Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasiga qo'yiladigan talablar - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	60.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	22 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

73 Sotish

Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasiga qo'yiladigan talablar

Sotib olish

Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasiga qo'yiladigan
talablar
Reja:
Kirish
I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR JISMONIY
TARBIYASI VA UNING AHAMIYATI
1.1 Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi
1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyaga bo`lgan qiziqishi
va uni jismoniy tarbiya muhitida shakllantirish
II.BOB. MAKTAB YOSHDAGI BOLALAR JISMONIY TARBIYASINI
SHAKLLANTIRISH BOSQICHLARI
2.1 Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi.
2.2 Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasini bosqichma bosqich
o`rganilishi
2.3 Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya mashqlarning
organizmiga ta’siri
XULOSA VA TAKLIFLAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi sharofati
bilan barcha sohalarda har tomonlama yuksalish yuz berayotgani, tub ijtimoiy-
siyosiy va ma’naviy o’zgarishlar, umuminsoniy qadriyatlar tizimida yangilanish,
insonning barcha shaxsiy ehtiyojlari, talablari va manfaatlari birinchi o’ringa
ko’tarilayotgani, ayniqsa o’sib kelayotgan yosh avlodning ma’naviy-axloqiy va
jismoniy imkoniyatlari yanada oshayotgani bugungi kunda sir emas. Shu
munosabat bilan yangi insonni tarbiyalashning murakkab va ko’p qirrali
muammosining muhim yo’nalishi har bir kishida o’z sog’lig’i to’g’risida o’zi
qayg’urish madaniyatini singdirishdir. Uni tarkib toptirish uchun oila,
maktabgacha muassasalar, maktab, o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi tizimi,
mahalla, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport tizimlarining xodimlari butun
kuch-quvvatini, g’ayratini ishga solib, bolaning ongiga yoshlikdan jismoniy
tarbiyaga bo’lgan muhabbatini singdirib borishlari darkor. 1
O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti SH. Mirziyoyev “Sog’lom
avlod uchun” ordenini topshirish marosimida so’zlagan nutqida: “Biz naslimizning
kelajagi-sog’lom avlod uchun kurash boshladik. Shu nom bilan orden ta’sis etdik
va maxsus xalqaro jamg’armani tuzdik. Bu bejiz emas, albatta. Sog’lom avlod
deganda, biz faqat jismoniy baquvvat farzandlarimizni emas, balki ma’naviy boy
avlodga ega bo’lgan xalqni tushunishimiz kerak. Bunday xalqni hech qachon hech
kim yenga olmaydi. Buni hammamiz yaxshi anglab olmog’imiz shart”, - deb
alohida ta’kidlagan.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M. Mirziyoyev
rahbarligida mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish
tizimini takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish, iqtidorli spotrchilarni
tanlash 4 va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan mustahkamlash borasida
keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda bolalarni jismoniy
tarbiyalashning ilmiy asoslangan zamonaviy tizimlari, shakl va uslublari joriy
etilgan bo’lib, bu sohada muhim vazifalar belgilangan.
1
Salomov R.S. “Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari” o’quv qo’llanma T.: O’zDJTI nashriyoti 2022 y.
2

Ana shunday vazifalarni amalga oshirish uchun boshqa sohalar qatori maxsus
jismoniy tarbiya sohasida ham adabiyotlar yaratilishi yo’lga qo’yilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta'lim muassasalarida, oilada
jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog'lom va baquvvat qilib
o'stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta'lim va tarbiyani to'g'ri tashkil etishdan
iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog'lomlashtirish vazifalari - bu
jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo'lib, bola hayotini muhofaza qilish,
uning sog'ligMni mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo'li bilan o'zini himoya
qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat.
Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni harakatga o'rgatish tarbiyachining
bevosita rahbarligi hamda uning kuzatuvi ostidagi bolalarning mustaqil faoliyatida
amalga oshiriladi. Harakat faoliyatiga o'rgatishda bolaning anglash, irodaviy va
emotsional kuchlari rivojlanadi hamda uning amaliy harakat ko'nikmalari
shakllanadi. Harakatlarga o'rgatish bola ichki dunyosi his-tuyg'usi, tafakkuri, asta-
sekin shakllanadigan dunyoqarashi, axloqiy fazilatlariga; bolalar tomonidan
bajariladigan, salomatlik va umum-jismoniy rivojlanish uchun foydali bo'lgan
harakat faoliyatiga maqsadga yo'nalgan tarzda ta'sir etadi. Ta'lim mazmunini
muvofiq maktabgacha yoshdagi bolalar ta'lim-tarbiyasiga qo'yiladigan davlat
talablari asosida tanlangan jismoniy mashqlar, harakatli o'yinlar tashkil etadi.
Ta'lim jarayonida kattalar bolalarga maqsadga yo'naltirilgan faoliyatning tajribasini
beradi. Uning mazmuniga rivojlanish va takomillashishiga xizmat qiluvchi
harakatlarni egallash tajribasi ham kiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan
ishlashda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olish juda zarur, bolaning ongli
harakat faoliyatida asqotadigan ayrim bilimlar; bolani harakatlarga o'rgatuvchi
faoliyat metodlari, faoliyat va ularni amalga oshirishning malaka va ko'nikmalari
haqidagi bilimlar birligi ish jarayonlaridan kelib chiqqan holda tarkibiy qismlarni
tashkil etadi. Qismlardan biri ijodiy faoliyat tajribasi hisoblanadi.
Bolalikdan mustaqil fikrlashga o'rgatilmagan va hamma narsani tayyor
berilgandan so'ng o'zlashtiradigan kishi unga tabiat tomonidan berilgan sifatlarni
namoyon qila olmaydi. Shuning uchun jamiyat yosh avlodning ijodiy faoliyatga
3

o'rganishiga tamoman befarq qarab turolmaydi. Harakat faoliyatini tarbiyalash
jarayonida kattalar (ota-onalar, tarbiyachilar) bolalar rivojlanishining
psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ular oldiga yangi harakat
vazifalarini qo'yadilar. Bolaning mashqlar jarayonida yangi harakat vazifalarini
tobora hal eta borishi va shu bilan bog'liq ravishda vujudga keladigan katta
imkoniyatlar harakatlar xarakteri va sifatini o'zgartiradi. Bu yosh davri uchun juda
xarakterli bo'lgan narsa yangi mashqlarga o'rgatish jarayonida go'yo bir aylanib
yangicha sifat kasb etadi. Chunonchi, bolaning yurishi dastlabki paytda va ikkinchi
yilning oxirida butunlay farq qiladi. Bu hodisani yangilikning eski narsani diakktik
inkori, barcha rivojlanishning va ziddiyatlarni hal etishning obyektiv sharti,
harakatlanuvchi omil sifatida ko'rsatish mumkin. Har bir sohada rivojlantirish
o'zidan oldingi yashash shakllarini inkor etmasdan kechishi mumkin emas. Bunday
murakkab rivojlanish jarayoni tashqi va ichki sharoitning o'zaro aloqadorligida
to'xtovsiz kechadi. Qiyinchiliklarni yengish va yangi vazifalarni hal etish bolada
ijobiy emotsional kayfiyat hosil qiladi. Bu erishilgan maqsad, tarbiyachi bahosiga
muvofiq yangi muskul sezgilari tufayli yuzaga keladi. Paydo bo'lgan o'zgarishlarni
mustahkamlash yanada yuksakroq yutuqlarga intilish uyg'onishiga xizmat qiladi.
Bu murakkab jarayon doimo tarbiyachi nazorati ostida bo'lishi kerak. Bir
tomondan bolaning yangi harakat vazifasini tushunib olishini ta'minlash lozim,
ikkinchi tomondan. 2
bolada mustaqillik va uni mavjud real harakat imkoniyatlari hamda yuzaga
keluvchi qiziqish, emotsiyalari asosida amalga oshirish, g'ayratini uyg'otish zarur.
Ta'lim boladan diqqatni bir joyga to'plashni, faol tasavvur, faol fikrlashni, xotirani
rivojlantirishni talab qiladi: masalan, agar ta'lim jarayoni qiziqarlilik kasb etib,
emotsional ruhda bo'lsa - emotsional; harakat namunasi tarbiyachi tomonidan
obrazli tarzda ko'rsatilsa va bolalar tomonidan bajarilsa - obrazli; harakatli o'yin va
ularni mustaqil bajarishda barcha mashq elementlarini bajarish izchilligi vazifalari
tushunib va eslab qolinsa, og'zaki mantiqiy mashqlar bolalarning o'zlari tomonidan
amalda bajarish bilan bog'liq bo'lsa - motor harakat. Buning uchun ta'lim erkin
2
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti (I-tom) farg’ona - 2021
4

bo'lishi kerak, shundagina mashqlarni ongli, mustaqil bajarish mumkin. Bolalarga
ta'lim berishda axloqiy tarbiya, bolaning ma'naviy tuyg'usi va ongini shakllantirish,
uning oliyjanoblik va o'zaro yordam, maqsadga intilish, halollik, adolatlilik kabi
axloqiy-irodaviy sifatlarini rivojlantirish bilan bevosita bog'liqdir. To'g'ri
harakatlarga o'rgatishning butun jarayoni bolalarda estetik hislarni tarbiyalaydi.
Bolalar asta-sekin egallab boradigan chiroyli harakatlar, aniq saflanish, ularning
yoshiga xos o'yin obrazlarining ijodiy ifodaliligi, o'yinlarda she'riy matnlar, o'yin
boshlanmalari, sanashmachoqlar -bularning hammasi bolalarda estetik didni
tarbiyalash vazifasiga xizmat qiladi. Bolalar va tarbiyachilarning kostyumlari,
jismoniy tarbiya qo'llanmalari va hokazolarning tashqi bezatilishi katta ahamiyat
kasb etadi. Ta'lim jarayonini tashkil etish bolalarni ular kuchi yetadigan mehnat
harakatlarida mashq qildirish imkonini beradi. Tarbiyachi bolalardan jismoniy
tarbiya jihozlarini o'zlari tartibli va toza saqlashlarini (ixcham o'ralgan
bayroqchalar, dazmollangan lenta, ro'molchalar va h.k.) muntazam talab qilib
turadi. Bu haqida birinchi navbatda navbatchilar qayg'uradilar va zarur buyumlarni
avaylab joylashtiradilar. Shu bilan birga ular barcha bolalar foydalanishlari qulay
bo'lishi uchun predmet va inventarlarning joylashish tartibini ham e'tiborda
tutadilar. Bolalar sharlar, to'plar va hokazolarni vaqti-vaqti bilan yuvib, yirik
jihozlarni artib turadilar. Bunday tadbirda barcha tarbiyalanuvchilar tarbiyachi
rahbarligida ishtirok etadilar. Shunday qilib, harakatlarga o'rgatish jarayonida
bolalarda aqliy qobiliyat, axloqiy va estetik tuyg'ular rivojlanadi, o'z faoliyatiga
ongli munosabat va shu bilan bog'liq ravishda maqsadga intilish, uyushqoqlik
shakllanadi. Bularning hammasi o'zaro aloqadorlikda ta'lim jarayoniga umumiy
yondashishni amalga oshirilishi hisoblanadi. Mazkur jarayon har tomonlama
rivojlangan shaxsning shakllanishiga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanish
xususiyatlari, ta’lim va tarbiyaning asoslari, jismoniy tarbiya mashqlariga
o’rgatish, harakatli va sport o’yinlarini o’tkazish metodikasi, maktabgacha ta’lim
muassasalarida jismoniy tarbiya ishini tashkil etish shakllari (jismoniy tarbiya
mashg’ulotlari, ertalabki badantarbiya va boshqalar) kabi masalalar yoritiladi.
5

O’quv qo’llanma uchun ilmiy tadqiqot materiallari, O’zbekistonda maktabgacha
ta’limga oid me’yoriy hujjatlar, maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ishlarning
natijalari asos qilib olingan.
Kurs ishining vazifasi. Sog’lom turmush tarzi – yosh avlodning har
tomonlama rivojlanish garovidir. Turmush tarzi esa bu bizning hayot faoliyatimiz,
ya’ni bir kecha-kunduzni qanday tartibda o’tkazishimizdir. Mana shu turmush
tarzimizni sog’lom turmush tarziga aylantirish uchun aholi , jumladan yoshlar
o’rtasida jismoniy tarbiya va sportni yanada ommalashtirishimiz darkor. Bu borada
prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020 yil 29 dekabr kuni O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga va xalqiga murojaatnomasida 2021 yilni “Yoshlarni
qo’llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash” va “... aholi
salomatligini ta’minlashda jismoniy tarbiya va sportni yanada ommalashtirish
muhim omil” ekanligini ta’kidlab o’tdi.
Kurs ishi obyekti: O’quv qo’llanma uchun ilmiy tadqiqot materiallari,
O’zbekistonda maktabgacha ta’limga oid me’yoriy hujjatlar, maktabgacha ta’lim
muassasalaridagi ishlarning natijalari asos qilib olingan.
Kurs ishi predmeti : Qo’llanmani yozishda rus pedagoglaridan A.V.
Keneman va D.V. Xuxlayevalarning maktabgacha 5 yoshdagi bolalarni jismoniy
tarbiyalashga oid adabiyotlaridan foydalanilgan.
Kurs ishi tuzilishi : Shu bilan birga o’zbek allomalarining pedagogik
qarashlari, ularning jismoniy tarbiya sohasidagi qilgan ishlari kiritilgan.

I BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR JISMONIY
TARBIYASI
1.1 Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi
6

Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi bu – bola jismoniy
tarbiyasi shakllanishining umumiy qonuniyatlaridan saboq beruvchi fandir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi jismoniy
tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga va o’rganish predmetiga
ega, ayni paytda u 7 yoshgacha bo’lgan bolalar jismoniy tarbiyasi qonuniyatlarini
va shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi rivojlanishini
boshqarishning umumiy qonuniyatlarini maxsus o’rganadi. Bolalar jismoniy
tarbiyasi nazariyasi har bir yosh bosqichini o’rganib, ilmiy ma’lumotlar va amaliy
tajribani umumlashtirib borib, jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, ularning
mohiyatini, butun jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishning juda samarali
vositalari va metodlarini, maqsadga muvofiq shakllarini kompleks ravishda ochib
beradi. 3
Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi bola
shaxsining shakllanish va jismoniy tarbiyalashning umumiy qonuniyatlarini
o'rganadi. Bu fan umumiy jismoniy tarbiya nazariyasining g'oyaviy va
metodologik asoslaridan kelib chiqadi va uning muhim tarmoqlaridan biri
hisoblanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi o'quvchilarda jismoniy barkamollikni, har
tomonlama taraqqiy etgan yuksak madaniyat va axloqni tarbiyalash bo'yicha
ta'lim-tarbiya jarayonlarini ilmiy asosda qurishni belgilaydi. Bu amaliy fan
o'qituvchisini boshlang'ich sinf o'quvchilari jismoniy barkamolligining vositalari,
shakllari va usullari to'g'risidagi bilimlar bilan qurollantiradi, unda maxsus va
tegishli harakat ko'nikmasi hamda malakalarini shakllantiradi. Shunday qilib,
jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona
mazmunga ega bo'lib, jismoniy tarbiyalash qonuniyatlarini hamda shunga muvofiq
bolaning ta'lim va tarbiya jarayonida rivojlantirishni boshqarishning umumiy
qonuniyatlarini maxsus o'rganadi.
Shuningdek, umumiy ma'lumotlar, amaliy va ilg'or tajribalarni
umumlashtiradi, tegishli jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, jismoniy tarbiya
jarayonini uyushtirishning samarali vositalari va uslublarining maqsadga muvofiq
3
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti (II-tom) farg’ona - 2022
7

shakllarini majmuali ravishda ochib beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi doimo
jismoniy tarbiya amaliyotiga tayangan holda taraqqiy qiladi va takomillashadi.
Uning metodologik asosi ana shu amaliy ilmiy tadqiqot natijalarini o'zlashtirish
orqali hamisha boyib boradi. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya predmeti qotib
qolishi mumkin emas, u rivojlanib va mukammallashib boradi. Yosh avlodni ongli,
milliy g'ururli, yuksak madaniyatli qilib, ya'ni sog'lom, baquvvat, chiniqqan,
tadbirkor, o'z xarakatlarini yaxshi boshqara oladigan, badantarbiya va sport
mashg'ulotlarini sevadigan, har qanday vaziyatda ham o'zini tuta biladigan va
mustaqil xarakat qila oladigan, xayotda faol, ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli
qilib tarbiyalash jismoniy tarbiyaning muhim vazifasi hisoblanadi. Jismoniy
tarbiya nazariyasi boshlang'ich sinflarda har bir yosh bosqichidagi bolaning
yashirin imkoniyatlari qonuniyatlarini o'rganib va hisobga ola borib, jismoniy
tarbiyaning butun ta'lim-tarbiya majmuasi, ilmiy asoslangan dasturi talablarini
(harakat, ko'nikma va malakalar, jismoniy sifatlar, ba'zi sodda bilimlarni) ko'zda
tutadi.
Ularni o'zlashtirish bolalarning kelajakdagi zaruriy harakat faoliyatlarini tez
egallash imkoniyatlarini ta'minlaydi. Shu bilan birga, dasturning bolalar tomonidan
o'zlashtirilishida qatiy izchillikka rioya qilinadi. Bunda bolaning yoshiga nisbatan
rivojlanish xususiyatlari va hayotining har bir bosqichidagi imkoniyatlari,
organizmning butun tizimlari (suyak-muskul, yuraktomir, nafas olish va boshqalar)
va organlari (boshqarish, eshitish, ko'rish, nutq va boshqalar) hisobga olinadi.
Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlama tarbiyalashda muxim komponent
hisoblanadi, ayni paytda u shu jarayonda aqliy va axloqiy, estetik, mehnat tarbiyasi
vazifalarini kompleks tarzda hal etadi.
O'quvchilar jismoniy tarbiyasini uyushtirishning turli shakllari mavjud: 4
1. darslar
2. sinfdan va maktabdan tashqari ishlar
3. sog'lomlashtirish va badantarbiya tadbirlari
4. mustaqil xarakat faoliyati va boshqalar
4
Salimov O’.Sh. Jismoniy madaniyat nazariyasi va tarixi (Uquv qo’llanma). Termiz: “Surxon-Nashr”, 2020 y. —
220 b.
8

O'qituvchining e'tibori ana shu shakllar orqali, o'z yosh imkoniyatlariga ko'ra
ongli va faol harakat qiluvchi, o'zini erkin tuta oladigan, o'ziga bo'lgan ishonchni
namoyon etuvchi, harakat ko'nikmalarini muvaffaqiyat bilan o'zlashtiradigan,
hayotda uchraydigan qiyinchiliklardan cho'chimay, ularni bartaraf qila oladigan,
doimo ijodiy izlanishdagi bolani tarbiyalashga yo'naltirilgandir. Jismoniy tarbiya
nazariyasi jismoniy tarbiya tizimining maqsadi, vazifalari va prinsiplarini o'rganadi
hamda tarbiyaning boshqa turlari (aqliy, axloqiy, estetik va mehnat) bilan jismoniy
tarbiyaning qonuniy aloqasini ochib boradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy
tarbiya vositalari va ulardan foydalanish shakllarini o'rganishga alohida e'tibor
beradi. Binobarin, har bir harakatni o'rganish va bolaning asosiy harakat sifatlarini
tarbiyalash printsiplari hamda uslublarini o'rganishga jiddiy e'tibor jismoniy
tarbiya nazariyasining muhim qismini tashkil etadi.
Jismoniy tarbiya tizimi umumiy tarbiya tizimining tarkibiy qismidir. Uning
g'oyaviy, ilmiy, uslubiy dastur-normativ asoslari, shuningdek, fuqarolar jismoniy
tarbiyasini amalga oshiradigan va nazorat qiladigan tashkilot hamda muassasalari
mavjud. Jismoniy tarbiyaga belgilangan bir tizim asosida yondashilsagina undan
ko'zlangan maqsadlarga, mo'ljallangan natijalarga erishish mumkin. Jismoniy
tarbiya tizimi deganda, jismoniy tarbiya vositalari, uslublari, jismoniy tarbiyani
tashkil etish va o'tkazish shakllari, shu vositalarning jamiyat kishisini har
tomonlama rivojlantirishdagi maqsadlariga mos kelishi tushuniladi. Jismoniy
tarbiya tizimining paydo bo'lishi va rivojlanishini jamiyatning ehtiyoji, moddiy
ishlab chiqarish darajasining rivojlanishi, jismoniy tarbiyani uyushtirish shakllari
hamda ilg'or amaliy tajribani umumlashtirish kabi tushunchalar belgilaydi.
1. Maqsadga qaratilganlik, ya'ni jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari
tarbiya prinsiplarini belgilaydi.
2. Jismoniy tarbiya vositalari: jismoniy mashqlar, o'yinlar, sport, sayohat va
boshqalar jismoniy tarbiya tizimining muhim unsurlaridir.
3. Pedagogik jarayonda qo'llaniladigan vositalar va darsni uyushtirish yo'llari
(darslarni o'tkazish uslublari, jismoniy mashqlar, mashg'ulot), mustaqil
mashg'ulotlar va boshqalar.
9

4. Jismoniy tarbiyalash maqsadida kishilarni uyushtirish.
5. Jamiyat va davlatning jismoniy tarbiya mazmuni hamda natijasiga bo'lgan
talablarini aks ettiradigan darslik va me'yorlar.
Sog’lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon, tashabbuskor, o’z
harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport mashqlarini
sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi o’qishga
hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini
shakllantirish, jismoniy tarbiyaning shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari
sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o’z ichiga oladi: organizmning
ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko’rgazmali
harakat, ko’rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat
turining o’ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog’liq ravishda bola
psixikasida muhim o’zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish
bosqichiga o’tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya
nazariyasi, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik
sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi har bir yosh bosqichdagi bolaning potensial
imkoniyatlari qonuniyatlarini o’rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning
butun ta’lim-tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat,
ko’nikma va malakalari, jismoniy sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko’zda
tutadi. Ularni o’zlashtirish bolalarni maktabda o’qishi uchun zarur jismoniy
tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har
tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u
aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi.
Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg’ulotlar,
harakatli o’yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori
fikrlaydigan, o’z yosh imkoniyatlariga ko’ra ongli harakat qiladigan, harakat
ko’nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo’ljal ola
10

biladigan, 5
uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy
izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi. Bolalarni jismoniy
tarbiyalash nazariyasi to’xtovsiz rivojlanmoqda va bola tarbiyasining turli
tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan yangi bilimlar
hisobiga boyib bormoqda. Bolalar muassasalarining ommaviy tajribasida sinovdan
o’tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o’quv qo’llanmalari, darsliklarga kiritilmoqda
va bolalar 8 bilan ishlash amaliyotiga joriy qilinmoqda. Bu butun ta’limtarbiya
jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi
bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi butun jismoniy tarbiya tizimini
takomillashtirishga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada
jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog’lom va baquvvat qilib
o’stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to’g’ri tashkil etishdan
iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog’lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy
tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo’lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning
sog’lig’ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo’li bilan o’zini himoya
qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Bola
organizmining rivojlanishi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgani sababli, uning
vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o’z vaqtida
qotishiga orqa umurtqadagi egik joylarning shakll anishiga, tovon yuzasining
yaxshi rivojlanishiga, pay-bo’g’im apparatlarni pishitishga yordam ko’rsatiladi.
Tana qismlarining (proporsiyalar) to’g’ri nisbatda rivojlanishiga, suyaklar o’sishi
va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar guruhini
rivojlantirish (tana, oyoq, qo’l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, bo’yin,
ko’z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar);
ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar guruhining rivojlanishiga alohida
e’tibor berish lozim.
5
Azizxo‘jaeva N. N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti. 2021 y. 200b.
11

Yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini takomillashtirishga
yordam berish, ya’ni yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning qisqarishi ritmini
yaxshilash va to’satdan o’zgaradigan yuklamaga moslashish qobilyatini
rivojlantirish; ko’krak qafasi hatakatchanligini o’stirish, chuqur nafas olish, uning
ritmi barqarorligiga, o’pka sig’imini oshirishga yordam ber ish, burundan nafas
olishni yaxshilash; ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda ajralish va
boshqalar) to’g’ri ishlashiga yordamlashish; termoregulatsiya funksiyasining 9
to’g’ri rivojlanishiga ko’maklashish. Markaziy asab tizimining faoliyatini
takomillashtirish: qo’zg’alish va tormozlanish, ularning harakatchanligi
jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek, harakat analizatori, sezgi organlarining
takomillashuviga yordam berish.
Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash
jarayonida ta’limiy vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat
ko’nikma va malakalarini shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik,
egiluvchanlik, muvozanat, ko’z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik) ni
o’stirish, to’g’ri qaddi-qomat, gigiyena ko’nikmalarini tarbiyalash, jismoniy
tarbiya haqidagi bilimlarni o’zlashtirish. Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli
ularda harakat ko’nikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko’pchiligidan
(emaklash, yurish, chang’ida yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik
hayotda harakat vositasi sifatida foydalaniladi.
Harakat ko’nikmalari tashqi muhit bilan aloqani osonlashtiradi va uni
bilishga yordam beradi: bola emaklab o’zini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va
ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamollarni oson
idrok etadilar; suzish chog’ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar.
Jismoniy tarbiya mashqlarini to’g’ri bajarish muskullar, paylar, bo’g’imlar, suyak
tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi. Mustahkam shakllangan harakat
ko’nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy kuchni tejash
va o’yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga keladigan turli
vazifalarni olishga yo’naltirish imkonini beradi.
12

Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko’nikmalari maktabda ularni
yanada takomillashtirish uchun zamin bo’lib xizmat qiladi va kelajakda sportda
yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Bolalarda harakat ko’nikmalarining
shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o’z
ichiga 10 oluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi.
Yosh guruhlarga oid harakat ko’nikmalarining hajmi dasturda berilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar,
asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko’nikmalarini shakllantirish lozim.
Bundan tashqari, bolalarni sport o’yinlariga (Badminton, stol tennisi) va sport
o’yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o’rgatish
zarur. Harakat ko’nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim muassasalarida sharoitning
mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning malakasi, ota-
onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni,
o’tirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni to’g’ri tutish ko’nikmalariga
o’rgatish muhim. Bu yoshda shaxsiy va ijtimoiy gigiyenaning boshlang’ich
ko’nikmalari (qo’l yuvish, kiyim-kechak, poyabzalni yaxshi tutish, o’yinchoqlar,
jismoniy inventarlari, xona va hokazolarni toza tutish) ko’nikmalarini singdirish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg’ulotlarning foydasi haqidagi,
jismoniy mashqlarning ahamiyati va texnikasi, ularni o’tkazish metodikasi
haqidagi, harakatli o’yinlar va hokazolar haqidagi jismoniy tarbiyaga oid bilimlarni
berish muhimdir. Bolalar gavda qismlarning nomini, harakat yo’nalishi (yuqoriga,
pastga, oldinga, orqaga, o’ngga, chapga, to’la aylanish va boshqalar), jismoniy
inventarlarning nomini, ularni saqlash, kiyim, poyabzallardan to’g’ri foydalanish
va ularga qarash qoidasini bilishlari lozim.
Olingan bilimlar bolalarga jismoniy mashqlar bilan juda ongli va to’laqonli
shug’ullanish, maktabgacha ta’lim muassasa va oiladagi jismoniy tarbiya
vositalaridan mustaqil foydalanish imkonini beradi. Jismoniy mashqlar bilan
shug’ullanish jarayonida tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot, hayvonlar, qushlar,
hasharotlar haqidagi bilimlarni mustahkamlash zarur.
13

Tarbiyaviy vazifalar. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarda rejimga rioya
qilish, jismoniy tarbiya mashqlari bilan har kuni shug’ullanish ehtiyojini hosil
qilish bu mashqlar bilan maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada mustaqil
shug’ullanish malakalarini rivojlantirish, ularni o’z tengdoshlari va kichik
yoshdagi bolalar bilan o’tkazish. Bolalarda sport mashg’ulotlariga muhabbat,
ularning natijalariga, sportchilarning yutuqlariga qiziqishini tarbiyalash lozim.
Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga
oshirishning katta imkoniyatlari mavjud. Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarda
xarakterning ijobiy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik,
ko’ngilchanlik va hokazo) va axloqiy fazilatlari – halollik, haqqoniylik, o’rtoqlik
hissi, o’zaro yordam, jamoada shug’ullanish malakasi, jismoniy inventarni ehtiyot
qilish, topshiriqni mas’uliyat bilan — botirlik, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch,
qiyinchiliklarni yen- gishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalarni namoyon qilish
uc- hun juda qulay sharoit yaratiladi. To’g’ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya
bolalarning aqliy o’si shiga yordam beradi, chunki asab tizimi va boshqa organ
hamda tizimlarning normal faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, bu esa
yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi.
Bolalarda barcha ruhiy jarayonlar (idrok, tafakkur, xotira, xayol va
boshqalar), shuningdek, tafakkur jarayonlari (kuzatish, taqqoslash, analiz, sintez,
umumlashtirish va boshqalar) rivojlanadi. Bolalarda harakat faoliyati sohasida
olingan bilim va ko’- nikmalardan faollik, mustaqillik, fahmlilik, ziyraklik va
topqirlik ko’rsatgan holda ijodiy foydalana olish malakasini tarbiyalash zarur.
Bolalarda ijobiy emotsiyalar, tetik, xushchaqchaq kayfiyatni tarbiyalash,
shuningdek, salbiy ruhiy holatni tezda yengib o’tish malakasini rivojlantirish juda
muhimdir. Bu shuning uchun ham zarurki, ijobiy emotsiyalar barcha organlar va
organizm tizimlari ishiga yaxshi ta’sir qiladi, harakat ko’nikmalarining tez va
barqaror shakllanishini ta’minlaydi. 12 Jismoniy tarbiya estetik tarbiyani amalga
oshirish uchun qulaylik yaratadi. Mashqlarni bajarish jarayonida estetik zavqni his
qilish va idrok etish, go’zallikni, harakatlarning ifodaliligini, qomatning nafisligini,
kiyim-bosh, sport inventarlari, tevarakatrofning go’zalligini tushunish va to’g’ri
14

baholay olish qobiliyatini rivojlantirish; estetik jihatdan ma’qul xulqqa intilishni,
faoliyat, so’z va xatti-harakatda qo’pollikka murosasiz bo’lishni tarbiyalash lozim.
Mehnat tarbiyasi ham jismoniy tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. Bolalar
sog’lig’i mustahkamlanadi, harakat ko’ nikmalari shakllanadi, mehnat qilish uchun
zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi.
1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyaga bo`lgan qiziqishi
va uni jismoniy tarbiya muhitida shakllantirish
Bolalar binoni, maydonchani jihozlash (sakrash uchun qum to’ldirilgan
o’ralar, qor uyumlari), jismoniy tarbiya inventarini yasash va ta’mirlash (uloqtirish
uchun qopchalar tikish, ni t honlarni bo’yash va hokazo), sport kiyimlari,
poyabzalini saqlash, ularga qarash, bino va uchastkani mashg’ulotga tayyorlash
15

(uchastkani qordan tozalash, to’kilgan barglarni yig’ib olish, maydonchaga suv
quyish va hokazo) jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy inventarlar,
atributlar, o’yinchoqlarni yig’ib olish va joy-joyiga qo’yish bilan bog’liq mehnat
ko’nikmalarini egallaydilar. Bundan tashqari bolalar jismoniy inventarlarni
saqlashga oid mehnat ko’nikmalarini hosil qiladilar: gimnastika devori,
skameykasi, doska, to’p, tayoqlar, chambarak va boshqalardagi changni artadilar;
foydalangan velosipedni changdan tozalab, o’z o’rniga qo’yadilar. Bolalarda o’z-
o’ziga xizmat qilish (kiyim- boshni, poyabzalni o’zi kiyish va yechish),
shuningdek, chiniqish va hokazo mashg’ulotlarini o’tkazishda tarbiyachiga yordam
lashishga intilish ko’nikmalari shakllanadi. Mashg’ulotlar vaqtida bolalarda
kattalar va tengdoshlari mehnatiga hurmat hissini tarbiyalash zarur. Bolalarda
maktabgacha yoshdanoq ularning mehnatga 6
tayyorlanishlarida jismoniy
tarbiyaning rolini tushunishini shakllantirish muhimdir. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayoni sog’lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy
vazifalari kompleks ravishda hal etish tarzida qurilishi zarur.

II BOB.MAKTAB YOSHDAGI BOLALAR JISMONIY TARBIYASI.
2.1 Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi.
Jismoniy tarbiya jismoniy mehnat jarayonida vujudga keladi, ya’ni
mehnat bilan birga amalga oshadi. Ibtidoiy jamiyatda uning hamma a’zolari qaysi
yoshda bo’lishidan qat’iy nazar mehnat qilishlari kerak bo’lgan. Bolalar va
o’smirlar kattalarning ov qilish vaqtidagi faoliyatlarini kuzatib borib, o’z
tajribalarini oshirib borganlar. Jismoniy tarbiya gohida o’yinlar, gohida maxsus
6
Abu Rayhon Beruniy. Feruza (Javohirlar haqida naql va hikoyatlar). – Toshkent: A.Qodiriy nomidagi nashriyot,
2022.
16

mashqlar sifatida amalga oshirilgan. U hamma uchun bir xilda teng olib borilgan,
bunda tarbiya masalalarini katta yoshdagilar o’z zimmalariga olganlar. Bu davrda
jismoniy tarbiyaning rivojlanishida urf-odatlar, turli xil o’yinlar, raqslarning
tarbiyaga ta’siri katta bo’lgan. Ibtidoiy tuzumning tugallanishi arafasida ibtidoiy
tuzum o’rniga sinfiy jamiyat (quldorlik) vujudga keldi. Bu esa shaxsiy
mulkchilikning rivojlanishiga yo’l ochib berdi. Jamiyatda o’zaro urush, yerlarni
bosib olish va u yerda yashovchi aholini qullarga aylantirish kuchayib ketib,
natijada dastlabki armiyaning shakllanishiga sharoit yaratib berdi. Armiyaning
vujudga kelishi harbiy-jismoniy tayyorgarlikka bo’lgan talabning oshithiga,
armiyada jismoniy madaniyatning tubdan o’zgarishiga olib keldi. 7
Qadimgi Yunonistondagi Fales, Pitak, Solen, Biant, Xilen, ikki daryo
oralig’ida joylashgan mamlakatlardan Abu Muslim, Muqanna, To’maris,
Spitamen, Temur Malik, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi va uning bahodir
safdoshlari 14 aqliy, jismoniy, axloqiy jihatdan yetuk barkamol insonlar edilar.
Ular mohir jangchi, kurashchi, chavandoz, qilichboz, nayza otish san’atini
mukammal egallagan davlat arboblari bo’lib yetishganlar. Jismoniy tarbiya
feodalizm va kapitalizm tuzumlarida ham rivojlanib, shakllanib bordi. Bolalarni
yoshlik davridan boshlab sportga jalb etish, sport jamiyatlari tuzish, turli xil sport
o’yinlari, musobaqalar tashkil etila boshlandi. O’zbekistonda ham sport va
jismoniy tarbiyaning rivojlanishi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Sharq
mutafakkirlarining konseptual-metodologik merosidan, xalq pedagogikasi
an’analaridan diniy tarbiya jarayonida xalqimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon
Beruniy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin
Muhammad Bobur va boshqa allomalarning jismoniy tarbiyaga oid hozir ham o’z
qimmatini yo’qotmagan va ilmiy asarlardan samarali foydalanib kelgan.
Chunonchi, tibbiy olamning sultoni Abu Ali ibn Sino o’zining “Tib qonunlari”
asarida “Jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shug’ullangan odam hech
qachon davolanishga muhtoj bo’lmaydi”, – deb aytgan.
7
A . Abdullaev . « Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi » (1- jild )/ Toshkent / « NAVRUZ » nashriyoti , 2021. -
400 bet .
17

Sohibqiron Amir Temur o’z “Tuzuklari”da shunday deydi: “Qo’shin tarkibiga
yosh navkarlar olishda 3 qoidaga amal qilindi: Birinchisi – sog’lom va baquvvat
bo’lishi, ikkinchisi – qilichdan mohirona foydalanishi, uchinchisi – aql-zakovatiga
va barkamolligiga”. Ulug’ munajjim va davlat arbobi Mirzo Ulug’bekning
pedagogik qarashlari diqqatga sazovordir. Uning “Farzandingiz sog’lom va
baquvvat bo’lib o’sishini istasangiz, uni kichik yoshdan jismoniy mashqlar bilan
shug’ullantiring va chiniqtiring”, degan so’zlarining ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi
davrda O’zbekistonda va rivojlangan mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sport
yuqori rivojlanish darajasiga ko’tarilgan.
O’zbekistonda jismoniy tarbiyani tashkil etish maktabgacha ta’lim
muassasalarida, umumta’lim maktablarida, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida,
maxsus sport ta’lim muassasalarining o’quv rejalariga fan sifatida kiritilib,
o’qitiladi.
O’zbekistonda sportni rivojlantirish borasida, ayniqsa, yoshlar orasida
jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, yoshlarni jismonan sog’lom va
baquvvat, ma’nan barkamol avlod bo’lib yetishtirish, aholining turmush darajasi va
sog’lig’ini mustahkamlash, sport maydonchalari va shaharchalari, sport inshootlari
qurish, xalqaro musobaqalar tashkil etish borasida xayrli ishlar amalga
oshirilmoqda. Sportni rivojlantirish va targ’ib qilish davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishlaridan biriga aylantirildi.
Jumladan, Respublikamizda 1993-yil 4-mart kuni “Sog’lom avlod uchun”
ordeni ta’sis etildi, 1995-yil 13-aprelda “Sog’lom avlod uchun” oynomasi, 1998-
yilda “O’zbekiston iftixorlari” unvoni ta’sis etildi, 2000-yil – “Sog’lom avlod yili”,
2001-yil “Ona va bola yili”, 2002-yilning 24-oktabrida “O’zbekistonda bolalar
sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish” to’g’risida farmon qabul qilindi. 2005-
yil – “Sihat-salomatlik yili”, 2008-yil – “Yoshlar yili”, 2010-yil – “Barkamol avlod
yili”, 2012-yil – “Mustahkam oila yili”, 2013-yil – “Obod turmush yili”, 2014-yil –
“Sog’lom bola yili”, 2016 – yil “Sog’lom ona va sog’lom bola” yili deb e’lon
qilindi. O’zbekiston Respublikasida sportga berilayotgan yuqori 8
e’tibor natijasida
8
Axmedova M., Abdurahmonova N., Jumaev M. Matematika. 1-sinf uchun darslik. T.: “Turon-iqbol”. 2008-yil.
18

jahon miqyosida yuqori natijalarga erishgan Muhammadqodir Abdullayev, Artur
Grigoryan, Lazizbek Zokirov, Timur Tulyakov, Shuhrat Xojayev, Lina
Chiryazova, Olmos Yusupov, Abbos Atoyev, Rishod Sobirov, Ruslan Nuritdinov
singari elga manzur va mashhur sportchilar yetishib chiqdilar. Xususan
sportchilarimiz 2022-yili Braziliyada o’tgan Olimpiya o’yinlarida 13 ta,
Paralimpiya o’yinlarida 31 ta medalga sazavvor bo’lib, yurtimiz sporti tarixidagi
eng yuqori natijalarga erishdi. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni harakatga
o’rgatish tarbiyachining bevosita rahbarligi hamda uning kuzatuvi ostidagi
bolalarning mustaqil faoliyatida amalga oshiriladi. Harakat faoliyatiga o’rgatishda
bolaning anglash, irodaviy va emotsional kuchlari rivojlanadi hamda uning amaliy
harakat ko’nikmalari shakllanadi. 9
Harakatlarga o’rgatish bola ichki dunyosi his- tuyg’usi, tafakkuri, asta-sekin
shakllanadigan dunyoqarashi, axloqiy fazilatlariga; bolalar tomonidan
bajariladigan, salomatlik va umum-jismoniy rivojlanish uchun foydali bo’lgan
harakat faoliyatiga maqsadga yo’nalgan tarzda ta’sir etadi. Ta’lim mazmunini
muvofiq maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo’yiladigan davlat
talablari asosida tanlangan jismoniy mashqlar, harakatli o’yinlar tashkil etadi.
Ta’lim jarayonida kattalar bolalarga maqsadga yo’naltirilgan faoliyatning
tajribasini beradi. Uning mazmuniga rivojlanish va takomillashishiga xizmat
qiluvchi harakatlarni egallash tajribasi ham kiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda ularning yosh xususiyatlarini
hisobga olish juda zarur, bolaning ongli harakat faoliyatida asqotadigan ayrim
bilimlar; bolani harakatlarga o’rgatuvchi faoliyat metodlari, faoliyat va ularni
amalga oshirishning malaka va ko’nikmalari haqidagi bilimlar birligi ish
jarayonlaridan kelib chiqqan holda tarkibiy qismlarni tashkil etadi. Qismlardan biri
ijodiy faoliyat tajribasi hisoblanadi. Bolalikdan mustaqil fikrlashga o’rgatilmagan
va hamma narsani tayyor berilgandan so’ng o’zlashtiradigan kishi unga tabiat
tomonidan berilgan sifatlarni namoyon 17 qila olmaydi.
9
A. Abdullaev Xankeldiev. Sh.X. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ»
nashriyoti, 2019. - 400 bet.
19

Shuning uchun jamiyat yosh avlodning ijodiy faoliyatga o’rganishiga
tamoman befarq qarab turolmaydi. Harakat faoliyatini tarbiyalash jarayonida
kattalar (otaonalar, tarbiyachilar) bolalar rivojlanishining psixofiziologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda, ular oldiga yangi harakat vazifalarini
qo’yadilar. 2. Bolaning mashqlar jarayonida yangi harakat vazifalarini tobora hal
eta borishi va shu bilan bog’liq ravishda vujudga keladigan katta imkoniyatlar
harakatlar xarakteri va sifatini o’zgartiradi. Bu yosh davri uchun juda xarakterli
bo’lgan narsa yangi mashqlarga o’rgatish jarayonida go’yo bir aylanib yangicha
sifat kasb etadi. Chunonchi, bolaning yurishi dastlabki paytda va ikkinchi yilning
oxirida butunlay farq qiladi. Bu hodisani yangilikning eski narsani diakktik inkori,
barcha rivojlanishning va ziddiyatlarni hal etishning obyektiv sharti,
harakatlanuvchi omil sifatida ko’rsatish mumkin. Har bir sohada rivojlantirish
o’zidan oldingi yashash shakllarini inkor etmasdan kechishi mumkin emas.
Bunday murakkab rivojlanish jarayoni tashqi va ichki sharoitning o’zaro
aloqadorligida to’xtovsiz kechadi.
Qiyinchiliklarni yengish va yangi vazifalarni hal etish bolada ijobiy
emotsional kayfiyat hosil qiladi. Bu erishilgan maqsad, tarbiyachi bahosiga
muvofiq yangi muskul sezgilari tufayli yuzaga keladi. Paydo bo’lgan
o’zgarishlarni mustahkamlash yanada yuksakroq yutuqlarga intilish uyg’onishiga
xizmat qiladi. Bu murakkab jarayon doimo tarbiyachi nazorati ostida bo’lishi
kerak. Bir tomondan bolaning yangi harakat vazifasini tushunib olishini ta’minlash
lozim, ikkinchi tomondan bolada mustaqillik va uni mavjud real harakat
imkoniyatlari hamda yuzaga keluvchi qiziqish, emotsiyalari asosida amalga
oshirish, g’ayratini uyg’otish zarur.
Ta’lim boladan diqqatni bir joyga to’plashni, faol tasavvur, faol fikrlashni,
xotirani rivojlantirishni talab qiladi: masalan, agar ta’lim jarayoni qiziqarlilik kasb
etib, emotsional ruhda bo’lsa – emotsional; harakat namunasi tarbiyachi tomonidan
obrazli tarzda ko’rsatilsa va bolalar tomonidan bajarilsa – obrazli; harakatli o’yin
va ularni mustaqil bajarishda barcha 18 mashq elementlarini bajarish izchilligi
vazifalari tushunib va eslab qolinsa, og’zaki mantiqiy mashqlar bolalarning o’zlari
20

tomonidan amalda bajarish bilan bog’liq bo’lsa – motor harakat. Buning uchun
ta’lim erkin bo’lishi kerak, shundagina mashqlarni ongli, mustaqil bajarish
mumkin.
Bolalarga ta’lim berishda axloqiy tarbiya, bolaning ma’naviy tuyg’usi va
ongini shakllantirish, uning oliyjanoblik va o’zaro yordam, maqsadga intilish,
halollik, adolatlilik kabi axloqiy-iro daviy sifatlarini rivojlantirish bilan bevosita
bog’liqdir. To’g’ri harakatlarga o’rgatishning butun jarayoni bolalarda estetik
hislarni tarbiyalaydi. 10
Bolalar asta-sekin egallab boradigan chiroyli harakatlar, aniq saflanish,
ularning yoshiga xos o’yin obrazlarining ijodiy ifodaliligi, o’yinlarda she’riy
matnlar, o’yin boshlanmalari, sanashmachoqlar – bularning hammasi bolalarda
estetik didni tarbiyalash vazifasiga xizmat qiladi. Bolalar va tarbiyachilarning
kostyumlari, jismoniy tarbiya qo’llanmalari va hokazolarning tashqi bezatilishi
katta ahamiyat kasb etadi.
Ta’lim jarayonini tashkil etish bolalarni ular kuchi yetadigan mehnat
harakatlarida mashq qildirish imkonini beradi. Tarbiyachi bolalardan jismoniy
tarbiya jihozlarini o’zlari tartibli va toza saqlashlarini (ixcham o’ralgan
bayroqchalar, dazmollangan lenta, ro’molchalar va h.k.) muntazam talab qilib
turadi. Bu haqida birinchi navbatda navbatchilar qayg’uradilar va zarur buyumlarni
avaylab joylashtiradilar. Shu bilan birga ular barcha bolalar foydalanishlari qulay
bo’lishi uchun predmet va inventarlarning joylashish tartibini ham e’tiborda
tutadilar. Bolalar sharlar, to’plar va hokazolarni vaqti-vaqti bilan yuvib, yirik
jihozlarni artib turadilar.
Bunday tadbirda barcha tarbiyalanuvchilar tarbiyachi rahbarligida ishtirok
etadilar. Shunday qilib, harakatlarga o’rgatish jarayonida bolalarda aqliy qobiliyat,
axloqiy va estetik tuyg’ular rivojlanadi, o’z faoliyatiga ongli munosabat va shu
bilan bog’liq ravishda maqsadga intilish, uyushqoqlik shakllanadi. Bularning
hammasi o’zaro aloqadorlikda ta’lim jarayoniga umumiy yondashishni amalga 19
10
X.Tulenova, P.Xujaev, M.Xujaevab X Meliev; Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. (1-qism) O’zbekistan
Respublikasi oliy va urta maxsus ta’lim vazirligi. — T: «IQTISOD-MOLIYA», 2022. - 272 b
21

oshirilishi hisoblanadi. Mazkur jarayon har tomonlama rivojlangan shaxsning
shakllanishiga xizmat qiladi.
Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini olib borish hamda asoslab berish jarayonida
quyidagi didaktik prinsiplar qo’llaniladi: tizimlilik va izchillik; onglilik,
mustaqillik va ijodiy faollik; ta’limning ko’rgazmali, og’zaki va amaliy
metodlarini optimal tarzda birga qo’shib olib borish; tushunarlilik va individual
ishlash asosi; ta’limning frontal, guruhiy va individual formalarining birligi,
talablarni tobora oshirib borish prinsipi.
Ular pedagogikaning juda muhim shartlari hisoblanadi hamda o’zida ta’lim va
tarbiya yagona pedagogik jarayonining metodik qonuniyatlarini ifodalaydi.
Tizimlilik va izchillik prinsipi jismoniy tarbiya maqsadlarida foydalaniladigan
tadbirlarning (rejim, chiniqish, harakat ko’nikmalarining shakllanishi) barcha
kompleksi majburiydir. Tizimlilik butun maktabgacha ta’lim davri davomidagi
jismoniy tarbiya jarayonining uzluksizligi, muntazamliligi, rejaliligi, yuklama va
dam olishning majburiy almashinib turishi asosidagi jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarining aniq izchilligidan, mashg’ulotlarning izchilligi, ketma-ketligi,
mazmunan o’zaro aloqadorligidan iboratdir.
Tizimlilik bilimlar, malaka va ko’nikmalarning o’zaro aloqasi va bir-biriga
bog’liqligidan namoyon bo’ladi: Masalan, bolalarning material (berilgan vazifa)ni
o’zlashtirishi unga tayanib, yangi materialni o’zlashtirishga o’tishlariga imkon
beradi, yangi material esa o’z navbatida bolalarni keyingisini bilishga tayyorlaydi.
Har kuni muayyan bir vaqtda tarbiyalanuvchi bolalarning o’z xarakteriga ko’ra
turli jismoniy mashqlarni (ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari,
sayr paytidagi harakat faoliyati va h.k.) tizimli bajarish shuningdek, chiniqtirish
tadbirlari bolalarni belgilangan sog’lomlashtirishtarbiyalash rejimiga o’rgatadi.
Tizimli mashg’ulotlar to’xtatib 20 qo’yilganda, ular o’rtasidagi tanaffuslar paytida
erishilgan funksional imkoniyat darajasining pasayishi, ba’zan esa morfologik
ko’rsatkichlar regressi kuzatiladi.
Bu faol muskul to’qimasi solishtirma og’irligining kamayishida, uning
strukturali komponentlaridagi o’zgarishlarda va boshqa salbiy ko’rinishlarda
22

namoyon bo’ladi. Jismoniy tarbiya hosil qilinayotgan harakat ko’nikmalarining
takrorlanishini talab etadi. Faqat ko’p marta takrorlangandagina harakatning
dinamik stereotiplari shakllanadi. Samarali takrorlash uchun shunday tizim zarurki,
unda o’zlashtirilgan harakat yangisi bilan bog’lanib ketsin, boshqacha aytganda
takrorlash jarayoni variativlik xarakteriga (mashqlarning o’zgarishi, bajarish sharti,
metodlarning xilma-xilligi, umuman mashg’ulotlarning shakl va mazmunan farqi)
ega bo’ladi. Bundan tashqari takrorlash morfologik va funksional sohada uzoq
muddatga qayta moslashishni ta’minlaydi. Ular asosida jismoniy sifatlar
rivojlanadi (A.N. Krestovnikov).
Hosil qilingan dinamik stereotiplarga yangi qo’zg’atuvchilarning kiritilishi
asta-sekinlikka rioya qilingan sharoitda keskin o’zgarishlarsiz kechadi. I.P. Pavlov
pedagogikada asta-sekinlik va mashq qildirishni asosiy fiziologik qoida, deb
hisoblashni ta’kidlab o’tgan edi. Onglilik, faollik va mustaqillik prinsipi bolaning
o’z faoliyatiga ongli va faol munosabatda bo’lishiga tayanishni ko’zda tutadi: u
yoki bu maqsadni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun nimani qanday bajarish,
^ga boshqacha emas, shunday bajarish kerakligini aniq tasavvur qilishi lozim.
Onglilik asosini ilk bor P.F. Lesgaft ishlab chiqqan edi. U harakatlarni mexanik
o’rganishga mutlaqo qarshi edi. Lesgaft “O’quvchilarni har qanday ishga
imitatsiyaga berilmasdan umumiy metodlar asosida bir so’zdan tushunib, ya’ni
harakatlarda iloji boricha mustaqil bo’lishga va irodalilik namoyon qilishga
o’rgatish zarur”, – deb hisoblardi.
Bolaning mustaqil faoliyati berilgan vazifaga bo’lgan qiziqishiga, uni ongli
idrok etishiga, bu vazifa maqsadini va amalga oshirish yo’llarini tushunishiga,
muammoli ta’lim 21 metodlarini qo’llash, bolalarning berilgan vazifani bajarish
metodlarini izlashga harakat qilishlariga bog’liq bo’ladi. Harakatlarning bundan
keyingi rivojlanishi bolaning ijodiy faollik namoyon qilish imkoniyati, uning
tomonidan ijodiy vazifalarni (mashqlarni mustaqil o’zlashtirish, o’z variantini
yaratish, yangi narsa o’ylab topish) bajarishi bilan bog’liqdir. Ijodiy faoliyatning
istiqbolli imkoniyatlarini ochish, bolalarning ilk tashabbuslariga samimiy va
e’tiborli munosabatda bo’- lish, yangilik izlashni tizimli ravishda rag’batlantirib
23

turishni ta lab qiladi. Ta’limning ko’rgazmali, og’zaki va amaliy metodlarini
optimal tarzda birga qo’shib olib borish prinsipi. Bilish faoliyati - hissiy bilish
jarayonlari umumiy yondashuvining amaliyot bilan birligidir. Harakatlarga
o’rgatish jarayonida bilishning bu ajralmas qismlari o’zaro aloqadorlikda bo’ladi.
Biroq qo’yilgan vazifalarga qarab ularning izchilligi har xil bo’ladi: bolalarni
harakatga o’rgatish ko’rsatib tushuntirish; tarbiyachining mashqni og’zaki
tushuntirishi va uning bolalar tomonidan harakatda bajarilishi bilan boshlanishi
mumkin. U holda ham, bu holda ham ko’rgazmali namuna fikrlashni, tushuntirish
esa harakat haqidagi tasavvurni istisno qilmaydi. Shunday qilib, ko’rgazmalilik
so’z va harakat faoliyati o’zaro ajralmas, chambarchas bog’liq komponentlardir.
Jismoniy tarbiyada ko’rgazmalilik deganda kishini (bolani) tashqi muhit bilan
bog’lovchi tashqi va ichki analizatorlar barcha ko’rsatkichlarining keng
ko’lamdagi o’zaro aloqadorligi tushuniladi. Har qanday bilish hissiy bosqichdan
boshlanadi. Harakatlarning shakllanishi retseptorlar, birinchi navbatda, ko’rish,
eshitish va propriotsetiv retseptorlarning o’zaro aloqadorligida amalga oshiriladi.
Turli retseptorlar ko’rsatkichlarining o’zaro aloqadorligi harakat obrazini boyitadi,
harakat ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qilgan holda uni chuqur idrok
qilishni ta’minlaydi. Yangi harakatlarni o’rganishda ko’rgazmalilik asosi
harakatlarni tarbiyachi tomonidan juda aniq qilib ko’rsatish orqali amalga
oshiriladi (bevosita ko’rish namunasi). Bu estetik 22 idrok, harakatni aniq tasavvur
qilish, to’g’ri harakat sezgisi va harakatni qayta bajarish istagi hosil qilishga
qaratilgandir. 11
Sezgi organlarini har tomonlama rivojlantirish jismoniy tarbiyaning
vazifalaridan biri sanalar ekan, idrok tizimlarini faollashtirish, ularni tanlab ta’sir
etish metodlari bilan biror maqsadda mashq qildirish (masalan, yorug’lik va ovoz
ko’rgazmalari oriyentirlari) mumkin bo’ladi. Bevosita ko’rgazmalilik – tashqi
muhitni idrok etishdan tashqari bevosita idrokda yashirin ayrim detal va
mexanizmlarni tushuntirishda zarur bo’ladigan (masalan, harakatlar haqidagi
tasavvurni kengaytiruvchi kinosyomkalardan, kinogrammalar, kinofilmlardan
11
Mahkamdjanov K.M. “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” darslik T.: Iqtisod-Moliya, nashriyoti 2020
y.
24

foydalanish) vositalashtirilgan ko’rgazmalilik katta rol o’ynaydi. Ko’rgazmalilik
onglilik bilan chambarchas bog’liqdir: og’zaki berilgan topshiriq kishi tomonidan
tushunib olinadi, harakatni qaytadan bajarish bilan amalda sinaladi.
Bunda sezgilar, ayniqsa, harakat sezgilari muhim rol o’ynaydi. Bundan
tashqari ko’rgazmalilik bilan obrazli so’zning o’zaro aloqadorligi katta ahamiyatga
ega bo’ladi. Bu aloqadorlik bolaning hayotiy tajribasiga, uning harakat tasavvuriga
tayanadi va aniq harakat obrazini vujudga keltiradi. Bevosita ko’rgazmalilik uchun
ahamiyatli bo’lgan so’zning roli bola egallagan tajribaga muvofiq tobora oshib
boradi. Ko’rgazmalilikning ko’rsatilgan formalarining bunday aloqadorligi
bilishning hissiy va mantiqiy bosqichlari: ya’ni bir inchi va ikkinchi signal
tizimlarining o’zaro aloqadorligi bilan belgilanadi.
2.2. Maktab yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasini bosqichma bosqich
o`rganilishi
Tushunarlilik va individuallilik prinsipi bolaning yosh xususiyatlar
imkoniyatlarini hisobga olishni hamda shu bilan bog’liq ravishda uning kuchiga
yarasha topshiriqlar belgilashni ko’zda tutadi. Bolalarni jismoniy tarbiyalash
tizimida bu prinsipga rioya qilish, ayniqsa, zarur, chunki turli mashqlarni bajarish
bolaning hali mustahkam bo’lmagan organizmining hayotiy muhim funksiyalariga
bevosita ta’sir qiladi va jismoniy yuklamalarning haddan oshirilishi salomatligiga
yomon ta’sir etishi mumkin.
Tushunarlilikning optimal darajasi bolalarning yosh imkoniyatlariga va
topshiriqlarning qiyinchilik darajasiga muvofiq belgilanadi. Ilk yoshdagi va
maktabgacha yoshdagi bolalarning to’laqonli jismoniy tarbiyasini amalga
oshirishda bola markaziy asab tizimi rivojlanishining yoshga oid qonuniyatlarini
o’rganish alohida ahamiyatga ega. Bu pedagogik ta’sir etish shakllarni tanlashga
va ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishga yordam beradi.
Olimlarni aniqlashicha, bola o’zining tug’ma qobiliyati va asab tizimi
xususiyatlari bilan dunyoga keladi. Biroq, ular bola psixik rivojlanishining organik
25

zamini bo’lib, bu rivoshlanishning xarakter va darajasini belgilamaydi.
Shuningdek, har bir bola o’zining asab-ruhiy rivojlanishi uchun ishonchli asosni
tashkil etuvchi katta potensial psixofiziologik imkoniyatlarga ega bo’lishi
isbotlangan. Shunday qilib, bir tomondan organik zaminni va ikkinchi tomondan
potensial imkoniyatlarni hisobga olgan holda, eng qulay pedagogik 37 sharoit
yaratish, maqsadga yo’naltirilgan tarbiya va ta’lim sharoitida bola organizmi va
psixikasga bevosita ta’sir etish imkonini beradigan jismoniy tarbiya jarayonini
to’g’ri tashkil etish lozim. Bolaning tug’ma asab tizimi xususiyatlari va uning
shakllanishidagi tashqi ta’sirning yetakchi rolini hisobga olgan holda to’g’ri tartib
(yaxshi uyqu, mashg’ulotlar hajmini aniq belgilash, faol harakat faoliyati, ochiq
havoda bo’lishga belgilangan vaqt) va uning og’ishmay bajarilishini ta’minlash
muhimdir. Bunda ijobiy emotsional vaziyat – bolalarning o’zaro va kattalarning
bolalar bilan bir maromda vazmin, do’stona munosabatlari alohida ahamiyatga ega.
Fiziolog N.I.
Krosnagorskiy fikricha: “Kattalarning namuna bo’lishi, atrof-muhit va butun
sharoit oliy asab tizimining rivojlanishida muhim omillar sanaladi. Norozilik,
hayajonli, janjalli vaziyatda bolalar injiqliklarining turli shakllari kelib chiqadi,
bolaga har tomonlama vazmin muomala qilish esa qat’iy, tugallangan xarakter
shakllanishining yaxshigina vositasidir”. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarning
tipologik xususiyatlariga individual tartibda yondashish, tartib uchun optimal
sharoit, chiniqish, faol harakat faoliyati, bolaning emotsional ijobiy holatini amalga
oshirish maqsadida hisobga olinadi. Tarbiyachining kundalik turmush jarayonidagi
shaxsiy kuzatishlari juda muhimdir.
Mavjud tahlil qilish tarbiyachiga zarur xulosalar chiqarishga va bolaning
emotsional holatini saqlab turishga, xilma-xil faol faoliyatni rivojlantirishga, ijodiy
maylini namoyon qilish yo’llarini belgilashga yordam beradi. Jismoniy tarbiya
bola shaxsining har tomonlama rivojlanishiga ta’sir etishning amaliy vositalari va
metodlariga ega. Faol harakat faotiyati jarayonida bola axloqiy-irodaviy sifatlarni
namoyon etishni mashq qiladi: o’yinda qo’lga tushish xavfiga qaramasdan botirlik
bilan harakat qiladi, o’rtog’ini qo’llashga, umumiy ishni hamma bilan birgalikda
26

bajarishga intiladi, (masalan, o’z vaqtida yugurib kelib, barcha bolalar bilan safga
tizilishi) va boshqalar. Bunday harakat birnecha bor takrorlangach, bola uni zarurat
sifatida anglaydi, tarbiyachi va tengdoshlarining rag’batlantiruvchi bahosi bolada
ma’naviy qoniqish tuyg’usi, emotsional ko’tarinkilik, bundan keyin ham 38
shunday harakat qilish istagini uyg’otadi. Yetakchi rollarni tortinchoq bola ijro
etishi va tarbiyachining topshirig’iga ko’ra biror mashqni qanday bajarishni barcha
bolalarga ko’rsatish va tushuntirish, uni asta-sekin uyatchanlikdan qutqaradi,
xotirasini charxlaydi, mashg’ulotlarga qiziqishni uyg’otadi. Bola ancha
xushmuomala, tashabbuskor, xushchaqchaq bo’la boradi. Yengiltak, biroq o’ziga
bino qo’ygan bolalar mashg’ulotlar va o’yinlar jarayonida asta-sekin umumiy
talablarga bo’ysunadigan, ancha vazmin, uyushgan, o’zgalarga yon beradigan,
qiziqarli topshiriqlar (o’yinda boshlovchi bo’lish, sevimli rolni o’ynash,
mashqlarni tushuntirish va namoyish qilish h.k.)ni bajarishda navbatga rioya
qiladigan bo’la boradilar.
Chiniqishga oid tadbirlar asab tizimini mustahkamlaydi va uning faoliyatini
yaxshilaydi; jismoniy mashqlar, jumladan harakatli o’yinlar faol harakat faoliyati
uchun sharoit yaratadi va emotsional ko’tarinkilik, g’ayrat uyg’otadi, qon
aylanishi, yurak faoliyati va miyaning qon bilan ta’minlanishini kuchaytiradi,
organizmni umumiy sog’lomlashtirishga yordam beradi. Bolada ijodiy
tashabbusning tizimli rivojlanishini jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi deb
hisoblash lozim. Bu tashabbusning namoyon bo’lishiga harakatli o’yinlar va
jismoniy mashqlardagi harakat faoliyati yordam beradi. Bu harakat shakllarida
(bolalarga) beriladigan ijodiy topshiriqlar tasavvur va tafakkurning rivojlanishini,
assosiatsiya va biror narsa o’ylab topish istagining tug’ilishini, so’ng o’z niyatini
amalda qo’llashga intilishni kuchaytiradi. (L.M. Korovina, E.Y. Stepanenkova).
“Inson salomatligi haqida g’amxo’rlik, ayniqsa bola salomatligi haqida
g’amxo’rlik, – deb yozgan edi V.A. Suxomlinskiy, – bu faqatgina sanitariya-
gigiyena me’yor va qoidalari kompleksi, tartib, ovqatlanish, mehnat qilish, dam
olishga qo’yiladigan talablar yig’indisigina emas.
27

Bu avvalo, barcha jismoniy va ma’naviy kuchlarning garmonik to’kisligi
haqidagi g’amxo’rlikdir va garmoniyaning gulchambari – ijod zavqi, quvonchi
hisoblanadi”. Bolalarni oilada va davlat muassasalarida jismoniy tarbiyalashning
vazifalari yagonadir, ular ota-onalar va maktabgacha ta’lim muassasalarining
umumiy harakati bilan hal qilinishi lozim. Ishchi va xizmatchilarga dam olish
kunlari, ko’p bolali oilalar va yosh bolasi bo’lgan ayollarga qo’shimcha imtiyozlar
yaratilishi - bularning hammasi ota-onalarga o’z bolalarining tarbiyasiga ko’p vaqt
ajratish imkonini beradi. Oilada jismoniy tarbiyani to’g’ri amalga oshirish uchun
ota-onalar bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, shuningdek, bolalarning
sport maktablarida qanday jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishlarini va kun
hamda butun hafta davomida qanday jismoniy yuklama bajarayotganligini
bilishlari zarur. Maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnamaydigan bolalarning ota-
onalari ularning to’liq jismoniy rivojlanishini ta’minlashga majburdirlar. Oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga jismoniy tarbiya vositalari kompleksi qo’llanishi
muhim. Ular uchun eng qulay gigiyena sharoitlarini yaratish, tabiatning tabiiy
omillari (quyosh, havo, suv) dan foydalanish muhimdir. Oila tarbiyachisi bola
bilan ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, harakatli o’yinlarni
hovlida, maxsus jismoniy tarbiyaga oid jihozlangan xonalarda yoki
imkoniyatlardan kelib chiqib jixozlanmagan xonalarda ham tashkil etishi mumkin.
Bunda havoning haroratiga qarab ochiq havoda o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi davrda, Mustaqil O’zbekistonda ko’pgina oila bolalarining tarbiyasiga oila
tarbiyachisini yollamoqdalar. Oila 40 tarbiyachisi oilada bolalar tarbiyasida
yetakchi o’rin egallaydi. U oilada bolalarni yakka tartibda hayotga har tomonlama
yetuk va barkamol insonlar qilib tarbiyalashga javobgar shaxsdir. Oila 2-3-4
farzanddan iborat bo’lishi mumkin. 12

Oila tarbiyachisi oiladan ota-onalar va bolalar haqida ma’lumot oladi, bolalar
soni, yoshi, sog’lig’i, rivojlanish darajasi, egallagan harakat, malaka va
ko’nikmalari va jismoniy sifatlarini rivojlanganlik darajasini o’rganib chiqadi,
so’ng “Maktabgacha ta’limga qo’yiladigan davlat talablari” asosida bola bilan
12
Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o’quv qo’llanma T.: O’zDJTI nashriyoti 2022 y.
28

tashkil qilinadigan jismoniy tarbiya ishlarini rejalashtirib oladi. Oila tarbiyachisi
jismoniy tarbiya bo’yicha olib boriladigan ishlarga puxta tayyorlanishi, bolani
faollikka, mustaqillikka, undaydigan ta’lim metodlarini tanlashi lozim. Oilada
bolalarni jismoniy tarbiyalash o’ziga xos xususiyatga ega. Tarbiyachi ertalabki
badan tarbiyani bolalarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib (ayniqsa, 3-4 yosh)
ularni she’rlar, musiqa sadolari, ashulalar, turli xil hayvon obrazlari harakatlari
orqali jismoniy harakatlarni bajarishga undaydigan mashqlarni rejalashtirishi
kerak. Tarbiyachi ota-onalardan o’z bolalari bilan birgalikda badantarbiya
mashqlarini bajarishda, ota-onalar va bolalar bilan sport musobaqalarini tashkil
etish, bunda bolalar ota-onalari bilan birgalikda harakat qilishlari ularga ijobiy
ta’sir etadi va ularni rag’batlantiradi. Masalan, “Ota-onam va men – sportchi
oilasi”. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi vazifalarini hal etishda
gigiyenik omillar, tabiatning tabiiy kuchlari va jismoniy mashqlar va boshqalardan
foydalaniladi. Har xil faoliyat turlariga kiruvchi (qo’l mehnati, musiqa asboblarini
chalish, loy yoki plastilindan narsa yasash, qurish-yasash, rasm chizish, kiyinish,
yuvinish va boshqalar) xilma-xil harakatlar bolaning jismoniy rivojlanishiga ta’sir
etadi. To’laqonli jismoniy tarbiyaga barcha vositalar, umumiy qo’llanilganda
erishiladi, chunki ularning har biri kishi organizmiga turlicha ta’sir qiladi.
Gigiyenik omillar (mashg’ulotlar rejimi, dam olish, ovqatla- nish, uyqu,
kiyim-bosh, poyabzal, jismoniy tarbiya jihozlari, xonalari, maydonchalari va
boshqalar) jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishning majburiy sharti hisoblanadi.
2.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya mashqlarning
organizmiga ta’siri
Ular jismoniy mashqlarning shug’ullanuvchilar organizmiga ta’siri
samaradorligini oshiradi. Masalan, jismoniy mashg’ulotlar suyak va muskul
tizimining rivojlanishiga yaxshi yordam beradi (to’laqonli va o’z vaqtida
ovqatlanilganda). Xonalar, jismoniy tarbiya jihozlari, atribut, o’yinchoqlar, bolalar
kiyimlari va poyabzalining tozaligi kasalliklarning oldini oladi. Gigiyena
talablarini bajarish bolalarda ijobiy emotsiya uyg’otadi va jismoniy mashqlarni
29

o’zlashtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Gigiyenik omillar ikki turga bo’linadi.
1.
Umumiy madaniy gigiyenik omillar. 2. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillar.
Umumiy madaniy gigiyenaning omillariga hamma bolalar uchun umumiy bo’lgan
talablar: xona kengligi, yoritilishi, shkaflarning, stol, stul, yuvinish xonasi,
yotoqxonada kravatlarning bolalar yoshiga, bo’yiga mosligi umumiy madaniy
gigiyenaga kiradi. 42 Shaxsiy madaniy gigiyenik omillarga esa bola shaxsi bilan
bog’liq bo’lgan gigiyena, yani bolaning tozaligi, kiyimlarining o’ziga mosligi,
tirnoqlarining olinganligi, dastro’molchalarining borligi, o’z shkafi, o’z sochiqlari,
o’z kravati, o’z o’rni bo’lishi kabilar kiradi. Gigiyena omillari mustaqil ahamiyatga
ham ega: ular barcha organ va tizimlarning normal ishlashiga yordam beradi.
Masalan, muntazam va sifatli ovqatlanish ovqat hazm qilish organining
faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi va boshqa organlarga zaruriy oziq moddalarning o’z
vaqtida yetib borishini ta’minlaydi, bolaning normal rivojlanish va o’sishiga
yordam beradi. To’laqonli uyqu asab tizimiga dam beradi va uning qobiliyatini
oshiradi. To’g’ri yoritish ko’z kasalliklari (shabko’rlik va boshqalar)ning sodir
bo’lishiga yo’l qo’ymaydi, bolalarning maydonchada harakat qilishi uchun qulay
sharoit yaratadi. Kundalik rejimiga qat’iy rioya qilish uyushqoqlikka,
intizomlilikka o’rgatadi. Tabiatning tabiiy kuchlari (Quyosh, havo, suv)jismoniy
mashqlarning organizmga ta’sirini kuchaytiradi va kishi ish qobiliyatini oshiradi.
Quyoshli, ochiq havoda yoki suvda (suzish) bajariladigan mashqlar
jarayonida ijobiy emotsiyalar paydo bo’ladi, ayrim organlar va organizm
13
tizimlarining funksional imkoniyatlari oshadi (ko’proq kislorod yutiladi, modda
almashinuvi kuchayadi va hokazo). Quyosh, havo, suv organizmni chiniqtirish,
uning yuqori va past haroratga moslashuv qobiliyatini oshirish uchun
foydalaniladi. Bular natijasida issiqlikni idora qiluvchi apparat harakatga keladi,
ya’ni kishi organizmi meteorologik omillarning xilmaxil o’zgarishlariga o’z
13
Mahkamdjanov K.M. “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi” darslik T.: Iqtisod-Moliya, nashriyoti 2008
y.
30

vaqtida javob bera oladigan darajaga keladi. Bunda tabiatning tabiiy kuchlarini
jismoniy mashqlar bilan birga qo’shib olib borish chiniqish samaradorligini
oshiradi. Tabiatning tabiiy kuchlaridan mustaqil vosita sifatida ham foydalanish
mumkin. Suv terini kirdan tozalash, kishi tanasiga mexanik ta’sir etish uchun
qo’llaniladi. O’rmon, bog’lar, xiyobonlardagi shifobaxsh moddalar (fitonsidlar)ga
boy havo mikroblarni yo’qotishga yordam beradi, qonni kislorodga 43 to’yintiradi,
kishi organizmiga yaxshi ta’sir qiladi. Quyosh nuri teri ostida D vitaminining
saqlanishiga xizmat qiladi, turli mikroblarni o’ldiradi va kishini turli kasalliklardan
(raxit va boshqalardan) saqlaydi.
Organizmga har tomonlama ta’sir ko’rsatish uchun tabiatning barcha tabiiy
kuchlarini qo’llash, ularni oqilona tarzda birga qo’shib olib borish zarur. Jismoniy
mashqlar. Jismoniy tarbiyaning kishiga har tomonlama ta’sir etuvchi asosiy o’ziga
xos shaklidir. Ulardan jismoniy tarbiyaning sog’lomlashtirish, ta’limiy va
tarbiyaviy vazifalarini hal etishda foydalaniladi: aqliy, axloqiy, estetik va mehnat
tarbiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi, shuningdek, ko’plab kasalliklarni
davolashda vosita hisoblanadi. Musiqa jo’rligidagi raqs mashqlari organizmning
barcha tizimlariga ta’sir qiladi, jismoniy fazilatlar (chaqqonlik, tezkorlik va
boshqalar)ni rivojlantiradi, shuningdek, harakatlar nafis, erkin, ifodali bo’lib
boradi, ijobiy emotsiyalar paydo qiladi, to’g’ri qomatni shakllantirishga yordam
beradi. Shuning uchun raqs va o’yinlarning xilma-xil elementlari (oyoqlarni
yonma-yon qo’yish kabilar) jismoniy tarbiya vositalari sifatida foydalaniladi.
Xilma-xil faoliyat turlari (mehnat, rasm chizish, va narsa yasash boshqalar)ga
kiruvchi harakatlar, agar qomatni to’g’ri tu- tishiga rioya qilinsa, shuningdek,
jismoniy yuklamalar bolalarning yosh va individual xususiyatlari, sog’lig’ining
ahvoli, jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini hisobga olgan holda berilsagina
bola organizmiga ijobiy ta’sir etishi mumkin. Massaj (silash, surtish, uqalash,
shapatilash, titratish) teriga ta’sir qilib kishining butun organizmiga ta’sir etadi.
Teri analizatorlarining o’tkazuvchi yo’llari bola tug’ilguncha yuzaga keladi,
shuning uchun yangi tug’ilgan chaqloq teri retseptorlari orqali bo’ladigan tashqi
31

ta’sirni ko’proq qabul qiladi (bolalarda 6 oygacha teri yuzasidagi retseptorlar
nisbatan ko’p bo’ladi).
Massaj qon tomiri tizimiga ham ta’sir qiladi. Terida asab kuchlari ta’siriga
javob tariqasida tomir reflekslari yuzaga keladi, kapillarlar kengayadi, qon
aylanishi kuchayadi, issiqlik chiqarish ortadi. Shu ma’noda massaj organizmni
issiq 44 havodan, qizib ketishidan saqlaydi. Massaj ta’sirida yog’ va teri
bezlarining sektor funksiyasi yaxshilanadi, muskullarda oksidlanish-qaytarilish
jarayoni kuchayadi va ularning qisqarish qobiliyati ortadi. Massaj limfa tizimiga
ta’sir qilib, suyuqlik oqimini tezlashtiradi. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq
namoyon bo’ladigan shartsiz (tug’ma) reflekslar uning jismoniy rivojlanishiga
ijobiy ta’sir qiladi. Agar bola qorni bilan yotqizilsa, u boshini ko’taradi va buradi,
chalqancha yotganda oldinga oladi. O’ngga yonboshlatilganda chapga, chapga
yonboshlatilganda o’ng tomonga buriladi. Bolaning oyoq terisiga qo’l tekkazilsa
emaklay boshlaydi, orqa terisiga tekkizilsa qayisha boshlaydi. Shunday qilib,
shartsiz refkkslar muskullar qisqarishini yuzaga keltiradi va ulardan bola
hayotining birinchi haftasida, hali jismoniy mashqlarni qo’llash mumkin
bo’lmagan (qo’l va oyoqlarni bukuvchi muskullar gipertoniyasi tufayli) paytda
rivojlantirish va umuman organizmga ta’sir etishda foydalanish mumkin.
Sog’lomlashtirish ta’limiy, tarbiyaviy vazifalarni to’la hal etishning majburiy
sharti: jismoniy tarbiyaning yuqorida sanab o’tilgan barcha vositalaridan umumiy
tarzda foydalanish hisoblanadi. Turli yosh bosqichlarda ko’rsatib o’tilgan
vazifalarning amalga oshirish samaradorligi asosiy va qo’shimcha vositalarni
to’g’ri qo’shib olib borgan taqdirdagina oshadi.
Chunonchi, bolaning dastlabki uch oyligida gigiyena omillari, tabiatning
tabiiy kuchlari, shartsiz reflekslar katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bola bir yoshga
to’lganida massaj, sust, sust-faol mashqlar, asosiy harakatlar (emaklash va
boshqalar) dan foydalaniladi. Yoshi katta bo’lgan sari gigiyenik omillar, tabiat
tabiiy kuchlarining roli kamaymaydi, biroq uyqu, ovqatlanish va boshqalarga,
ozroq vaqt sarflanadi va birmuncha murakkab jismoniy mashqlardan foydalanish
uchun zamin yaratiladi.
32

Ta’lim va tarbiyaning umumiy tizimida maktabgacha yoshdagi bolalarning
jismoniy tarbiyasi alohida o’rin tutadi. Har tomonlama rivojlanishning asosi
sifatida jismoniy tarbiyaning ahamiyatini belgilaydigan muhim vazifa - bu o’z
harakatlarini yaxshi biladigan, jismoniy mashqlarni yaxshi ko’radigan, o’z
muhitiga mustaqil ravishda yo’naltirilgan, maktabda o’rganishga va keyinchalik
faol ijodiy qobiliyatga ega bo’lgan sog’lom bolani shakllantirishdir. faoliyat.
Aynan maktabgacha yoshdagi bolalikda maqsadli pedagogik ta’sir ko’rsatish
natijasida shaxsning har tomonlama barkamol rivojlanishi uchun zarur bo’lgan
salomatlik, umumiy chidamlilik va mehnat qobiliyati, hayotiy faollik va boshqa
sifatlar shakllanadi. Jismoniy sifatlar, harakat qobiliyatlari va qobiliyatlarini
shakllantirish bolaning aqliy rivojlanishi, estetik his-tuyg’ulari va axloqiy-irodaviy
shaxsiyat xususiyatlarini tarbiyalash bilan chambarchas bog’liq.
Bir qator mualliflar (A. V. Keneman, D. V. Xuxlaeva, 1995; N. N. Efimenko,
1999; M. D. Maxaneva, 2000; E. Ya. Stepanenkova, 2001; S. B. Sharmanova, A. I.
Fedorov, 2002 yil va boshqalar) jismoniy tarbiya vazifalariga alohida e’tibor
qaratishlari kerak. aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalari bilan
kompleks va o’zaro bog’langan holda hal etilishi lozim. Umuman maktabgacha
ta’lim sohasida ro’y berayotgan innovatsion jarayonlar maktabgacha yoshdagi
bolalarning jismoniy tarbiyasiga ham taalluqlidir (M.P. Astashina, 2014). Ijobiy
o’zgarishlar bilan bir qatorda maktabgacha ta’lim sohasida ham salbiy
tendentsiyalar mavjud bo’lib, ular quyidagilardan iborat: maktabgacha ta’lim
tashkilotlari sonining qisqarishi; xorijiy ta’lim tizimlarini qo’llash har doim ham
asosli emas; bolalarning motor faolligiga zarar etkazadigan kognitiv faoliyat hajmi
va intensivligini oshirish; malakali kadrlar etishmasligi; tibbiyot va pedagogik
kadrlar faoliyatining tarqoqligi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashning ustuvor yo’nalishi
maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi bo’lishi kerak, bu bola
tanasining tashqi va ichki muhitning salbiy omillariga chidamliligini oshirishga,
jismoniy madaniyat sohasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirishga, jismoniy
madaniyatni shakllantirishga qaratilgan. harakat qobiliyatlari, jismoniy va aqliy
33

sifat va qobiliyatlarni rivojlantirish, jismoniy takomillashtirishga qiziqish va
ehtiyoj, bolaning shaxsiyatini har tomonlama shakllantirish. Jismoniy tarbiya
vositalarining butun majmuasi, jumladan, kun tartibini, sog’lomlashtirish va
chiniqtirish tadbirlarini amalga oshirish, zarur vosita yuklarini ta’minlash, ratsional
ovqatlanish asosiy vazifani - sog’lom bolani tarbiyalashga qaratilgan bo’lishi
kerak. Faqatgina kompleks yondashuvni amalga oshirish orqali ta’lim va dam olish
ishlarining asosiy vazifalarini bajarishga erishish mumkin: bolalarning jismoniy va
ruhiy salomatligini mustahkamlash, ularning optimal jismoniy rivojlanishi va
harakatchanligini oshirish. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi
bolaga ijobiy his-tuyg’ularni keltirib chiqaradigan jismoniy mashqlar tizimini,
stressli vaziyatlarni va harakatlarni bajarishdan qo’rqishni istisno qilishi kerak;
etarli intensivlik va motor harakatlarining keng doirasi; jismoniy tarbiya va
sog’lomlashtirish ishlari va bolalarning faol dam olish shakllarining ko’p xilma-
xilligi, mashqlarni tanlashda individual va differentsial yondashuv imkoniyati;
bolaning kun rejimida yuklarning tez-tez o’zgarishi va dam olish; maktabgacha
ta’lim tashkilotining turli yoshdagi bolalar faoliyatida uzluksizlik; salomatlik
holati, charchoq, iqlim va ob-havo sharoitlariga qarab dam olish tadbirlarining
moslashuvchan jadvali; jismoniy mashqlardan foydalanishning mavsumiyligi;
kundalik jismoniy tarbiya darslari; jismoniy tarbiya vazifalarining ta’limning
boshqa jihatlari bilan aloqasi.
Bu bolalarning motorli faoliyatini oqilona tashkil etish tamoyillariga rioya
qilish nafaqat maktabgacha yoshdagi bolalarning sog’lig’i va harakatchanligini
yaxshilaydi, balki har bir bolaning barkamol rivojlanishiga yordam beradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari o’z faoliyatida shaxsning ijodiy rivojlanishi va
intellektual ehtiyojlarni ro’yobga chiqarish va hissiy idrokni shakllantirish orqali
uning shakllanishiga ko’maklashish zaruriyatidan kelib chiqishi kerak, bu faqat
maktabgacha yoshdagi bolalarning sog’lig’i yaxshi bo’lgan taqdirdagina mumkin.
Bolani o’qitish, rivojlantirish va tarbiyalash, uni takomillashtirishga kompleks
yondashuvni amalga oshirish orqali bolalar salomatligini saqlash, mustahkamlash
va shakllantirish vazifalariga erishish mumkin. Bolalar salomatligini asrash va
34

mustahkamlash tizimini takomillashtirish, ularda salomatlik madaniyati va sog’lom
turmush tarziga motivatsiyani shakllantirish maktabgacha ta’lim tashkiloti
faoliyatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylanishi kerak.
Zamonaviy ta’lim kontseptsiyasi nafaqat maktabgacha yoshdagi bolalarni
takomillashtirish, balki ta’lim muhitiga shaxsiy yo’naltirilgan yondashuvlarni
ta’minlash, sog’liqni saqlashni tejaydigan ta’lim makonini shakllantirishni ham
nazarda tutadi. Sog’liqni saqlash haqidagi nazariy bilimlarni rivojlantirish va
bolalarda o’z sog’lig’ini saqlash va mustahkamlash bo’yicha amaliy ko’nikmalarni
shakllantirishga yordam beradigan maktabgacha jismoniy tarbiyaga faol-faol
yondashuvni amalga oshirish tubdan yangi. Bolaning jismoniy salomatligining
asosini uning organlari va tizimlarining rivojlanish darajasi va xususiyatlari
hisobga olinishi kerak. Rivojlanish darajasi har bir bolaning tabiatiga xos bo’lgan
va uning asosiy ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan dastur bilan belgilanadi.
Bu bolaning individual-barkamol rivojlanishining sharti bo’lgan asosiy asosiy
ehtiyojlarni qondirishdir.
XULOSA
Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi bu – bola jismoniy
tarbiyasi shakllanishining umumiy qonuniyatlaridan saboq beruvchi fandir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi jismoniy
tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga va o‘rganish predmetiga
ega, ayni paytda u 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy tarbiyasi qonuniyatlarini
va shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi rivojlanishini
boshqarishning umumiy qonuniyatlarini maxsus o‘rganadi. Bolalar jismoniy
tarbiyasi nazariyasi har bir yosh bosqichini o‘rganib, ilmiy ma’lumotlar va amaliy
tajribani umumlashtirib borib, jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, ularning
mohiyatini, butun jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishning juda samarali
vositalari va metodlarini, maqsadga muvofiq shakllarini kompleks ravishda ochib
beradi. Sog‘lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon, tashabbuskor, o‘z
35

harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport mashqlarini
sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi o‘qishga
hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini
shakllantirish, jismoniy tarbiyaning shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari
sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: organizmning
ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko‘rgazmali
harakat, ko‘rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat
turining o‘ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda bola
psixikasida muhim o‘zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish
bosqichiga o‘tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya
nazariyasi, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik
sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi har bir yosh bosqichdagi bolaning potensial
imkoniyatlari qonuniyatlarini o‘rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning
butun ta’lim-tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat,
ko‘nikma va malakalari, jismoniy sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko‘zda
tutadi. Ularni o‘zlashtirish bolalarni maktabda o‘qishi uchun zarur jismoniy
tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har
tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u
aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi.
Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg‘ulotlar,
harakatli o‘yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori
fikrlaydigan, o‘z yosh imkoniyatlariga ko‘ra ongli harakat qiladigan, harakat
ko‘nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo‘ljal ola
biladigan, uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy
izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi. Bolalarni jismoniy
tarbiyalash nazariyasi to‘xtovsiz rivojlanmoqda va bola tarbiyasining turli
tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan yangi bilimlar
36

hisobiga boyib bormoqda. Bolalar muassasalarining ommaviy tajribasida sinovdan
o‘tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklarga kiritilmoqda
va bolalar bilan ishlash amaliyotiga joriy qilinmoqda. Bu butun ta’limtarbiya
jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi.
Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash
nazariyasi butun jismoniy tarbiya tizimini takomillashtirishga yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada
jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog‘lom va baquvvat qilib
o‘stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etishdan
iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog‘lomlashtirish vazifalari - bu
jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo‘lib, bola hayotini muhofaza qilish,
uning sog‘lig‘ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo‘li bilan o‘zini
himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Bola
organizmining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgani sababli, uning
vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o‘z vaqtida
qotishiga orqa umurtqadagi egik joylarning shakll anishiga, tovon yuzasining
yaxshi rivojlanishiga, pay-bo‘g‘im apparatlarni pishitishga yordam ko‘rsatiladi.
Tana qismlarining (proporsiyalar) to‘g‘ri nisbatda rivojlanishiga, suyaklar o‘sishi
va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar guruhini
rivojlantirish (tana, oyoq, qo‘l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, bo‘yin,
ko‘z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar);
ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar guruhining rivojlanishiga alohida
e’tibor berish lozim.
Yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini takomillashtirishga
yordam berish, ya’ni yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning qisqarishi ritmini
yaxshilash va to‘satdan o‘zgaradigan yuklamaga moslashish qobilyatini
rivojlantirish; ko‘krak qafasi hatakatchanligini o‘stirish, chuqur nafas olish, uning
ritmi barqarorligiga, o‘pka sig‘imini oshirishga yordam ber ish, burundan nafas
olishni yaxshilash; ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda ajralish va
boshqalar) to‘g‘ri ishlashiga yordamlashish; termoregulatsiya funksiyasining
37

to‘g‘ri rivojlanishiga ko‘maklashish. Markaziy asab tizimining faoliyatini
takomillashtirish: qo‘zg‘alish va tormozlanish, ularning harakatchanligi
jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek, harakat analizatori, sezgi organlarining
takomillashuviga yordam berish. Ta’limiy vazifalar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy
vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini
shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat,
ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik)ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat,
gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni
o‘zlashtirish. Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli ularda harakat ko‘nikmalari
nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida
yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi
sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani
osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan
narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan
bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning
xossalari bilan tanishadilar. Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish
muskullar, paylar, bo‘g‘imlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi.
Mustahkam shakllangan harakat ko‘nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni
bajarishda jismoniy kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan
vaziyatlarda yuzaga keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi.
Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada
takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori
natijalarga erishish imkonini beradi. Bolalarda harakat ko‘nikmalarining
shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z
ichiga oluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi.
Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi dasturda berilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar,
asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim.
Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga (Badminton, stol tennisi) va sport
38

o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o‘rgatish
zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2022 -yil 29-yanvzrda
tasdiqlangan qarori
2. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti ( I -tom) farg’ona - 2021
3. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti ( II -tom) farg’ona - 2022
4. Salimov O’.Sh. Jismoniy madaniyat nazariyasi va tarixi (Uquv qo’llanma).
Termiz: “Surxon-Nashr”, 2020 y. — 220 b.
5. A. Abdullaev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/
Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2021 . - 400 bet.
6. A. Abdullaev Xankeldiev. Sh.X. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va
metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2019. - 400 bet.
7. X.Tulenova, P.Xujaev, M.Xujaevab X Meliev; Jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasi. (1-qism) O’zbekistan Respublikasi oliy va urta maxsus
ta’lim vazirligi. — T: «IQTISOD-MOLIYA», 2022. - 272 b
8. Mahkamdjanov K.M. “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi”
darslik T.: Iqtisod-Moliya, nashriyoti 2020 y.
9. Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o’quv qo’llanma
T.: O’zDJTI nashriyoti 2022 y.
10. Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobilitlarni rivojlantirish. O’quv
qo’llanma. T.: 2019 .
11. Salomov R.S. “Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari” o’quv
qo’llanma T.: O’zDJTI nashriyoti 2022 y.
12. Abdullaev A., Xonkeldiev Sh.X. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va
metodikasi” o’quv qo’llanma T.: O’zDJTI nashriyoti 2021 y.
39

13. Ye vseev Yu.I., Fizicheskaya kultura, Uch.pos. Izdanie 5-ye, Rastov-na-Danu,
«Feniks» Kerimov F.A. Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar. T.. «Zar qalam». 2020 .
-84 s.
14. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2021 -yil 29-yanvzrda
tasdiqlangan qarori
15. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti ( I -tom) F arg’ona - 2020
16. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti ( II -tom) F arg’ona - 2022
17. Salimov O’.Sh. Jismoniy madaniyat nazariyasi va tarixi (Uquv qo’llanma).
Termiz: “Surxon-Nashr”, 2020 y. — 220 b.
18. A. Abdullaev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/
Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2019 . - 400 bet.
19. A. Abdullaev Xankeldiev. Sh.X. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va
metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2021. - 400 bet.
20. X.Tulenova, P.Xujaev, M.Xujaevab X Meliev; Jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasi. (1-qism) O’zbekistan Respublikasi oliy va urta maxsus
ta’lim vazirligi. — T: «IQTISOD-MOLIYA», 2019. - 272 b
21. X.Tulenova, P.Xujaev, M.Xujaevab X Meliev; Jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasi. (2-qism) O’zbekistan Respublikasi oliy va urta maxsus
ta’lim vazirligi. — T: «IQTISOD-MOLIYA», 2021. - 272 b
22. Mahkamdjanov K.M. “Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi”
darslik T.: Iqtisod-Moliya, nashriyoti 2022 y.
23. Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o’quv qo’llanma
T.: O’zDJTI nashriyoti 2022 y.
24. Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobilitlarni rivojlantirish. O’quv
qo’llanma. T.: 2019 .
25. Salomov R.S. “Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari” o’quv
qo’llanma T.: O’zDJTI nashriyoti 2022 y.
40

40

Sotib olish