‘yin 6-7 marta takrorlanadi. 38 KO‘RSATMALAR. O‘yinni guruhlarga bo‘lib, musobaqa formasida o‘tkazish mumkin. Xaltachalarni jismoniy tarbiya yo‘riqchisining topshirig‘i bilan o‘ng yoki chap qo‘li bilan ham irg‘itish mumkin. “Keglini urib yiqitish” O‘yinchilar (guruhdagi bolalarning yarmi) chiziq orqasida bir qator (safga) bo‘lib saflanadilar. Shu chiziqdan 3-5 metr narida bolalar soniga teng keglilar tizib qo‘yilgan bo‘ladi. Har bir o‘yinchida ikkitadan o‘rtacha kattalikdagi koptok (to‘p) bo‘ladi. To‘pni poldan dumalatib, keglini yiqitish kerak. Birinchi dumalatilgan to‘p bilan keglini urib yiqita olmagan, ikkinchi marta to‘pni yumalatadi. So‘ngra signal bo‘yicha yugurib borib, keglilarni turg‘azib qo‘yadilar, to‘plarni yig‘ib, dastlabki holatga qaytadilar. O‘yin davom etadi. Har bir o‘yinchi nechta keglini yiqitganini jismoniy tarbiya yo‘riqchisi sanab boradi. KO‘RSATMALAR. Koptokni oyoq bilan tepib dumalatish mumkin emas. Keglini bola qo‘li bilan engashgan holda irg‘itishi mumkin. Har bir bolaning keglini urib yiqitishi uchun 2-3 tadan kegli qo‘yilishi bilan o‘yinni o‘zgartirib murakkablashtirish mumkin. Yugurish o‘yinlari “Samolyotlar” O‘yin sport zali yoki sport maydonida o‘tkaziladi. Qatorning turishi samolyot shakliga o‘xshagan bo‘lishi kerak. Rahbarning: “Uchishga tayyorlaning!” - degan signali bilan bolalar qo‘llarini samolyot paraklariga o‘xshatib harakatlantiradilar. “Uchinglar!” komandasi berilganda esa, bolalar quloch yozib har tomonga yugurib ketadilar. “Samolyotlar, е rga qo‘ninglar!” komandasi bo‘lganda esa, o‘ynovchilar o‘z joylarini topib, qatorga turadilar. Rahbar qaysi qator tezroq saf tortgani va qaysi bola o‘z o‘rnini egallaganini kuzatib turadi. Birinchi bo‘lib, o‘z joyini topgan bola birinchi o‘rinni egallaydi. KO‘RSATMALAR. O‘ynovchilar faqat “Uchinglar!” komandasi berilgandan keyingina parvoz qilishlari mumkin. 39 “Uysiz quyon” Ikki boshqaruvchidan boshqa o‘yinchilar 3-5 kishilik guruhlarga bo‘linadilar. Har qaysi guruh qo‘l ushlashib aylana hosil qiladi. Aylanalar maydonchaning har е r har е rida bir-biridan 3-6, qadam narida bo‘ladi. Har qaysi aylana uy hisoblanib, uning o‘rtasiga birinchi raqamli o‘yinchilar turib, quyon nomini oladilar. Boshqaruvchilardan biri ovchi, ikkinchisi esa uysiz quyon bo‘ladi. Jismoniy earbiya yo‘riqchisining signali bilan uysiz quyon ovchidan qochib ketadi va u o‘zi yashagan uyaga kirib olishi mumkin, ammo u е rdagi quyon tezda qochib chiqishi lozim, ovchi bo‘lsa, undan chiqqan quyonni ta’qib qilishda davom etadi. Ovchi quyonni tutib olsa, u holda ular o‘rin almashadilar. KO‘RSATMALAR . Ovchi quyonga qo‘lini tegizgandan keyin u tutilgan hisoblanadi. Quyon uzoq vaqt uyaga kirmasdan qochib yurishi mumkin emas. Sakrash o‘yinlari “Quyonlar bilan bo‘ri” O‘ynovchilar quyonlarni, ulardan biri bo‘rini aks ettiradi. Maydonchaning bir tomonidan quyonchalar o‘z uychalarini belgilashadi. Qarama-qarshi tomonda bo‘ri – jarlikda yashirinadi. Jismoniy earbiya yo‘riqchisi bunday deydi: O‘tloqda quyonchalar, Dikir-dikir o‘ynashar. Bo‘ri yo‘qmikin deya, Asta qarab qo‘yishar. Tekstga muvofiq harakat qilib quyonlar uychalaridan sakrab-sakrab chiqadilar, maydoncha bo‘ylab yugurib, dam ikki oyoqlab sakraydilar, dam cho‘qqayib o‘tirib o‘t yuladilar. Jismoniy earbiya yo‘riqchisi “bo‘ri” so‘zini aytishi bilan bo‘ri jarlikdan sakrab chiqadi va quyonlarni quvlab ketadi. Bo‘ri ularni tutishga (qo‘lini tegizishga) harakat qiladi. Quyonchalar o‘z uylariga qochib ketadilar. Bu е rda endi bo‘ri ularni tutishi mumkin emas. Tutilgan quyonlarni bo‘ri o‘z iniga – jarlikka olib ketadi. O‘yin qaytadan tiklanadi. Kelishib olinganiga muvofiq bo‘ri 2-3 quyonni tutgandan keyin bo‘ri vazifasiga boshqa o‘yinchi tayinlanadi. O‘yin 3-4 marta takrorlanadi. KO‘RSATMALAR. Har bir quyon o‘z inini egallaydi. Quyonlarning umumiy uychasi ham bo‘lishi mumkin. Dastlab bo‘ri vazifasini jismoniy earbiya yo‘riqchisi 40 ifoda etishi ham mumkin. “Kul rang quyon yuvinyapti” Barcha o‘ynayotganlar davra qurib turadilar. Quyon qilib tayinlangan bola davra o‘rtasida turadi. Bolalar bunday deydilar: Quyonjon yuzini yuvar, Balki mehmonga borar. Avval burnin, Keyin og‘zin, - Chaydi u rosa. Quloqlarin ham yuvib, Artindi toza! Quyon tekstga yarasha harakatlar qiladi. Keyin u bolalardan birortasining oldiga ikki oyoqlab sakrab-sakrab keladi. Quyon kimning oldiga kelib to‘xtagan bo‘lsa, o‘sha bola doiraning o‘rtasiga kelib turadi. O‘yin 5-6 marta takrorlanadi. KO‘RSATMALAR. Doirada bir vaqtning o‘zida bir necha quyon 4-5 bola turishi ham mumkin. Ular o‘yin topshiriqlarini baravar bajaraveradilar. Bu bolalar faolligini oshiradi. Uloqtirish va ilish o‘yinlari “Koptokni teshikdan o‘tkaz “ O‘ynovchilarning kichik bir guruhi (2-8 kishi) bolaning tepada qo‘li bilan tortib turgan to‘rning ikki tomonida (to‘rdan kamida 1-1,5 m masofada) turadi. Keyin bolalar koptokni bir-birlariga ota boshlaydilar. Agar o‘yinda to‘rt va undan ortiq bola qatnashayotgan bo‘lsa, bir bola koptokni to‘rdan oshirib irg‘itadi, koptokni tutib (ilib) olgan bola uni o‘z yonidagi sherigiga tashlaydi, u esa koptokni yana to‘rdan oshirib otadi. KO‘RSATMALAR. O‘ynovchilar koptokni o‘yin sharti bo‘yicha to‘rdan muayyan usul (ikki qo‘llab pastdan yoki boshdan) bilan oshirib tashlaydilar. Komandalar o‘zaro bir-birlari bilan musobaqalashadilar: jismoniy earbiya yo‘riqchisi yoki bolalardan birortasi to‘rning qaysi tomonida koptok ko‘proq е rga tushganligini hisoblab boradi. “To‘qmoqni (ur) yiqit “ O‘ynovchilar chiziqning narigi tomonida turadilar, chiziqdan 2-3 m. narida har 41 bir bola qarshisiga to‘qmoq qo‘yiladi. Bolalarning qo‘llarida koptok bo‘ladi. Bolalar signal bo‘yicha qo‘llaridagi koptokni to‘qmoqqa qarab yumalatib, uni urib yiqitishga harakat qiladilar. Navbatdagi signal berilishi bilan ular borib koptoklarni olib keladilar, yiqitilgan to‘qmoqlarni turg‘azib qo‘yadilar. O‘yin takrorlanadi. Har kim o‘zicha to‘qmoqni necha marta urib yiqitilganligini hisoblab boradi. KO‘RSATMALAR. O‘yin topshirig‘ini har xil qilib berish kerak. Koptokni o‘ng qo‘l bilan, chap qo‘l bilan, ikki qo‘llab yumalatish lozim. Koptokni oyoq bilan yumalatib yuborish ham mumkin. 42 XULOSA. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lmlashtirish ishlarini tashkil etishning mazmuni bolalar salomatligini mustahkamlash, ularni jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlantirishga qaratilgan kompleks faoliyatlardan iborat. Bu jarayon, shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, kasalliklarning oldini olish, va umuman bolalarning hayot sifatini oshirishga yordam beradi. Sog‘lmlashtirish ishlarini samarali tashkil etish uchun pedagoglar, ota-onalar va jamoa tomonidan birgalikda tizimli yondashuv talab etiladi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va sport musobaqalarini o‘tkazish, bolalar rivojlanishini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun sog‘lomlashtirish va jismoniy faollikni oshirish nafaqat ularning jismoniy salomatligini, balki ruhiy va psixologik holatini ham yaxshilaydi. Bu tadbirlar bolalar organizmining kuchli bo‘lishi, immunitet tizimining mustahkamlanishi va umumiy rivojlanishining sifatli bo‘lishini ta'minlaydi. Sog‘lomlashtirish ishlarining mazmuni va mohiyati, pedagogik va psixologik yondashuvni hisobga olgan holda, bolalarga sog‘lom turmush tarzini shakllantirishni, jismoniy tarbiya va sport orqali ularning jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sport musobaqalarini o‘tkazish bolalar orasida sog‘lom raqobat muhitini yaratadi, hamkorlik, do‘stlik va ijtimoiylashuvni rivojlantiradi. Sog‘lomlashtirish jarayonining samarali amalga oshirilishi uchun ta'lim muassasasida zarur infratuzilma, metodik qo‘llanmalar, xavfsizlik choralariga alohida e'tibor qaratilishi lozim. Pedagoglarning roli shu yerda nihoyatda muhimdir, chunki ular bolalarga sog‘lomlashtirish faoliyatini o‘rgatish, jismoniy faollikni oshirish, sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bo‘yicha etakchilik qilishadi. Tadqiqot davomida maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish va sport tadbirlarini tashkil etishning metodologik asoslari, amaliy usullari va pedagogik 43 yondashuvlari to‘g‘risida keng tahlil olib borildi. Kelajakda bu sohada samarali yondashuvlarni kengaytirish va takomillashtirish orqali bolalar salomatligini mustahkamlash, ularning umumiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shish mumkin. Umuman olganda, maktabgacha ta'limda sog‘lomlashtirish tadbirlari va sport musobaqalarini samarali tashkil etish bolalarning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga xizmat qiladi, bu esa ularning kelajakdagi hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi. Shuning uchun, bu sohani rivojlantirish va takomillashtirish ta'lim tizimining eng muhim vazifalaridan biri bo‘lishi lozim. 44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR SIYOSIY ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. 2. Sh.M Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.: “O‘zbekiston”. – 2017. 3. Sh.M Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.:“O‘zbekiston”, 2017. 4. Sh. M. Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmonni 5. Sh.M Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-dekabr 6.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637- son. “Ta’lim .to‘g‘risida”gi.23.09.2020. 7. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun “Ilk qadam”davlat o‘quv dasturi./Takomillashtirilgan ikkinchi nashr/ Toshkent 2022yil. 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi.22,12.2020 yildagi 802- son. ASOSIY ADABIYOTLAR 9. Akhmedova, G. A. (2019). Maktabgacha ta'limda jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish: Nazariya va amaliyot. Tashkent: Ma'naviyat. 45 10 Abdurahmanova, M. R. (2018). Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlari. Toshkent: O‘qituvchi. 11. Xolmuhammedova, R. M. (2017). Sog‘lomlashtirish va jismoniy tarbiya: Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun metodik qo‘llanma. Toshkent: Science and 12. Tursunova, D. N. (2020). Sport musobaqalari va ularning ta'lim jarayonidagi o‘rni. Tashkent: Nizomiy nomidagi TDPU. 13. Ismatullayeva, Z. M. (2016). Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tashkil etish. Tashkent: Ma'naviyat. 14.F.Qodirova, Sh Toshpo‘latova, M A’zamova. “Maktabgacha pedagogika”.-T., “Ma’naviyat”. 2013 15.Sh.Shodmonova. maktabgacha ta’lim pedagogikasi. fan va texnologiya. -T:, 2008. 16.Abdullaeva Sh A. va boshq.Pedagogika Toshkent., Fan nashriyoti.2004 y. 14. Zunnunov A., va boshqalar - «Pedagogika tarihi» oliy o‘quv yurtlari uchun O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, «SHarq» matbaa kontserni, 2000 yil. 17. Munavvarov A.K. «Pedagogika» tahriri ostida. Toshkent. «O‘qituvchi».1996 y. 18. Tursunov I.Y. Nishonaliev U.N. «Pedagogika kursi» - Toshkent. O‘qituvchi. 1997 y. INTERNET SAYTLAR 1. www.sport.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.google.uz 4. www.bolalar.sporti.uz 46

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil qilish. Sport musobaqalarini o‘tkazish

Sotib olish