Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 90.0KB
Покупки 4
Дата загрузки 13 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

66 Продаж

Maktabgacha tarbiya yoshi bolalar psixik rivojlanishining psixologik –pedagogik diagnostikasi xususiyatlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Maktabgacha tarbiya yoshi bolalar psixik rivojlanishining psixologik –pedagogik diagnostikasi xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH 1.BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNING PSIXOLOGIK DIAGNOSTIKASI MUAMMOSINING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik diagnostika xususiyatlari muammosining o‘rganilganlik xolati 1.2 . Psixodiagnostik metodikalar tasnifi , qo‘llnilishi imkoniyatlari 1.3. Proektiv metodikalarning maktabgacha yosh bolalar psixologik xususiyatlari, hissiy holatlarni va boshqa jihatlarini tadqiq etish psixodiagnostik imkoniyatlari 2.BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR TARAQQIYOTINING PSIXOLOGIK PEDAGOGIK DIAGNOSTIKASI ASOSIY OMILLARI 2.1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishini xususiyatlari. 2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar iqtidorini psixologik pedagogik diagnostikasi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Har tomonlama barkamol, yuksak ma’naviyatli shaxsni tarbiyalash pedagogika-psixologiyaning azaliy maqsadlariga mos kelishi bilan tavsiflanadi. SHaxsning intillektual rivojlanishi uchun eng maqbul muhitni yuzaga keltirish asosida ham ruhan, ham jismonan barkamol avlodni tarbiyalash ijtimoiy hayotdagi barcha sohalarning muntazam yuksaltirishga olib keladi. Ana shunday maqbul muhitni yuzaga keltirish uchun eng avvalo bolaning ruhiy holati, intillekt darajasi va imkoniyatini to‘g‘ri baholay olishi katta ahamiyatga ega. Respublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim –tarbiya ishining keng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga tayyorlaydi. Xozirgi vaktda yuz berayotgan ijtimoiy va iktisodiy uzgarishlar xalk ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika kilish va psixologik korreksiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda Mavzuning o‘rganilganligi Hozirgi kunda bolalar psixodiagnostikasi turli muammolari chet ellik psixologlar va jumladan O‘zbekiston psixolog olimlari tomonidan ham ilmiy Tadqiqot J.Piajening Dj.Bruner, Anno Frakl, A.Vallon, R.Zazzo, B.Saymon, O.Konnor,A.I.Leontev,D.N. Bogayavlenskiy, L.V. Zankov, N.A. Menchinskaya,A.V.Zaporojets, A.N.Menchinskaya, Luriya, D.B. Elkonin, V.V. Davidov,L.V.Zankov, A.A.Smirnov, L.I Zinchenko, o‘zbek psixolog olimlari M G Davletshin , E G‘ G‘oziev, B Qodirov ,V M Karimova, . M Safaev,Z t Nishonova SH Do‘stmuxamedova , S.Jalilova va boshqalar tomonidan mazkur muammo bo‘yicha Tadqiqotlar olib borilgan Kurs ishining predmeti :“ M aktabgachatarbiyayoshibolalarningpsixologik –pedagogik diagnostikasixususiyatlari Kurs ishining ob’ekti : Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar shasxsining psixologik diagnostika jarayoni xisoblanadi 3 Kurs ishining vazifalari : 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning psixik rivojlanish xususiyatlarini o‘rganish. 2. Maktabgacha yosh davri bolalarda qiziqish va extiyojlarini keltirib chiqaruvchi ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini aniqlash. 3. Maktabgacha yosh davri bolalar rivojlanishini ta’minlovchi faoliyat turlari va ularning ijtimoiy psixologik ahamiyatni o‘rganish 4. Maktabgacha tarbiya yoshida psixik jarayonlarning rivojlanishi va ixtiyoriy jarayonlar shakllanishining ijtimoiy sharoitlari xaqidagi yondoshuvlar taxlilining amalga oshirish 5. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalr bilan olib bolriladigan rivojlantiruvchi korreksion mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar berish. Kurs ishining predmeti Maktabgacha tarbiya yoshi xususiyatlari ning namoyon bo‘lishi Kurs ishining ob’ekti: Maktabgacha tarbiya muassalarida tarbiyalanayotgan 15 ta bola Kurs ishining nazariy-metodologik asosini . L.S Vigotskiyning madaniy tarixiy rivojlanish nazariyasi, psixologiyaning ong va faoliyatning birligi, determinizm, psixikaning rivojlanish prinsiplari tadqiltning nazariy metodologik asosini tashkil etadi SHuningdek mamlakatimizda ishlab chiqilgan va izchil amalga oshirilayotgan “Uchinchi ming yillik bolasi “davlat tayanch dasturi”, «Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risi”dagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni,tashkil etadi . Kurs ishining metodlari: ilmiy adabiyotlarni nazariy tahlil etish, suxbat kuzatish metodlar qo‘llanildi. 4 1.BOB MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNING PSIXOLOGIK DIAGNOSTIKASI MUAMMOSINING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1.1.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik diagnostika xususiyatlari muammosining o‘rganilganlik xolati Respublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim –tarbiya ishining keng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga tayyorlaydi. Xozirgi vaktda yuz berayotgan ijtimoiy va iktisodiy uzgarishlar xalk ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika kilish va psixologik korreksiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda. Bu vazifa Xalk Ta’limning boshlangich bugini bulgan maktabgacha ta’lim muassasalariga xamisha maktab Bilan uzviy boglangan xolda ishlab kelganlar. "Psixodiagnostika" atamasi psixologik tashxis qo‘yish degan ma’noni anglatib, shaxsning ruhiy holatiga to‘lik yoki biror-bir alohida xususiyati haqida malakali xulosa chiqarishdir, bunda "tashxis" shaxsning taraqqiyot ko‘rsatkichi va tavsifnomalarni birgalikda talqin qilish asosida sinaluvchining holat va xususiyatlari haqidagi xulosalardan iboratdir. “Psixodiagnostika" atamasi ilk bor G.Rorshax (shveysariyalik psixiatr) ning "Psixodiagnostika"(1921 yil) asarini chop etilishidan so‘ng psixiatriyada tarqalgan bo‘lib, u tez orada tibbiyotdan tashqarida ham keng miqyosda ommalashdi. "Diagnoz" ya’ni "tashxis" esa shaxs rivojlanishidagi har qanday og‘ishlarni, hattoki uning holat va xususiyatlarining taraqqiyot darajasini aniqlash demakdir. Demak, psixodiagnostika yordamida shaxsning individual psixologik xususiyatlari, hissiy-irodaviy sifatlari, xarakter va temperament xususiyatlari, qobiliyat va layoqatlari, qiziqishlari va moyilliklari aniqlanadi. 5 XX asrning o‘rtalariga kelib bolalar psixodignostikasi rivojlana boshladi. Hozirgi kunda bolalar psixodiagnostikasi turli muammolari chet ellik psixologlar va jumladan O‘zbekiston psixolog olimlari tomonidan ham ilmiy Tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Odam psixikasining ontogenezida biologik va ijtimoiy sharoitning roli (A.I.Leontev), ta’lim tarbiya va rivojlanishning o‘zaro munosabati (D.N. Bogayavlenskiy, L.V. Zankov, N.A. Menchinskaya), tashqi (materiya) va ichki (aqliy) ta’sirlarning o‘zaro munosabati, bola faoliyatining mazmuni va uning shakllanishi (A.V.Zaporojets, A.N.Menchinskaya); bola idrokiga faoliyat sharoitining ta’siri (B.G. Ananev, A.V. Zaporojets, A.N. Leontev, A.R Luriya, D.B. Elkonin, V.V. Davidov); esda saqlash jarayonlari (L.V.Zankov, A.A.Smirnov, L.I Zinchenko) tekshirila boshlandi va ko‘plab ilmiy –uslubiy maqolalar chop etildi. Bolalar faoliyati turlariga xos xususiyatlar (o‘yin – D.B. Elkonin, Slavina, o‘qish – B.G. Anaev, A.N. Leontev, L.I. Bajovich, mehnat – A.A. Smirnov, Guryanov va uning bolani psixologik tomondan rivojlanishiga ta’siri, qobiliyatlarning rivojlanishi (N.S. Leytes) o‘ziga ongli munosabatda bo‘lish (B.G. Ananev), xarakter, qobiliyatlarni shakllanishi masalalari o‘rganiladi. G‘arbiy Evropa va AQSHda shaxsning individual xususiyatlari va psixik jarayonlarning shakllanishiga yo‘nalgan ilmiy izlanishlar davom etmoqda. Jumladan, bolalar psixologiyasining rivojlanishida SHveysariya psixologi J.Piajening roli kattadir. U bola aqliy tomondan rivojlanishi, ko‘nikma va malakalarni ta’lim jarayonidagi roli masalasini amerkalik psixolog Dj.Bruner, Anno Frakl bolalarda tafakkurining rivojlanishi, Fransiyada A.Vallon, R.Zazzo, Angliyada B.Saymon, O.Konnor va boshqalar bolalarning psixik taraqqiyotini ilmiy jihatdan asoslab berishga harakat qildilar. Bogcha bilan maktab urtasida urnatilgan izchil alokaning xar tomonlamaligi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafakkiyatli amalga oshirishning asosiy shartidir. 6 U zluksiz ta’limning bosh bo‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha ta’lim tizimida psixodiagnostikadan foydalanishda ehtiyotkorlik va o‘ta mas’uliyatlilik alohida talab etiladi Maktabgacha yoshdagi bolaning psixik taraqqiyoti darajasini aniqlash va o‘rganishda diagnostik vositalarni tanlash va saralashda psixolog o‘zi mukammal biladigan, amaliyotda qo‘llanilib kelayotgan metodikalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ta’limga psixologik tayyorgarlik, deganda bolaning ob’ektiv va sub’ektiv jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik jixatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bogchasi psixologi tomonidan psixologik diagnostika kilinadi. Ushbu jarayonida lozim bulgan sabab psixologik korreksiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga etarli darajada rivojlangan buladi. Psixolog bu yoshdagi bola idrokining utkirligi, rivojlanligi, sezgisining anikligi, kizikuvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, xayolining yorkinligi, xotirasining kuchligigi, tafakkurining yakkolligi darajasini psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan uzok muddatli, shartli, barkaror buladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib borayotgan psixolog bu narsani nazardan chetda koldirmasligi lozim. CHunonchi, bola dikkatining xususiyati rolli va syujetli uyinlarda, rasm chizish, kurish, yasash mashgulotlarida, loy, plastilindan uyinchoklar tayyorlashda, uzgalar nutkini idrok kili shva tushunishda, matematik amallarni echishda, xikoya tinglash va tuzishda kurinadi. Psixologik diagnostika ishlar mabaynida bola dikkatining muayyan ob’ektga yunaltirilganligi, tuplanganligi taksimlanishi buyicha ma’lum darajada kunikmaga ega yoki ega emasligini, uz dikkatini boshkara olish yoki kerakli paytda tuplashga intila olishni urganish lozim. SHuningdek psixolog bolaning xotirasini kay darajada kizikarli, kishini taajubga soladigan ma’lumot va xodisalarni puxta esda olib kolish, esda saklash, esga tushirish imkoniyatlari darajasini xam diagnostika kiladi. Psixolog bolani maktab ta’limiga psixologik tayyorlashning sub’ektiv tomonini xam psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolaning maktabda ukishga xoxish, intilishi, katta odamlar bilan mulokotga 7 kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy boglik ekanligini esdan chikarmasligi lozim Bolada shu davrga kelib ukish, bilim olish xakida tugri tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika kilinadi. Bolani maktab jamoasi a’zolarining mas’uliyatli vazifalarini anglab etishi, ularga itoat kilishga, ularning kursatmalarini kay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika kilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning xammasi bir xil emasligi sababli ular urtasida muxim farklar vujudga kelishini xisobga olishi zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari mobaynida kuyidagi sistema kuzga tashlanadi, ya’ni ba’zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, ukishga kancha vakt kolganini uzluksiz sanaydi, ukuv ashyolarini oldinrok tayyorlab kuyinna xarakat kiladi. Boshka bir bola esa maktabdan kat’iy voz kechishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jixatdan diagnostika kilishda ukishga nisbatan salbiy munosabat kupincha kattalarning kurkitishlari okibatida vujudga kelganligi aniklanadi. Maktab bilan bogcha urtasidagi uzviy aloka va kup tomonlama tuzilishga ega. Unda ta’lim tarbiyaviy ishlarning mazmuni metod va usullari tashkiliy shakllari, shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi etakchi tomonlari psixologik jixatdan talab kilinadi. Bunda psixolog kuyidagilarga aloxida e’tibor berishi kerak: 1. Maktab talabi nuktan nazaridan bilimlarni kay darajada chukurrok egallab olishlari diagnostika kilinadi. Lozim bulsa korreksion ishlar amalga oshiriladi. 2. Bogcha nuktan nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, malaka, kunikmalar Bilan kay darajada kurollantirilganligi diagnostika kilinadi. 3. Bolalarning maktabga kay darajada ruxiy tayyorgarligi darajasi diagnostika kilinadi. SHuningdek asosiy vazifa bolalar mexnatning kay turiga tayyor turishlari, ularda akliy mexnat bilimga kizikishni ustirish, ularni kelajakdagi mustakil faoliyatiga kay darajada tayyor ekanligi diagnostika kilinadi. 8 4. Bolalar bogchasidagi beriladigan ta’lim kay darajada rivojlantiruvchi ekanligi diagnostika kilinadi. 5. Psixolog bolalar bogchasi bilan maktab urtasida izchil aloka bor yoki yukligini diagnostika kiladi. 6. L.S. Vigotskiyning «psixodiagnostikada tashxis qo‘yilishi mumkin emas, psixologik diagnostika natijasi faqatgina tekshiriluvchining u yoki bu psixik jaryonini xususiyati bo‘lishi mumkin» degan ta’kidini esga olish maqsadga muvofiqdir. 7. SHu bilan birga, psixodiagnostikaga nisbatan umuman e’tiborsiz bo‘lish kabi holatlar ham bor. Masalan, amaliy psixolog bola bilan faqatgina oila haqida olingan ma’lumotlargagina tayanib xulosa chiqarishga shoshiladi . 8. YUqorida ko‘rsatilgan har ikki holat ham psixologik tashxis metodikalaridanfoydalanuvchi shaxsning ushbu sohada nomutasaddi hamda bilimi etarlicha emasligidan dalolat beradi. 9. Psixologik tashxis psixologiya fani sohasi bo‘lib, shaxsning individual- ps ixologik xususiyatlarini aniqlovchi hamda o‘lchovchi metodlarni ishlab chiqadi. Psixologik tashxisdan mustaqil soha sifatida foydalanish o‘tgan asrning 20-yillarida boshlangan. Psixologik tashxisning predmeti hamda yo‘naltirilganligiga har xil mualliflar turlicha yondashganlar. Fundamental xarakterga ega bo‘lgan ishlarda umumiy psixodiagnostika psixologik-pedagogik qurollarning tuz ilishi va psixologik-pedagogik xulosalar shakllanishining metodologik, na zariy hamda uslubiy tamoyillari sifatida gavdalanadi. Bu asosan nazariyaga oid vazifa bo‘lib, testologiyani fan sifatida bilishni va, albatta, tekshiriluvchining ruhiyatini o‘rganishni taqozo qiladi. Masalan, bolaning matematik masalalarni echa olmayotganligi ota-ona hamda o‘qituvchini xavotirga soladi. Bunday qiyinchiliklar nafaqat ma’lum bir mavzuni bilmaslik kabi pedagogik muammolarga, balki ko‘proq psixologik sabablarga ega bo‘lishi mumkin. Balki, bolada aqliy faoliyatning ichki rejalashtiriluvi yoki bor ma’lumotdan keragini ajrata bilish qobiliyati etarlicha shakllanmagandir. Bu muammoni hal qilish uchun, avvalambor, testlar yordamida bolaning bilim 9 olishida yuz berayotgan qiyinchiliklar sababini aniqlash joiz. Buning uchun psixolog yosh davrlari hamda pedagogik psixologiya, tafakkur psixologiyasi, testologiyani puxta bilishi va bu sohada professional bo‘lishi kerak. Psixologik diagnostika metodikalarini qo‘llanilish doirasiga ko‘ra 3 bo‘limga ajratiladi . Bular, 1- Bolaning bilish jarayonlari tashxisiga qaratilgan metodikalar, 2- Bolaning shaxslararo munosabatlarini aniqlashga mo‘ljallangan metodikalar, 3- Bolaning maktab ta’limiga tayyorgarlik darajasini o‘rganishga yo‘naltirilgan metodikalardir. Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bulgan bilim va tushunchalar mazmunini, tevarak atrofdagi xayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim oddiy tushunchalar mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolalar tomonidan tasavvur va tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil soxalar buyicha uzlashtirgan umumiy tasavvurlar sistemasi ularning kelajakda umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bulib, bu siz ular xozirgi zamon Davlat ta’lim standartlari asosida kerakli bilim, kunikma, malakalarni egallay olmaydilar Hozirgi kunda bizda ham ko‘pchilik olimlar bolaning psixik taraqqiyoti muammolarini, unga ta’sir etuvchi faktorlarni, ta’lim jarayonini faollashtirish, qobiliyatlarini shakllantirish muammolarini nazariy jihatdan ishlab chiqdilar. Jumladan, P.I.Ivanov psixologiya fanining umumiy maslalari, ta’limning psixologik asoslari, turli yosh davrlarda psixik jarayon va xususiyatlarnining rivojlanishi muammolarini, M.G.Davletshin o‘quvchilarda texnik qiziqishlar, qobiliyatlarini shakllanishi, yoshlar mehnat ta’limi va kasbga yo‘naltirish, kadrlar tayyorlash samaradorligi oshirish yosh va pedagogik psixologiya, qobiliyat psixologiyasi kabi masalalarni keng yoritib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. E.G‘oziev ta’lim jarayonida o‘quvchilar tafakkurining rivojlanishi, ularning aqliy taraqqiyoti, o‘quv faoliyatini boshqarish, komil inson tarbiyasining psixologik muammolarini, B.R. Qodirov yoshlarning individual 10 xususiyatlari, ularning faoliyatga yo‘nalishlari, layoqat va birlamchi qobiliyatlarning shakllanishi, iqtidorli o‘quvchilaring xususiyatlarini, kasb tanlash va boshqa katta muammoni ilmiy jihatdan asoslab berdilar 11 1.2 Psixodiagnostik metodikalar tasnifi, qo‘llnilishi imkoniyatlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko‘tarish asosiy maqsad qilib olindi. CHunki barkamol insonni shakllantirmasdan turib jamiyatni hozirgi davr talabi darajasigacha ko‘tarib bo‘lmaydi. Respublikada “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish jarayonida hayotimizning barcha jabhalarida “inson omili”ning roli ortib borishi kuzatilmoqda. Hozirgi davrda yuksak qobiliyatli mutaxassislarni tayyorlashga nisbatan talab kun sayin ortib bormoqda. SHunday ekan, alohida olingan iste’dodli shaxslardagina emas, balki barcha mexnatkashlarning ijodiy imkoniyatlarini iloji boricha ko‘proq rivojlantirish zarurati yuzaga kelmoqda. Bunday sharoitda inson va uning intellektual salohiyatiga aloqador fanlarning roli ortib borishi, har bir inson shaxsida mavjud yashirin imkoniyatlardan foydalanish, ularni ruyobga chiqarish yo‘l-yo‘riqlarini nazariy jihatdan ishlab chiqish ehtiyoji namoyon bo‘lmoqda. Ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning to‘laqonli psixik va shaxs taraqqiyotini ta’minlashdir. SHu sababli turli hil yosh davrlarida shaxsning psixik rivojlanish xususiyatlari va darajasini o‘rganish talab etiladi. Maktabgacha tarbiya yoshida p sixologik diagnostika vazifalariga quyidagilar kiradi: - bolaning hissiy va kommunikativ doirasini rivojlanish darajasini aniqlash va tavsiflash; - sensor va harakat funksiyalarini rivojlanish darajalarini aniqlash va tavsiflash; - manipulyativ, predmetli va o‘yin faoliyatining rivojlanish darajasini aniqlash tavsiflash; - aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini aniqlash; - ijtimoiy-maishiy faoliyatni rivojlanish darajasini aniqlash; 12 - bola va ota-ona munosabatlarini yoshiga moslik darajasini aniqlash; - bolaning psixik rivojlanish saviyasini aniqlash, potensial imkoniyatlari asosida korreksion ishlarni belgilash; - ota-onalar va mutaxassislar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Psixologik-pedagogik diagnostika asosiy metodlari quyidagilardan iborat: ● bolaning o‘zi va ota-onasi bilan suhbat; • anamnestik va katamnestik o‘rganish; ● kuzatish; Pedagogik va psixologik diagnostika natijalari ma’lumotlarini tahlil qilish natijasida amalga oshiriladigan bolaning psixik rivojlanishining turli tomonlarini tavsiflash va baholash yosh davrlariga aniq mos kelishi lozim. Psixologik diagnostika tamoyillarini quyidagilar tashkil etadi: - bola psixikasini kompleks o‘rganish tamoyili, ya’ni turli mutaxassislar tomonidan o‘rganish. Bu tamoyil bolani barcha mutaxassislarning (vrach, defektolog, psixolog, pedagog) tekshirishidan olingan ma’lumotlarni e’tiborga olishni nazarda tutadi. - analitiko-sintetik o‘rganish tamoyili, ya’ni bolaning faqatgina bilish jarayonlarinigina emas, balki hissiy-irodaviy doirasi va xulqini tekshirishni nazarda tutadi. SHuningdek, bolalarning aqliy qobiliyatlarning shakllanishiga ta’sir etadigan jismoniy rivojlanishi ham e’tiborga olinadi. - sistemali va to‘liq o‘rganish tamoyili bolaning psixik rivojlanishidagi alohida buzilishlarning namoyon bo‘lishi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va bir- biridan kelib chiqishini, ularning ierarxiyasi, birlamchi va ular asosida kelib chiqadigan ikkilamchi buzilishlarning o‘zaro munosabatini nazarda tutadi. - bolaning psixikasini o‘rganishdagi yana bir tamoyil dinamik o‘rganish tamoyilidir.. Bu tamoyil bo‘yicha, bolani o‘rganishda, tekshirish vaqtida u biladigan va bajara oladiganlarni emas, balki ularning ta’limdagi imkoniyatlarini ham e’tiborga olish lozimdir. Dinamik tamoyil asosida L.S.Vigotskiyning bolalarni «yaqin rivojlanish zonasini», ta’limda ularning potensial imkoniyatlarini o‘rganish haqidagi fikrlari yotadi. 13 - bola psixikasini ob’ektiv o‘rganish tamoyili, ya’ni tekshirishda bola uchun tabiiy holatni yuzaga keltirish; - tekshirish sharoitini va metodlarini tanlashda bolaning yosh xususiyatlarini e’tiborga olish tamoyili; - bolaning psixikasini, ayniqsa bilish jarayonlarini o‘rganishda uning faoliyatini, vazifalarni bajarish uslubini e’tiborga olish tamoyili. SHaxs xususiyatlari va psixik taraqqiyot darajasini aniqlash uchun turli psixodiagnostik metodlardan foydalaniladi. Psixologik tadqiqotlarda foydalaniladigan metodikalar u yoki bu faoliyat jarayonida shaxs psixik xususiyatlarining namoyon bo‘lishini aniqlashdan iborat. Eksperimental metodikalarni ishlab chiqish va o‘tkazish psixolog, tadqiqotchilarning asosiy vazifasidir. Eksperimental topshiriqlar majmui shaxs psixik taraqqiyoti, uning aqliy darajasini hamda individual-psixologik xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan. Bular eksperimental tadqiqot sharoitida so‘zlipredmetli, psixometrik metodlar yordamida amalga oshiriladi. Har bir konkret holda olingan ma’lumotlarni sifatiy tahlil qilish va ularni boshqa metodlardan olingan natijalar bilan bog‘lash zarur. Psixodiagnostikada metodikalarning ishonchliligi muhim hisoblanadi. Metodikaning ishonchliligi olingan natija qanchalik to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi. Har qanday metodikaning, testning ishonchliligini o‘rganilayotgan psixologik xususiyatlarning ularda aks etishi nuqtai-nazaridan to‘g‘ri qo‘llashni xarakterlaydigan ma’lumotlar majmui sifatida qaralmog‘i kerak. Testning ishonchliligi – psixologik tadqiqot aniqliligini belgilovchi test sifatlari ko‘rsatkichidir Testning ishonchliligi ba’zan maqsadi jihatidan 2 ta bir hil testning ekviva- lentligi darajasining namoyon bo‘lishi sifatida qaralsa, ba’zi hollarda testni qayta o‘tkazilganda natijalarning barqarorligi sifatida qaraladi. Validlik – test sifatliligi asosiy ko‘rsatkichlaridan biri. Testning qanchalik valid-ligi yuqori bo‘lsa, unda tekshirilayotgan xislat shunchalik yaxshi aks ettiriladi. Masalan, intellektni o‘lchash validligi “intellekt” tushunchasining ta’rifiga; undan kelib chiqqan holda tuzilgan test topshiriqlari tarkibiga, empirik 14 ko‘rsatkichlarga bog‘lanadi. SHunday qilib, maqsadga muvofiq tanlangan metodika va testlar psixik faoliyat xusu-siyatlarini har tomonlama o‘rganish imkoniyatini beradi. Tadqiqotchi tadqiqot o‘tkazish uchun u yoki bu metodikani tanlaganida ko‘rsatmani salgina o‘zgartirganda metodikaning yo‘nalishi o‘zgarib ketishini nazarda tutishi lozim. Topshiriqni bajarishga kirishishdan oldin tekshiriluvchi ko‘rsatmani to‘g‘ri tushunganligiga ishonch hosil qilish kerak. Bajarilayotgan topshiriqning natijalari ma’lum darajada shunga ham bog‘liq bo‘ladi. Tadqiqot o‘tkazish uchun eksperimental metodikalarni tanlashda quyidagilarga e’tibor berish zarur: -Tadqiqot maqsadi, - psixik taraqqiyot darajasini aniqlash, - uning yoshiga, ma’lumotiga mosligi; -sinaluvchining yoshi va uning hayot tajribasi, -uning ta’lim va tarbiyasi amalga oshirilayotgan sharoit; -tekshiriluvchining eksperimental Tadqiqotga moslashishi, -muloqotga kirishishi, -verbal aloqa o‘rnatish xususiyatlari. Hozirgi zamon psixodiagnostikasida mavjud bo‘lgan vositalarni sifat darajasiga ko‘ra 2 guruhga bo‘lish mumkin: formallashgan metodikalar; - kam formallashgan metodikalar. 1-guruh metodikalariga quyidagilarni kiritish mumkin: testlar; so‘rovnomalar; proektiv texnika metodlari; psixofiziologik metodikalar. Ular uchun xarakterli jihatlar: aniq reglamen- tatsiya; tadqiqot yoki tekshiruv jarayonining ob’ektivizatsiyasi (ko‘rsatmaga muvofiq amal qilish, stimul materialini namoyish qilishning qat’iy usullari, sinaluvchi faoliyatiga tadqiqotchining aralashmasligi); standartizatsiya (diagnostik eksperiment natijalarini qayta ishlash va taqdim etishning qabul qilingan tartibi joriy etilishi); ishonchlilik; validlik. Ushbu metodikalar nisbatan qisqa vaqt ichida diagnostik axborotni qo‘lga kiritish hamda individlarni o‘zaro miqdor va sifat jihatdan taqqoslash imkoniga ega. 15 Kam formallashgan metodikalarga kuzatish; suhbat; faoliyat mahsulini tahlil qilishni kiritish mumkin. Mazkur metodikalar sinaluvchi haqida qimmatli ma’lumotlarni qo‘lga kiritish imkonini beradi. Ayniqsa, buni Tadqiqot predmeti ob’ektivatsiyalashtirish mumkin bo‘lmagan psixik jarayonlar va holatlar bo‘lganda yaqqol sezish mumkin (masalan, yaxshi anglanilmaydigan sub’ektiv kechinmalar yoki mazmun jihatdan juda o‘zgaruvchan psixik jarayon va holatlarning maqsad va kayfiyat, holat dinamikasi). SHuni ta’kidlash va inobatga olish joizki, kam formallashgan metodikalarni o‘tkazish katta mehnatni talab etadi (masalan, sinaluvchini kuzatish ba’zida oylab davom etishi mumkin) va ko‘p jihatdan psixodiagnostning psixologik tayyor garligi va professional tajribasiga asoslanadi. Psixologik suhbat, kuzatuvlarning yuksak madaniy darajada o‘tkazilishi tekshiruv natijalarini tasodifiy omillar ta’siridan saqlab qolishi mumkin. Kam formallashgan diagnostik metodikalarni formallashgan metodikalarga qarshi qo‘yish mumkin emas. Odatda ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. To‘laqonli diagnostik tadqiqotda ikkala turdagi metodikalarni uyg‘unlashgan holda qo‘llash zarur. Masalan, test yordamida ma’lumot to‘plashda avval sinaluvchi bilan tanishish (tarjimai holi, moyilliklari, faoliyat motivatsiyasi haqidagi axborot to‘plash) bosqichi o‘tkaziladi. Bunda intervyu, suhbat, kuzatuvdan foydalaniladi. Muayyan psixodiagnostik ishlarni amalga oshirgandan keyin olingan ma’lumotlarni yig‘ib, miqdoriy va sifatiy jihatdan qayta ishlashga kirishiladi. Psixodiagnostik usullar yordamida sifatiy va miqdoriy axborotni qayd qilishimiz yoki diagnostik ma’lumotlarni boshqa axborotlar bilan uyg‘un xolda ularning psixologik mazmun va mohiyatini tushuntirish maqsadida interpretatsiya qilishimiz zarur bo‘ladi. «Bu diagnostik ma’lumot nimani anglatadi?» – degan savolga javob bergachgina, biz kishini tadqiq etishdan avval o‘z oldimizga qo‘ygan diagnostik masalaga mos shaxs xususidagi relyativ ma’lumotlarni olish imkoniga ega bo‘lamiz. Interpretatsiya – bu yashirin psixik jarayonlar, shaxs holati va alohida belgilari, psixik buzilishlarning patogenezi yoki etiologiyasi, taraqqiyotdagi o‘zgarishlar shartlari haqidagi analizatorlar orqali idrok qilinadigan diagnostik 16 ma’lumotlar (indikatorlar) asosida xulosa qilishimiz mumkin bo‘lgan kompleks (yaxlit) bilish jarayonidir. Interpretatsiya nafaqat tor ma’nodagi farazni tekshirish imkoniyati bo‘lgan induktiv yoki deduktiv hukm chiqarish, balki xulq-atvor testi namunasidan olingan ma’lumotni kelajakda namoyon bo‘ladigan shunday xulq- atvorga tadbiq qilinishi hamdir. Demak, interpretatsiyaga ham diagnostik vazifa (tadqiqot maqsadi), ham qo‘llanilgan metodlar ishonchliligi ta’sir o‘tkazadi. Sifatiy interpretatsiya – muayyan simptom yoki xatti-harakat, faoliyat natijasining shaxs uchun ehtimolli muhim ma’nosini topishdir. U psixik hodisalarning sabablari ko‘pliliga va olingan har bir psixodiagnostik natijalar ko‘p talqinliligiga asoslangan. Uning aniqligi va adekvatligi, bir tomondan, diagnostik ma’lumotlar, ularning vaziyat bilan belgilanganligi hamda shaxs uchun ehtimolli ahamiyatliligi o‘rtalaridagi faraz qilinayotgan o‘zaro aloqalarga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, boshqa ma’lumotlar qayd qilinishi va kontekstiga qarab, diagnostik ma’lumotning ma’nosini bilishga bog‘liq. Miqdoriy interpretatsiya tadqiqot davomida test orqali olingan umumiy ballarni, qo‘llanilgan me’yor ko‘rinishidan kelib chiqadigan, muayyan transformatsiya qilish qoidalariga rioya qilgan xolda, o‘rtachalashtirilgan ballarga o‘tkazishdan boshlanadi. Testdagi miqdoriy axborotdan samarali foydalanish me’yor xususiyatlari va xatolarning ehtimolli o‘lchamlarini taqozo qiladi. SHundagina, ikki kishi bir-biridan tadqiq etilayotgan xususiyat ahamiyatli- ligiga ko‘ra qay darajada farqlanishini hamda o‘lchanayotgan shaxs xususiyatining intensivli gidagi farqlarni topish mumkin. Test natijalariga nisbatan aniq miqdoriy yondashuvda profil shakli qo‘llaniladi. Psixologik diagnostika yordamida olingan ma’lumotlarni miqdoriy va sifatiy hamda matematik-statistika metodlari orqali tahlil qilish olingan natijalar negizida xulosalarning ilmiyligini ta’minlab beradi. Psixologik diagnostika shaxs, uning shakllanishi barcha psixik jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy o‘rganish hamda fan sifatida psixologiya yo‘nalishini muttasil taraqqiyotiga asos bo‘ladi. Bolalarni psixodiagnostik tadqiq qilish yosh xususiyatlariga, u yoki bu yosh davri uchun etakchi faoliyat turining ta’siriga, individual tipologik tavsifnomalarning taraqqiyot 17 darajasiga bog‘liq ravishda ba’zi xususiyatlarga ega. Bola taraqqiyotining har bir yosh davri bolalar bilan ishlashning usullari va vazifalarini talab qiladi. Kichik yoshdagi bolalarni psixodiagnostik tekshiruv yosh va pedagogik psixologiyaning sohasi xisoblanadi. Olingan natijalari yordamchi xarakterga ega bo‘lib, pedagog tomonidan bola psixik taraqqiyoti xususiyatlarini aniqlashda qo‘llaniladi. Bunda talim va tarbiya dasturi, turli xayotiy sharoitlarda: faoliyatda, muloqatda va boshqalarda (shaxs xulq-atvori xarakteristikalarini tuzishda) xisobga olinadi. Eksperimental tadqiqotdan olingan natijalar oilada, bog‘chada, maktab va boshqa jamoat joylarda individual va guruhiy tarbiyaviy-pedagogik tadbirlar sxemasini tuzishda qo‘llanishi mumkin. O‘qituvchi o‘z ishida doimo bolalar psixofizik taraqqiyoti masalalari bilan to‘qnashadi. Uni vaqtinchalik natijalargina emas, (masalan, chorakning oxiriga kelib o‘quvchilarning o‘zlashtirilishi kabi), balki u yoki bu jismoniy va ruhiy sifatlarning rivojlanishini istiqbollarini aytib beradigan natijalar qiziqtiradi. Bolalar bog‘chalarida yoki boshlang‘ich maktablarda psixodiagnostik tadqiqotlar quyidagi vazifalarni xal qiladi: Diagnostika uchun zarur ma’lumotlarni olish. Bunda bola psixik xolati va shaxsi xususiyatlarining ba’zi belgilarining ko‘rinishini o‘rganish maqsadida tadqiqot olib boriladi. Tadqiqotda olingan ma’lumotlar yordamchi xarakterga ega bo‘lib, bola xulq-atvorining xaqiqiy kuzatilgan xususiyatlari, uning psixik funksiyalari taraqqiyot darajasi bilan taqqoslashda foydalanadi. Masalan: darsda bola diqqatining barqaror emasligi, diqqatini bir joyga to‘plashga qiynalishi, aqliy ish qobiliyatining pastligi, tez chalg‘ishi va boshqalar bilan ajralib turadi. Lekin xulq-atvorning ko‘rsatilgan belgilari (bilan) bola xulq-atvori extiyojlari va motivlari ierarxiyasining (bosqichma-bosqich) o‘zgarishi natijasi bo‘lishi mumkin. Bunda o‘qituvchi shaxs nonormal xolati ko‘rinishlaridan biriga, yoki miya etishmovchiliklarining funksional belgilariga duch keladi. Ikkala xolatda ham u yoki bu o‘quvchi o‘zlashtirishi va intizomining pasayishi tashqaridan sezlsada, psixodiagnostik tadqiqotlarda o‘rganilayotgan o‘zgarishlar manbalari, rivojlanishi va kelgusida qanday bo‘lishi psixologik xolat belgilari ham o‘rganiladi. Psixodiagnostik 18 tadqiqotlar bola psixik funksiyalari rivojlanish darajasining, aqliy taraqqiyot darajasi, yosh va malumot bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish uchun ham o‘tkaziladi. Bu tadqiqotlar bolada malum qiziqishlar, amaliy malakalar va kasb tanlash payti kelganda juda muhimdir. 1 . Psixik taraqkiyot o‘zgarishini urganish uchun zarur ma’lumotlarni to‘plash. Agar «ko‘ndalang kesim» metodlari orqali psixodiagnostik Tadqiqot ma’lum bosqichda bola psixik taraqqiyoti darajasini, ya’ni psixik funksiyalar rivojlanishining dolzarb zonasi aniqlanadigan bo‘lsa, «uzunasiga kesim» (longityud) psixodiagnostik tadqiqotlarida bola psixik xayoti taraqqiyoti xususiyatlari rivojlanishi, ya’ni ta’lim va tarbiya jarayonida urganiladi. O‘yin va o‘qish faoliyatida ko‘p martalab o‘tkazilgan eksperimental-psixologik Tadqiqotlar bola shaxsini shakllanishi va rivojlanishida ma’lum faoliyatining ta’sir ko‘rsatkichi bo‘lishi mumkin. Bolada o‘tkazilgan psixodiagnostik tadqiqotlar muhim prognostik ahamiyatga egadir, chunki qo‘llanilgan turli metodlarning o‘quv-tarbiyaviy ta’sirini hisobga olgan shaxs rivojlanishi istiqbollarini aniqlash imkoni yaratiladi. 2. Aqliy zaiflik darajasini, yoki boshdan kechirgan kasallik tufayli psixik kamchiliklarni aniqlashga qaratilgan psixodiagnostik tadqiqotlar mahsus yoki yordamchi maktabda o‘qish haqida masala hal bo‘layotganda tibbiy pedagogik xay’at (komissiya) tomonidan foydalanishi mumkin. Bolalarda paydo bo‘lgan etarlicha o‘rganilmagan yangi psixik holatlarni tahlil qilish uchun ilmiy maqsadda psixoligok tadqiqot o‘tkazish. Vazifa bunday qo‘yilganda tadqiqotchini qiziqtirgan masala bo‘yicha katta guruhlarda o‘tkaziladi. Bu erda olingan natijalarning statistik ishonchliligi muhim ahamiyat kasb etadi. 1.4 Proektiv metodikalarning maktabgacha yosh bolalar psixodiagnostikasida ularning psixologik xususiyatlari, hissiy holatlarni va boshqa jihatlarini tadqiq etish imkoniyatlari Inson ruhiyatini o‘rganish va tahlil qilish psixologiya fani uchun ahamiyatli jarayon hisoblanadi. Bu esa shaxsni o‘rganishga qaratilgan yangi yo‘l va vositalarni ishlab chiqishga zarurat tug‘diradi. O‘tgan davr mobaynida shaxsni 19 o‘rganish uchun turli xil psixologik Tadqiqot usullari va metodikalardan, xususan, shaxsni o‘rganish testlari, shaxs so‘rovnomalari, intellektual testlar va boshqalardan foydalanib kelinmoqda. Ularning shaxsni o‘rganishdagi o‘rni va vazifalari bir-biridan tafovutlanadigan va o‘rganish yo‘anlishit xamda predmetidan ko‘ra farqlanishini mutaxassislar yaxshi bilishadi. Ammo shunday bo‘lsa-da, shaxsni o‘rganishga qaratilgan metodikalar foydalanishda shaxsning yosh psixologik xususiyatlarini ham inobatga olib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Biz esa o‘z izlanishlarimizda bu boradagi masalalarga e’tibor qaratdik. Bizning navbatdagi yoritadigan muammomiz esa proektiv metodikalarni tatbiq etishda shaxsning yosh xususiyatlari va jihatlarini e’tiborga olishga qaratamiz. Proektiv testlar inson psixikasini o‘rganishda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Masalan, maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv va shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishda proektiv metodikalardan samarali fqoydalanish mumkin. Aynan shu holatni hisobga olib proektiv metodikalardan biri – ertakli testi xususida to‘xtalib o‘taylik. Ertaklar insoniyat tarixiy va hayotiy tajribasining natijasida vujudga kelgan ijod maxsulidir. SHu sababli ertaklarni kundalik turmushimizda bolalar tarbiyasi uchun keng qo‘llaniladi. Hattoki bolalarning o‘zlari ham ertak bilan faolyaitlarini uyg‘unlashtirishga doimo shay turadilar. Bugungi kun psixodiagnostik tajribalari esa aynan shu jihatlarni hisobga olib, bolalarning psixologiyasini o‘rganishda ertaklardan samarali foydalanmoqda. Bizga ma’lumki, “Qizil shapkacha”, “Uxlab yotgan parizod”, “Bo‘ri bilan echki bolalari”, “Qor malikasi”, “Dono qiz”, “donishmand yigit” va boshqa shu singari ertaklarni bolalar yaxshi bilishadi. Umuman olganda ertaklar 17- asr dan boshlab kitob sifatida nashr etila boshlandi. Fransiyada SH.PErro, 19 sarda Germaniyada aka-uka Grimmlar ko‘plab ertak yozganlar. Ularning ertaklari proektiv xarakterga egadir, ya’ni o‘zlarida obrazli va simvolli xarakterni ifodalaydi. Bolalar ushbu ertaklarni sevib o‘qishlarini Tadqiqotlarda hisobga olingan. Psixologik jihatdan proektiv testlar bolalarni kognitiv jarayonlarni etilganligini, psixologik tayyorgarligini yashirin jihatlarini ochib beradi. SHu qatorda klinik va terapevtik jihatdan ham foydalidir. Maktabgacha ta’lim muassasasi psixologlari va maktab amaliyotchi psixologlari 20 bolalarni maktabga tayyorligini tadqiq etish chog‘ida foydalnishlari e’tibordan xoli emas. QISMLARDAN RASM XOSIL QILISH. Metodika A.N.Bernshteyn (1911) tomonidan taklif etilgan bo‘lib, tafakkur xususiyatlarini, rasmini, rasmning yaxltiligini taxlil qila olish, uning ba’zi qismlari ketma-ketligini o‘rnata olish qobiliyatini o‘rganishga mo‘ljallangan. Tajriba uchun rasmlar to‘plami (murakkabligi ortib boradigan 6 ta rasm) kerak bo‘ladi: Birinchi 3 ta rasm 4 qismga bo‘lingan bo‘lishi kerak, qolganlari ko‘proqqismlarga bo‘linadi. Bunda birinchi va to‘rtinchi rasm bir xil bo‘lishi kerak, lekin ular har xil qilib kesilgan bo‘ladi. Tadqiqotni bir necha marta takrorlash uchun rasmlarning turli variantlari bo‘lishi kerak. Rasmlar namunalari ixtiyoriy ravishda tanlanishi mumkin, masalan, hayvonlarning, alohida predmetlarning rasmlari. Bolaga rasm qismlari tunkarilgan xolda tartibsiz, namunasiz ko‘rsatiladi. Tadqiqotchi tadqiqot qarorida topshiriq, uning oxirgi natijasi qancha vaqt bajarilganligini yozib boradi. Sinaluvchining xarakatalarini taxlil qilishga, xarakatning maqsadga yo‘naltirlgan rejasi mavjudligi va yuqligini aniqlashga u aqliy faoliyat jarayonida qanday tayanch belgilarga tanlangaligiga e’tiborni qaratish zarur. 3-5 yoshdagi sinaluvchilar uchun bunday topshiriqlarni bajarishda rasm namunasi ham ko‘rsatilib turiladi. Bola qo‘llanmani qanchalik yaxshi o‘zlashtirilgani, ilgari idrok etilgan obrazni uning alohida qismlaridan qayta yarata olganini ta’qidlash muhim. Tadqiqot qarorida xarakatlari bayon etiladi: tartibsiz «sinash va xato qilish» xarakteriga ega, maqsadga yo‘naltirilgan va boshqalar. Bunday topshiriqlarni bajarish xususiyatlari, fakatgina fazoviy ko‘rish xayoli, ko‘rgazmali tafakkur xolati haqidagina emas balki, tafakkur tanqidiyligining shakllanish darajasi haqida ham bilish imkonini beradi. « Oxirgi 20-yil ichida yangi proektiv testlar yaratish borasida ishlar olib borildi. Misol uchun AQSHda ishlab chiqilgan TEMAS (tell mea stroray test), ya’ni menga tarixni aytib ber degan test shular jumlasidandir. Bolalarga rasm berilib, izohlash talab etiladi. Bu esa bolalarning aqliy taraqqiyotidagi tafovutlarni yoritishga imkon beradi. Aslida ertakli proektiv 21 testlarning maqsadlari nimaga qaratilgan? Ularni quyidagi maqsad yo‘nalishlariga ajratishimiz mumkin: -Bolalarni kognitiv ( bilish jarayonlari) rivojlanishidagi psixologik muammolarni aniqlaydi; -Bolalardagi bezovtalik, konflikt ( nizoli) h olatini, fikrlash doirasini aniqlaydi. -Psixoterapevtik maqsadlarda bola shaxsining dinamikasini aniqlashda. Ayrim hollarda ertak testlari etnik muhitni hisobga olishni talab etadi. Fikrlarimizni konkretlashtirish maqsadida alohida ertak test ustida to‘xtalib o‘tamiz. Masalan, “Qizil shapkacha” ertak testi 21 ta rasmli karta va qahramonlarning 3 ta xulosa kartasidan iborat. Ushbu test qo‘llanilayotganda psixolog quyidagi shartlarni bajaradi. Testni tatbiq etish sharoitida savollar quyidagicha beriladi: -Qizil shapkacha uydan chiqib ketganda, onasidan xafa bo‘ldimi, u qo‘rqdimi? -Qizil shapqacha o‘rmonga kirganda unga qiziqish bilan boqdimi yoki qo‘rqdimi? -Buvisining uyida bo‘rini ko‘rganda qo‘rqidimi yoki xayratlanib qoldimi? -Buvisini o‘rnida bo‘rini ko‘rganda u o‘zini qanday tutdi? -Ertak yakunida qizil shapkacha o‘zini engil sezdimi yoki qayg‘uga tushdimi? kabi savollar bilan murojaat etiladi. Tadqiqot paytida qahramonlar rasmi aks ettirilgan kartochkalar tekshiriluvchi- bolalar qo‘liga beriladi. Bolalarni psixologiyasini tahlil etishda ertak qahramonlari aks etgan 3 ta kartochka yordamida tahlil etilib, bolalar xususiyatlariga chizgilar beriladi. Masalan, qizil shapqacha testining tahlili: 1-karta orqali - shaxsning kuchsizligi, hissiyotlari, baxtsizligi, tortinchoqligi va qo‘rqoqlik singari xususiyatlari yoritiladi. 22 2-karta orqali – beg‘uborldik, quvnoqlik, kamsuqumlik, psixologik sog‘lomligi aniqlanadi. 3-karta esa boladagi xafalik, bezovtalanish, agressiv holatni ifodalaydi. Har bir ertak qahramoni shunday tahlil etiladi. MTM psixologi faqat metodikani qo‘llash va uni tahlil etish bo‘yicha yaxshi kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lishi lozim. Proektiv metoddikalarni maktabgacha yosh bolalarda sinash ularning psixologik xususiyatldari, hissiy holatlarni va boshqa jihatlarini tadqiq etish uchun ancha qulay. 23 2.BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR TARAQQIYOTINING PSIXOLOGIK -PEDAGOGIK DIAGNOSTIKASI ASOSIY OMILLARI 2.1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishini xususiyatlari . Bolaning psixik jihatdan o‘ sishda maktabgacha tarbiya yo sh idagi davr ancha murakkab va judamas’uliyatli davrdir. 3 yoshdan 7 yoshgacha b o‘ lgan davr maktabgacha tarbiya yoshi davri h isoblanadi. Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning musta q il faoliyati kuchaya boshlaydi. Maktabgacha tarbiya yoshida bola musta q il b o‘ laolish uchun zarur b o‘ lgan ikkita q udratli kuchga ega Birinchidan, ma’lum darajada o‘ ziga b o‘ ys u ndirilgan h arakat ap p aratiga e ga. Ikkinchidan esa, atrofidagi kattaodamlar va o‘ z tengdoshlari bilan bir q adar erkin muosabatda b o‘ laoladigan nut qq a ega . Mana shuning uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xul q – atvorlari, q izi q ishlar va e h tiyojlari maktabgacha tarbiya gacha tarbiya yoshidagi bolalarnikidan far q q iladi. Bu esa, o‘ z navbatida, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan maktabgacha tarbiya ga tarbiya yoshidagi bolalar tarbiyasiga h am turlicha munosabatda b o‘ lishni ta q ozo e tadi. Agar yangi tu g‘ ilgan h amda maktabgacha tarbiya gacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan tarbiya asosan ularni ovkatlanishi gigienalarini tartibga solish va sezgi organlarini rivojlantirishga q aratilgan b o‘ lsa maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan tarbiya ularning murakkab h arakatlarini takomillashtirish, elementar gigiena, madaniy va me h nat malakalari h osil q ilish, nut q larini o‘ stirish h amda ijtimoiy axlo q va estetik didning dastlabki kurtaklarini yu zaga keltirishga q aratilgandir. Demak, asosan maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab bolaning bundan keyingi butun shaxsiy h ayoti davomida tarkib topa boradigan individual h ususiyatlari h am yu zaga kela boshlaydi. Ana shu sababli h am insonning xar tomonlama kamol topa borishi va xususan, psixik jihatdan maktabgacha tarbiya yoshidagi davridaolgan tahlim tarbiyasiga bo g‘ li q dir. Bu 24 h a q ida N.K.Krupskaya shunday deb yozgan edi: “yosh bolalik cho g‘ laridan q olgan ta a surotlari juda kattaa h amiyatga ega”. Mash h ur rus pedagoglaridan Les tg afning fikricha, insonning bosh q a yoshdagi davri shunday bir davrki, bu davrda unda kelgusida q anday h arakter h islatlari paydo b o‘ lishi belgilanadi vaaxlo q iy h arakterning asoslari yu zaga keladi. Insonning kamol topa borishda maktabgacha tarbiya yoshidagi davrning a h amiyatiga doir Lestgafning bu fikri b uyu k rus pedagogi A.S.Makarenkoning q uyidagi fikriga t o‘ la mos keladi. A.S.Makarenko bolalarni juda kichiklik davridan boshlab tarbiyalash zarurligi h a q ida gapirib, tarbiyaning eng mu h im asoslari bolaning 5 yoshgacha b o‘ lgan davri mobaynida yu zaga keltiriladi. Mana shu davrda q ilingan ish butun tarbiya protsessining 90 % ni tashkil etadi , degan edi. H a q i q atdan h am bolaning maktabgacha tarbiya yoshidagi davri shu q adar mazmundor vaaktiv davrdirki, bu davr bolaning kelgusi o‘ sishidaalbatta o‘ z aksini q oldiradi. Lekin bundan bolaning maktabgacha tarbiya yoshidagi davri, uning q anday odam b o‘ lib chi q ishni batamom belgilab beradi, degan mahno kelib chi q maydi. Mana shuning uchun bola shaxsining shaklllanishi fa q at maktabgacha tarbiya yoshidagi davr bilangina bo g‘ lab b o‘ lmaydi. Umuman inson o‘ z tabiati jihatidan deyarli butun umri davomida tarbiyalan u vchi mavjudoddir. Lekin h ar bir odam h arakteriga xos b o‘ lgan shaxsiy xislatlarning yu zaga kelishida uning h ar bir yosh bos q ichidaolgan tahlim tarbiyasini aksi sezilib turadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi davr o‘ z tahsir kuchi jihatidan g‘ oyat mahsuliyatlidir Bola yasli davrini o‘ tib, maktabgacha tarbiya ga kelgach, uning yashash sharoitida jiddiy o‘ zgarishlar yu z beradi. Birinchidan, bola maktabgacha tarbiya yoshiga o‘ tgach, uning faoliyat doirasi ancha bosh q acha mazmunga e ga b o‘ la boshlaydi . Ikkinchidan, bola maktabgacha tarbiya ga o‘ tgach, muayyan asosida ma h sus pedagog tomonidan tarbiyalana boshlaydi. Bolaning yashash sharoitida yu zaga kelgan bu o‘ zgarishlar uning psixik ji h atda no‘ sish i ga tahsir etmay q olmaydi. Mana shuning uchun bola maktabgacha 25 tarbiya yoshidagi davrida fa q at jismoniy ji h atdangina o‘ smay, balki psixik jihatdan h am tara qq iyotning yana bir yuq ori po g‘ onasiga k o‘ tariladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning h ar bir xatti – h arakatidan uning musta q illigi, nut q ning elementar b o‘ lsa h am, gramatik ji h atdan t o‘g‘ ri shaklini amaliy o‘ zlashtira boshlaganligi k o‘ rinib turadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning k o‘ zga tashlanib turuvchi hususiyatlaridan yana biri ularning ta q lidchanlik va ser h arakatliklaridir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi davrida bolalarning na q adar ser h arakat b o‘ lishlari barchaota – onalarga tarbiyachilarga mahlum bu yoshdagi bola butun kun davomida xilma – xil va tinimsiz h arakat q ilish or q ali atrofdagi mu h it vaodamlar bilan munosabatda b o‘ ladi. Binobarin, shunday xilma – xil h arakatlar tufayli o‘ z tasavvuri h amda bilim doirasini kengaytirib boradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolaatrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevoisitaamaliy munosabatda b o‘ lishga intiladi. Bu o‘ rinda shu narsa ehtiborliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘ zining kuchi, a q li etadigan narsalar bilangina emas, balki kattalar uchun mansub b o‘ lgan, o‘ zini kuchi h am, a q li h am etmaydigan narsalar bilan h am amaliy munosabatda b o‘ lishga, yahni bilib olishga intilaveradi. Buning natijasida bolaning xaddan tash q ari tez ortib borayotgan turlari e h tiyo j lari bilan ularning tor imkoniyatlari o‘ rtasida kes kin q arama – q arshilik yu z beradi. Masalan bola avtomashinani, tra m vayni o‘ zi xaydagisi, rostakam otga minib yu rgisi, uchuvchu b o‘ lib samolyotda uchkisi, rostakam militsioner b o‘ lgisi keladi. Biro q , bola o‘ zidagi bunday extiyojlarni birortasini h am xa q i q iy y o‘ l bilan q ondira olmaydi. CHunki bu yoshdagi bolada bunday kasblarga mansub b o‘ lgan murakkab k o‘ nikma va malaka y o‘ k, b o‘ lishi h am mumkin emas. Bu o‘ rinda tabiiy bir savol tu g‘ iladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turlicha extiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari o‘ rtasida q arama – q arshilik q anday y o‘ l bilan xal q ilinadi? Bu q arama – q arshilik fa q at birgina faoliyat or q ali, yahni bolaning o‘ yin faoliyati or q aligina, xal q ilinishi mumkin. CHunki birinchidan, bolalarning o‘ yin faoliyati q andaydir moddiy maxsulot ishlab chi q arishga q aratilgan emas. Bolalarni o‘ yinga undovchi sabab 26 (motiv) h am o‘ yindan kelib chi q adigan natijaga emas, ( o‘ yindan k o‘ pincha xech q anday natija kelib h am chi q maydi), balki shu o‘ yin protsessidagi turli xarakterlarga bo g‘ li q dir. Ikkinchidan esa bolalar o‘ yin jarayonida o‘ z ixtiyor- laridagi narsalarni, ularni q izi q tirgan, ammo kattalargagina mansub b o‘ lgan narsalarga aylantirib (ch o‘ pni ot q ilib, stulchani avtomashina q ilib) kuchlari etgancha erkin faoliyatda b o‘ laveradilar. SHunday q ilib, bolalar atroflaridagi kattalar uchungina mansub b o‘ lgan, xali o‘ zlarining kuchlari h am, a q llari h am e tmaydigan juda k o‘ p narsalarni fa q at o‘ yin faoliyati or q ali o‘ zlashtiradilar. O‘ yin or q ali ular vo q elikdagi narsa va xodisalarni biladilar. 2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar iqtidorini psixologik pedagogik diagnostikasi Iqtidorli bolalar bilan ishlashda psixologlar iqtidorning tuzilishini belgilaydigan asosiy omillarni bilishlari lozim. Bular quyidagilar: -umumiy intellektual yoki aqliy qobiliyatlarning yuqori darajasi; -bilish motivining dominantligi – boshqa motiv turlaridan ustunligi; -yangi predmetlar, vazifalar, voqea-hodisalarga duch kelganda, muammoni qo‘yilishi va echimini topishda ijodiy faollikning namoyon bo‘lishi. Iqtidorning erta namoyon bo‘lishi ikki yoshdan olti yoshgacha kuzatiladi. Bunday bolalar ikki-uch yoshdan o‘qishga intiladilar, uch-to‘rt yoshda o‘qishni va sanashni biladilar, besh-olti yoshda so‘zlarni va uncha katta bo‘lmagan jumlalarni yoza oladilar. Maktabgacha yosh davrida iqtidorli bolalar boshqalardan intellektning rivojlanish darajasi bilan ajralib turadilar. O‘zlarining juda faolligi, ko‘plab savol berishlari, qiziquvchanligi, kattalardan oladigan mahlumotni oson eslab qolishi va qayta aytib bera olishi bilan birga, boy tasavvurga egadirlar. Iqtidorli bolalar ko‘p hollarda turli hisob-kitoblarga qiziqadilar, shehr yoki ertaklar to‘qiydilar, musiqa asboblarini chaladilar, shaxmat o‘ynaydilar, rasm chizadilar, qo‘shiq aytadilar va raqsga tushadilar. Etti yoshdan o‘n yoshgacha bo‘lgan davrda bolalar ko‘p hollarda kolleksiya yig‘ishga (markalar, medallar, sevimli mulhtfilhm 27 va kino qahramonlarining rasmlari va xok), qog‘oz, yog‘och va boshqa materiallardan turli predmetlarning loyihalarini yasashga qiziqadilar. Iqtidorli bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha barcha nomahlum bo‘lgan narsalarga va yangiliklarga nisbatan mustaqil ravishda javob axtarishda faollik ko‘rsatib, kattalarga turli savollar beradilar. Bu savollarga berilgan javoblar orqali atrof olamni, voqea-hodisalarning sabab va oqibatlarining bog‘liqligini anglaydilar, shaxsiy hatti-harakatlarini ongli ravishda boshqara oladilar. 3-yoshli bolaga xos bo‘lgan hislatlar: 1. Nutqi mahno jihatidan bir-biriga bog‘langan so‘zlardan iborat. 2. O‘yinda rolga kiradi. 3. SHar, olma va boshqa predmetlarni chiza oladi. 4. O‘zi echinib kiyina oladi. 5. Kubiklarni bir-birining ustiga qo‘ya oladi. 6. Tayanchsiz zinalardan o‘zi ko‘tarilib, tusha oladi. 4 yoshli bolalar esa, o‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin, 4-5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek o‘zlari haqida mahlum bir xulosani bera olmaydilar. O‘z- o‘zini anglash layoqati katta maktabgacha tarbiya yoshida rivojlanib, avval u qanday bo‘lgani va kelajakda qanday bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat qiladilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra, bu davrni 3 bosqichga ajratish mumkin: – birinchi davr – 3- 4 yosh oralig‘ida bo‘lib, emotsional jihatdan o‘z-o‘zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘likdir; – ikkinchi davr – 4- 5 yoshni tashkil qilib, axloqiy o‘z-o‘zini boshqara olish bilan bog‘liq; – uchinchi davr esa, shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatlarini shakllanishi bilan tavsiflanadi. SHuning uchun ham maktabgacha tarbiya yoshidagi bola shaxsini tadqiq qilish juda murakkab jarayondir, chunki ko‘pgina shaxsni tadqiq qilish metodlari, katta yoshli odamlarga mo‘ljallangan va bolani o‘z-o‘zini tahlil qilish 28 imkoniyatlariga asoslanmagan. Bundan tashqari psixodiagnostika yordamida o‘rganaladigan shaxs sifatlari maktabgacha tarbiya yoshida to‘liq shakllanmagan va beqarordir. Bolalar psixodiagnostikasi ixtiyorida faqat maxsus proektiv metodlar yahni bolani yutuqqa erishish motivlari va xavotirlanish holatlarini o‘rganish metodlari mavjuddir yoki shaxs sifatlarini baholashda ekspert metodlaridan foydalanish mumkin. Bunda bolani yaxshi biladigan kattalar, tarbiyachilar, ota-onalar ekspert sifatida maydonga chiqadilar. Faqat ana shunday tarzda bolani shaxs sifatlariga baho bera olish imkoniyatlariga ega bo‘lamiz. Bizga mahlumki, intellektual testlar odamni aqliy faoliyatni rivojlanganlik darajasi va ularni alohida kognitiv protsesslarini (idrok diqqat, xayol, xotira, nutq) baholashda qo‘llaniladi. Quyida maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonlari, ijodiy (kreativ) qobiliyati hamda bolalarda faoliyatning biror sohasidagi iqtidorni aniqlash bo‘yicha bir qator testlar, shuningdek ushbu yoshdagi bolalarda bilish jarayonlarini rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlar hamda ota- onalar uchun maslahatlar taqdim etiladi. Idrok va tafakkurning rivojlanish darajasini aniqlash. Ushbu metodika maktabgacha yoshdagi bolalarning idrok va tafakkurining rivojlanganlik darajasini aniqlash uchun mo‘ljallangan, maktabgacha tahlim muassasalari tarbiyachilari va psixologlari tomonidan o‘tkaziladi. Materiallar: 3 ta quticha, birinchi qutichaning yon tomonida kvadrat, ikkinchi qutichaning yon tomonida doira, uchinchi qutichaning yon tomonida uchburchak shakllari aks ettirilgan bo‘lib, 8 ta kvadrat, 8 ta doira, 8 ta uchburchak shakldagi 24 ta predmetlardan iborat. Har bir shakllar katta va kichik hajmdagi predmetlarga bo‘linadi(4 ta kichik va 4 ta katta). Kvadrat shakldagi predmetlarga-kubik, gugurt qutisi, sovun, kitob va boshq; Doira-tanga, tugmacha, shar, koptok. Uchburchak-konus, kalit, archa, raketa. Metodikaning o‘tkazilishi : Bolaning oldiga qutichalar qo‘yilib har bir predmet bittadan bolaga ko‘rsatiladi va qanday shaklga o‘xshashligi so‘raladi. Bola javob bergandan so‘ng predmet mos keladigan qutichaga solinishi so‘raladi. 29 So‘ngra keyingi predmet ko‘rsatiladi va savollar qaytariladi. SHu tariqa hamma 24 ta predmet bolaga birin ketin ko‘rsatiladi va shakllarga mos ravishda qutichalarga joylashtiriladi. Natijalarni baholash: har bir to‘g‘ri topilgan predmet uchun 1 ball beriladi. Maksimal ball 24 ball. Eslatma: metodika har bir bola bilan alohida o‘tkazilib, 15-20 minutdan oshmasligi kerak. «Nima tasvirlanganini top» metodikasi. Ushbu metodika maktabgacha yoshdagi bolalarning idrokini o‘rganishga mo‘ljallangan. Unda bola rasmning bir necha qismlari yordamida butun rasm qanday ekanini bilishi talab qilinadi. Metodika quyidagicha o‘tkaziladi: Bolaga rasmning A qismi ko‘rsatiladi va shu asosda rasmda nima tasvirlanganini topish taklif etiladi. Buning uchun 10 soniya vaqt beriladi. Agar bolalar bu vaqt ichida nima tasvirlanganini topa olmasa yana 10 soniyaga unga rasmning B qismi ko‘rsatiladi. SHu tariqa rasm qismlari to bola unda nima tasvirlanganini bilmaguncha ko‘rsatiladi. Natijalarni baholash: 10 – ball – bola A qismdan 10 soniyadan kam vaqt ichida rasmda it tasvirlanganini topdi. 7 – 9 ball – bola B qismdan jami 11 – 20 sonli vaqt sarflab rasmda it tasvirlanganini topdi. 4 – 6 ball – bola V qismidan vaqt 21 – 30 soniyaga etganda rasmda it tasvirlanganini topdi. 2 – 3 ball – bola G qismdan vaqt 30 – 40 soniyaga etganda rasmda it tasvirlanganini topdi. 0 – 1 ball – bola jami 50 soniyadan ortiqroq vaqt sarflab A,B va V qismlarni ko‘rib ham it tasvirlanganini topa olmadi. Rivojlanganlik darajasi: 10 ball – juda yuqori, 8 – 9 ball – yuqori, 4 – 7 ball – o‘rta, 2 – 3 ball – past, 0 – 1 ball – juda past. 30 «Belgilarni qo‘y» metodikasi. Mazkur metodika 5 yoshdagi bolalar diqqatining ko‘chishi va taqsimlanishini tashxis qilishda qo‘llanilishi mumkin. Metodika materiali: geometrik shakllar ko‘rsatilgan jadval. Metodikaning o‘tkazish vaqti: 2 daqiqa. Metodikaning qo‘llanilishi: bola jadval yuqorisidagi geometrik shakllar – kvadrat, uchburchak, aylana va rombning ichidagi belgilarni jadvaldagi barcha kvadrat, uchburchak, aylana va romblar ichiga qo‘yib chiqishi kerak. Natijalarni qayta ishlash quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi: 0. 5 SHm – 2 8. Xm Dkt = 120 Dkt – diqqat ko‘chuvchanligi va taqsimlanganligining ko‘rsatkichi; SHm – 2 daqiqa ichida ko‘rib chiqilgan va ichiga tegishli belgi qo‘yilgan geometrik shakllar miqdori; Xm – topshiriqni bajarish davomida yo‘l qo‘yilgan xatolar miqdori. Eslatma: tegishli belgilarning tegishli shakl ichiga qo‘yilmagani yoki tegishli shakl ichiga umuman belgi qo‘yilmagani xato bo‘lib hisoblanadi. Natijalarni baholash: 10 – ball – Dkt 1. 00 dan katta – juda yuqori. 8 – 9 ball – Dkt 0. 75 dan 1. 00 gacha – yuqori. 6 – 7 ball – Dkt 0. 50 dan 0. 75 gacha – o‘rta. 4 – 5 ball – Dkt 0. 25 dan 0. 50 gacha – past. 0 – 3 ball – Dkt 0. 00 dan 0. 25 gacha – juda past. «Yil fasllari» metodikasi . Ushbu metodika 3-4 yosh bolalar uchun mo‘ljallangan. Bolaga rasm ko‘rsatiladi va ushbu rasmlarga diqqat bilan qarab, rasmning har bir qismida yilning qaysi fasllari tasvirlanganligi haqida so‘raladi. Topshiriqni bajarish uchun 2 daqiqa vaqt beriladi. Ushbu berilgan vaqt mobaynida bola nafaqat yil fasllarini 31 aytib berishi, balki fasllarning belgilarini ko‘rsatib bera olishi va ushbu qism aynan mana shu faslga tegishli ekanligini asoslab berishi kerak. Natijalarni baholash: 10 ball- berilgan vaqt mobaynida bola rasmdagi yil fasllarini bir biri bilan bog‘liq holda to‘g‘ri aytib bera olsa va har bir yil faslining ikkitadan belgisini ko‘rsatib bera olsa (jami har bir yil faslining 8 ta belgisini ko‘rsatib) 8-9 ball- bola rasmdagi har bir yil fasllarini bir-biriga bog‘liq holda to‘g‘ri aytib bersa va yil fasllarining umumiy olganda 5-7 tagacha belgisini to‘g‘ri ko‘rsatib bera olsa: 6-7 ball- bola yil fasllarini to‘g‘ri aniqlab, ammo o‘z fikrini tasdiqlovchi jami 3- 4 ta fasllar belgisini ko‘rsata olsa; 4-5 ball- bola yil fasllarining faqat 2 tasini aniqlab bera olsa va o‘z fikrini tasdiqlovchi jami 1-2 tagacha yil fasllari belgisini ko‘rsatib bersa; 0-3 ball- bola yil fasllarining birortasini ham to‘g‘ri aniqlay olmasa va birorta ham fasl belgisini ko‘rsatib bera olmasa (ushbu ballar bolaning yil fasllarini topishga harakat qilganligiga bog‘liq holda qo‘yiladi). Taraqqiyot darajasiga xulosa chiqarish : 10 ball – juda yuqori, 8 – 9 ball – yuqori, 6 – 7 ball –o‘rtacha, 4 -5 ball –past, 0 -3 ball -juda past. «Bu erda nima ortiqcha?» metodikasi. Ushbu metodika 4-5 yoshli bolalarga mo‘ljallangan. Bu metodika bolalarning obrazli, so‘z-mantiqli tafakkur protsessining analizi, aqliy va umumlashtirish operatsiyalarini tadqiq qiladi. Metodikada bolalarga har xil predmetlar tasvirlangan rasmlar tavsiya qilinadi va quyidagicha ko‘rsatma beriladi: «Har bir rasmda tasvirlangan 4 ta predmetdan biri ortiqcha. Diqqat bilan rasmga qarab, qaysi bir predmet ortiqcha va nima uchun ortiqcha ekanligini tushuntirib ber». Topshiriqni bajarish uchun 3 daqiqa vaqt beriladi. Natijalarni baholash: 10-ball- bola o‘ziga berilgan topshiriqni 1 daqiqadan kam vaqtda bajarib, har bir rasmdagi ortiqcha predmetni nima uchun ortiqcha ekanligini sharhlab bera olsa; 32 8-9 ball- bola topshiriqni 1 daqiqadan 1,5 daqiqagacha to‘g‘ri bajara olsa; 6-7 ball- bola topshiriqni 1,5 daqiqadan 2 daqiqagacha to‘g‘ri bajara olsa; 4-5 ball- bola topshiriqni 2 daqiqadan 2,5 daqiqagacha to‘g‘ri bajara olsa; 2-3 ball- bola topshiriqni 2,5 daqiqadan 3 daqiqagacha to‘g‘ri bajara olsa; 0-1 ball- bola 3 daqiqa mobaynida topshiriqni to‘g‘ri bajara olmasa. Taraqqiyot darajasi haqida xulosa: 10 ball -juda yuqori, 8 – 9 ball - yuqori, 4 -7 ball – o‘rtacha, 2 – 3 ball – past, 0 – 1 ball -juda past. «Rasmlarda qanday predmet etmaydi» metodikasi Bu metodika 3-4 yoshli bolalarning tafakkurini tashxis qilish uchun mo‘ljallangan. Topshiriqni bajarishdan oldin bolaga rasmlar ko‘rsatiladi va ushbu tasvirlar to‘liq bo‘lishi uchun qandaydir predmetning etishmasligini, bu predmetlar rasmning pastki qismida tasvirlanganligi aytib o‘tiladi. Bola rasmdagi tasvirlar to‘liq bo‘lishi uchun zarur predmetlarni topib ko‘rsatib berishi kerak. Natijalarni baholash: 10 ball- topshiriqqa ketgan vaqt 30 soniyadan kam bo‘lsa; 8-9 ball- topshiriqni bajarishga ketgan vaqt 31 soniyadan 49 soniyagacha bo‘lsa; 6-7 ball- topshiriqni bajarishga ketgan vaqt 50 soniyadan 69 soniyagacha bo‘lsa; 4-5 ball- topshiriqni bajarishga ketgan vaqt 70 soniyadan 89 soniyagacha bo‘lsa; 2-3 ball-topshiriqni bajarishga ketgan vaqt 90 soniyadan 109 soniyagacha bo‘lsa; 0-1 ball- topshiriqni bajarishga ketgan vaqt 110 soniya va undan ko‘p bo‘lsa; Taraqqiyot darajasi haqidagi xulosa: 10 ball – juda yuqori, 8 – 9 ball – yuqori, 4 – 7 ball – o‘rtacha, 2 – 3 ball – past, 0 – 1 ball – juda past. 33 XULOSA Bolaning psixik jihatdan o‘ sishda maktabgacha tarbiya yo sh idagi davr ancha murakkab va juda mas’uliyatli davrdir M aktabgacha tarbiya yoshidan boshlab bolaning bundan keyingi butun shaxsiy h ayoti davomida tarkib topa boradigan individual h ususiyatlari h am yu zaga kela boshlaydi Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bulgan bilim va tushunchalar mazmunini, tevarak atrofdagi xayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim oddiy tushunchalar mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika kiladi. Bolalar tomonidan tasavvur va tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil soxalar buyicha uzlashtirgan umumiy tasavvurlar sistemasi ularning kelajakda umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bulib, bu siz ular xozirgi zamon Davlat ta’lim standartlari asosida kerakli bilim, kunikma, malakalarni egallay olmaydilar Maktabgacha tarbiya yoshida p sixologik diagnostika vazifalariga quyidagilar kiradi: - bolaning hissiy va kommunikativ doirasini rivojlanish darajasini aniqlash va tavsiflash; - sensor va harakat funksiyalarini rivojlanish darajalarini aniqlash va tavsiflash; - manipulyativ, predmetli va o‘yin faoliyatining rivojlanish darajasini aniqlash tavsiflash; - aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini aniqlash; - ijtimoiy-maishiy faoliyatni rivojlanish darajasini aniqlash; - bola va ota-ona munosabatlarini yoshiga moslik darajasini aniqlash; - bolaning psixik rivojlanish saviyasini aniqlash, potensial imkoniyatlari asosida korreksion ishlarni belgilash; - ota-onalar va mutaxassislar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish. 34 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR. 1. Uchinchi mingyillikning bolasi (tayanch-dastur). Toshkent, 2001 I. A. 2. S.N.Alimxodjaeva F.I.Haydarov “Psixologik tashxis metodikalari majmuasi” Toshkent-2008 yil 3. Anastazi.A. Psixologicheskoe testirovanie: V2 KN.Per.s.ang. Pod.red. K.M.Gurevicha, V.V.Lubovskogo,. -M., Ped-ka, 1992. 4. Bleyxer V.M.Klinicheskaya patopsixologiya,-T,Med.,19 9 6.326.b. 5. V.M.Burlachuk L.F.Psixologicheskaya dignostika intellekta i lichnosti, - K, V ґ shaya shk., 19 9 8, 142.b. 6. Burlachuk L.F., Psixologiya lichnosti,-K Zdorovya, 19 9 9, 168 b. 7. Diagnostika psixicheskogo razvitiya: Per. s cheshek Praga: Avitsenum, 19 9 8,-388b. 8. Mehri Norbosheva Maktabgacha ta’limda psixodiagnostika. Termiz- 2013 9. “Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim tarbiyasining takomillashtirish muammo va echimlari” mavzusidagi respublika ilmiy –amaliy anjumanining maqolalar to‘plami Jizzax – 2009 10. Nemovr.s.psixologiya: ucheb.dlyastud.vыssh.ped.ucheb.zavedeniy: vzkn. – zeizd. – M.: Gumanitar.izd.sentrvlados, 1999. – kn. z. 11. Ps ixodiagnostika. vvedenievnauchnoepsixologicheskoeissledovanieselementamimatematicheskoystat istiki 12. N izomiy nomli T oshkent davlat pedagogika universiteti p s i x o d i a g n o s t i k a fanidan ma’ruzalar matni toshkent- 2000tuzuvchilar: M atmuratova.N.B. 13. Ovcharova R.V.Prakticheskaya psixologiya v nachalnoy shkole. – M.: TS «Sfera» 1998. – 240 s. 36-37 betlar. 14. Nishonova S. va Alimova G. Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi. Toshkent, 2006. 15. Otavalieva O‘. Bolalar psixologiyasi (1,2 qism). Samarqand, 2003. 16. Pedagogika. Munavvarov A.Q. tahr. Toshkent, 1996. 35 17. Karimova V. Psixologiya (o‘quv qo‘llanma). Toshkent, 2002. 18. Karimova V YOsh davrlari psixologiyasi Toshkent 2008 19. «So g‘ lom avlod» jurnali. 2001, 1-soni. 20. G‘oziev E G‘ “ YOsh davrlari psixologiyasi 1-kitob. Toshkent, 1997. 21. YUsupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. Toshkent,6.Obshaya psixodiagnostika, -M., Izd-vo Mosk.,Un-ta,19 9 7.-305b. 22. .Psixodiagnostika: teoriya i praktika. Per.s nem.,-M.,Progress,19 9 6.- 207b. 23. .Psixologichekskaya diagnostika detskogo razvitiya: metod ы issledovaniya:-K.,Osvita.,1992.,-220b. 36

Maktabgacha tarbiya yoshi bolalar psixik rivojlanishining psixologik –pedagogik diagnostikasi xususiyatlari

MUNDARIJA

KIRISH

1.BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNING PSIXOLOGIK DIAGNOSTIKASI MUAMMOSINING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 

1.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik diagnostika xususiyatlari muammosining o‘rganilganlik xolati 

1.2. Psixodiagnostik metodikalar tasnifi , qo‘llnilishi imkoniyatlari 

1.3. Proektiv metodikalarning maktabgacha yosh bolalar psixologik xususiyatlari, hissiy holatlarni va boshqa jihatlarini tadqiq etish psixodiagnostik imkoniyatlari 

2.BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR TARAQQIYOTINING PSIXOLOGIK PEDAGOGIK DIAGNOSTIKASI ASOSIY OMILLARI 

2.1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishini xususiyatlari.

2.2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar iqtidorini psixologik pedagogik diagnostikasi 

XULOSA 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 



 

Купить