Maktabgacha yoshdagi bolalarni bosqichma-bosqich tabiat bilan tanishtirish metodikasi tayyor - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	90.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

90 Sotish

Maktabgacha yoshdagi bolalarni bosqichma-bosqich tabiat bilan tanishtirish metodikasi tayyor

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM” FAKULTETI
305-guruh talabasi Mazgarova Durdona Shuxrat qizining
“ Maktabgacha yoshdagi bolalarni bosqichma-bosqich tabiat bilan tanishtirish
metodikasi ” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 305- guruh talabasi Mazgarova Durdona Shuxrat qizi
Ilmiy rahbar: M. Raximberganova
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TABIAT BILAN
TANISHTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning metodologik
asoslari…………………………………………………………………………...
7
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning tarixiy
rivojlanishi……………………………………………………………………….
13
1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishda yosh
xususiyatlarini inobatga olish …………………………………………………….
22
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI BOSQICHMA-
BOSQICH TABIAT BILAN TANISHTIRISH TIZIMI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning mazmuni va
bosqichlari ………………………………………………………………………..
24
2.2. Tabiat bilan tanishtirishda bolalar bog‘chasining tabiat burchagi va ochiq
maydonchalarning ta’lim-tarbiyaviy
ahamiyati ………………………………….. 37
Bolalarni tabiat bilan tanishtirishning shakl, metod va vositalari.......................... 44
XULOSA………………………………………………………………………... 48
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 50
2

KIRISH
“Bolalarimizni har tomonlama yetuk va barkamol
insonlar qilib tarbiyalash – eng muhim vazifamizdir.
Maktabgacha ta’lim esa bu yo‘lda birinchi va eng
muhim bosqichlardan biridir.”
Sh.M. Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida
maktabgacha ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar zamonaviy
pedagogik yondashuvlarni hayotga tadbiq etishni, bolalarni har tomonlama
rivojlantirishni taqozo etmoqda. Xususan, maktabgacha yoshdagi bolalarni
atrofdagi borliq va tabiat olami bilan tanishtirish, ularda ekologik madaniyat va
tabiatga nisbatan ehtiyotkor munosabatni shakllantirish dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Yangi tahrirdagi “Ilk qadam” o‘quv dasturi va Davlat talablari asosida
bolalarni tarbiyalash jarayoni bosqichma-bosqichlik, integratsiyalashgan
yondashuv, bolalarning yosh va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda
tashkil etilmoqda. Ayniqsa, tabiat bilan tanishtirishga qaratilgan faoliyatlar
bolalarda hayotiy tajriba to‘plash, kuzatish, solishtirish, umumlashtirish,
muammoli vaziyatlarda mustaqil qaror qabul qilish kabi ko‘nikmalarni
shakllantiradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining asosiy vazifalaridan biri – bolalarni
atrof-muhit bilan tanishtirish orqali ularning ekologik ongini rivojlantirishdir. Bu
vazifa Davlat talablari asosida aniq belgilab berilgan bo‘lib, unda bolalarda
quyidagi sifatlar shakllanishi ko‘zda tutiladi:
 tabiatdagi hodisalarni idrok etish va tushunish;
 o‘simliklar, hayvonlar, fasllar, tabiat hodisalari haqida sodda tasavvurlar
hosil qilish;
3

 tirik va noorganik tabiat elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishga
yo‘naltirilgan faoliyat;
 tabiatga g‘amxo‘rlik bilan munosabatda bo‘lish madaniyatini singdirish.
“Ilk qadam” dasturining yangi tahririda bolalarni tabiat bilan tanishtirish
faoliyatlari kichik guruh (3–4 yosh), o‘rta guruh (4–5 yosh), katta guruh (5–6 yosh)
va tayyorlov guruhi (6–7 yosh) uchun alohida metodik yondashuv asosida ishlab
chiqilgan. Har bir guruhda bola yoshiga xos metodlar, shakllar va vositalar orqali
atrof-muhitga oid dastlabki tasavvurlar beriladi.
Masalan, kichik guruhda bolalarda tabiatga nisbatan hissiy-estetik
munosabatni shakllantirish, oddiy hodisalarni idrok etish, hayvonlar va
o‘simliklarni taniy olish ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsad qilingan bo‘lsa, katta
va tayyorlov guruhlarida esa bu bilimlar kengaytiriladi, chuqurlashtiriladi, bolalar
amaliy kuzatishlar va tajribalar orqali bilimlarini boyitadilar.
Bosqichma-bosqichlik tamoyili asosida tabiat bilan tanishtirish quyidagi
yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
 mavsumiy kuzatishlar;
 laboratoriya elementlari bo‘lgan tajribalar;
 ekskursiyalar (maktabgacha ta’lim tashkiloti bog‘i, dalalar, mini-ferma);
 hayvon va o‘simliklarni parvarish qilish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar;
 ertaklar, she’rlar, rasmlar, o‘yinlar orqali tabiatni badiiy idrok qilish.
Shuningdek, “Ilk qadam” dasturining o‘ziga xos jihati shundaki, tabiat bilan
tanishtirish boshqa rivojlantiruvchi faoliyat turlari bilan uzviy bog‘lanadi: nutq
rivojlantirish, rasm chizish, musiqiy tarbiya, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida
ham tabiatga oid elementlar keng qo‘llaniladi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
tabiat bilan tanishtirish masalasi ta’lim-tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi
sifatida ko‘plab mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar e’tiborida bo‘lgan. Bu sohadagi
ilmiy izlanishlar pedagogika, psixologiya, ekologiya, biologiya kabi fanlar bilan
uzviy bog‘liq holda olib borilgan.
4

O‘zbekistonlik olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda, ayniqsa,
bolalarni erta yoshdan boshlab ekologik tarbiyalash, atrof-muhitni anglashga oid
ko‘nikmalarni shakllantirish bo‘yicha muhim natijalarga erishilgan. Jumladan: A.
Jo‘rayev, M. Jo‘rayeva, M. Raxmatova, Z. Nishonova, G. Karimova, N. Qudratova
kabi olimlarning asarlarida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda ekologik
madaniyatni shakllantirish, kuzatish va tabiat hodisalarini idrok etish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan.
MDH davlatlari olimlari (Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina va boshqalar)
tomonidan esa bu masala chuqur metodik asosda yoritilgan. Jumladan: N. N.
Poddyakov, L. A. Paramonova, V. A. Guruzhapov, A. A. Pleshakov, E. V.
Slobodchikov kabi olimlar tabiatni o‘rganish faoliyati orqali bolalarda tafakkur va
mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, ularni atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda
bo‘lishga o‘rgatish bo‘yicha samarali metodik tavsiyalarni ilgari surishgan.
Xorijiy olimlar orasida esa quyidagilarni alohida ta’kidlash mumkin: Maria
Montessori (Italiya) – bolalarni tabiat bilan erkin muloqotga kirishish orqali
ularning mustaqilligini va ijodkorligini rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan; Jean
Piaget (Shveytsariya) – bolalarning kognitiv rivojlanish bosqichlari orqali tabiatni
anglash darajalarini ilmiy asoslab bergan; John Dewey (AQSH) – “tajribali
o‘rganish” tamoyiliga tayangan holda bolalarni amaliy faoliyat orqali tabiatni
o‘rganishga yo‘naltirish zarurligini ta’kidlagan.
Shu bilan birga, so‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va
maktab ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan “Ilk qadam” o‘quv dasturining
yangi tahriri ham ayni muammoni zamonaviy yondashuvlar asosida ko‘rib
chiqmoqda. Unda tabiat bilan tanishtirish faoliyati alohida yo‘nalish sifatida
belgilanib, metodik ko‘rsatmalar, mavzular ketma-ketligi va tarbiyachi faoliyatiga
oid aniq yo‘riqnomalar ishlab chiqilgan.
Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni bosqichma-
bosqich tabiat bilan tanishtirish metodikasi bo‘yicha ilmiy-nazariy va amaliy
jihatlarni o‘rganish, uning ahamiyatini tahlil qilish hamda sohani rivojlantirishga
5

oid tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. Bolalarga atrof-muhitni anglash
ko‘nikmalarini shakllantirish, ekologik tarbiya jarayonini samarali tashkil etish va
innovatsion yondashuvlardan foydalanishdan iborat. Shu bilan birga, mavjud
metodikalar, qonunchilik asoslari va ilg‘or tajribalarni o‘rganish orqali ta’lim-
tarbiyada samaradorlikni oshirishga qaratilgan ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab
chiqish ham muhim vazifalardan biridir.
Kurs ishining vazifalari:
 Bolalarni tabiat bilan tanishtirishning ilmiy-nazariy asoslarini o‘rganish.
 Ekologik ta’lim va tarbiyaning muhim jihatlarini aniqlash.
 Bolalarning tabiat haqidagi bilimlarini rivojlantirishga oid samarali
metodlarni tahlil qilish.
 Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tabiat bilan tanishtirishga oid
metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
 Ekologik tarbiyaning samaradorligini oshirish yo‘llarini taklif etish.
Kurs ishining predmeti. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan
tanishtirish jarayonida ekologik ta’lim va tarbiya berishning samarali usullari.
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolalarni tabiat bilan
tanishtirish va ekologik tarbiya berish jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

I-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TABIAT BILAN
TANISHTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning
metodologik asoslari
Ilmiy-texnika taraqqiyotining jadallashuvi, ishlab chiqarish
texnologiyasining nomukammalligi, tabiatga nisbatan iste’molchilik an’analari –
bularning barchasi jamiyat va tabiat o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuviga
sabab bo‘lmoqda. Insoniyatning tabiatga ta’sir kuchi oshgani sari tabiiy muvozanat
buzilmoqda.
Hozirgi vaqtda jahon ilm-fan va texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi
natijasida tabiiy zaxiralardan xo‘jalik maqsadlarida tobora ko‘proq
foydalanilmoqda. Buning ustiga, dunyo aholisi yil sayin ortib borib, oziq-ovqat,
yoqilg‘i, kiyim-kechak va boshqa ehtiyojlar uchun resurslar ko‘proq talab
qilinmoqda. Fan-texnika taraqqiyoti inson hayotiga katta qulayliklar yaratgani
bilan birga, ekologik muammolarni ham keltirib chiqarmoqda 1
. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ekologik muammolarni hal qilish
bo‘yicha qator tashabbuslar ilgari surib, atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan
davlat dasturlarini tasdiqlagan. Xususan, “Yashil makon” loyihasi doirasida
respublikada millionlab daraxtlar ekilishi rejalashtirilgan bo‘lsa, “2030 yilgacha
bo‘lgan atrof-muhitni muhofaza qilish strategiyasi” ekologik muammolarni hal
qilish yo‘nalishlarini belgilaydi 2
.
O‘zbekiston Prezidenti ekologik muammolar haqida gapirar ekan, quyidagi
asosiy jihatlarni ta’kidlaydi:
 Yer resurslarining cheklanganligi va tuproq unumdorligining pasayishi;
 Ichimlik suvi zaxiralarining kamayishi va ifloslanishi;
1
Shavkat Mirziyoyev. "Yangi O‘zbekiston strategiyasi." – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. – 432 b.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. "2030 yilgacha bo‘lgan atrof-muhitni muhofaza qilish strategiyasi." –
Toshkent, 2022.
7

 Orolbo‘yi mintaqasidagi ekologik muammolar va ularni xalqaro miqyosda
hal etish yo‘llari;
 Havoning ifloslanishi va ekologik xavfsizlik tahdidlari.
Hozirgi vaqtda respublikada ekologik muhitni yaxshilash va tabiiy
zaxiralardan oqilona foydalanish bo‘yicha 2030 yilgacha mo‘ljallangan davlat
dasturi ishlab chiqilgan. Bu dastur doirasida yirik shaharlar va sanoat hududlarida
ekologik muammolarni bartaraf etish choralari ko‘rilmoqda. Bolalarni har
tomonlama rivojlantirish, ularni barkamol avlod sifatida voyaga yetkazish jarayoni
tug‘ilgan kundan boshlab amalga oshiriladi. Mustaqil O‘zbekistonda olib
borilayotgan ta’lim islohotlarining bosh maqsadi – yosh avlodning intellektual va
ma’naviy kamolotini ta’minlashdir. Shu nuqtai nazardan, maktabgacha ta’lim
muassasalarida bolalarga tabiatni sevish, uni asrab-avaylash, Vatanga sadoqat
ruhida tarbiyalash muhim vazifalar hisoblanadi.
Tarbiyada tabiat bilan tanishtirish metodikasining asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
 Bolalarni o‘z Vatanini sevishga o‘rgatish;
 Tabiat bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish;
 Kuzatuvchanlikni shakllantirish;
 O‘zining, tengdoshlari va kattalarning mehnatini qadrlashga o‘rgatish;
 Tabiat orqali psixik jarayonlarni rivojlantirish (sezgilar, idrok, xotira,
tafakkur, tasavvur, nutq, diqqat);
 Bolalarning hissiy va irodaviy sifatlarini rivojlantirish;
 Tabiiy ne’matlarni asrab-avaylashga o‘rgatish.
Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib, maktabgacha ta’lim muassasalarida
bolalarni har tomonlama tarbiyalashda tabiatdan foydalanish orqali aqliy, axloqiy,
estetik, jismoniy, mehnat, ekologik va iqtisodiy tarbiya berish muhimdir 3
.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida “Fuqarolar
atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar” deb belgilangan.
3
Yashil makon" loyihasi doirasida amalga oshirilayotgan ishlar. O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni
muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi ma’lumotlari, 2023.
8

Shuningdek, 55-moddada “Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot
dunyosi va boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylik hisoblanadi. Ulardan
oqilona foydalanish hamda ularni davlat muhofazasida saqlash zarur”10 deb qayd
etilgan. Shu bilan birga, “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonunining 4-moddasida tabiatni muhofaza qilish maqsadlariga
erishish uchun davlat hokimiyat organlari, vazirliklar, idoralar, korxonalar,
muassasalar, tashkilotlar, fermer xo‘jaliklari va jismoniy shaxslar o‘z faoliyatida
ekologik xavfsizlik talablariga rioya qilishlari shartligi belgilangan. Xususan,
barcha ta’lim muassasalarida ekologik ta’lim majburiy hisoblanadi 4
.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 30-martdagi “Ekologik
xavfsizlikni ta’minlash va atrof-muhitni muhofaza qilish tizimini takomillashtirish
to‘g‘risida”gi PQ-179-sonli qarorida ekologik barqarorlikni oshirish, ekologik
madaniyatni rivojlantirish hamda yashil iqtisodiyot tamoyillarini joriy etish
bo‘yicha aniq vazifalar belgilangan. 5
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi atrof-muhitni muhofaza qilish
qonunlarini buzgan shaxslarga nisbatan jazo choralarini ko‘rishni nazarda tutadi.
Xususan, XIV bobning 193-204-moddalarida ekologiya sohasidagi jinoyatlar,
atrof-muhitga yetkazilgan zarar va tabiiy resurslardan noqonuniy foydalanish
uchun belgilangan javobgarlik choralari qayd etilgan 6
.
Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar doirasida ekologik muammolarni
aniqlash muhim pedagogik va psixologik masala hisoblanadi. Insonning tabiatga
bo‘lgan munosabati quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin:
 Maqsadsiz va loqayd yondashuv;
 Shaxsiy manfaatdorlik tufayli tabiatga zarar yetkazish;
 Atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabat;
 Ongli va mas’uliyatli foydalanish;
 Ekologik ijodkorlik va tabiatni asrab-avaylash.
4
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 2023-yil 30-apreldagi yangi tahriri.
5
"Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2022-yil 15-martdagi tahriri.
6
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, XIV bob (193-204-moddalar), 2023-yil 10-may.
9

Jamiyat a’zolarining farovonligi va hayot sifati atrof-muhit holatiga bevosita
bog‘liq. Shuning uchun barcha yoshdagi fuqarolar, xususan, maktabgacha ta’lim
muassasalari tarbiyalanuvchilari tabiat haqidagi bilim va madaniyat darajasini
egallashlari lozim. Ularda quyidagi ekologik tasavvurlar shakllantirilishi zarur:
 Atrof-muhitning mohiyati va ahamiyati;
 Tabiat inson hayoti va tirikchiligi manbai ekanligi;
 Tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish zarurati;
 Hayot zaxiralariga ongli va mas’uliyatli munosabatda bo‘lish;
 Atrof-muhitni muhofaza qilish va uni ifloslanishdan saqlash;
Tabiatning rivoji tufayli hayot, inson va jamiyat shakllangan. Shunday ekan,
insoniyat tabiatni e’zozlashga, uni asrab-avaylashga va kelajak avlod uchun sof
holda saqlashga mas’uldir. Insonning tabiatga bo‘lgan munosabati uning ekologik
madaniyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu esa jamiyatni rivojlantirish,
insonlarning hayot sifatini oshirish hamda tabiat boyligi va go‘zalligini asrab-
avaylash vazifalari bilan uyg‘unlashadi. Ekologik madaniyatni shakllantirish
quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
 Fan-texnika taraqqiyoti va aholining talablariga muvofiq ishlab chiqarish
kuchlarining o‘sishi hamda tabiat resurslaridan ilmiy-amaliy jihatdan oqilona
foydalanish;
 Barkamol shaxsning ekologik madaniyatini shakllantirish, jumladan,
madaniy, axloqiy, ilmiy-ma’rifiy va estetik jihatlarini rivojlantirish, tabiatni asrash
va yaxshilashga bo‘lgan ongli munosabatni mustahkamlash;
 Er yuzida tirik mavjudotlarning yashab qolishini ta’minlash, havoning
musaffoligi, tuproq va suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilash bo‘yicha
tushuncha berish.
Tabiat va tarbiya. “Avesto 7
“, “Qur’on”, “Hadis” ilmi, o‘tmish
allomalarning tabiat haqidagi fikrlari, milliy qadriyatlar va zamonaviy ilmiy
tadqiqotlarga asoslanib, bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayoni muhim
7
"Avesto" – qadimgi zardushtiylik diniy manbasi, tabiat va inson o‘rtasidagi munosabatlarga oid g‘oyalar.
10

tarbiyaviy vazifa hisoblanadi. Bu jarayonda quyidagilar asosiy yo‘nalishlar sifatida
belgilangan:
 Tabiat insoniyat yashaydigan “beshik”, hayot manbai, tarbiya maydoni
ekanligini anglash;
 “Tabiat-jamiyat-texnika” tizimi orqali ekologik muammolarni
tushuntirish;
 Respublika hududidagi ekologik muammolar, ularning kelib chiqish
sabablari va oqibatlari haqida tushuncha berish;
 Ekologik ofatlar va ularning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni
anglash;
 Tabiatni muhofaza qilishga oid qonunchilik va xalqaro me’yorlar bilan
tanishtirish;
 Ekologik qadriyatlar va ekologik me’yorlarni shakllantirish;
 Shaxs dunyoqarashiga mos ekologik madaniyatni tarkib toptirish.
Tabiat komponentlari – atmosfera, gidrosfera, litosfera, biosfera, koinot va
quyosh tizimi haqidagi bilimlarni rivojlantirish bolalar ekologik tarbiyasining
ajralmas qismi hisoblanadi.
Bolalar ekologik tarbiyasining o‘rni. Bolalarning tabiat haqidagi
bilimlarini rivojlantirish ularda tabiatga nisbatan ijobiy tuyg‘u, qarash va
harakatlarning shakllanishini ta’minlaydi. Bu jarayon milliy va umuminsoniy
qadriyatlar bilan uyg‘unlashgan holda amalga oshirilishi lozim. Bolalarni har
tomonlama tarbiyalashning asosi ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdan
iborat. Bu jarayonda tabiatshunoslik va ekologik ta’lim muhim rol o‘ynaydi.
Bolalarni tabiat bilan tanishtirishni bog‘cha yoshidan boshlash tavsiya etiladi. Shu
boisdan, maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyachilarning asosiy vazifalaridan
biri bolalarning tabiat go‘zalligini ko‘ra bilish, uni sevish va tabiatdagi voqea-
hodisalar haqida to‘g‘ri tushunchaga ega bo‘lishlarini ta’minlashdan iboratdir.
Bolalar tabiat yaratgan boyliklardan oqilona foydalanish ruhida tarbiyalanishi
lozim. Tabiat insoniyatga beg‘araz xizmat qiladi, biroq uni asrab-avaylash,
11

muhofaza qilish va kelajak avlodga sog‘lom ekotizimni yetkazish har bir
fuqaroning burchidir. Shunday ekan, ekologik madaniyatni oshirish, atrof-muhitni
muhofaza qilish va yosh avlodni tabiatni asrash ruhida tarbiyalash ustuvor
vazifalardan biri bo‘lib qolishi lozim.
Yosh avlodni yetuk mutaxassis, aqlan va ruhan kamol topgan, o‘z Vatanini
sevuvchi hamda uni e’zozlovchi inson qilib tarbiyalashda ushbu sohaning o‘rni
beqiyosdir. Bola shaxsining mukammal shakllanishida tabiat, unda sodir
bo‘ladigan voqea-hodisalar va tabiat qonuniyatlari muhim rol o‘ynaydi. Bolalar
mana shular bilan tanishar ekan, ham aqlan, ham axloqan, ham jismonan, ham
ilmiy dunyoqarashlari shakllanib boradi. Ular tabiatni asrash, ehtiyot qilish va
muhofaza qilish ruhida tarbiyalanadilar.
Inson tabiat mahsulidir. Insonni tabiat yaratgan va kamolga yetkazgan.
Shunday ekan, biz tabiatni e’zozlashimiz, unga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishimiz
hamda uni yanada ko‘rkamlashtirish va obodonlashtirish ishlariga o‘z hissamizni
qo‘shishimiz zarur. Yosh bolalarni har tomonlama kamol toptirish va tarbiyalash
turli omillar asosida amalga oshiriladi. Buning eng samarali usullaridan biri —
maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishdir. Sababi, inson
go‘dakligidanoq tabiat qo‘ynida o‘sadi va ulg‘ayib kamol topadi. Bolani
go‘dakligidan boshlab tabiatdan zavqlanishga, unga nisbatan to‘g‘ri munosabatda
bo‘lishga o‘rgatish muhimdir. Bu kursni o‘qitish jarayonida talabalar tabiat bilan
tanishtirish metodikasi fanining shakllanishiga hissa qo‘shgan pedagog va
psixologlarning ilmiy-pedagogik faoliyatlari bilan tanishadilar. Ular Sharq
mutafakkirlarining inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi fikrlari hamda
ilmiy asarlarini o‘rganadilar. Talabalar tabiat burchagida, hayvonot olami va yer
maydonchasida o‘sadigan o‘simliklar dunyosi haqida bilimga ega bo‘ladilar hamda
ularni parvarish qilish bo‘yicha malaka va ko‘nikmalarni egallaydilar.
Hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri — ekologik muammolardir.
Shu sababdan, bolalar bog‘chalarida ekologik ta’lim-tarbiyaga alohida e’tibor
berilmoqda. “Tabiat bilan tanishtirish metodikasi” fanida talabalar ekologik ta’lim-
12

tarbiya berish usullari, “Qizil kitob” haqida qisqacha ma’lumot hamda unga
kiritilgan noyob o‘simlik va hayvonot olami haqida bilim oladilar.
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning
tarixiy rivojlanishi
Tabiat – insoniyat yashashi uchun buyuk makon, beqiyos ne’matlar manbai
bo‘lib, uni asrash har bir insonning burchidir. Xalqimiz bu borada o‘zining milliy-
tarixiy an’analariga ega bo‘lib, ushbu an’analar doimo rivojlantirilib, boyitib
kelingan. O‘tmishdan ma’lumki, tabiat insoniyat uchun bebaho qadriyatdir. Inson
tabiat bilan birga yashaydi, o‘sadi, rivojlanadi va undan ilhom oladi. Respublika
mustaqillikka erishgandan so‘ng, tabiatni muhofaza qilishga oid ma’naviy
qadriyatlar xalq hayotida yanada to‘laroq namoyon bo‘la boshladi.
Mustaqillik tufayli yurtimizda qadim zamonlardan buyon kechgan
davlatchilik taraqqiyoti, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy hayotni
atroflicha tahlil qilish va tadbiq etish imkoniyati yuzaga keldi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi asrlar davomida Sharq xalqlari
uchun qudratli ma’naviyat manbai bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Uzoq davom
etgan mafkuraviy tazyiqlarga qaramay, O‘zbekiston xalqi avloddan-avlodga o‘tib
kelgan o‘z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o‘ziga xos an’analarini saqlab
qolishga muvaffaq bo‘ldi. 8
“
Markaziy Osiyo, jumladan O‘zbekistonda, tabiatni asrash muammosiga
yechim izlash uzoq tarixga ega. Zero, “Sivilizatsiya belgilarini asrab-avaylash
qanchalik zarur bo‘lsa, yer va suvni asrab-avaylash ham shunchalik muhimdir.”
Yer, havo, suv va olov (Quyosh) Markaziy Osiyoda qadimdan e’zozlab
kelingan bo‘lib, ajdodlarimizning zardushtiylikdan tortib to islomgacha bo‘lgan
barcha dinlari tomonidan ulug‘langan. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda ta’lim-
tarbiyaning maqsadi va vazifalarini yaxshi bilish muhim. Buning uchun xalq
manfaatlarini aks ettiruvchi tarbiyaning asosiy maqsadlari qanday vujudga kelgani,
8
Mirziyoyev Sh. "Yangi O‘zbekiston strategiyasi." – T.: O‘zbekiston, 2021. – 432 b.
13

keyinchalik qanday rivojlanganligi hamda pedagogik jihatdan qanday ta’rif
berilganini tahlil qilish zarur.
Tabiat va inson uyg‘unligi. Tabiat bitmas-tuganmas xazinadir. O‘simliklar
dunyosi va hayvonot olami bolalarning to‘g‘ri shakllanishida, tabiat hodisalari sir-
asrorlarini anglab yetishida katta ahamiyatga ega.
Tabiatdagi mavjudotlar ikki qismga bo‘linadi:
 Jonsiz tabiat – er, quyosh, yulduzlar, suv, havo, toshlar va tuproq. Ular
oziqlanmaydi, o‘smaydi, ko‘paymaydi yoki rivojlanmaydi. Masalan, tosh suv va
havo ta’sirida yemirilsa ham, u o‘sish yoki rivojlanish xususiyatiga ega emas.
 Jonli tabiat – o‘simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar va odamlar. Ular
oziqlanadi, nafas oladi, o‘sadi va ko‘payadi. Jonli mavjudotlar o‘z hayoti
davomida muayyan sharoitga ehtiyoj sezadi: havo, suv, yorug‘lik, issiqlik va oziqa.
Jonli tabiat orasida inson eng qudratli mavjudot hisoblanadi. Inson tafakkur
qiladi, mehnat qiladi va turli kashfiyotlar yaratadi. Tabiat insonni ma’naviy
boyitishning bitmas-tuganmas manbai bo‘lib, unda ko‘plab sir-asrorlar
mujassamdir. Tabiat bilan inson o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlashda ekologik
ta’lim-tarbiyaning roli katta. Uzluksiz ekologik ta’lim insonda tabiatga, qolaversa,
o‘z hayot tarziga nisbatan yangi munosabatlar shakllanishini ta’minlaydi. Tabiatga
muhabbat uyg‘otish – ona Vatanga bo‘lgan sadoqat, tabiat yodgorliklari, tarixiy
obidalar, xalq an’analari va ma’naviy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashga
xizmat qiladi. Bu esa yuksak ma’naviyatli, vatanparvar shaxsning shakllanishiga
asos yaratadi.
O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi qadimdan ekologik madaniyat
merosiga ega. Eng mo‘tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz “Avesto” xalqimizning
bebaho mulki sanaladi. Bu nodir kitob bundan o‘ttiz asr muqaddam shu zaminda
yashagan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy va tarixiy merosidir.
“Avesto” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, yuksak ma’naviyat va
madaniyat bo‘lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdir.
14

“Avesto” tabiat, jamiyat va inson o‘rtasidagi munosabatlarni ma’naviy,
ruhiy va axloqiy mezonlar orqali uyg‘unlashtiruvchi, kishini qurshab olgan olamni
o‘rganishga chorlovchi falsafadir. “Avesto”da noyob dorivor giyohlar haqida
qimmatli ma’lumotlar mavjud. Bundan tashqari, uy-joy, atrof-muhit, tabiatni
muhofaza qilish va uni asrash to‘g‘risida tavsiyalar berilgan. “Avesto”da yer, suv,
xona, inson tana a’zolari, kiyim-kechaklarni toza tutish haqida yozilgan. Atrof-
muhit, ko‘chalarni, butazorlaru o‘tloqlarni, yer yuzasini iflos qilgan kishilar
jazolangan. Shuningdek, muhit tozaligini saqlash va kasalliklarning oldini olish
maqsadida axlatlarni, ifloslangan joylarni tosh, tuproq, qum bilan ko‘mib tashlash
buyurilgan.
Asarda kasallik tarqatuvchi hasharotlarni yo‘qotish, shuningdek, uy
hayvonlarini to‘g‘ri parvarish qilish yo‘llari ham ko‘rsatilgan. “Eng mo‘tabar,
qadimgi qo‘lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo‘lyapti”, – dedi
Prezidentimiz Islom Karimov tarixchi olimlar bilan uchrashuvida. “Bu nodir kitob
bundan o‘ttiz asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu zaminda yashagan
ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. “Avesto”
ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk
madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor
eta olmaydi”.
“Avesto”da dunyoning yaratilishi, insonning xalq bo‘lib kamol topishi,
ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan kurashi, erkinlik, ijodkorlik va bunyodkorlik
yo‘lidagi orzulari o‘z ifodasini topgan. “Avesto” faqat insonninggina emas, balki
bir hovuch tuproq, bir qultum suv, bir nafaslik havoning ham muqaddas ekanligi
haqidagi kitobdir. “Avesto” yerning, daryolar, bog‘lar, tog‘lar, buloqlar, ko‘llar,
sahrolar, ot va tuyalar uyuri, molu itlar, o‘simlik va giyohlarning yaratilish tarixi
haqida hikoya qiladi. Ajdodlarimiz ekologik ta’lim-tarbiya borasida ham boy
meros qoldirgan. Bunga “Avesto”da ifodalangan ekologik yo‘nalishdagi qarashlar
va o‘gitlar, zardushtiylik bilan bog‘liq an’analar, urf-odatlar, bayramlar, suvga,
15

yerga sajda qilish, olovning poklovchi kuchiga e’tiqod, ajdodlar ruhiga topinish
misol bo‘la oladi.
Zardushtiylikning yaratuvchilari turli xalqlarning tabiatga va tabiat
hodisalariga topinishidan, diniy bayramlar va urf-odatlaridan ustalik bilan
foydalanganlar. Uning negizida yorqin dualizm yotadi: dunyoning ibtidosidagi nur
va zulmat, ezgulik va yovuzlik bir-biriga qarshi kuch sifatida tasvirlangan. Ular
yaxshilik xudosi Ahura Mazda va yovuzlik xudosi Anhra Manu timsolida
namoyon bo‘ladi. Ularning birinchisi ezgu hodisalar: yer, suv, havo, olovning
ijodkori bo‘lib, hayot, poklik, salomatlik, aql, ezgulik timsoli hisoblanadi.
Ikkinchisi esa ifloslik, nopoklik, kasalliklar, o‘lim yaratuvchisi bo‘lib, yolg‘on,
yovuzlik va axloqiy tubanlik timsolidir. Qadimgi zardushtiylarning o‘ziga xos
o‘simlik va hayvonot olami, hayot tarzi bilan bog‘liq tarixiy sharoit havo, suv,
tuproq va olovning ilohiylashtirilishiga olib keldi. “Avesto”da hayvonlarga ozor
bermaslik, ularni asrash chora-tadbirlari haqida, turli xil suvlar va ularning foydasi
haqida yozilgan. “Avesto”da maxsus bo‘lim bo‘lib, uning nomi “Suvlar qasidasi”
deb ataladi. Unda Markaziy Osiyoning yirik daryolaridan biri – Amudaryo haqida
so‘z yuritiladi 9
.
Suvni toza tutish uchun qo‘yilgan talablar tuproqqa ham nisbatan tatbiq
etilgan. Ona zamin tabiatning ajralmas bo‘lagi bo‘lib, ajdodlarimizning yerga
mehri o‘zgacha bo‘lgan. Yer barcha boylikning asosi, butun tiriklikning manbaidir.
Zardushtiylar e’tiqodiga ko‘ra, yer har xil iflos narsalar, ayniqsa, inson va
hayvonlar jasadining ko‘milishidan paydo bo‘ladigan holatlardan poklanishga
ehtiyoj sezadi. E’tiqodga ko‘ra, o‘limning o‘zi ham yovuz kuchlarning ishi
hisoblangan. Bu yovuz kuchlar o‘limdan so‘ng ham jasad atrofini tark etmaydi.
Shu sababli vafot etganlarning jasadlari tog‘ qoyalari, sahrolar, maxsus “sokinlik
minoralari”da qoldirilgan va ularning suyaklari qolmaguncha qo‘l tekkizilmagan.
So‘ngra suyaklar yig‘ilib maxsus idish – “assuar”larga solingan va maxsus
joylarga ko‘milgan. E’tiqod qiluvchilar uchun o‘lik tananing muqaddas yer, suv
yoki o‘simliklarga tegmasligi favqulodda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.
9
Mahmudov T. "Avesto haqida." – T.: Sharq, 2002. – 63 b.
16

Ekologiya fani tabiat va undagi jarayonlarni o‘rganib, atrof-muhitni
muhofaza qilish yo‘llarini ishlab chiqadi. Insoniyat tarixida tabiatga bo‘lgan
munosabat turli dinlar va falsafiy ta’limotlarda aks etgan. Ayniqsa, zardushtiylik
va islom dinlari ekologik muammolarga e’tibor qaratgan muhim ta’limotlardan
hisoblanadi. Zardushtiylik dini qadimgi Eron hududida paydo bo‘lgan bo‘lib,
uning asosiy muqaddas kitobi Avesto hisoblanadi. Ushbu dinda tabiatga e’tibor
qaratilib, suv, olov, havo va tuproq muqaddas ne’matlar sifatida qaraladi.
Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra, inson tabiatni muhofaza qilishi va uni
ifloslantirmasligi shart. Masalan, Avesto da suvni toza saqlash, daraxt ekish va
tabiatni asrashga oid qat’iy qoidalar belgilangan.
Islom dini ham tabiatni asrashga katta e’tibor qaratadi. Qur’oni karim va
hadislarda atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq ko‘plab ko‘rsatmalar
mavjud. Masalan, Qur’onda “Yer yuzida fasod (buzg‘unchilik) qilmang” (A’rof
surasi, 56-oyat) deb ta’kidlanadi. Islom dinida suvni tejash, daraxt ekish va
hayvonlarga yaxshi muomala qilish ibodat sifatida qaraladi. Payg‘ambar
Muhammad (s.a.v.) tabiatni muhofaza qilishga chaqirgan. U zot: “Kim bir daraxt
eksa, Alloh uni ekkan odamga savob yozadi” deganlar. Bundan tashqari, islomda
isrofgarchilik man etilgan bo‘lib, bu ham atrof-muhitni muhofaza qilish bilan
bog‘liq tushunchadir.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyati xalqning atrof-muhitga
nisbatan ekologik madaniyatining ko‘pqirrali ekanligini ko‘rsatadi. Bu madaniyat
tarixiy taraqqiyot davomida insoniyat tajribalarining uzluksizligida muhim omil
bo‘lib xizmat qilgan. Xalq ekologik madaniyati aynan shu evolyutsion, ziddiyatli
jarayonda shakllangan. Ajdodlarimiz atrof-muhitning rang-barang ko‘rinishlarini
saqlab qolish uchun tabiat va jamiyat rivojlanishining qonuniyatlariga amal
qilganlar. Ota-bobolarimiz o‘tmishda tabiat resurslaridan pala-partish
foydalanishni taqiqlaganlar. Suvdan foydalanishda uni isrof qilmaslik va
ifloslantirmaslik (ayniqsa, cho‘l hududlarida sardobalar bunyod etish), yer,
o‘simlik va hayvonot dunyosiga oqilona munosabatda bo‘lish, hunarmandchilikda
17

chiqindisiz ishlab chiqarish tizimini yo‘lga qo‘yish, dehqonchilik va chorvachilik
uchun ajratiladigan yerlarning mutanosibligiga e’tibor berish, farzand (o‘g‘il)
tug‘ilishi bilan daraxt ko‘chatlari o‘tqazish, bahor faslida ariq va zovurlarni
tozalash, yo‘l va ko‘priklarni qurish hamda saqlashda bahorgi hashar usulidan
foydalanish, oziq-ovqat mahsulotlaridan tejab-tergab foydalanish, mollarni
semirtirib so‘yish kabi ekologik muammolarni inobatga olishgan.
Markaziy Osiyo xalqlari qadim zamonlardan boshlab o‘zlarini tabiatning
ajralmas qismi deb bilib, unga hurmat bilan qaraganlar. Ular o‘z farzandlarini
tabiatga nisbatan chuqur hurmat va e’tiqod ruhida tarbiyalaganlar. O‘rta asrlarda
O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahiriddin Muhammad
Bobur tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Amir Temur va
Alisher Navoiy kabi davlat arboblari esa butun umri davomida obodonchilik va
sug‘orish ishlari, bog‘-rog‘lar barpo etish bilan shug‘ullanganlar. Ular hali
ekologiya fani shakllanmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o‘simlik va
hayvonot dunyosi hamda tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar bildirganlar.
Ular o‘z asarlarida tabiatni asrash, uning boyliklariga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo‘lish, uni saqlash va ko‘paytirish zarurligini uqtirganlar va o‘zlari
ham shunga amal qilganlar. Ular dunyoni ilmiy bilishga, inson ongida tabiat va
olamni umumlashtirish jarayonlarini shakllantirishga katta e’tibor qaratganlar.
Natijada, tabiatdagi barcha jonzotlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ekologik nuqtai
nazardan ilmiy asoslab berganlar.
Buyuk alloma Muhammad al-Xorazmiy (782-847) o‘z risolalaridan birida
shunday yozadi: “Bilingki, daryoning ko‘zlari yoshlansa, uning boshiga g‘am va
kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar, daryodan mehringizni darig‘ tutmanglar.”
Xorazmiy bu gapida nimalarni nazarda tutgan? Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha
isrof qilinishi haqida aytayotgandir? Aslida esa buyuk bobomiz, eng avvalo, daryo
bilan odamlarning bir-birini tushunishi, til topishishi va o‘zaro mehr-muhabbat
qo‘yishini nazarda tutgan 10
.
10
Al-Xorazmiy, M. "Kitob surat al-arz" – Bag‘dod, 847-yil.
18

Xorazmiy 847-yilda Ma’mun akademiyasi olimlari bilan olib borgan
tadqiqotlarini umumlashtirib “Kitob surat al-arz” (“Yer tasviri”) kitobini yozgan.
Ushbu asarda 637 ta noyob tabiiy joylar, 209 ta tog‘ning geografik tafsilotlari
bayon etilgan. Shuningdek, unda butun dunyo qit’alari, okeanlar, qutblar, ekvator,
sahrolar, ko‘llar, o‘rmonlar, turli mamlakatlar, u erdagi hayvonot va o‘simlik
dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Xorazmiyning mazkur asarida yer yuzasi etti iqlimga bo‘lingan holda tasvirlangan
bo‘lib, shundan faqat to‘rttasi bizgacha yetib kelgan. O‘rta Osiyo xalqlarining
ijtimoiy-falsafiy tafakkurining eng yirik vakillaridan biri Abu Nasr Forobiyning
(870-950) ilmiy-falsafiy merosi nihoyatda boy. Uning asarlari hozirgacha to‘liq
aniqlanmagan. Nemis olimi M.K. Brokkelmann ro‘yxatida Forobiyning turli
sohalarga oid 180 ta asari qayd etilgan. Ushbu asarlar bir necha guruhlarga
bo‘lingan bo‘lib, ulardan 11-guruh tabiatshunoslik, amaliy faoliyat va
hunarmandchilik masalalariga bag‘ishlangan. Forobiy tabiatshunoslikning turli
tarmoqlari bilan shug‘ullangan bo‘lib, “Kitob al-hajm va al-miqdor”, “Kitob al-
mabodi al-insonia” (“Insoniyatning boshlanishi haqida kitob”), “Qalam fi a’zo al-
hayvon” (“Hayvon a’zolari to‘g‘risida kitob”) kabi asarlarini yozgan. Ushbu
asarlarda inson va hayvonlar organlari, ularning funksiyalari, o‘zaro o‘xshashlik va
tafovutlari kabi masalalar yoritilgan 11
.
“Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi” asarida tabiiy fanlar izohlangan bo‘lib,
unda minerologiya, hayvonot va o‘simliklar olami, ularning turlari va
xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Uning fikricha, tabiatshunoslik ikki xil
tanlashdan iborat: inson faoliyati bilan yuzaga kelgan tanlash va tabiatning o‘zi
yaratgan tanlash. Shu sababli u sun’iy turlar vujudga kelishini birinchilardan bo‘lib
ta’riflagan va biologiya hamda fiziologiya fanlarining rivojiga hissa qo‘shgan.
Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) fikricha, inson tabiat qonun-
qoidalariga rioya qilgan holda borliqni ilmiy ravishda to‘g‘ri o‘rganishi mumkin.
Beruniyning ilmiy qarashlari asosan “Saydana”, “Mineralogiya”, “Qadimgi
avlodlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya” kabi asarlarida
11
Forobiy, A.N. "Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi" – Qohira, 950-yil.
19

uchraydi. Uning “Hindiston” va “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar”
asarlarida turli xalqlarning ekologik qarashlari, an’ana va urf-odatlari, ularning
tabiat bilan bog‘liq marosimlari tahlil qilingan. “Saydana” asarida esa 1116 tur dori
vositasi tavsiflangan bo‘lib, ularning 750 tasi o‘simliklardan, 101 tasi
hayvonlardan, 255 tasi esa minerallardan olinishi keltirilgan 12
.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) jahon madaniyatiga buyuk hissa qo‘shgan
olimlardan biridir. Yirik ensiklopedist olim sifatida u o‘z davri ilmining deyarli
barcha sohalari bilan shug‘ullangan. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq
asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha esa uning 240 ta asari etib kelgan 13
. Ibn Sino
asarlari orasida Tib qonunlari shoh asari tibbiyot ilmining qomusi bo‘lib, o‘rta asr
tibbiyot ilmi tarqalishining oliy cho‘qqisi hisoblanadi 14
. Ushbu asarda insonni
o‘rab turgan atrof-muhit, tabiatdagi o‘simliklar dunyosi kasallarni davolash uchun
dori-darmon vazifasini o‘tashi ta’kidlangan. Bu qarashlar hozirgi vaqtda ham
tibbiyotda keng qo‘llanilmoqda. O‘tmishda alloma kasallarni davolashda havo,
suv, tuproq, iqlim, oziq-ovqat, yashash joyi muhimligini ko‘rsatgan. Bularning
inson salomatligiga ta’sirining muhimligiga alohida e’tibor berganlar 15
.
Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari uning jahonga
mashhur asari Kitob ash-shifo ( Davolash kitobi )da bayon etilgan 16
. Bu asarda
materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek
matematika, kimyo, botanika, zoologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi
fanlar haqida fikrlar bayon etilgan 17
.
Ibn Sinoning “Er yuzida chang va tutun bo‘lmasa, inson ming yil yashar edi”
degan iborasining qanchalik to‘g‘ri ekanligi bugungi kunda isbotlandi 18
.
Sohibqiron Amir Temur (1336-1405) har doim mamlakatda (qo‘lga
kiritilgan erlarda ham) birinchi navbatda obodonchilik, erlarni o‘zlashtirishga katta
e’tibor bergan. Sohibqiron qo‘riq va bo‘z erlarni o‘zlashtirganlarni, koriz qurgan
12
Beruniy, A.R. "Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar" – Xorazm, 1030-yil.
13
G‘afurov, B. (1999). Buyuk mutafakkirlar merosi. Toshkent: Fan
14
Ibn Sino. (1996). Tib qonunlari (O‘zbek tilidagi tarjima). Toshkent: Sharq
15
Yusupov, U. (2004). O‘zbekistonda tibbiyot tarixi. Toshkent: Fan
16
Ibn Sino. (1998). Kitob ash-shifo. Toshkent: Ma’naviya
17
Ro‘ziboyev, H. (2001). Falsafa va ilmiy tafakkur rivoji. Samarqand: SamDU
18
To‘rayev, M. (2012). Ibn Sino merosi va zamonaviy fan. Toshkent: O‘zbekiston
20

yoki biror bog‘ ko‘kartirganlarni rag‘batlantirgan 19
. Temur tuzuklari da yangi
o‘zlashtirilgan erlardan “Birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili
raiyat o‘z roziligi bilan berganni olsinlar, uchinchi yili esa qonun-qoidaga muvofiq
xiroj yig‘ilsin”, deb ta’kidlanadi 20
.
Tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbat, adolat tuyg‘usi Alisher Navoiy (1441-
1501) siymosida alohida o‘rin tutadi. A.Navoiy rahbarligida o‘nlab kanallar
qazilgan, hovuzlar, quduqlar, sardobalar barpo qilingan[^9]. Shuningdek, Navoiy
qarashlarida suvni isrof qilish – nonni isrof qilishdek gunoh ekanligi, hovuz,
quduq, sardoba suvini toza saqlash hamma uchun ham savob, ham farz ekanligi
tushuntirilgan 21
.
Zahiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) asarlari bamisoli tagi yo‘q
xazinadir. Boburnoma uning eng yirik asaridir. Asarda Boburning ko‘rgan-
kechirganlari, yurgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf-odatlari, hayvonoti,
o‘simliklari tasvirlangan. Bugungi kunda o‘tmish ajdodlardan qolgan an’ana va
urf-odatlar uchun o‘zaro bog‘langan ikkita ijtimoiy vazifa mavjud:
1. O‘zbek xalqiga xos munosabatlarni mo‘’tadillashtirish;
2. An’ana va urf-odatlarni qayta ishlab, yosh avlod hayotiga singdirish va
takomillashtirish.
Ajdodlarimiz ekologik o‘gitlarining unutilishi, tabiat zaxiralariga o‘ylamay-
netmay isrofgarchilik bilan munosabatda bo‘lish O‘zbekiston hududida ham yuz
bergan. Shuning uchun ekologik tarbiyadagi eng muhim yo‘nalish, Respublika
hududidagi hozirgi zamon ekologik bo‘hronlarni ilmiy asoslash va uni maqsadga
muvofiq tarzda ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish, bolalardagi ekologik nuqsonlarni
bartaraf etish va ularni ekologik muammolarni hal etishga qodir ekologik
madaniyatli insonlar qilib shakllantirish muhim pedagogik muammo bo‘lib
hisoblanadi. O‘zbek xalqi tarixi yosh avlodlarni tabiat bilan tanishtirishga doir boy
19
Temur, A. (1991). Temur tuzuklari. Toshkent: Sharq.
20
Bobojonov, S. (2007). Amir Temur va uning islohotlari. Toshkent: Fan.
21
Axmedov, U. (2005). Navoiy falsafasi va uning ekologik qarashlari. Toshkent: Universitet
21

ijodiy merosga ega bo‘lib, bu merosni o‘rganish, hayotga tatbiq etish hamda
kelajak avlodlarga yetkazish shu kunning eng muhim vazifasidir 22
.
1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishda yosh
xususiyatlarini inobatga olish
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish ularning aqliy,
hissiy va axloqiy rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayonda bolalarning yosh
xususiyatlarini inobatga olish kerak, chunki har bir yosh bosqichi tabiat haqidagi
bilimlarni qabul qilish, tushunish va ularga munosabat bildirish imkoniyatlari bilan
farqlanadi. Maktabgacha yosh davri 3-7 yosh oralig‘ini o‘z ichiga oladi va har bir
bosqichda tabiat bilan tanishtirish o‘ziga xos usullarni talab etadi:
 3-4 yosh: Bolalar asosan kuzatish va o‘yin orqali tabiat bilan tanishadilar.
Shu sababli, ularni qulay sharoitda o‘simliklar, hayvonlar va ob-havo hodisalari
bilan tanishtirish lozim. Masalan, gullarni hidlash, qushlarning sayrashini tinglash,
barglarning rangini farqlash kabi amaliy mashg‘ulotlar orqali tabiatga qiziqish
uyg‘otish mumkin.
 4-5 yosh: Bu davrda bolalar atrof-muhitga nisbatan faollashadi va sabab-
oqibat munosabatlarini tushuna boshlaydi. Ular tabiatdagi o‘zgarishlarga e’tibor
qaratadi va o‘zlari savollar bera boshlaydilar. Shu sababli, ularga daraxtlar o‘sishi,
yomg‘irning yog‘ishi yoki qushlarning uyalari haqida oddiy tushunchalar berish
maqsadga muvofiq.
 5-6 yosh: Bolalar tabiatni faqat kuzatish bilan cheklanmay, uni
o‘rganishga qiziqish bildiradilar. Tajribalar o‘tkazish, turli ekskursiyalar
uyushtirish, jonivorlar va o‘simliklarning hayotiy jarayonlarini tushuntirish
muhimdir. Masalan, suvni qanday tozalash mumkinligi, o‘simliklarning qanday
o‘sishi yoki qushlarning qish uchun qanday tayyorgarlik ko‘rishi haqida bolalarga
tushunarli ma’lumot berish lozim.
22
Xo‘jaeva, D. (2018). Bolalar ekologik tarbiyasining dolzarb masalalari. Toshkent: Ma’naviyat
22

 6-7 yosh: Bolalar tabiatni ongli ravishda idrok qila boshlaydilar,
sabablarni tahlil qilish va ularning oqibatlarini tushunishga harakat qiladilar. Shu
yoshda tabiatni muhofaza qilish, ekologik tarbiya asoslarini o‘rgatish muhimdir.
Masalan, daraxt ekish, suvni tejash, chiqindilarni saralash kabi amaliy
mashg‘ulotlar ularning tabiatga bo‘lgan hurmatini oshiradi.
Bolalar bilan ishlashda quyidagi metod va vositalar yosh xususiyatlariga
mos ravishda qo‘llaniladi:
 Kuzatish: Bolalar tabiatdagi jarayonlarni bevosita kuzatish orqali
yaxshiroq tushunadilar. Masalan, qushlarning tuxum qo‘yishi yoki daraxt
barglarining o‘zgarishini kuzatish ularning bilim doirasini kengaytiradi.
 O‘yinlar: Didaktik o‘yinlar bolalarning qiziqishini oshiradi. Masalan,
“Qanday meva bu?”, “Kim qanday ovoz chiqaradi?” kabi o‘yinlar tabiat haqida
bilim olishni qiziqarli qiladi.
 Tajribalar: Bolalar tabiatdagi o‘zgarishlarni mustaqil tushunib yetishlari
uchun tajribalar o‘tkazish muhim. Masalan, suvning bug‘lanishini kuzatish yoki
urug‘ning unib chiqishini tomosha qilish orqali ular ilmiy bilimlarga
yaqinlashadilar.
 Kitoblar va hikoyalar: Bolalar tabiat haqidagi ertaklar, she’rlar va
hikoyalar orqali o‘simliklar, hayvonlar va tabiat qonuniyatlarini yaxshiroq
anglaydilar.
 Ekskursiyalar: Bog‘, o‘rmon, hayvonot bog‘i yoki suv havzalari bo‘ylab
sayohatlar bolalarga tabiatni bevosita his qilish imkoniyatini beradi.
 San’at orqali ifodalash: Rasmlar chizish, loydan hayvon shakllarini
yasash yoki tabiat manzaralarini tasvirlash bolalarning estetik didini rivojlantiradi
va tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish ularning ekologik
madaniyatini shakllantirish uchun muhim bosqichdir. Ularga tabiatni asrash,
jonivorlarga mehribon bo‘lish, suv va havo tozaligini saqlashning ahamiyatini
23

tushuntirish lozim. Bu esa kelajak avlodning tabiatga nisbatan mas’uliyatli
munosabatda bo‘lishiga yordam beradi.
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI BOSQICHMA-
BOSQICH TABIAT BILAN TANISHTIRISH TIZIMI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning
mazmuni va bosqichlari
Ekologik ta’lim-tarbiya tizimi asoslari tabiatning yaxlitligi hamda atrof-
muhitning inson tomonidan o‘zgartirilishi haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga
qaratilgan. Bu tizim tabiatni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan bo‘lib, oliy o‘quv
yurtlarida hozirgi zamon ommaviy axborot vositalari orqali uzluksiz jarayon
sifatida qaraladi. Ushbu jarayon umumiy ta’lim vazifalari bilan uyg‘unlashadi
hamda mutaxassislik tayyorgarligi bilan bog‘liq holda tabaqalashtiriladi. Uning
nazariy jihatlari o‘quv rejasining turli qismlarida aks etib, ma’ruza matnlari,
elektron darsliklar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari mazmunida o‘z ifodasini
topadi 23
.
Bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayoni har tomonlama rivojlangan
shaxsni shakllantirishning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu jarayon bolalarda
milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida tabiatga ongli munosabat, tabiat
resurslarini asrash va ko‘paytirish mas’uliyatini his qilish hamda ekologik
muammolarni amaliy hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Hozirgi davr ekologik muammolari ta’lim-tarbiya tizimi oldiga quyidagi
asosiy vazifalarni qo‘yadi:
1. Bolalarning tabiatga ongli munosabatini shakllantirish, tabiat
komponentlarini yaxlit tizim sifatida tushunish;
2. Ekologik madaniyatni shakllantirish vositasi sifatida tabiatning
ahamiyatini anglash;
23
Karimov I. A. "Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch." T.: Ma’naviyat, 2008.
24

3. Atrof-muhitga bo‘lgan munosabatni ma’naviy madaniyatning ajralmas
qismi sifatida qabul qilish;
4. Ekologik madaniyatni shakllantirishning muhim omili sifatida tabiatni
anglash;
5. Bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda ta’lim-tarbiya
jarayonida ekologik qadriyatlarni shakllantirish;
6. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishning aniq maqsad va vazifalarini
belgilash hamda uni amaliyotga yo‘naltirish;
7. Ekologik muammolarga umummilliy va umuminsoniy masala sifatida
yondashish.
Ushbu vazifalar asosida ekologik madaniyatni shakllantirishga yo‘naltirilgan
ta’lim-tarbiya tizimining didaktik jihatdan takomillashtirilishiga erishiladi. Buning
uchun ekologiyaga oid o‘quv materiallarini tanlash, tabiatni muhofaza qilish
faoliyatlarini bolalar ongiga singdirish va insonning tabiat hodisalarini anglashiga
ko‘maklashish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bolalarga o‘rgatiladigan ekologik bilimlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi
lozim 24
:
 Bolalar ongida olamning ilmiy manzarasini shakllantirish;
 Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi ekologik bog‘liqlikni ilmiy-amaliy asosda
tushuntirish;
 Ekologik qonuniyatlarni o‘zlashtirishga erishish;
 Tabiatda sodir bo‘layotgan ekologik muammolarni anglash, ularning
mohiyatini tushunish va ekologik ta’lim vazifalarini ifodalash;
 Kuzatish va tajribalarni rejalashtirish, amalga oshirish va ekologik
nazariy-amaliy g‘oyalarni ta’lim jarayonida qo‘llay olish;
 Tabiatni qadriyat sifatida qabul qilish va ekologik madaniyatni
shakllantirish;
 Biologik xilma-xillikni o‘rganish va ekologik bilimlarni ilmiy-amaliy
jihatdan ishlab chiqish;
24
Sharipov K. "Ekologik ta’lim va tarbiya asoslari." T.: O‘qituvchi,
25

 Atrof-muhitni muhofaza qilish hamda resurslardan oqilona foydalanishga
o‘rgatish;
 Atrof-muhit bilan muloqot jarayonida ekologik ong va madaniyatni
rivojlantirish.
Ekologik madaniyatni shakllantirish uchun zarur ko‘nikmalar
Bolalar ekologik madaniyatni shakllantirish uchun quyidagi ko‘nikmalarga
ega bo‘lishlari lozim:
 Ekologik muammolarning paydo bo‘lish sabablarini ilmiy-amaliy jihatdan
aniqlay olish;
 Antropogen omillar va ularning salbiy oqibatlarini anglash;
 Tabiat resurslaridan foydalanishga oid aniq ma’lumotlarni tahlil qilish va
xulosa chiqarish;
 Ekologik tadqiqotlar o‘tkazish va natijalarni tahlil qilish;
 Hududiy va global ekologik muammolarni ilmiy-amaliy jihatdan
o‘rganish va bartaraf etish choralarini ishlab chiqish.
Biz bolalarni tabiat bilan tanishtirar ekanmiz, eng avvalo pedagogika
fanining asoschilari aytib o‘tgan fikrlarga asoslanamiz. G‘arbning ilg‘or
pedagoglaridan Komenskiy bolalarga beriladigan bilim hayotiylikka va
ko‘rgazmalilikka asoslanishi kerakligini ta’kidlagan edi. Bolalarga tabiat orqali
beriladigan bilimlar turli metod va usullar yordamida o‘rgatiladi hamda
ekskursiyalar, sayohatlar, ta’limiy o‘yinlar orqali mustahkamlanib,
chuqurlashtiriladi.
Dasturning tabiat bilan tanishtirish qismiga materiallar quyidagi tamoyillar
asosida tanlanadi:
1. Bolalar yoshiga xoslik tamoyili
2. Ilmiylik tamoyili
3. Ko‘rgazmalilik tamoyili
4. Mahalliy tadqiqot tamoyili
5. Ensiklopedik tamoyil
26

Bolalar yoshiga xos jonli va jonsiz tabiat haqida oddiy tushunchalar berish
zarur. Bolalarga beriladigan bilimlar oddiy bo‘lishi bilan birga, ilmiy aniq bo‘lishi
ham kerak. Masalan, o‘simlikning yorug‘likka, suvga, issiqlikka bo‘lgan ehtiyoji.
Bolalarga beriladigan barcha bilimlar ko‘rgazmalilik asosida tushuntirilishi
shart. Ularning yashab turgan hududi tabiati haqida chuqur bilim berish ham
muhimdir. Tabiatshunoslikning barcha sohalari (botanika, zoologiya, astronomiya)
bo‘yicha bilim berish lozim. Yuqorida aytib o‘tilgan tamoyillar bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq holda olib boriladi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda
ilmiylik tamoyiliga amal qilinadi. Beriladigan tabiat haqidagi bilimlar ilmiy
bo‘lishi bilan birga, bolalar tushunadigan darajada sodda va aniq bo‘lishi kerak.
Masalan, erta bahorda kunlar isiydi. Kunlar isigan sababli daraxtlar kurtak chiqara
boshlaydi. Osmon ko‘k tus oladi, biz endi bog‘cha maydonchasiga ekin ekishimiz
mumkin. Shunday oddiy misollar orqali bolalar aniq va ilmiy asosda
tushunchalarga ega bo‘ladi. Ilmiy tamoyil bolalar yoshiga mos bo‘lsagina natija
beradi. Bu haqda Ya.A. Komenskiy shunday degan: “Oddiydan murakkablikka,
yaqindan uzoqqa, tanishdan notanishga tomon borish kerak.” Ushbu tamoyillar
dasturdagi tabiat bilan tanishtirish bo‘limida o‘z ifodasini topgan.
Biz bolalarni tabiat bilan tanishtirishda bevosita o‘zlariga yaqin bo‘lgan,
atrofni o‘rab turgan tabiatdan boshlashimiz kerak. Bolalarga eng avvalo
bog‘chadagi daraxtlar, shu hududdagi o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida bilim
beramiz. Demak, biz “yaqindan uzoqqa tomon” degan qoidaga amal qilishimiz
zarur. Biz bolalarga ta’lim berishda ularning oldingi bilimlariga tayanamiz.
Shundagina ular yangi bilimni chuqur o‘zlashtirib oladi. Bolalarga beriladigan
bilim ilmiy bo‘lishi, bolalar yoshiga mos kelishi, shuningdek, ko‘rgazmalilik
asosida o‘rgatilishi kerak. Aks holda, bolalar mavzuni tushunmaydi. Sezish, tajriba
qilish, bilish va o‘rganish natijasida quyidagi ko‘rgazmalilik tamoyili asoslanadi.
Ko‘rgazmalilik faqat buyum va hodisalarni ko‘rib idrok qilish emas, balki ularni
barcha sezgi organlari yordamida idrok qilishdan iborat. Bu didaktikaning muhim
qoidalaridan biri hisoblanadi. Agar biror predmetni bir necha sezgi organlari bilan
27

idrok qilish mumkin bo‘lsa, uni tushuntirishda imkon qadar ko‘proq sezgi
organlarini jalb qilish lozim. Agar o‘rganilayotgan predmetni bevosita kuzatish
imkoni bo‘lmasa, ularning tasvirlari va modellariga murojaat qilish lozim. Demak,
ko‘rgazmalilik bolalarning abstrakt tushunchalarini real anglashga olib keladi.
Ensiklopedik so‘zi yunoncha bo‘lib, “barcha fanlarni har tomonlama bilish”,
“bilimlar yig‘indisi” ma’nosida qo‘llaniladi. Bolalar osmon jismlarini astronomiya,
o‘zlari tug‘ilib o‘sgan shahar, qishloq va tog‘larning nomlarini geografiya,
o‘simliklarning nomlari va ularning xususiyatlarini botanika orqali o‘rganadilar.
Tabiatshunoslik bilimlarini oddiydan murakkablikka tizimli ravishda
o‘rganish yaqin, ya’ni o‘z yurtining tabiatidan boshlab, so‘ng uzoqdagi, ya’ni
boshqa mintaqalarning tabiatini o‘rganish asosida amalga oshiriladi. O‘z yurtining
tabiati bilan tanishish bevosita bolaning atrof-muhitdagi voqelikni kuzatishidan
boshlanishi lozim. Bu jarayon bog‘cha hududidagi o‘simliklar, gullar, daraxt
ko‘chatlari, daryo va ko‘llarning nomlari, tog‘lar, yo‘lda uchraydigan maysalar
hamda hayvonot olami bilan tanishish orqali amalga oshiriladi. Bola kundalik
hayoti davomida duch keladigan jonli va jonsiz tabiat hodisalarini kuzatish orqali u
haqdagi dastlabki bilimlarini shakllantiradi. Shu tizim asosida ish tashkil etilsa,
uzoq hududlarning tabiatini o‘rganish yanada oson kechadi.
Bolalar bog‘chalarida turli yoshdagi bolalar tarbiyalanadi. Ularning
o‘zlashtirish qobiliyatini hisobga olgan holda dastur shunday tuzilganki, bolalar
bog‘chada bo‘lish davrida bir mavzu bilan bir necha marta tanishadilar, lekin har
safar chuqurroq va kengroq ma’lumotga ega bo‘ladilar. Masalan, kichik guruhda
suv haqida tushuncha berilar ekan, suv bilan yuviniladi, suv ichiladi, suv sovuq va
issiq bo‘lishi mumkin, suv oqadi kabi oddiy bilimlar beriladi. O‘rta guruhda suv
tiniqligi, ayrim predmetlarning suvda cho‘kishi, issiq kunda suv tez, sovuq kunda
esa sekin bug‘lanishi kabi tushunchalar o‘rgatiladi. Katta va tayyorlov guruhlarida
esa suvning tabiatda aylanib yurishi, o‘simlik va hayvonot olamidagi o‘rni, suvdan
elektr energiyasini olish kabi murakkabroq tushunchalar tushuntiriladi. Demak, har
bir guruhda tabiatga oid bilimlar yildan-yilga murakkablashib boradi.
28

Dastur fasliy tamoyillar asosida tuzilgan. Ushbu materiallarning bunday
joylashtirilishi tabiatda yuz beradigan o‘zgarishlarni tahlil qilish imkonini beradi.
Dastur o‘rta guruhdan boshlab har faslda bolalar jonli va jonsiz tabiat, o‘simliklar
va hayvonot olamidagi o‘zgarishlar haqida yetarli bilimlarga ega bo‘lishlarini
ta’minlaydi. Har bir faslda o‘simliklar va hayvonlar hayotidagi o‘zgarishlar, ob-
havo sharoiti, odamlarning shu fasldagi mehnat faoliyati bolalar uchun aniq va
tushunarli qilib tushuntiriladi. Bu esa mavsumiy o‘zgarishlarni tushunish va
kuzatish orqali bolalarning ilmiy tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi.
Dasturda tabiat haqidagi bilimlarni shakllantirish jarayoni kvartallarga bo‘lingan
holda rejalashtirilgan. Har bir guruhda yil oxirida bolalar egallashi lozim bo‘lgan
bilimlar aniq belgilangan. Dastur materiallari tizimli va izchil joylashtirilgan.
Dasturning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 Bolalarda ilk yosh guruhidan boshlab o‘simlik va hayvonlarga nisbatan
qiziqish uyg‘otish, ularni jonivorlarga mehr bilan munosabatda bo‘lishga
odatlantirish, suv va undan foydalanish, yomg‘ir va qor, issiq va sovuq havo
haqida tasavvurlar hosil qilish.
 2-3 yosh davridagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishda Quyosh va Oy
haqida tasavvur hosil qilish, tirik jonivorlardan mushuk, kuchuk, jo‘ja,
akvariumdagi baliqlar, qafasdagi qushlarni kuzatish, ularning nomini aytish va
harakatini ko‘rsatishga o‘rgatish.
 Daraxt, gul, o‘t-o‘lanlarni farqlashga o‘rgatish. Diqqatlarini xonada
o‘stiriladigan gullarning go‘zalligiga jalb qilish, ularni sug‘orib turish zarurligini
tushuntirish, nomlari tanish bo‘lgan sabzavot va mevalarni farqlashga o‘rgatish,
o‘simliklarni ehtiyot qilishga odatlantirish.
 3 yoshdan 4 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya haqida dastlabki
tushunchalarni berish: ayrim meva va sabzavotlar (olma, uzum, o‘rik, olcha, gilos,
qovun, tarvuz, sabzi, piyoz, pomidor kabi), gullaydigan o‘simlik va daraxtlar (lola,
atirgul, olma, o‘rik kabi) bilan tanishtirish, ularning nomi va rangini to‘g‘ri
29

aytishga va bir-biridan farqlashga o‘rgatish, e’tiborlarini ularning go‘zalligiga va
hidiga qaratish.
 Uy hayvonlari (kuchuk, mushuk, sigir, qo‘y, echki, ot) bilan tanishtirish,
ularni bir-biridan farqlashga va nomlarini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish, rasmlar orqali
yovvoyi hayvonlar (bo‘ri, quyon, tulki, ayiq) bilan tanishtirish, ularni farqlashga va
nomlarini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish.
 Qushlar (chumchuq, kaptar, musicha) va hasharotlar (chumoli, kapalak
kabilar) bilan tanishtirish, ularning nomlarini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish.
 Bolalarni istirohat bog‘iga va hayvonot bog‘iga (shaharda), bog‘, poliz va
boshqa ekinzorlarga (qishloqda) sayrga olib chiqish va u yerdagi daraxt, gul, ekin
va hayvonlar bilan tanishtirish, ularga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga
o‘rgatish.
 Tabiat hodisalari — qor, yomg‘ir, bulut, shamol haqida tasavvur hosil
qilish.
 Bolalarda jonli tabiatga nisbatan mehribonlik hissini tarbiyalash: daraxt
shoxiga osilmaslik, tosh otmaslik, gullarni uzib tashlamaslik, maysalarni payhon
qilmaslik, jonivorlarga ozor bermaslik zarurligini anglatish.
 Ta’limiy o‘yinlar vositasida bolalarning nutqini o‘stirish va tafakkurini
rivojlantirish, turli qiziqarli o‘yinlar o‘rgatish, sahnalashtirilgan kichik ertaklar
asosida o‘yinlar tashkil etish, o‘yin qoidalariga rioya qilish malakasini
shakllantirish.
4 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun tavsiya etiladigan o‘yinlar:
“Sariq jo‘jalarim”, “Xolam mehmonga keldi”, “Dorboz”, “Chir aylanma”,
“Uloq”, “Shifoxona”, “Sartaroshxona”, “Haydovchi-haydovchi”, “Ko‘rpa kuydi”,
“Oynami, yo taroq”, “Nimaning pati”, “Do‘kon-do‘kon”, “Dengiz va cho‘l”,
“Qovoqari va asalari”, “Kitoblar suhbati”, “Xilini top”, “Gulchambar”, “Mevalar
va barglar”, “Nimaning mazasi”, “Onasini top”, “Tapur-tupur qayrag‘och”,
“Sochim uchi qo‘ng‘iroq”, “Toychog‘im”.
Ma’naviy kamolotni shakllantirish:
30

 Bolalarning nafosat va orastaligini shakllantirish, ularda kiyinish,
echinish, sochlarini tarash, orasta bo‘lib yurish, boshlagan ishlarini oxiriga
yetkazish kabi xislatlarni rivojlantirish.
 Kiyimlaridagi nuqsonlarni (loy sachrashi, chokning so‘kilishi, tugmaning
tushib qolishi) o‘z vaqtida sezish va ularni kattalar yordamida bartaraf qilishga
odatlantirish.
 Shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilishga o‘rgatish: qo‘lni sovun bilan
yuvish, tirnoqlarni olish, iflos narsalarga qo‘l tekkizmaslik, ovqatlanishdan oldin
va uy yumushlarini bajargandan so‘ng suvni isrof qilmasdan yuvinish.
 Qo‘l, oyoq va badan uchun foydalaniladigan sochiqlarni farqlashga
odatlantirish.
 Ertalab yuvinmasdan kattalarga salom berish hurmatsizlik ekanligini
anglatish.
 Kiyimlarini tez va to‘g‘ri kiyib-echishga odatlantirish, tengdoshlari
kiyimidagi kamchilik va tartibsizliklardan ohista ogohlantirishga o‘rgatish.
 Ko‘chada qog‘oz va boshqa ortiqcha narsalarni yerga tashlamaslik, ularni
belgilangan joyga tashlashga o‘rgatish.
 Atrofdagi kishilarga va o‘rtoqlariga nisbatan xushmuomalalikni
shakllantirish, jamoat joylarida tartib-intizomli bo‘lishga odatlantirish.
 Xonaga kirganda oyoq kiyimini echish va artib, joyiga tartibli qo‘yishga
o‘rgatish.
Tabiat haqidagi tushunchalarni rivojlantirish:
 Yer, osmon, quyosh, oy, yulduzlar, havo, suv, bulut, yog‘ingarchilik,
tuman, shamol, chaqmoq, momaqaldiroq kabi tabiat hodisalari haqida tasavvur
hosil qilish.
 Jonli tabiat — o‘simlik va hayvonot dunyosi bilan yaqindan tanishtirish,
manzarali daraxtlar (tol, terak, chinor, tut, qayrag‘och, archa), mevali daraxtlar
(olma, olcha, o‘rik, shaftoli va boshqalar), dala o‘simliklari (paxta, piyoz, lavlagi,
31

kungaboqar, bug‘doy va boshqalar) nomlari bilan tanishtirish va ularni farqlashga
o‘rgatish.
 Tabiat go‘zalliklaridan zavqlanish tuyg‘usini tarbiyalash, o‘simliklarga
zarar yetkazmaslik (daraxt shoxlarini sindirmaslik, o‘t-o‘lanlarni bosmaslik, atrof-
muhitni iflos qilmaslik) zarurligini bolalarga singdirish.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni ma’naviy yetuk, axloqli va pok
insonlar qilib tarbiyalashda tabiat bilan tanishtirish metodikasi muhim ahamiyat
kasb etadi. Uning asosiy maqsadi – maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga
tayyorlash, tabiat bilan tanishtirish jarayonida tabiatga ehtiyotkorona munosabatda
bo‘lish, Vatanga mehr qo‘yish, ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirish va tabiat
haqida mukammal bilimga ega bo‘lgan yoshlarni tarbiyalashdan iborat.
Tabiat bilan tanishtirish metodikasining vazifasi – o‘quvchilarni tabiat bilan
tanishtirish usullari, ish shakllari, shuningdek, pedagog va psixolog olimlarning
tabiatning inson hayotidagi ahamiyati haqidagi bilimlari bilan tanishtirish va
nazariy bilimlar berishdan iborat. Tabiat bilan tanishtirish metodikasi fani
pedagogikaning bir qismidir, chunki tabiat bilan tanishtirish orqali barcha tarbiya
turlari amalga oshiriladi. Bolalarning yosh xususiyatlari va fiziologik tuzilishlarini
hisobga olgan holda ularni tabiat bilan tanishtirish muhimdir. Shu bilan birga, turli
yosh guruhlarida bolalarning qiziqishlari, qobiliyatlari, ehtiyojlari, xarakter
xususiyatlari va iste’dodlari ham inobatga olinadi.
Bolaning organizm tuzilishi – oliy asab tizimi, ichki a’zolar, tana tuzilishi va
yoshga qarab yuzaga keladigan o‘zgarishlar tabiat bilan tanishtirishda muhim
ahamiyatga ega. Shu sababli, bu kurs bolalar fiziologiyasi fani bilan ham bevosita
bog‘liqdir. Biologiya fani tabiat bilan tanishtirish metodikasining asosini tashkil
etadi, chunki bolalarni jonli va jonsiz tabiat, tabiat hodisalari va yil fasllari bilan
tanishtirish ushbu fanning ajralmas qismidir. Tabiat bilan tanishtirish metodikasi
falsafa, biologiya, pedagogika, psixologiya, fiziologiya va boshqa metodikalar
bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to‘ldirib, mustahkamlab boradi.
32

Bolalarning jonsiz tabiat hodisalari, o‘simliklar va hayvonlar hamda inson
mehnati haqidagi tushuncha va tasavvurlarini kengaytirish, shuningdek, o‘simliklar
yetishtirish va hayvonlarni parvarish qilish bo‘yicha oddiy ko‘nikmalar hosil qilish
ta’lim berishning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Buning natijasida bolalarda
kuzatuvchanlik, bilimga qiziqish, tafakkur va mantiqiy nutq rivojlanadi, so‘z
boyligi ortadi va yangi tushunchalar shakllanadi. Bolalarda mehnatni sevish,
o‘zgalar mehnatini qadrlash, o‘simlik va hayvonlarni asrash, ularni parvarish
qilish, o‘z Vatanini va tabiatni sevish kabi xislatlarni shakllantirish orqali
tarbiyaviy vazifalar hal etiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tabiat
bilan yaqindan tanishtirmasdan turib, ularni jismonan rivojlantirish, nutq va
tafakkurlarini boyitish vazifalarini amalga oshirish mumkin emas.
Bolalarni har tomonlama rivojlantirish va ularni barkamol inson qilib
tarbiyalash tug‘ilgan kundan boshlab amalga oshiriladi. Bugungi kunda mustaqil
O‘zbekistonda olib borilayotgan ta’lim islohotlarining bosh maqsadi ham aynan
shu tamoyillarga asoslangan. O‘sib kelayotgan yosh avlod – mustaqil O‘zbekiston
kelajagini, taraqqiyotini kafolatlaydi. Shundan kelib chiqqan holda, bolalar
bog‘chalarida farzandlarimizga beriladigan har qanday bilim ularda Vatanga
sadoqat, o‘z yurtini sevish va u bilan faxrlanish hissini tarbiyalashi lozim.
Shunday ekan, tabiat bilan tanishtirish metodikasining asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
 bolalarni o‘z yurtini sevishga o‘rgatish;
 tabiat bilan tanishtirish orqali bolalarda ilmiy dunyoqarashni
rivojlantirish;
 kuzatuvchanlikni shakllantirish;
 o‘z mehnati, tengdoshlari va kattalar mehnatini qadrlashga o‘rgatish;
 tabiat orqali psixik jarayonlarni rivojlantirish (sezgi, idrok, xotira,
tafakkur, tasavvur, nutq, diqqat);
 bolalarning his-tuyg‘ulari va irodasini rivojlantirish;
 tabiat in’om etgan ne’matlarni avaylab asrashga o‘rgatish.
33

Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqqan holda, bolalarni har tomonlama
tarbiyalashda tabiat vositasida – aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy, mehnat, ekologik
va iqtisodiy tarbiya berish lozim.
Tabiat vositasida tarbiya berish umumiy tarbiyaning asosiy shakllaridan biri
bo‘lib, uning maqsadi – bolalarning yosh xususiyatlari va psixik rivojlanish
qobiliyatlarini hisobga olgan holda tarbiya berishdir. Maktabgacha ta’lim sohasida
tarbiyalashning turli jihatlari mavjud bo‘lib, u pedagogika fani qonuniyatlarini
o‘rganish bilan bog‘liq keng ijtimoiy hodisadir. Haqiqatan ham, bolaning
shakllanishida boshqa omillar qatori tabiatning roli beqiyos kattadir. Tabiat bilan
bevosita muloqotda bo‘lish bolalarning tirik mavjudotlar, o‘simlik va hayvonlar
hayoti bilan tanishishiga, ularning xatti-harakati, ovqatlanishi, yurishi, ko‘payishi,
o‘simliklarning gullashi, meva berishi va turli mahsulotlarning olinishi
jarayonlariga bevosita guvoh bo‘lishiga imkon yaratadi.
Bog‘cha uchastkasida va uning atrofidagi o‘simliklarni o‘rganish mahalliy
sabzavot ekinlarini o‘rganishdan boshlanadi. Bolalar bu guruhda 7 ta o‘tchil
o‘simlikni guli va bargiga qarab ajrata olishlari, g‘alladoshlardan 2 tur,
zamburug‘lardan 3—4 tur, mevali o‘simliklardan 2—3 tasini ajrata bilishlari kerak.
Hayvonot olamidan esa 4—5 ta qishlovchi, 3—4 ta ko‘chmanchi qushlarni, 2—3
ta kapalak, qo‘ng‘iz, chigirtka, chumoli, pashsha, asalari, qurbaqa, kaltakesaklarni
bilishlari, ularning yashash hayotini, harakatini (suzishi, sakrashi, daraxtlarga
tirmashishi, uchishi, yugurishi kabi xususiyatlarini) o‘rganadilar. Eng muhimi, bu
guruh bolalari tabiatda yil fasllarining hosil bo‘lishini (kuz, qish, bahor va yozni),
ularning xarakterli xususiyatlarini yaxshi bilib oladilar. Tabiat burchagida esa
xonada o‘sadigan 5—6 ta o‘simlikni bargining rangiga, tashqi tuzilishiga qarab
farqlashga o‘rganadilar. Bu orqali bolalar o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi
turli xil sharoitlar (namlik, tuproq unumdorligi, yorug‘lik) ga bog‘liq ekanligini
yaxshi bilib oladilar.
Xuddi shuningdek, bolalar tabiat burchagidagi hayvonlarni tashqi tuzilishi
va xarakteri (baliq, qush, quruqlikda va suvda hayot kechiruvchi hayvonlar)ni
34

o‘rganadilar. Bu guruhda ham bolalar jonli va jonsiz tabiat haqida ancha ma’lumot
oladilar. Jonli tabiat kvartal-kvartal qilib berilgan. Har kvartalda o‘simlik va
hayvonot olami, fasllar berilganki, bolalar ular bilan tanishib boradilar.
“Bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya dasturi” tarbiyachilar uchun asosiy
qo‘llanma bo‘lib, uni har bir tarbiyachi juda yaxshi bilishi kerak. “Dastur”dagi
ba’zi tarbiya vositalari mahalliy sharoitga qarab o‘zgartirilishi, unga ijodiy
yondoshish, qo‘shimchalar kiritilishi mumkin, lekin dasturning umumiy
yo‘nalishidan chetga chiqmaslik kerak.
Demak, uzluksiz ta’lim asosida bolalarning ekologik madaniyatini
shakllantirish jarayoni sust kechmoqda. Bunga bir qancha omillar sabab
bo‘lmoqda:
 Ilmiy omil – adabiyotlarda ekologik madaniyat uyg‘unligini bolalarda
shakllantirish muammosi ilmiy-nazariy jihatdan deyarli yoritilmagan.
 Ijtimoiy omil – bolalarni tabiat bilan tanishtirishni shakllantirishda
jamiyat , ta ’ lim muassasalari , mahallalarning harakatlari turli yo ‘ nalishlarga ega .
Ekologik qarashlar va echim harakatlari turlicha bo‘lib, mukammal
yondashilmagan.
 Ilmiy-metodik omil – uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida
ekologik ta’lim o‘quv jarayonining majburiy tarkibiy qismi sifatida tan olinib,
maxsus kurslar dasturi va uning mazmuni atroflicha yaratilmagan. Uzluksiz ta’lim
tizimidagi o‘quv fanlari mazmuni bolalarni tabiat bilan tanishtirish yo‘nalishida
chuqurroq ko‘rib chiqilmagan.
Ekologik bilim va ko‘nikma bo‘lajak mutaxassislarning o‘z hududlaridagi
ekologik muammolar bilan ilmiy-amaliy jihatdan bog‘lanmagan. Bulardan ko‘rinib
turibdiki, “Uzluksiz ekologik ta’lim konsepsiyasi”da belgilangan vazifalar ta’lim-
tarbiya sohasida to‘liq o‘zining amaliy tatbiqini topgani yo‘q. O‘quv fanlari
mazmuniga ekologik bilimlarni singdirish ilmiy asosda amalga oshirilmagan.
Oqibatda tarqoq ekologik dalil, ma’lumot va raqamlarning ko‘payishi
kuzatilmoqda. Ekologik materialni taqdim qilishda yangi pedagogik
35

texnologiyalardan foydalanish sust olib borilmoqda. Shu bois bitiruv malakaviy
ishni amalga oshirishda quyidagi metodlardan foydalandik:
1. Pedagogik kuzatuv metodi . Ushbu metod talaba shaxsini tabiiy hamda
maxsus tashkil etilgan sharoitlarda o‘rganish, uning ruhiy-irodaviy hamda
intellektual (aqliy) xususiyatlarini aniqlash, ularga tayangan holda talabaga
muayyan ta’sir ko‘rsatish xususida umumiy tasavvurni hosil qilishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Kuzatish hikoya, suhbat vaqtida olib borilib, bolalar oldiga
qo‘yilgan asosiy maqsadni echish, tabiat va tabiiy voqelikni anglash uchun o‘rtaga
tashlangan savollarga javob topish maqsadida olib boriladi.
2. Suhbat metodi . Mazkur metoddan ta’lim jarayonida samarali hamda
o‘rinli foydalanish talaba shaxsiga xos bo‘lgan xususiyatlardan to‘laqonli xabardor
bo‘lish imkonini beradi. Biroq suhbat jarayonining samaradorligi o‘qituvchi
tomonidan muayyan shartlarga amal qilinishiga bog‘liqdir. Chunonchi:
 Suhbatni tashkil etishdan ko‘zlangan maqsadning aniqligi;
 O‘qituvchi va talaba o‘rtasida tashkil etilayotgan suhbatlarning har biri
ma’lum mavzu doirasida bo‘lishiga erishish;
 Suhbat jarayonini yo‘naltirib turishga xizmat qiluvchi savollarning qisqa,
aniq hamda mantiqiy bo‘lishiga e’tibor berish;
 Suhbat uchun qulay sharoit (joy, vaqt, talabaning ruhiy holati) ning
mavjudligi;
 Suhbat jarayonida talabaning istagi, jismoniy, fiziologik va psixologik
xususiyatlarini inobatga olish, suhbatning uzoq muddatli bo‘lishining oldini olish;
 Talabaning o‘z fikr-mulohazalarini erkin bayon qilishiga imkon berish,
uning so‘zini bo‘lmaslik, fikrlarini hurmat qilish.
3. Savol-javob metodi . Ushbu metod o‘qituvchi va talaba o‘rtasida faol
muloqotni yuzaga keltirishda katta imkoniyatlarga ega. Savol-javob jarayonida
talaba tomonidan muayyan fan asoslari yuzasidan o‘zlashtirilgan nazariy bilimlar
darajasi, shuningdek, uning ma’lum voqea-hodisalarga munosabati aniqlanadi.
Samarali foydalanish uchun:
36

 Savollar talaba yoshi, psixologik va shaxsiy xususiyatlariga mos bo‘lishi;
 Savollar mavzu yoki holat mazmunini tahlil etishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi;
 Savollarga to‘liq javob qaytarishi uchun talabaga imkoniyat berilishi
lozim.
2.2. Tabiat bilan tanishtirish uchun bolalar bog‘chasining tabiat burchagi va
yer maydonchasining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati
Bolalarni tabiat bilan tanishtirib borishda bolalar bog‘chalari qoshidagi
tabiat burchagi juda katta rol o‘ynaydi. Tabiat burchagida saqlanadigan o‘simliklar
va hayvonlar bolalarning tabiat haqidagi bilimlarini oshirishda, shakllanishida
dastlabki manba bo‘lib xizmat qiladi. Bolalar tabiat burchagidagi hayvonlar va
o‘simliklar bilan uzviy aloqada bo‘ladilar. Tabiat burchagi bolalarni tabiat bilan
bevosita munosabatda bo‘lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham yil o‘n ikki oy
o‘simlik va hayvonot olami bilan tanishib, ular bilan muloqotda bo‘lish imkonini
beradi. Biz bolalar bog‘chalarida tabiat burchagini tashkil qilish yo‘llari haqida
batafsil to‘xtalmadik. Chunki ular haqida “Maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarni tabiat bilan tanishtirish” kitobida gapirilgan. Lekin viloyatimizning tabiiy
sharoitini hisobga olib, bog‘chalarda tabiat burchagini tashkil qilish, tabiat
burchagi uchun o‘simlik va hayvonlarni tanlash va bolalar bog‘chasi uchastkasida
qilinishi lozim bo‘lgan ishlarni eslatib o‘tmoqchimiz. Tarbiyachi tabiat burchagida
o‘simliklarni o‘stirishga kirishishdan avval unga qo‘yiladigan talablarni bilib olishi
zarur. Bu talablar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. Tabiat burchagidagi o‘simliklar shu xona sharoitida, maktabgacha tarbiya
muassasasi joylashgan ekologik muhitda bemalol o‘sa oladigan bo‘lishi kerak.
2. O‘simliklarning normal o‘sishi uchun issiqlik va yorug‘lik yetarli bo‘lishi
zarur.
3. Tabiat burchagidagi o‘simliklarni suvga bo‘lgan talabiga qarab
joylashtirilishi va ma’lum vaqtlarda namlik bilan ta’minlanib turilishi kerak.
37

4. Tabiat burchagida o‘stiriladigan o‘simliklar chiroyli, bolalarga estetik
zavq bag‘ishlaydigan, bolalarni o‘ziga tortadigan manzarali o‘simlik bo‘lishi
maqsadga muvofiqdir.
5. Tabiat burchagidagi o‘simliklar bolalar sog‘ligiga zarar yetkazmaydigan
bo‘lishi darkor.
6. Tabiat burchagidagi o‘simliklar bolalarning bo‘yi yetadigan, ularga suv
bemalol quyiladigan, barglarini arta oladigan, tagini yumshata oladigan joyda
bo‘lishi kerak.
Tarbiyachilar tabiat burchagida o‘simliklarni o‘stirish va ular bilan bolalarni
tanishtirish uchun ularning nomlarini va har bir o‘simlikning morfologik, biologik
xususiyatlarini yaxshi bilishi zarur. Bunda qaysi o‘simlik quyosh yorug‘ligi yaxshi
tushadigan joyda va qaysi biri yorug‘lik kam tushadigan joyda bo‘lishini bilish
ham muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, o‘simliklarning suvga, organik va mineral
o‘g‘itlarga nisbatan talabi ham har xil bo‘ladi. Ba’zi o‘simliklar sernamlikni
(gidrofit o‘simliklar), ba’zilari o‘rtacha namlikni (mezofit o‘simliklar), ba’zilari
kam namlikni (ksyerofit o‘simliklar) talab qiladi. Masalan, xitoy atirguliga har
kuni suv quyish zararli. Chunki uning ildizi bunda chirib ketadi. Xina, begoniya
kabilarni esa har kuni sug‘orish mumkin.
Bundan tashqari gullarga suv quyish qoidalarini yaxshi bilish kerak. Xonada
o‘stiriladigan gullarga imkon qadar vodoprovod suvini quymaslik kerak. Chunki
bunday suv birinchidan sovuq bo‘lishi (ayniqsa qish paytlarida), ikkinchidan uning
tarkibida xlor ko‘p bo‘lishi mumkin. Shu sababli bu xildagi suv ishlatishdan oldin
kamida xona sharoitida 1—2 kun saqlanishi zarur. Gullarga quyish uchun ariq va
hovuz suvlari eng yaxshi hisoblanadi. Ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri gulga quyish
mumkin. Tabiat burchagida gul o‘stirish uchun mos keladigan tuproqni tanlay
bilish kerak. Buning uchun 50% tuproq, 25% qum va 25% go‘ng olib, ularni
yaxshilab aralashtiriladi. Bu tuproqni 10—12 kun davomida o‘rtacha haroratda (15
—18°) xonada saqlab, keyin o‘simliklarni o‘stirishda foydalansa bo‘ladi.
38

Tabiat burchagida hayvonlarni boqishning o‘ziga xos hayotiy va biologik
tomonlari bo‘lib, uni har bir tarbiyachi yaxshi bilishi zarur. Tabiat burchagida
hayvonlarni asrash o‘simliklarni asrashdan farq qiladi. Chunonchi, hayvonlar
harakat qiladi, tovush chiqaradi, go‘ng, pat, jun tashlaydi, emishini to‘kadi va
ma’lum miqdordagi hidga ega bo‘ladi. O‘simliklarda esa bu xususiyatlar
kuzatilmaydi.
Shunga ko‘ra ularni tabiat burchagida asrash quyidagi talablarga javob
berishi kerak:
1. Tabiat burchagida saqlanadigan hayvonlar biologik tuzilishi jihatidan
bog‘cha joylashgan ekologik sharoitga mos kelishi va xonada yashash xususiyatiga
ega bo‘lishi kerak.
2. Saqlanadigan hayvonlar ularga bolalar yaqinlasha oladigan, parvarish qila
oladigan, ovqatni tanlamaydigan bo‘lishi zarur.
3. Saqlanadigan hayvonlar bolalarga zarar yetkazmaydigan, xavfsiz, sog‘lom
bo‘lishi kerak.
4. Saqlanadigan hayvonlarni tanlashda ularning chiroyli, bolalarga estetik
zavq beradigan, bolalarni o‘ziga tortadigan xususiyatlariga va tashqi tuzilishiga
e’tibor berish zarur.
5. Hayvonlar asraladigan xona — ularning yashashi, normal hayot
kechirishi, ko‘payishi uchun qulay va talabga javob berishi kerak.
6. Hayvon va qushlar bolalar parvarish qila oladigan va bo‘yi yetadigan
bo‘lishi kerak. Ularga ovqat, don, suv berish uchun, tagini vaqt-vaqti bilan tozalab
turish uchun sharoit mavjud bo‘lishi zarur.
Tabiat burchagida akvariumlar ham tashkil qilinadi. Akvariumlar tayyor
holda zoomagazinlardan sotib olinadi. Ular aylana yoki to‘rtburchak shakllarda
bo‘lishi mumkin. Ularni gruppaga qo‘yish oldidan 4—5% li kaliy permanganat
eritmasi bilan yaxshilab yuviladi.
Turli guruhlarda tabiat burchagini tashkil etish, ya’ni kichik guruhda:
 O‘simliklar dunyosi: Xitoy atirguli, fuksiya, doimiy gullovchi begoniya
39

 Baliqlar: Tilla baliq
 Qushlar: Sava, snegir
 Hayvonlar: Quyon, olmaxon, dengiz chuchkasi
O‘rta guruh:
 O‘simliklar dunyosi: Begoniya reks, asparagus, xushbichimli yerongul,
aloe yoki agava
 Baliqlar: Tilla baliq turlaridan nuallekvost, teleskop
 Qushlar: Snegir jufti bilan
 Hayvonlar: Kichik guruhda tavsiya etilgan hayvonlar saqlanadi
Katta guruh:
 O‘simliklar dunyosi: Tradeskantsiya, aloe, zigakaktus, amaralis
 Baliqlar: Guppi, me’yasik
 Qushlar: Taram-taram tutiqush, quyi guruhdagi qushlar saqlanishi
mumkin
 Hayvonlar: Tipratikan, olmaxon, toshbakasini saqlash mumkin
Tayyorlov guruh:
 O‘simliklar guruh: Amaralis, slivaya, krinum
 Baliqlar: Baliq bulishi kerak, quyi guruhdagi baliqlar ham tavsiya etiladi
 Qushlar va mayda sut emizuvchilardan: Tabiat burchagiga tavsiya
etilganlar istalgancha saqlanishi mumkin
Bolalar bog‘chasida tabiat burchagida yashovchilarning barchasi doimiy va
vaqtincha yashovchilarga ajratish mumkin. Har bir guruh uchun ob’ekt tanlashda
guruh bolalarining yosh xususiyatlarini, bilim darajasini, bog‘chaning tabiat
sharoitini hisobga olish lozim. O‘simlik va hayvonlarni tanlashda, eng avvalo,
bolalarning predmetlarni idrok etish xususiyatlarini e’tiborga olish muhimdir.
Shuningdek, ta’limiy masalalar nazarda tutiladi.
1. Kichik guruhda bolalar o‘simliklarga parvarish qilishga jalb qilinadi.
Hayvonlarni bolalar kuzatish orqali, ular hayvonlarning chiqadigan tovushlari,
xatti-harakatlari va gavda qismlarini bilib olishadi.
40

2. O‘rta guruhda bolalar predmetlarning xususiyatlari va sifatlarining
xilma-xilligini, rangi, kattaligi va shu kabi jihatlarni kuzatish malakalarini
egallashadi. Predmetlarni o‘xshash va farqli tomonlarini ajratib, umumlashtirishni
o‘rganadilar. O‘simliklar va hayvonlar haqidagi bilimlar murakkablashadi, va
o‘simlik hayoti uchun zarur bo‘lgan sharoitlar bilan tanishadilar.
3. Katta tayyorlov guruhida bolalarning predmetlarni kuzatish, solishtirish,
klassifikatsiyalash ko‘nikmalari davom ettiriladi. Bolalar turli o‘simlik va
hayvonlar rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitlar va ko‘payish xususiyatlari
haqidagi bilimlarini kengaytiradilar.
Bolalar bog‘chasida yer maydonchasi bo‘lib, bolalar ko‘p vaqtlarini o‘sha
yerda o‘tkazadilar. Maydoncha – o‘yinlar, sayrlar va mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan,
butun yil davomida o‘simlik va hayvonlarni kuzatadigan joydir. Maydonchada
daraxtlar, butalar, ekinzor gulxona, mevali daraxtlar bo‘lishi katta ta’limiy va
tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bolalar tarbiyasi bilan birga o‘simliklarni parvarish
qilishadi, ularning o‘sishi va rivojlanishi haqida aniq tasavvurlarga ega bo‘ladilar.
Bolalarga o‘simliklarni parvarish qilish jarayonida tuproqqa ishlov berishda zarur
bo‘lgan oddiy asboblardan foydalanish ko‘nikmasi hosil bo‘ladi, hamda tabiatda
unda yashovchilarga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish kabi xislatlar
tarbiyalanadi. Maydonchani chiroyli, nafosatli bezash bolalarda badiiy va
go‘zallikni his qilish, vatanparvarlik kabi nozik xislatlarni tarbiyalaydi. Bolalarda
o‘z yurtini sevishi, o‘z yurtining tabiatini bilishi katta ahamiyatga ega. Shu
maqsadda maydonchaga ekiladigan daraxtlar va o‘simliklar shu yurt tabiatiga,
iqlimga mos bo‘lishi zarur.
Ekinzorni tashkil etishda dastur mazmunidan kelib chiqqan holda har bir
guruh uchun poliz ekinlari tanlanadi.
 Kichik guruh uchun urug‘lari yirik bo‘lgan va xomligicha iste’mol qilish
mumkin bo‘lgan sabzi va rediska tavsiya etiladi.
41

 O‘rta guruhda ham xuddi shu o‘simliklar ekiladi, lekin imkoni boricha
ikki xil navi – qizil va oq rediskani ekish tavsiya etiladi. Maqsad bolalar ularni
solishtirib, o‘xshash va farqli tomonlarini anglashlari lozim.
 Katta guruhda bolalar uchun tavsiya etilgan barcha sabzavot o‘simliklari
ekiladi.
Gulzorni tashkil etishda, bog‘chaning tabiiy sharoitini hisobga olib, yerta
bahordan to kech kuzgacha gullaydigan o‘simliklar tanlanadi. Yer maydonchasida
har bir guruh uchun o‘yin va jismoniy tarbiya maydonchalari, tabiiy material bilan
o‘ynash uchun kum solingan yashiklar, kichikroq hovuz bo‘lishi lozim. Jonivorlar
quyon va tovuqlar uchun joy ajratiladi. Kichik guruh bolalar uchun ekinzor
maydoni har bir bolaga kvadrat metr hisobidan tashkil qilinadi. O‘rta guruh
bolalari uchun norma 4–6 kvm gacha, katta tayyorlov gurux bolalari uchun 6–8
kvm gacha oshiriladi. Ekinzor atrofi past bo‘yli o‘simliklar bilan o‘raladi. Atrofi
o‘ralgan ekinzor chiroyli ko‘rinishga ega bo‘lishi bilan birga, guruhlarni bir-
biridan tabiiy ajratib turadi. Ekinzor uchun tanlangan urug‘lar yuqori navli va
yaxshi ekish xususiyatlariga ega bo‘lishi kerak. Ekilgan urug‘larning asosiy sifat
ko‘rsatkichi uning unib chiqishidir. Nixollar paydo bo‘lishini tezlashtirish uchun
urug‘lar namlanadi va undiriladi. Gul o‘simliklarining ekishning eng ko‘p
tarqalgan shakli klumba, rabotka va gazonlardir. Gulzorni bezashda manzarali
o‘simliklarni to‘g‘ri tanlash muhimdir.
Usimliklarning urug‘ va namga bo‘lgan talabini e’tiborga olish kerak.
O‘simliklarni tanlaganda, klumbada yerta bahordan to kech kuzgacha gul ochilib
turishi nazarda tutilishi lozim. Erta bahorda ochilgan gulga ega bo‘lish uchun
kuzda yerga piezli o‘simliklar — lola, chuchmoma ekiladi. Iyun-iyul oylarida
kapalakgul, dastagullar ekilib, yerta bahorda ular doimiy joylariga ko‘chirib
o‘tkaziladi. Gulzorni bezashda chiroyli gullarni, butazor va utsimon manzarali
o‘simliklardan foydalanish mumkin. Ochiq yerda yashash davomiyligiga qarab,
manzarali o‘simliklar yillik, 3 yillik, 4 yilliklarga bo‘linadi. Ko‘p yillik o‘simliklar
guruhiga yer ustidagi qismi kishda xalok o‘simliklar kiradi. Ularning hayoti tuproq
42

ostidagi organlarida — piez, tugunak, ildizpoya, ildizida saqlanadi. Kishlovchi
o‘simliklar bahorda tez o‘sadi. Yerta bahorda va kuzda gullaydi. Ko‘p yillik
o‘simliklarga alohida e’tibor berish lozim. Ikki yillik guloli o‘simliklarga
ko‘pincha urug‘i sepilgandan so‘ng bir yilida gullaydigan o‘simliklar kiritiladi. Bu
o‘simliklar o‘zining birinchi yarmida ochiladi.
Gulxonada bir vegetativ davrda foydalaniladigan gullarni bir yillik yoki
yozgi o‘simliklar deyiladi. Yozgi o‘simliklar ekilgan yili ochiladi, urug‘ beriladi va
xalok bo‘ladi. Ularning guli chiroyli bo‘lib, yozning ikkinchi yarmida kiyig‘os
bo‘lib ochiladi. Maydoncha bog‘cha bolalari uchun yil mavsumini, yil fasllarining
o‘zgarishini kuzatadigan eng qulay joydir. Tarbiyachi bolalarni maydonchaga olib
chiqib, tabiatda bo‘ladigan o‘zgarishlar, uning sabablari, kishlovchilar va uchib
ketuvchi qushlar bilan tanishtiradi. Bir so‘z bilan aytganda, bog‘cha maydonchasi
bolalarning har tomonlama rivojlanishida jonli va jonsiz tabiat bilan tanishishida,
o‘z ona Vatani ni sevishda, uni muhofaza qilish, o‘simlik va hayvonlarni asrash va
ko‘paytirishda ta’lim-tarbiya olishda ilk maskan hisoblanadi.
Bolalar bog‘chasi uchastkasining bo‘lishi katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga
ega. Uchastka bolalarni tabiat bilan tanishtirishda, mehnatsevarlik ruhida
tarbiyalashda, jismonan chiniqishida tarbiya olishadi. Bizning ekologik
sharoitimizda uchastkalardan yil bo‘yi foydalanish mumkin. Bolalarni
ekskursiyaga, sayrga, tomoshaga olib chiqib, mashg‘ulotlar o‘tkazadigan, turli
o‘simliklar, manzarali gullar, butalar va daraxtlar, mevali daraxtlar, uchib
keladigan qushlar bilan tanishtiradigan joy — bu bolalar bog‘chasi uchastkasi
hisoblanadi. Erta bahorda bolalar uchastkaga chiqib, tarbiyachi rahbarligida
mehnat qilishadi. Bu mehnat jarayonida bolalar mehnat qurollari: belkurak,
ketmon, o‘roq, tesha kabi vositalar bilan tanishadilar, ularni ushlash va foydalanish
yo‘llarini bilib olishadi. Uchastka gruppalarga bo‘linib, ajratilgan maydonchaga
taxtachalar qoqiladi va unga gruppaning nomi yozilib qo‘yiladi. Bolalar gruppa
rahbarlari bilan birgalikda o‘z uchastkasiga ekin ekishadi, gullarni parvarish
43

qilishadi, tuprog‘ini ag‘darib chopishadi, o‘simliklarini sug‘orishadi, yovvoyi
o‘tlardan tozalashadi.
Ekinzorda bolalarni to‘g‘ri ishlashlarini ta’minlash uchun kichik gruppa
bolalar uchun har bolaga o‘rtacha 1—1,5 kv.m., o‘rta gruppa bolalar uchun 1,5—2
kv.m., katta gruppa bolalar uchun 2—3 kv.m. joy ajratiladi. Bu norma har bir
uchastkaning ekologik sharoitini hisobga olib o‘zgartirilishi mumkin. Uchastkani
chiroyli qilib bezatish uchun gullar did bilan, estetik zavq beradigan qilib ekiladi.
Ekin ekish uchun yerni ishlashda, marza va pollarni olganda ip bilan to‘g‘rilab
tortib olinadi.
2.3. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tabiat bilan
tanishtirishning shakl, metod va vositalari
Pedagogikada metod deb, pedagog va bolalarning birgalikdagi faoliyatlari
tushuniladi. Bunda pedagog bolalarga bilim beradi, bolalar esa bilim va
ko‘nikmalarini uzlashtiradilar. Tabiat bilan tanishtirishda quyidagi metodlardan
foydalaniladi:
Ko‘rgazmali uslub (kuzatish) . Kuzatish atrof-olam predmetlari va
hodisalarini maqsadga muvofiq, rejali idrok etishdir. Kuzatish murakkab bilish
faoliyati bo‘lib, unda idrok, tafakkur va nutq ishtirok etadi. Kuzatilaotgan hodisani
tushuntirishda bolaning tajribasi, bilimi va malakalari muhim ahamiyatga ega.
Predmet va hodisalarning xususiyatlari va sifatlari haqidagi bilimni shakllantirish
maqsadida, qisqa muddatli kuzatuvlar jarayonida bolalar ob’ektning shakli, rangi,
kattaligi, tuzilishi, fazoviy joylashuvi, sathining xarakterini farqlashni o‘rganadilar.
Hayvonlar bilan tanishganda esa, harakat xarakteri, ular chiqadigan tovushlar ham
kuzatiladi. Tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar haqidagi bilimlarni eritish uchun
uzoq muddatli kuzatishlardan foydalaniladi. Ular bolalarga ob’ektning kuzatilgan
holatini ilgari ko‘rilgani bilan taqqoslashga imkon beradi. Kuzatishning yana bir
turi solishtirib kuzatishdir. Bu usulda bir turdagi o‘simlik yoki hayvonlarni
kuzatish mumkin, masalan, pishgan meva bilan xom meva yoki yorug‘likda
o‘sadigan o‘simlik bilan soyada o‘sadigan o‘simliklarni taqqoslash.
44

Amaliy uslub . Amaliy uslubda bolalar tabiatdagi hodisalarni bevosita
ishtirok etib, tajriba orqali o‘rganadilar. Bu usul ko‘pincha ekskursiyalar yoki
amaliy mashg‘ulotlar orqali amalga oshiriladi. Og‘zaki uslub tabiat hodisalari,
o‘simliklar va hayvonlar haqida og‘zaki tushuntirishlar beriladi.
Kuzatishning muhim xususiyatlari . Kuzatishda har bir bola material
tuplamini o‘ziga olib, tarbiyachining savollariga javob beradi. Bu jarayonda
tarbiyachi bolalarga kuzatishdan olingan tasavvurlarni taqqoslash va xulosa
chiqarishda yordam beradi. Tarqatma materiallar orqali kuzatishlar murakkabroq
bo‘ladi, chunki bolalar turli tadqiqotchilik harakatlarida ishtirok etishadi. Rasmlar,
diapozitivlar, kinofilmlar va telefilm o‘quv jarayonida taqdim etiladigan vositalar
sifatida foydalaniladi.
Ko‘rgazmali metodlar . Ko‘rgazmali metodlar guruhiga bolalar bilan birga
rasmlarni ko‘rish, diapozitivlar va kinofilmlar namoyish qilish kiradi. Bu metodlar
bolalarda tabiatga nisbatan estetik munosabatni shakllantirishga yordam beradi.
Rasmlar bolalarga tabiat hodisalarini batafsilroq ko‘rish imkonini yaratadi, bu esa
tabiatning dinamikligi va o‘zgaruvchanligini bevosita kuzatish imkoniyati
bo‘lmagan holatlarda foydalidir.
Yoshlarni tabiat bilan tanishtirishda metodlar va vositalar . Bolalar
bog‘chasida bolalarni tabiat bilan tanishtirishda diapozitivlar, diafilmlar,
kinofilmlar va telefilmlar ham foydalaniladi. Filmni ko‘rishga bolalarni oldindan
tayyorlash lozim. Bu uchun film mazmuniga bog‘liq suhbatlar o‘tkaziladi,
ekskursiyalar tashkil etiladi, kitoblar o‘qiladi. Filmni ko‘rishdan oldin bolalarga
e’tibor berishlari lozim bo‘lgan topshiriqlar beriladi. Filmni ko‘rib bo‘lgach,
muhim joylarini ajratib ko‘rsatish maqsadida suhbatlar o‘tkaziladi. Yoshlarni har
tomonlama kamol topishini ta’minlashda bolalarni tabiat bilan tanishtirishning
ahamiyati kattadir. Tabiatdagi voqea-hodisalar, o‘simliklar va hayvonot olami
bilan tanishtirish, bolalarga ularning sir-asrorini to‘liq bilib olishga yordam beradi
va ularni tabiatdan oqilona foydalanishga o‘rgatadi.
45

Yosh avlodni har tomonlama tarbiyalash bolalar bog‘chalarining va
maktablarning oldida turgan eng muhim vazifadir. Bu g‘oyani amalga oshirishda
ularni tabiat bilan tanishtirish ham asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Tabiatdagi
barcha tiriklik jarayonlar ma’lum qonuniyat asosiga qurilgan bo‘lib, uni bilib,
o‘rganib olishimiz, undan oqilona foydalanishimiz kerak. Haqiqatdan ham shaxsni
har tomonlama shakllanishi bizning jamiyatimizdagina amalga oshadi. Chunki
yoshlarni o‘sishi, o‘lg‘ayishi uchun ona tabiatning hamisha bag‘ri ochiq. Biz
yilning qaysi faslida toqqa, tog‘ etaklariga, qir-adirlarga, daryo, hovuz, kanallar
bo‘ylariga sayrga bormaylik, hamisha u erlarning xush manzara, xush havosini
ko‘rib, bahri dilimiz ochiladi. Tabiat go‘zalliklaridan estetik zavq olamiz, bu bola
ongining rivojlanishiga, uning har tomonlama kamol topishiga cheksiz
imkoniyatlar ochib beradi. Darhaqiqat tabiatning o‘z qonuniyatlari borki, biz uning
sodir bo‘lish sabablarini bilmasdan, mohiyatini tushunmasdan turib, yoshlarga
tabiat haqida to‘g‘ri tushuncha bera olmaymiz. Bir vaqtlar vahima, dahshatga
aylangan Quyosh, oyning tutilishi, endilikda ilg‘or fan bularning barchasini sirini
ochib beradi. Hatto bizda Oy va Quyoshni qachon, qaysi vaqtda, qancha vaqtga
tutilishini 5—10 yillab oldin aytib beradi.
Bog‘cha sharoitida bolalarni tabiat bilan tanishtirish yil fasllariga bog‘lab
amalga oshiriladi. Shunday ekan, tabiatning bir manzarasini yilning to‘rt faslida
kuzatish jarayonida, bolalarga buning hosil bo‘lish sabablarini, nima uchun kuz,
qish, bahor va yoz bo‘lishini aytib berish zarur. Yoshlarni tabiatning qonuniyatlari
bilan tanishtirishning ahamiyati shundaki, ularning to‘g‘ri o‘sib ulg‘ayishiga,
tabiatda bo‘ladigan voqea-hodisalarni ilmiy asosda tushunishga olib keladi. Bu
bolaning shakllanishida, tabiatga, ona-vataniga, tabiat boyliklariga bo‘lgan mehr-
muhabbatini oshiradi. Bolalarni har tomonlama tarbiyalash deganda, ularni o‘zi
yashab turgan muhitni toza saqlash, qo‘riqlash, ko‘kalamzorlashtirish kabi xislatlar
ham kiradi. Darhaqiqat, tabiatni muhofaza qilish ayrim kishilarning ishi deb
haramasdan bu hammaning ishi bo‘lib, uni yoshlikdan, bolalar bog‘chalaridan
boshlash yanada yaxshi samaralar berishini esdan chiharmasligimiz kerak.
46

Bog‘cha yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda tabiat bilan
tanishtirishning o‘ziga xos tarbiyaviy xususiyatlari bor. Bu jarayonni turli
vositalar, metodlar, yo‘llar bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, bolalarni
ekskursiya, kuzatish, sayr qildirish orqali tabiat bilan tanishtirish mumkin. Bu
hammaga tanish, ma’lum bo‘lgan metodlardir. Faqat ana shu metodlarni
takomillashtirishimiz, ma’lum bir maqsadga haratishimiz, har bir tabiat bilan
tanishtirilganda bola ongida, bilimi va tushunchasida tabiat haqida yangi bir
tushuncha, yangi bir g‘oya qolmog‘i kerak. Shuning uchun ham tarbiyachilar
izlanuvchan, o‘z ustlarida tinmay ishlaydigan, unga topshirilgan vazifaning
qanchalik muhim ekanligini his qilgan kishilar bo‘lishi kerak.
Biz nima uchun bolalarni har tomonlama kamol toptirish kerak deymiz.
Chunki inson organizmida hamma ishni qila oladigan imkoniyatlar bor. Faqat biz
tarbiyachilar uni vaqtida parvarish qilsak, uni o‘sib voyaga etishi uchun sharoit
yaratsak, u albatta kurtak yozib hosil beradi. Masalan, dunyoga dong taratgan
amerikalik shaxmatchi Fisherni bilasiz. Uni shaxmatchi bo‘lishiga xolasi sababchi
bo‘lgan. Fisher 3 Yoshga kirganda uning tug‘ilgan kuniga xolasi shaxmat sovg‘a
qiladi. U 4 Yoshigacha shaxmat donalarini shaxmat doskasi ustida terib, yurish
yo‘llarini o‘rganadi. 5—6 Yoshida oilasidagilarni shaxmatdan yutadi. 7—8
Yoshida maktabda shaxmat chempioni degan nom oladi. 10 Yoshida shaxmatchi
degan nom butun shtatga tarqaladi. Xullas, harabsizki, u dunyo chempioni
darjasigacha ko‘tariladi.
Ko‘rdingizmi, Fisher shaxmatga bo‘lgan talanti, qobiliyati xolasining bir
turtkisi bilan ochilib, u o‘z imkoniyatini, elga, xalqqa, dunyoga taratdi. Bu
tasodifiy, albatta. Ammo tasodiflar ham ba’zan katta yangiliklar, ochilmagan
qirralarni kashf etishi mumkin. Bordi-yu xolasi shunga shaxmat emas, boshqa biror
narsa sovg‘a qilganda ajab emasdi, uning shaxmat sohasidagi talanti rivojlanmay,
“yopiq g‘ozon yopiqligicha” qolib ketishi mumkin edi.
Shuning uchun ham bolani bog‘chada tarbiya qilar ekanmiz, “u hech narsani
bilmaydi”, “u hali Yosh” “u hali bu narsalarning farqiga bormaydi” deb o‘ylash
47

katta xatolikdir. Bola organizmi u tug‘ilgan kundanoq shakllana boradi. Faqat bu
YORa hamma bolalarning imkoniyatlari, organizmining fiziologik holati har xil
ekanligini esdan chiharmaslik kerak. Negaki bolalar turli oilalarda, turli sharoitda
tug‘iladi. Ularning ota-onalari ham turlichadir. Shu bois tarbiya jarayonida ham biz
ana shu turlichalik atamasini hech esdan chiharmay, “nima uchun bu bola buncha
injiq”, “nega bu buncha mahmadona”, nega bu bola buncha latta”, “nega bu bola
buncha tinmas” deb ranjitmasligimiz kerak. Bolalarni tabiat bilan
tanishtirayotganda ham ularning ana shu xususiyatlarini, harakterini, qiziqishini
hisobga olib, so‘ngra tarbiya bermog‘imiz lozim.
XULOSA
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan bosqichma-bosqich tanishtirish
metodikasi, tarbiyachilarning bolalarni tabiat bilan tanishtirishda samarali usullarni
qo‘llash jarayonini ifodalaydi. Bu metodika bolaning yosh xususiyatlarini hisobga
olgan holda, tabiatni o‘rganishga qiziqish uyg‘otish, tabiatdagi o‘zgarishlarni va
uning qonuniyatlarini tushunishga yordam beradi. Bosqichma-bosqich tanishtirish
metodikasi, bolalarning tabiat haqidagi tasavvurlarini shakllantirishi va tabiatga
nisbatan ijobiy munosabatlar o‘stirishga xizmat qiladi.
Kichik yoshdagi bolalar uchun tabiat bilan tanishtirish jarayoni juda oson va
interaktiv bo‘lishi kerak. Bu yoshdagi bolalar hali abstrakt tushunchalarni yaxshi
anglamaydilar, shuning uchun ular tabiatni bevosita, oddiy va aniq tarzda
o‘rganishlari lozim. Tarbiyachilar, bolalarni ko‘rish va his qilish orqali tabiatni
o‘rgatishadi. Misol uchun, gulning rangini, shaklini va hidini kuzatish orqali ular
tabiatdagi go‘zalliklarni anglashadi.
O‘rta yoshdagi bolalar yanada rivojlangan tasavvurlarga ega bo‘lib, ular endi
tabiatdagi o‘zgarishlar va qonuniyatlarni aniqroq tushuna boshlaydilar. Bu
bosqichda bolalarga nafaqat tabiatni kuzatish, balki uning ba’zi qonuniyatlarini
tushunish o‘rgatiladi. Masalan, yil fasllarining o‘zgarishi, har bir faslning o‘ziga
48

xos xususiyatlari kabi tushunchalar bolalarga beriladi. Bolalar ko‘proq mustaqil
ravishda tabiatni kuzatib, bu haqida o‘z fikrlarini bildira boshlaydilar.
Katta yoshdagi bolalar tabiatni yanada chuqurroq o‘rganishga tayyor
bo‘ladilar. Bu bosqichda ularga tabiatning murakkabroq qonuniyatlari va
hodisalarini tushuntirish mumkin. Bolalar tabiatdagi o‘zgarishlarni sezgan holda,
unga nisbatan mas’uliyatli munosabatni rivojlantiradilar. Masalan, ularni daraxt
ekishga, tabiatni ifloslantirmaslikka o‘rgatish mumkin. Ekologik saboqlar
bolalarda tabiatga bo‘lgan hurmatni oshiradi.
Tarbiyachilarning asosiy vazifasi – bolalar tabiatni o‘rganishdan zavqlanishi
va uni sevishi uchun sharoit yaratishdir. Tarbiyachilar tabiatni o‘rgatish uchun
kuzatish va ekskursiyalar, san’at va qo‘shiqlar orqali o‘rganish, eksperimental
faoliyat kabi metodlarni qo‘llashlari lozim. Bu metodlar bolalarning tabiatga
bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi va ularni ilmiy fikrlashni rivojlantirishga
yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayoni ularning
ongida tabiatga nisbatan to‘g‘ri va ijobiy munosabatni shakllantirishga xizmat
qiladi. Bosqichma-bosqich yondashuv metodikasi, bolalarning yosh xususiyatlari
va qobiliyatlarini hisobga olib, tabiatni o‘rganishning samarali usullarini qo‘llashni
nazarda tutadi. Bu metodika bolalarning tabiat haqidagi bilimlarini boyitish,
tabiatni kuzatish va uning qonuniyatlarini tushunish, shuningdek, tabiatni
muhofaza qilishga bo‘lgan mas’uliyatni shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Tarbiyachilarning sabrli, izlanuvchan va ijobiy yondoshuvi orqali bu jarayon
muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.
49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz . – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . – Toshkent:
O‘zbekiston, 2021. – 432 b.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. “2030 yilgacha bo‘lgan
atrof-muhitni muhofaza qilish strategiyasi.” – Toshkent, 2022.
4. “Yashil makon” loyihasi doirasida amalga oshirilayotgan ishlar.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim
o‘zgarishi vazirligi ma’lumotlari, 2023.
5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 2023-yil 30-apreldagi yangi
tahriri.
6. “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonuni, 2022-yil 15-martdagi tahriri.
7. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, XIV bob (193–204-
moddalar), 2023-yil 10-may.
50

8. Ilk qadam. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining
davlat dasturi. – T.: 2021.
9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlari uchun Davlat talablari. – 2021-yil 19-fevral, PQ-90-son.
Adabiyotlar ro‘yxati:
10. Ahmedov, K. Ozon o‘pqoni muammolari . – Toshkent: O‘zbekiston,
2021. – 130 b.
11. Al-Xorazmiy, M. Kitob surat al-arz . – Bag‘dod, 847-yil.
12. Beruniy, A.R. Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar . – Xorazm,
1030-yil.
13. Bobojonov, S. (2007). Amir Temur va uning islohotlari . – Toshkent:
Fan.
14. Forobiy, A.N. Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi . – Qohira, 950-yil.
15. G‘afurov, B. (1999). Buyuk mutafakkirlar merosi . – Toshkent: Fan.
16. Ibn Sino. (1996). Tib qonunlari (O‘zbek tilidagi tarjima). – Toshkent:
Sharq.
17. Ibn Sino. (1998). Kitob ash-shifo . – Toshkent: Ma’naviyat.
18. Jabbarova, K.M. (2021). Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga
ekologik ta’lim-tarbiya berishning o‘ziga xos xususiyati . – Toshkent, 2021.
19. Jabbarova, K.M. (2021). Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga
ekologik ta’lim-tarbiya berishning o‘ziga xosligi . – Toshkent, 2021.
20. Markovskaya, M.M. (2021). Bolalar bog‘chasida tabiat burchagi . –
Toshkent, 2021.
21. Mirziyoyev, Sh.M. (2017). Buyuk kelajagimizni mard va olijanob
xalqimiz bilan birga quramiz . – Toshkent: O‘zbekiston, 2017
22. Mirziyoyev, Sh.M. (2021). Yangi O‘zbekiston strategiyasi . – Toshkent:
O‘zbekiston, 2021. – 432 b.
23. Munavvarov, A.K. (2022). Pedagogika . – Toshkent, 2022.
51

24. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (2023). 2023-yil 30-apreldagi
yangi tahrir.
25. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim Vazirligi. Ilk qadam – davlat dasturi,
2021.
26. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlari uchun Davlat talablari . – 2021-yil 19-fevral, PQ-90-son.
27. O‘zbek Milliy ensiklopediyasi (2021). – Toshkent: Davlat ilmiy
nashriyoti, 2021. – 704 b
28. Ro‘ziboyev, H. (2001). Falsafa va ilmiy tafakkur rivoji . – Samarqand:
SamDU.
29. Samarukova, P.G. (2022). Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni
tabiat bilan tanishtirish . – Toshkent, 2022.
30. To‘rayev, M. (2012). Ibn Sino merosi va zamonaviy fan . – Toshkent:
O‘zbekiston, 2012.
31. Turdiqulov, E.O. (2021). Atrof muhit va inson . – Toshkent: Bioekosan,
2021. – 28 b.
32. Yusupov, U. (2004). O‘zbekistonda tibbiyot tarixi . – Toshkent: Fan,
2004
33. Yusupova, P.A. (2022). Ekologik tarbiya. Tabiat bilan tanishtirishning
yo‘l va shakllari . – Toshkent: Ilmiy meros, 2022. – 63 b
34. Yusupova, P.A. (2022). Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik
tarbiya berish . – Toshkent: O‘qituvchi, 2022. – 224 b.
Internet saytlar:
1. https://www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi rasmiy
sayti.
2. https://www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlari va
normativ-huquqiy axborot portali.
3. https://www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumati rasmiy sayti.
4. https://www.uzbekistan.uz – O‘zbekiston Respublikasi rasmiy portali.
52

Sotib olish