Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 54.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlari

Купить
Maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlari MUNDARIJA I. Kirish………………………………………………………………...3 II. Asosiy qism 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy huquqlari…………….…5 2. Ta'lim va tarbiya huquqi………………………………………...….13 3. Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlari…………………………...…15 4. Huquqiy himoya va xalqaro me’yorlar………………………….....19 III. Xulosa…………………………………………………………….28 IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………30 1 KIRISH Bugungi kunda yurtimizda bolalarni ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, ma naviyʼ jihatdan himoya qilish bo yicha juda ko plab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. ʼ ʼ Bu borada tegishli huquqiy baza shakllangan. Jumladan, O zbekiston ʼ Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi, Jinoyat kodeksi va boshqa bir qator qonun hujjatlarida bolalar huquqlarini himoya qilishga oid normalarda o z ifodasini topgan. Bola huquqlari to g risidagi ʼ ʼ ʼ Konvensiya inson huquqlari sohasidagi eng muhim hujjatlardan biridir. Hozirgi kunda bolalarni himoya qilish va ularning huquqlari to liq amalga oshirilishini ʼ ta minlash butun dunyoda davlatlarning majburiyatlariga aylandi. Bola huquqlari ʼ to g risidagi Konvensiya esa bunga to liq asos bo la oladi. Ma lumki, ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ Mavzuning dolzarbligi : BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi (1989) bolalar huquqlarini himoya qilish sohasida muhim rivojlanishga aylandi. Bu 54 moddadan iborat huquqiy hujjat. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi nafaqat yuqori darajadagi xalqaro huquqiy hujjat, balki katta psixologik va pedagogik ahamiyatga ega hujjatdir. Konvensiya har bir bola uchun irqidan, rangidan, jinsidan, tilidan, dinidan, siyosiy yoki boshqa qarashlaridan, milliy, etnik va ijtimoiy kelib chikishidan qat’i nazar, quyidagilarga qonuniy huquqni tan oladi: tarbiyalash; rivojlanish; himoya qilish; jamiyat 2 hayotida faol ishtirok etish. Konvensiya bolaning huquqlarini ota-onalarning va bolalar hayoti, ularning rivojlanishi va himoyasi uchun mas’ul bo‘lgan boshqa shaxslarning huquqlari va majburiyatlari bilan bog‘laydi va ularning hozirgi va kelajagiga ta’sir qiladigan qarorlarda ishtirok etish huquqini beradi. Alohida qayd etish kerakki, aholida bola huquqlariga oid huquqiy madaniyatini shakllantirishda hukumat tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy hujjatlar ham muhim ahamiyatga ega. Har-yili qabul qilinadigan davlat dasturlarida yoshlar muammosi doimo diqqat marqazida bo‘lmoqda. Ayniqsa,, 2008-yilni “Yoshlar-yili”, 2010- yilni “Barkamol avlodyili”, 2014-yilni “Sog‘lom bola-yili” deb e’lon qilinishi bolalar, yoshlar va ularning tarbiyasi davlat siyosatining bosh masalasi ekanligini ko‘rsatib berdi. Ayniqsa,, bu borada mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan turli tadbirlar yoshlarning huquqiy madaniyatini, ularning huquq va erkinliklarini samarali amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalar jamiyatning eng himoyaga muhtoj qatlamlaridan biri hisoblanadi. Ularning huquqlarini himoya qilish, jismoniy va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish davlat va jamiyatning ustuvor vazifalaridan biridir. Bolalarning to‘laqonli hayot kechirishi, ta’lim olishi, sog‘lom o‘sishi hamda zo‘ravonlik va ekspluatatsiyadan himoyalanishi xalqaro va milliy qonunchilik asosida kafolatlanadi. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasining tegishli qonun hujjatlari maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Kurs ishining predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlari, ularning xalqaro va milliy qonunchilik doirasida kafolatlanishi, huquqiy-me’yoriy bazalar va ularni ta’minlash mexanizmlari. 3 Kurs ishining obyekti: Maktabgacha yoshdagi bolalar (0-7 yosh), ularning huquqlari, davlat va jamiyat tomonidan himoyalanish darajasi, ta’lim va ijtimoiy muassasalarda amalga oshirilayotgan huquqiy himoya choralari. Kurs ishining maqsadi – maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlarini o‘rganish, ularni ta’minlash va mustahkamlash yo‘llarini aniqlashdan iborat. Kurs ishining vazifalari:  Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy huquqlarini aniqlash;  Milliy va xalqaro qonunchilikda bolalar huquqlarining aks etishini tahlil qilish;  Bolalarning ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy himoya sohasidagi huquqlarini ko‘rib chiqish;  Bolalarga nisbatan zo‘ravonlik va ekspluatatsiyaga qarshi huquqiy himoya mexanizmlarini o‘rganish;  Mavjud muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Asosiy qism 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy huquqlari Maktabgacha yoshdagi bolalar – jamiyatning eng nozik va himoyaga muhtoj qatlamlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli ularning huquqlari xalqaro va milliy darajada qonun bilan himoya qilinadi. Bolalarning huquqlari inson huquqlari tizimining ajralmas qismi bo‘lib, ularning hayotiy ehtiyojlarini qondirish, sog‘lom rivojlanishi, ta’lim olishi va xavfsiz muhitda yashashi uchun zarur kafolatlarni o‘z ichiga oladi. 4 BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi (1989) dunyo bo‘ylab bolalarning asosiy huquqlarini belgilab beradi va davlatlarni ushbu huquqlarni ta’minlashga majbur qiladi. O‘zbekiston Respublikasi ham ushbu konvensiyani ratifikatsiya qilgan bo‘lib, bolalarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirmoqda. 2008-yilda qabul qilingan “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi qonun hamda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bolalarning huquqiy maqomini belgilaydi va ularni himoya qilishga qaratilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalar tug‘ilgan paytdan boshlab ayrim muhim huquqlarga ega bo‘ladilar. Avvalo, har bir bola yashash va rivojlanish huquqiga ega. Bu huquq bolaning hayotini saqlab qolish, unga kerakli tibbiy xizmat ko‘rsatish, oziq-ovqat, toza ichimlik suvi va boshqa asosiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq. Sog‘liqni saqlash tizimi bolalarning tug‘ilganidan boshlab ularning salomatligini himoya qilishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko‘ra, bolalar bepul tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega. Bundan tashqari, emlash dasturlari, bolalar parvarishiga oid dasturlar va salomatlikni mustahkamlash bo‘yicha chora-tadbirlar ham bolalarning rivojlanish huquqini ta’minlashga xizmat qiladi. Bola tug‘ilishi bilanoq uning shaxs sifatida tan olinishi muhim. Shuning uchun har bir bola tug‘ilganidan keyin darhol ro‘yxatga olinishi, unga ism-sharif berilishi va fuqarolik huquqi kafolatlanishi lozim. Bola tug‘ilganlik haqidagi guvohnomaga ega bo‘lishi uning keyingi huquqlaridan foydalanishi uchun asos yaratadi. Bu huquq bolaning shaxs sifatida jamiyatga integratsiyalashuvi, ijtimoiy himoya tizimidan foydalanishi va davlat tomonidan taqdim etiladigan imtiyozlardan bahramand bo‘lishini ta’minlaydi. 5 Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim olish huquqiga ham ega. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi va O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni bolalarga ta’lim olish huquqini kafolatlaydi. Ta’lim bolaning aqliy, jismoniy va axloqiy rivojlanishi uchun muhim vosita hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim bolalarning intellektual va ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuning uchun davlat maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini qo‘llab-quvvatlashi va bolalarga bepul yoki arzon narxlarda ta’lim olish imkoniyatini yaratishi kerak 1 . Shuningdek, bolalar oilaviy muhabbat va g‘amxo‘rlikda tarbiyalanish huquqiga ega. Har bir bola ota-onasi yoki qonuniy vasiylari tomonidan tarbiyalanishi va ularning himoyasida bo‘lishi lozim. Ota-onalar bolalarining rivojlanishi va tarbiyasiga javobgardirlar, shu bilan birga, davlat ham oilalarga yordam ko‘rsatishi kerak. Yetim qolgan yoki ota-onasi qarovsiz qoldirgan bolalar esa davlat tomonidan maxsus himoya qilinadi. Ularning asrab olinishi, oilaviy tarbiyada bo‘lishi yoki ixtisoslashgan muassasalarda saqlanishi bolalarning manfaatlarini inobatga olgan holda amalga oshiriladi. Bolaning huquqlaridan yana biri – jismoniy va ruhiy zo‘ravonlikdan himoyalanish huquqidir. Bolalar o‘z oilalarida, ta’lim muassasalarida, ijtimoiy muhitda har qanday zo‘ravonlik, kamsitish yoki ekspluatatsiyadan himoyalangan bo‘lishlari lozim. Bolalar mehnat ekspluatatsiyasidan himoyalangan bo‘lishi, majburiy mehnatga jalb qilinmasligi va ularning qobiliyatlari zo‘rlik bilan suiste’mol qilinmasligi kerak. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasida ham bolalarni ishlashga majburlash taqiqlangan va har qanday ekspluatatsiya holatlariga qarshi choralar ko‘rilishi lozimligi ta’kidlangan. 1 X.A.Meliyev, M.X.Qilichova “Maktabgacha pedagogika” Darslik.2022 yil. 6 Bundan tashqari, bolalar o‘z fikrlarini ifodalash va ularning manfaatlariga mos qarorlar qabul qilinishida ishtirok etish huquqiga ham ega. Albatta, maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z fikrlarini to‘liq shakllantira olmasligi mumkin, lekin ular uchun muhim bo‘lgan masalalarda ularning fikri inobatga olinishi kerak. Masalan, bola yashash joyini, ta’lim olish muassasasini tanlash yoki unga tegishli bo‘lgan muammolar bo‘yicha ovozga ega bo‘lishi lozim. Bu huquq bolaning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradi va ularning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishini rag‘batlantiradi. Bolalarning axborot olish va madaniy hayotda ishtirok etish huquqlari ham mavjud. Ular yoshiga mos keladigan axborot manbalaridan foydalanish, o‘zlari uchun zarur bo‘lgan bilimlarni olish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Shuningdek, bolalar dam olish va o‘yin-kulgiga bo‘lgan huquqlarga ham ega. O‘yin bolalarning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki u orqali bola o‘z dunyoqarashini kengaytiradi, atrof-muhitni anglaydi va ijtimoiy muloqot qobiliyatlarini rivojlantiradi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqlari ularning to‘laqonli hayot kechirishini ta’minlash, jismoniy va ruhiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlash hamda ularga xavfsiz va sog‘lom muhit yaratish uchun muhim ahamiyatga ega. Davlat va jamiyat ushbu huquqlarni himoya qilish va bolalarga munosib sharoit yaratish bo‘yicha doimiy harakat olib borishi lozim. Bolalarning huquqlarini ta’minlash nafaqat qonunchilik darajasida, balki amaliy hayotda ham keng qo‘llanilishi zarur. Bu esa kelajak avlodning farovonligi va jamiyatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Bola huquqlari to g risidagi Konvensiyani yaratish ehtiyoji 1959-yil bolaʼ ʼ huquqlari haqidagi Deklaratsiya qabul qilingandan so ng paydo bo lgan. Biroq uni ʼ ʼ tayyorlash jarayoni ko p vaqtni talab qildi. 1979-yil Xalqaro bolalar yilida ʼ 7 jahonning turli mamlakatlari hukumatlari tomonidan tavsiya qilingan fikrlar bo yicha faoliyat olib boruvchi muvofiqlashtiruvchi ishchi guruh tuzilib, ushbuʼ ishchi guruh 10 yil davomida muzokaralar olib bordi. Nihoyat 1989-yil 20 - noyabrda BMTning Bosh Assambleyasi Bola huquqlari to g risidagi Konvensiyani ʼ ʼ qabul qildi. Ushbu kundan e tiboran, bola huquqlari himoyasi kafolati butun ʼ dunyoda ta minlandi, uni himoya qilish borasida xalqaro mexanizm vujudga keldi. ʼ Konvensiya mubolag asiz bola huquqlarini himoya qilishning kafolatlari ʼ mustahkamlangan birinchi xalqaro huquqiy hujjat bo lib, unda ishtirok etuvchi ʼ mamlakatlar uning qoidalarini qat iy bajarishlari shartligi belgilandi. Konvensiya ʼ umumiy me yorlarni joriy qilib, unda alohida davlatlarning madaniy, iqtisodiy, ʼ ijtimoiy va siyosiy qirralari aks etgan. Har bir davlat bu me yorlarning bajarilishiga ʼ o ziga xos milliy xususiyatlarini nazarga olish huquq va imkoniyatiga ega. Ilgari ʼ bola haqida g amxo rlik u himoyaga muhtoj bo lgan taqdirdagina amalga oshirilar ʼ ʼ ʼ edi. Konvensiya qabul qilinishi munosabati bilan mutlaqo yangi konsepsiya belgilandi. Unda ta kidlanishicha, g amxo rlik va himoya bu — muruvvat masalasi ʼ ʼ ʼ emas, balki huquqdir. Konvensiya kuchga kirishi bilan, u bolalar uchun asosiy ijtimoiy va huquqiy mezonlar, tartib va qoidalar qat iy belgilangan majmuaga ʼ aylandi. Konvensiyada ilk bor bola tushunchasi ochib berildi, bolaning huquq va erkinlik doirasi kengaytirildi, hujjatda shafqatsiz qiynoq va qurolli to qnashuvlar ʼ qurboni bo lgan, shuningdek, qonunni buzgan va muomalaga layoqatsiz ʼ bolalarning yuridik himoyasi nazarda tutilgan. To rtinchidan, unda bolalarni ba zi ʼ ʼ bir salbiy hodisalar (giyohvandlik va ruhiy ta sir etuvchi moddalarni noqonuniy ʼ iste mol qilish, bolalarni sotish va g ayriqonuniy maqsadlarga jalb etib, ulardan ʼ ʼ foydalanish) kabi ta sirlardan himoya qilish masalalari ham alohida qayd etilgan. ʼ Koventsiyada shuningdek, bola yoki o smir huquqlarini himoya qilishda ʼ 8 kamsitmaslik tamoyili e tirof etilgan. Mazkur xalqaro hujjat bola hayoti bilanʼ bog liq 54-moddani o z ichiga olgan. Bola huquqlari to g risidagi Konvensiyani ʼ ʼ ʼ ʼ ratifikatsiya qilgan yoki unga qo shilgan har bir mamlakat o z milliy ʼ ʼ qonunchiligini uning qoidalariga muvofiq qayta ko rib chiqishlari lozim. ʼ Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki-yillaridanoq bola huquqlarini himoya qilish tizimini bosqichma bosqich isloh etish, bu sohadagi xalqaro me yorlarni ʼ milliy qonunchillikka implementatsiya qilish va qonunchilikni takomillashtirishga jiddiy e tibor qaratib kelinmoqda. 1992-yil 8-dekabrda O zbekiston Respublikasi ʼ ʼ Konstitutsiyasining qabul qilinishi, O zbekiston tomonidan “Bola huquqlari ʼ to g risida”gi Konvensiyani ratifikatsiya qilinishi va ushbu xalqaro hujjatni milliy ʼ ʼ qonunchiligimizga moslashtirish yuzasidan 2008-yil 7-yanvarda “Bola huquqlari kafolatlari to g risida” Qonunning qabul qilinishi yuqoridagi ezgu ishlarga qonuniy ʼ ʼ asos bo lib xizmat qilmoqda. Mazkur Konvensiya respublikamizda bolalar ʼ huquqlariga oid milliy qonunchilikning mustahkam bazasini yaratishda muhim ahamiyat kasb etdi. Bugungi kunga kelib mamlakatimizda bolalar manfaatlari va huquqlarini himoya qilishga doir barcha asosiy xalqaro hujjatlarga qo shildi. BMTning ʼ Balog atga yetmagan bolalarga nisbatan odil sudlov yuritishga doir minimal ʼ standart qoidalari (Pekin qoidalari, 1985-yil) hamda BMTning Voyaga yetmaganlar o rtasida jinoyatlarning oldini olish uchun bosh tamoyillari (ArRiyod ʼ bosh tamoyillari, 1990-yil) shular jumlasidandir. "Bola huquqlarining kafolatlari to g risida"gi O zbekiston Respublikasining Qonuni bola huquqlarini himoya ʼ ʼ ʼ qilish bo yicha davlat siyosatining asosiy yo nalishlarini belgilab berdi. Ushbu ʼ ʼ qonun mamlakatimizda yashayotgan har bir bolaning huquq va erkinliklarini ta minlash, uning hayoti va sog lig ini muhofaza qilish, kamsitilishiga yo l ʼ ʼ ʼ ʼ qo ymaslik, sha ni va qadr-qimmatini himoya qilish, huquqlari va imkoniyatlari ʼ ʼ 9 tengligini ta minlashga xizmat qiladi. Mazkur qonunda bolaning yashash, shaxsiyʼ daxlsizlik, oila muhiti, mulkka egalik qilish, mehnat qilish, ta lim olish va bo sh ʼ ʼ vaqtini mazmunli o tkazish, ijtimoiy himoyalanish kabi huquqlari kafolatlari aniq ʼ belgilab qo -yilgan. Zero, fuqarolik jamiyati bolalarning ulg ayishi, himoyalanishi ʼ ʼ va jamiyat hayotida ishtirok etishi, ijtimoiy ta minot xizmatlari sifatli bo lishini ʼ ʼ ta minlashda qudratli kuch bo la oladi. Mazkur yo nalishlar ijrosiga qaratilgan ʼ ʼ ʼ ishlarning uzviy va tizimli ravishda olib borilayotgani, albatta, soha rivojida, pirovardida millat kelajagini asrashda dolzarb ahamiyat kasb etadi. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi (1989) bolalar huquqlarini himoya qilish sohasida muhim rivojlanishga aylandi. Bu 54 moddadan iborat huquqiy hujjat. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi nafaqat yuqori darajadagi xalqaro huquqiy hujjat, balki katta psixologik va pedagogik ahamiyatga ega hujjatdir. Konvensiya har bir bola uchun irqidan, rangidan, jinsidan, tilidan, dinidan, siyosiy yoki boshqa qarashlaridan, milliy, etnik va ijtimoiy kelib chikishidan qat’i nazar, quyidagilarga qonuniy huquqni tan oladi: tarbiyalash; rivojlanish; himoya qilish; jamiyat hayotida faol ishtirok etish. Konvensiya bolaning huquqlarini ota-onalarning va bolalar hayoti, ularning rivojlanishi va himoyasi uchun mas’ul bo‘lgan boshqa shaxslarning huquqlari va majburiyatlari bilan bog‘laydi va ularning hozirgi va kelajagiga ta’sir qiladigan qarorlarda ishtirok etish huquqini beradi. Alohida qayd etish kerakki, aholida bola huquqlariga oid huquqiy madaniyatini shakllantirishda hukumat tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy hujjatlar ham muhim ahamiyatga ega. Har-yili qabul qilinadigan davlat dasturlarida yoshlar muammosi doimo diqqat marqazida bo‘lmoqda. Ayniqsa,, 2008-yilni “Yoshlar-yili”, 2010-yilni “Barkamol avlodyili”, 2014-yilni “Sog‘lom bola-yili” deb e’lon qilinishi bolalar, yoshlar va ularning tarbiyasi davlat siyosatining bosh masalasi ekanligini ko‘rsatib berdi. Ayniqsa,, bu 10 borada mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan turli tadbirlar yoshlarning huquqiy madaniyatini, ularning huquq va erkinliklarini samarali amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur yo‘nalishda, bolalarning huquqiy madaniyatini yanada yuksaltirishda, aholining bola huquqlariga oid huquqiy bilimlarini oshirishda, quyidagilarga e’tiborni yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir: birinchidan, bola huquqlariga oid ta’lim va tarbiyaning nazariy jihatlarini kuchaytirish bilan bir qatorda, uning amaliy samaradorligini yanada oshirish; ikkinchidan, bolalar ta’lim va tarbiyasini amalga oshiruvchi tashkilotlar o‘quv dasturlarida bola huquqlariga oid O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilgan xalqaro normalarga, umuminsoniy qadriyatlarga, ilg‘or horijiy tajribaga va albatta, mamlakatda tarixan shakllangan milliy an’analarga, qadriyatlarga e’tiborni kuchaytirish; uchinchidan, bola huquqlarini o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning samaradorligini oshirish; to‘rtinchidan, bola huquqlariga oid tadqiqotchilikni, ayniqsa,, ularning o‘zlarining hamda aholining bola huquqlariga oid huquqiy madaniyatini o‘rganishga qaratilgan ilmiy va sotsiologik tadqiqotlarni yanada kuchaytirish; beshinchidan, bola huquqlari borasida ta’lim tashkilotlari bilan davlat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, xususan mahallalar o‘rtasidagi o‘zaro tushunish va hamkorlikka erishish; oltinchidan, OAVlarining bolalar va yoshlarning huquqiy tarbiya sohasidagi faoliyatini yanada kengaytirish. Alohida qayd etish kerakki, mamlakat parlamenti tomonidan qator xalqaro hujjatlar qonun yo‘li bilan ratifikatsiya qilindiki, bu xalqaro hujjatlar ham bola huquqlari bo‘yicha milliy huquqiy tizimning tarkibiy qismiga aylandi. Shu bilan bir qatorda, mazkur davr 61 bola huquqlarini amalga oshirishning turli sohalariga oid qator Prezident farmoyishlari va hukumat qarorlari ham qabul qilindi. Ularga: - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini 11 o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida”gi 2001-yil 4-yanvar dagi F-1322-sonli Farmoyishini; - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2004-yil 29-avgustdagi PF-3481-son Farmonini; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi 2004-yil 29-avgustdagi 410-son qarorini; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘g‘risida” 2004-yil 7-sentabrdagi 419-son qarorini; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 2 -noyabrdagi “Osiyo Taraqqiyot Banki ishtirokida “Umumta’lim maktablari uchun darsliklar va o‘quv adabiyotlari nashr etish tizimini takomillashtirish” loyihasining ikkinchi bosqichini amalga oshirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi 513-sonli Qarorini; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 25-oktabrdagi “Maktabgacha ta’lim sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida”gi 225- sonli Qarori va mazkur Qarorga ilovada keltirilgan “O‘zbekiston Respublikasida davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti to‘g‘risida”gi Nizomni misol qilib keltirish mumkin. Sog‘lom bolani shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimi va sportning rolini kuchaytirish, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, ularni yuqori malakali va tajribali pedagoglar bilan ta’minlash, boshlang‘ich ta’limning yuqori sifatini ta’minlagan holda bolalarni maktabga tayyorlash darajasini tubdan oshirish, ilg‘or pedagogik va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini 196 amaliyotga keng joriy etish, sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib etish, bolalar, ayniqsa, qiz bolalar o‘rtasida jismoniy tarbiya va sportga mehr uyg‘otish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish juda muhim. Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish 12 maqsadini ko‘zlaydi. Bu ta’lim olti-yetti yoshgacha oilada, bolalar bog‘chasida va mulk shaklidan qat’i nazar, boshqa ta’lim tashkilotlarida olib boriladi. • “Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya”ning asosiy tamoyillari. Bola huquqlari to g risida konvensiya rivojlanishning turli bosqichlarida bolalarʼ ʼ farovonligi mezonlarini aniqlab beruvchi yagona xalqaro hujjat, shuningdek, unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uning qoidalarini bajarishlari qat iy belgilangan ʼ rasmiy huquqiy dasturdir. Konvensiya umumiy me yorlarni joriy qilishiga ʼ qarmasdan, unda alohida davlatlarning madaniy, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy qirralari aks etgan. Har bir davlat bu me yorlarning bajarilishiga o ziga xos milliy ʼ ʼ xususiyatlarini nazarga olish huquq va imkoniyatiga ega. • Birinchidan, Konvensiyada ilk bor bola tushunchasi huquq subyekti sifatida tan olingan. Bu huquq sub ektiga bolalardan tashqari, voyaga yetmaganlar ʼ ham kiradi. • Ikkinchidan, Konvensiya voyaga yetmaganlarning xalqaro huquqiy maqomini shakllantirdi. Shunga ko ra, bolaning huquq va erkinlik doirasi ʼ kengaytirildi. • Uchinchidan, ushbu hujjatda shafqatsiz qiynoq va qurolli to qnashuvlar ʼ qurboni bo lgan, shuning ʼ dek, qonunni buzgan va muomalaga layoqatsiz bolalarning yuridik himoyasi nazarda tutilgan. • To rtinchidan, unda bolalarni ba zi bir salbiy hodisalar (giyohvand ʼ ʼ lik va ruhiy ta sir etuvchi moddalarni noqonuniy iste mol qilish, bolalarni sotish va ʼ ʼ g ayriqonuniy maqsadlarga jalb etib, ulardan foydalanish) kabi ta sirlardan himoya ʼ ʼ qilish masalalari ham alohida qayd etilgan. • Beshinchidan, bola yoki o smir huquqlarini himoya qilishda kamsitmaslik ʼ tamoyili e tirof etilgan. Ilgari bola haqida g amxo rlik u himoyaga muhtoj bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ taqdirdagina amalga oshirilar edi. Konvensiya qabul qilinishi munosabati bilan 13 mutlaqo yangi konsepsiya belgilandi. Unda ta kidlanishicha, g amxo rlik vaʼ ʼ ʼ himoya bu — muruvvat masalasi emas, balki huquqdir. Konvensiya kuchga kirishi bilan, u bolalar uchun asosiy ijtimoiy va huquqiy mezonlar, tartib va qoidalar qat iy belgilangan majmuaga aylandi. ʼ 2. Ta'lim va tarbiya huquq Ta’lim va tarbiya inson hayotining eng muhim jihatlaridan biri bo‘lib, u har bir shaxsning intellektual va ma’naviy rivojlanishini ta’minlaydi. Xususan, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ta’lim va tarbiya ularning kelajakdagi shaxsiyati va qobiliyatlarini shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Shu sababli, bolalarning ta’lim va tarbiya olish huquqi xalqaro va milliy qonunchilikda alohida e’tirof etilgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi va O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni bolalarning bilim olish, tarbiyalanish va shaxs sifatida rivojlanish huquqini kafolatlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar tabiatan o‘rganishga va atrof-muhitni anglashga intiluvchan bo‘ladilar. Shu sababli, ularning ta’lim va tarbiya jarayoni ularning yoshiga mos, qiziqarli va rivojlantiruvchi bo‘lishi kerak. Ta’lim va tarbiya bolaning nafaqat aqliy, balki jismoniy, ma’naviy va axloqiy jihatdan ham o‘sishini ta’minlaydi. Ta’lim bolaning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, unga dunyoqarashini shakllantirish va atrofdagi hayotga moslashish imkonini beradi. Tarbiya esa bolaning xulq-atvori, axloqiy qadriyatlari va jamiyatdagi munosabatlari shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Har bir bola ta’lim olish huquqiga ega bo‘lib, bu huquq davlat tomonidan kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida har kimga ta’lim olish huquqi berilishi va bepul umumiy ta’lim kafolatlanishi 14 belgilangan. Bu huquq maktabgacha ta’lim muassasalarida ham ta’minlanishi kerak. Hozirgi kunda maktabgacha ta’lim tizimi davlat bog‘chalari, nodavlat ta’lim muassasalari va oilaviy bolalar bog‘chalari orqali amalga oshirilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi qonunida bolalarga sifatli ta’lim va tarbiya berish bo‘yicha majburiyatlar belgilab qo‘yilgan. Maktabgacha ta’lim bolalarning kelajakdagi bilim olish jarayoniga tayyorlanishiga yordam beradi. Bu bosqichda bolalarga o‘qish, yozish va hisoblash asoslari o‘rgatiladi, shu bilan birga, ularning ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlari ham rivojlantiriladi. Ilmiy tadqiqotlarga ko‘ra, erta yoshda olingan ta’lim bolaning kelajakdagi muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ta’lim jarayonida bolaning individual qobiliyatlari va ehtiyojlarini inobatga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir bola turlicha rivojlanadi, shu sababli ta’lim dasturlari ularning imkoniyatlariga moslashtirilishi lozim. O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘qitishning zamonaviy uslublari joriy etilmoqda. Bu uslublar orasida interaktiv ta’lim, o‘yin orqali o‘rgatish, STEAM (fan, texnologiya, muhandislik, san’at va matematika) metodikasi kabi innovatsion yondashuvlar mavjud. Ushbu usullar bolalarning qiziqishini oshiradi va ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bolaning tarbiyasi ham ta’lim jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Tarbiya bolaga axloqiy qadriyatlarni singdirish, jamiyatda to‘g‘ri munosabatlarni o‘rnatish va xulq-atvor me’yorlarini o‘rgatish bilan bog‘liq. Oilada beriladigan tarbiya bolaning shaxsiyati shakllanishida katta rol o‘ynaydi. Ota-onalar bolalariga mehribonlik, hurmat, mehnatsevarlik, rostgo‘ylik kabi fazilatlarni singdirishlari 15 lozim. Shu bilan birga, ta’lim muassasalari ham bolalarga tarbiya berishda katta mas’uliyatga ega. Bog‘chalarda bolalar bir-birlari bilan muloqot qilishni o‘rganadilar, do‘stlik va jamoaviy hamkorlik tushunchalarini shakllantiradilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ta’lim va tarbiya olish imkoniyatlari teng bo‘lishi kerak. Har bir bola qayerda yashashidan, oilaviy sharoitidan qat’i nazar, sifatli ta’lim va tarbiya olish huquqiga ega. Shu sababli davlat tomonidan kam ta’minlangan oilalar farzandlari uchun bepul yoki arzon ta’lim dasturlari tashkil etilishi muhimdir. Shuningdek, nogironligi bo‘lgan bolalar uchun ham inklyuziv ta’lim tizimini yo‘lga qo‘yish lozim. Inklyuziv ta’lim nogiron bolalarga boshqalar bilan teng huquqli ravishda ta’lim olish imkoniyatini beradi. Bolaning ta’lim va tarbiya huquqini amalga oshirishda jamiyatning barcha qatlamlari ishtirok etishi lozim. Ota-onalar, pedagoglar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar bolalarning rivojlanishiga hissa qo‘shishi kerak. Xususan, ota- onalar bolalarining ta’lim jarayonida faol ishtirok etishlari muhimdir. Uyda bolalar bilan muloqot qilish, ularga kitob o‘qib berish, savol-javoblar qilish va turli ta’limiy o‘yinlar o‘ynash bolalarning bilish qobiliyatlarini oshiradi. Maktabgacha ta’lim muassasalarining sifati ham bolalarning ta’lim va tarbiya huquqini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Ta’lim muassasalarida tajribali va malakali pedagoglarning bo‘lishi, zamonaviy o‘quv dasturlarining joriy etilishi, bolalar uchun xavfsiz va qulay muhit yaratilishi muhimdir. Shuningdek, bolalarning salomatligini saqlash va ularni zarur oziq-ovqat bilan ta’minlash masalalari ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Ta’lim va tarbiya jarayoni bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga ham xizmat qilishi lozim. San’at, sport, musiqa, hunarmandchilik kabi mashg‘ulotlar bolalarning iste’dodlarini yuzaga chiqarishga yordam beradi. Shu sababli bog‘chalarda turli ijodiy to‘garaklar tashkil etilishi tavsiya etiladi. 16 Xulosa qilib aytganda, ta’lim va tarbiya har bir bolaning rivojlanishi uchun muhim omildir. Har bir bola ta’lim olish, o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish va jamiyatga foydali shaxs bo‘lish huquqiga ega. Davlat va jamiyat ushbu huquqlarni himoya qilish, bolalar uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish yo‘lida doimiy harakat olib borishi lozim. Chunki bolalarning bugungi ta’limi – kelajak jamiyatning poydevoridir. 3. Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlari Har bir inson, ayniqsa bolalar, oilaviy va ijtimoiy himoya huquqiga ega. Bu huquqlar har qanday shaxsning farovon hayot kechirishi, o‘zini xavfsiz his qilishi va jamiyatda munosib o‘rin egallashi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlari shaxsning tug‘ilgan paytidan boshlab ta’minlanishi kerak bo‘lib, ular davlat va jamiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi lozim. Xalqaro huquq me’yorlari, jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi va Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ushbu huquqlarni mustahkamlagan. O‘zbekiston Respublikasi ham ushbu xalqaro hujjatlarga qo‘shilgan holda, fuqarolarining oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlarini ta’minlash bo‘yicha qator qonunlar va dasturlarni amalga oshirmoqda. Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlari deganda, shaxsning o‘z oilasi doirasida tarbiya olish, ota-onasi yoki vasiylarining mehribonligidan bahramand bo‘lish, shuningdek, davlat tomonidan taqdim etiladigan ijtimoiy yordam, nafaqa va imtiyozlardan foydalanish huquqi tushuniladi. Oilaviy himoya har bir bolaning to‘laqonli o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur sharoit yaratishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda “Bola huquqlari 17 to‘g‘risida”gi qonun bolalarning oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlarini kafolatlaydi. Oilaviy himoya huquqlari Oilaviy himoya har bir bolaning tug‘ilgan paytidan boshlab uning ota-onasi tomonidan tarbiyalanishini, mehribonlik va g‘amxo‘rlik ko‘rishini anglatadi. Har bir bola o‘z ota-onasi bilan yashash huquqiga ega va ular tomonidan boqilishi kerak. Ota-onalar bolalarining jismoniy va aqliy rivojlanishi uchun mas’uldirlar va ularning manfaatlarini ko‘zlab harakat qilishlari shart. Shu bilan birga, davlat ham bolalarning oilaviy himoyasini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi 2 . Yetim qolgan yoki ota-onasi tomonidan qarovsiz qoldirilgan bolalar davlatning alohida himoyasiga olinadi. O‘zbekiston Respublikasida bunday bolalar uchun maxsus davlat muassasalari, bolalar uylari va homiylik dasturlari mavjud. Shuningdek, asrab olish jarayonlari qonuniy tartibda yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bolaning manfaatlari har doim birinchi o‘rinda turishi lozim. Asrab olish bolaning oilada tarbiyalanish huquqini ta’minlaydi va unga to‘laqonli oilaviy muhitda o‘sish imkonini beradi. Oilaviy himoya huquqlari nafaqat bolalarga, balki oilaning boshqa a’zolariga ham taalluqlidir. Har bir shaxs, ayniqsa nogironligi bo‘lgan insonlar, keksalar va ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi lozim. O‘zbekiston Respublikasida oilalarni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab- quvvatlash maqsadida bir qator dasturlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, kam ta’minlangan oilalar uchun ijtimoiy nafaqalar, subsidiyalar va yordam dasturlari mavjud. 2 X.A.Meliyev, Sh.A.Buranova. “Mahalla, oila va maktabgacha ta’lim tashkiloti hamkorlik tizimi ishlarini takomillashtirish”. Monografiya. Jizzax. 2020 yil. 105 bet. 18 Bolalar huquqlari yoki bolalar huquqlari inson huquqlarining bir qismi bo lib,ʻ voyaga etmaganlarga alohida himoya va g amxo rlik qilish huquqlariga alohida ʻ ʻ e tibor beradi. 1989 yildagi Bola huquqlari to g risidagi konventsiyada (ChRK) ʼ ʻ ʻ bola „o n sakkiz yoshga to lmagan har qanday inson, agar bolaga nisbatan ʻ ʻ qo llanadigan qonunchilikka ko ra, balog atga erta erishilmagan bo lsa“ deb ta rif ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ beradi. Bolalar huquqlari ularning ikkala ota-ona bilan birlashish huquqini, inson o ziga xosligini, shuningdek, jismoniy himoya, oziq-ovqat, umumiy davlat ʻ to lanadigan ta lim, sog liqni saqlash va bolaning yoshi va rivojlanishiga mos ʻ ʼ ʻ keladigan jinoiy qonunlarga bo lgan asosiy ehtiyojlarini, bolaning teng huquqli ʻ himoyasini o z ichiga oladi. bolaning fuqarolik huquqlari va bolaning irqi, jinsi, ʻ jinsiy orientatsiyasi, jinsi, milliy kelib chiqishi, dini, nogironligi, rangi, etnik kelib chiqishi yoki boshqa xususiyatlariga ko ra kamsitilmaslik . . ʻ Bolalar huquqlarining talqini bolalarga avtonom harakat qilish qobiliyatiga ruxsat berishdan tortib, bolalarning jismoniy, ruhiy va hissiy jihatdan zo ravonlikdan xoli bo lishiga qadar, garchi „suiiste mollik“ degani munozarali ʻ ʻ ʼ masaladir. Boshqa ta riflar g amxo rlik va tarbiyalash huquqlarini o z ichiga oladi. ʼ ʻ ʻ ʻ [2] Xalqaro huquqda " o smirlar ", „o smirlar“ yoki " yoshlar " kabi yoshlarni ʻ ʻ tavsiflash uchun qo llanadigan boshqa atamalarning ta riflari yo q [3], lekin ʻ ʼ ʻ bolalar huquqlari harakati yoshlar huquqlari harakatidan farq qiladi. Bolalar huquqlari sohasi huquq, siyosat, din va axloq sohalarini qamrab oladi. . Ijtimoiy himoya huquqlari Ijtimoiy himoya har bir fuqaroning, ayniqsa bolalar, ayollar, nogironlar va keksalarning insoniy sharoitlarda yashashi, salomatligini saqlashi va jamiyat hayotida faol ishtirok etishi uchun zarur bo‘lgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. 19 O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ijtimoiy himoya qilish davlatning asosiy vazifalaridan biri sifatida belgilangan. Ijtimoiy himoya tizimi quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: 1. Bolalarni ijtimoiy himoya qilish Bolalar ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlardan biri hisoblanadi. Ularning salomatligini saqlash, sifatli ta’lim olish imkoniyatlarini yaratish va xavfsiz muhitda tarbiyalanishini ta’minlash davlat va jamiyat oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Shu maqsadda bolalar uchun bepul tibbiy xizmatlar, bolalar bog‘chalari va maktablarda imtiyozli ta’lim dasturlari tashkil etilgan. 2. Nogironligi bo‘lgan shaxslarni himoya qilish Nogironligi bo‘lgan insonlar jamiyatning to‘laqonli a’zolari bo‘lishlari uchun ular maxsus ijtimoiy yordam dasturlariga muhtojdirlar. O‘zbekistonda bunday fuqarolar uchun nogironlik nafaqasi, bepul tibbiy yordam, maxsus ta’lim muassasalari va ish bilan ta’minlash dasturlari mavjud. Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlarining amalga oshirilishi Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlarini amalda ta’minlash uchun davlat va jamiyat birgalikda harakat qilishi lozim. Davlat ushbu huquqlarni himoya qilish uchun qonunlar qabul qiladi va ijtimoiy dasturlarni amalga oshiradi. Nodavlat tashkilotlar, xayriya jamg‘armalari va xalqaro institutlar ham oilaviy va ijtimoiy himoya tizimini qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi oilaviy va ijtimoiy himoya tizimini yanada takomillashtirish maqsadida yangi dasturlar va qonunlarni ishlab chiqmoqda. Xususan, “2022-2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish strategiyasi” doirasida aholining ijtimoiy himoyasini yanada kuchaytirish va zaif qatlamlarga ko‘maklashish maqsad qilingan. 20 Oilaviy va ijtimoiy himoya har bir insonning farovon hayot kechirishida muhim ahamiyatga ega. Har bir bola oilada tarbiyalanish, ota-onasining mehr- muhabbatini his qilish va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanish huquqiga ega. Ijtimoiy himoya esa jamiyatning barcha qatlamlari uchun muhim bo‘lib, nogironlar, keksalar, kam ta’minlangan oilalar va bolalar uchun hayotiy ahamiyat kasb etadi. Davlat va jamiyat ushbu huquqlarni ta’minlash uchun uzluksiz harakat qilishi lozim, chunki har bir insonning ijtimoiy farovonligi – jamiyatning barqaror rivojlanishi garovidir. 4. Huquqiy himoya va xalqaro me’yorlar Har bir inson, ayniqsa bolalar, ayollar, nogironlar va ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlar, davlat va jamiyat tomonidan ta’minlanadigan huquqiy himoyaga muhtoj. Huquqiy himoya insonning shaxsiy daxlsizligi, ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari, ta’lim olish, sog‘liqni saqlash va teng imkoniyatlarga ega bo‘lishini ta’minlaydi. Bu huquqlar milliy qonunchilik hamda xalqaro huquq me’yorlari orqali tartibga solinadi va kafolatlanadi. Shu sababli, huquqiy himoya tizimi samarali ishlashi uchun xalqaro standartlar va huquqiy tamoyillarni milliy qonunchilikka uyg‘unlashtirish muhimdir. Huquqiy himoya deganda insonlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish, ularning huquqlari buzilmasligini ta’minlash va adolatli jamiyat qurish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish tushuniladi. Bu jarayonda davlat organlari, sud tizimi, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar, nodavlat tashkilotlar va xalqaro institutlar ishtirok etadi. Har bir davlat o‘zining Konstitutsiyasi va qonunlari orqali fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi, lekin xalqaro huquqiy me’yorlar ham bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi. 21 Xalqaro huquqiy me’yorlar inson huquqlarini himoya qilishda asosiy tamoyillarni belgilab beradi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Yevropa Ittifoqi, Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi, Islom hamkorlik tashkiloti va boshqa xalqaro institutlar inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro normalarni ishlab chiqadi va davlatlardan ularga rioya qilishni talab qiladi. Shu bilan birga, BMT tomonidan qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”, “Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya” va boshqa xalqaro shartnomalar huquqiy himoyaning asosiy hujjatlaridan hisoblanadi. Huquqiy himoya fuqarolarning shaxsiy, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy huquqlarini kafolatlashga qaratilgan. Shaxsiy huquqlar insonning hayoti, erkinligi va daxlsizligini himoya qiladi. Har bir shaxs erkin yashash, o‘z fikrini bildirish, sud himoyasidan foydalanish, adolatli sud jarayonida qatnashish va qiynoqlarga duch kelmaslik huquqiga ega. Huquqiy himoya tizimi insonlarning huquqlari buzilgan taqdirda adolatli sud qarorlarini ta’minlashi lozim. Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar insonlarning ta’lim olish, sog‘liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish, uy-joy bilan ta’minlanish, mehnat qilish va munosib turmush darajasiga ega bo‘lish huquqlarini o‘z ichiga oladi. Har bir davlat aholining turmush darajasini yaxshilash, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarni qo‘llab-quvvatlash va bandlikni ta’minlash uchun zarur choralarni ko‘rishi lozim. Xalqaro me’yorlar bu borada davlatlarga aniq majburiyatlarni yuklaydi. Masalan, Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tomonidan ishlab chiqilgan standartlar ishchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Siyosiy huquqlar fuqarolarning davlat boshqaruvida ishtirok etish, saylash va saylanish, erkin fikr bildirish va yig‘ilish huquqlarini ta’minlaydi. Demokratik jamiyatlarda fuqarolarning o‘z fikrlarini erkin ifoda etishi va saylov jarayonlarida faol ishtirok etishi muhim hisoblanadi. Xalqaro huquq me’yorlari har bir insonning 22 o‘z fikrini erkin bildirish huquqini himoya qiladi. BMTning “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt”i bu borada asosiy huquqiy hujjatlardan biri hisoblanadi. Madaniy huquqlar esa insonlarning o‘z milliy va madaniy o‘ziga xosligini saqlab qolish, ona tilida so‘zlashish va milliy qadriyatlarni rivojlantirish huquqlarini o‘z ichiga oladi. Xalqaro huquq millatlarning o‘z madaniyatini saqlash huquqini himoya qiladi va davlatlardan bu borada tegishli choralar ko‘rishni talab qiladi. Huquqiy himoya tizimi samarali ishlashi uchun mustaqil sud tizimi va adolatli huquqni muhofaza qilish organlari mavjud bo‘lishi kerak. Sud tizimi insonlarning huquqlari buzilgan taqdirda ularga adolatli qaror chiqarib berishi lozim. Sudlarning mustaqilligi va shaffofligi inson huquqlarini himoya qilishda muhim omildir. Shu bilan birga, advokatlar va huquqiy yordam tashkilotlari ham insonlarga huquqiy maslahat va himoya xizmatlarini taqdim etishi kerak. Xalqaro me’yorlar davlatlardan inson huquqlariga rioya qilishni va ularni buzmaslikni talab qiladi. BMTning inson huquqlari bo‘yicha qo‘mitasi, Yevropa Inson huquqlari sudi va boshqa xalqaro tashkilotlar davlatlarning inson huquqlarini ta’minlash bo‘yicha majburiyatlarini kuzatib boradi. Agar biror davlat inson huquqlarini buzsa, xalqaro hamjamiyat unga nisbatan siyosiy va iqtisodiy sanktsiyalar qo‘llashi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlar inson huquqlari buzilishiga qarshi kurashish maqsadida monitoring va hisobot tizimlarini yo‘lga qo‘ygan. Masalan, Amnesty International, Human Rights Watch kabi nodavlat tashkilotlar dunyo bo‘ylab inson huquqlari buzilishiga oid hisobotlar tayyorlaydi va davlatlarni javobgarlikka tortish bo‘yicha ish olib boradi. 23 Huquqiy himoya tizimini takomillashtirish uchun davlatlar qonunchilik bazasini mustahkamlashi, inson huquqlari bo‘yicha ommaviy axborot vositalari orqali targ‘ibot ishlarini olib borishi va fuqarolarning huquqiy savodxonligini oshirishi kerak. Aholining huquqiy bilimi yuqori bo‘lsa, u o‘z huquqlarini yaxshi biladi va ularni himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Murg`ak go`dakni suyub-erkalab ko`kka otsangiz, u qo`rqmaydi, aksincha, shodon qiyqirib, sizni ham quvonchiga sherik qiladi. U biladi: ishonchli qo`llar uni yiqilishiga hech qachon yo`l qo`ymaydi. Bu- buyuk ishonch. Ana shu ishonchning hech qachon so`nmasligi siz-u bizga, butun dunyo hamjamiyatiga juda katta mas’uliyat yuklaydi. 1 Xalqaro huquqning jismoniy va aqliy jihatdan kamolotga yetmagan, shu jumladan, alohida e’tibor va g`amxo`rlikka muhtoj bolalarning huquq, imtiyoz va kafolatlarini qamrab oluvchi “bola huquqlari” degan sohaning mavjudligini ta’kidlash lozim. Inson huquqlarining ajralmas qismi sanaluvchi ushbu alohida soha o`ziga xos taraqqiyot yo`lini bosib o`tdi. Bola huquqlarini him о ya qilish va kafolatlashni nazarda tutuvchi xalqarohuquqiy hujjatlar r о 'yxatining b о shida, shubhasiz, 1948 yilgi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi turadi. Bin о barin, ushbu Deklaratsiya «Hamma odamlar o‘z qadr-qimmati hamda huquqlarida erkin va teng bo‘lib tug‘iladilar» degan ulug‘vor e'tir о f bilan b о shlanishi bejiz emas. O‘z navbatida, 1959 yilda «Bola huquqlari deklaratsiyasi»ni qabul qilish о rqali Birl а shgan Millatlar Tashkiloti butun insoniyatni, ota-onalar, davl а tlar hukumatlarini bolalarning huquq va erkinliklarini tan olishga, ularga rioya qilishg а chaqirdi. T а vsiya mazmunidagi ushbu Deklaratsiya bola huquqlari s о h а sida ulkan o‘zgarishlar d а vrini b о shlab berdi. Shu ma'noda, «B о la huquqlari» to‘g‘risidagi k о nvensiya bola huquqlariga doir birinchi v а asosiy xalqarohuquqiy hujjatdtir. Bu 24 Konvensiy а BMT t о monidan 1989 yil 20 noy а brida qabul qilingan. Duny о dagi 196 ta davlat, shu jumladan, BMT a'zosi bo‘lmagan V а tikan kabi davlatlar ham m а zkur Konvensiya ishtirokchilari his о blanadi. «B о la huquqlari» to‘g‘risidagi k о nventsiya bola huquqlariga d о ir milliy qonunchilikni riv о jlantirishning mukammal and о zasi sanaladi. Konvensiy а mamlakatimizd а b о lalar huquqlarig а о id milliy qonunchilikning must а hkam bazasini yaratishda muhim ah а miyat kasb etm о qda. Xususan, K о nventsiya q о ida va normalarini milliy q о nunchilikka implementatsiy а qilish, shu orqali uning talablarinini y а nada keng ro‘y о bga chiqarish maqsadida 2008 yili O‘zbekiston Respublikasining «Bol а huquqlari kafolatlari to‘g‘risida»gi Q о nuni qabul qilindi. Dunyoning turli hududl а rida siy о siy t а nglik, ijtim о iy-iqtisodiy beqarorlik uzoq vaqtlardan beri dav о m etay о tgan bir v а ziyatda u yerd а gi bolalarning taqdiri, kelajagi h а qida chuqurr о q о 'ylab, o‘zimizg а t а savvur qilib k о 'radigan bo‘lsak, jahonda b о la huquqlari himoyasi masalasi qanchalik dolzarb ekani yana bir bor ayon bo‘l а di. YUNICEF m а 'lumotiga k о 'ra, hozir ko‘plab bolalar jismoniy va ruhiy tazyiq odatga aylangan oilalarda istiqomat qilishadi. Bund а n tashqari, har o‘ninchi b о la kattalarning beshavqatligi qurb о niga а ylanmoqda. Od а tda himoyag а , yordamga yoki al о hida g‘amxo‘rlikka muht о j ana shu t а baqa v а killari hay о tini tashvishlardan holi etish, ular о smonini q о ra bulutlardan t о zalash h а r d о im ham muqaddas burch bo‘lib kelg а n. BMTning x а lqaro b о lalar j а mg‘armasi – YUNICEF va q а tor xalqaro hamda mint а qaviy t а shkilotlar navqiron avl о d turmush farov о nligini yuksaltirish, ul а rni turli о fatlardan а srash, huquqlarini him о ya qilishga q а ratilgan sa'y- harakatlarni а malga oshirishda b о sh-qosh bo‘lm о qd а . Jah о n hamjamiy а tining q а shshoqlik va о chlikni tug а tish, savodsizlikka b а rham berish, q о choqlar muamm о sini h а l etishga q а ratilgan chora-tadbirlari birinchi g а lda b о lalar to‘g‘risidagi g‘ а mxo‘rlik if о dasi, albatta. Zer о , yuqorida tilga olingan ill а tlar, 25 avv а lo, jah о n bolalarining hayotini izd а n chiqarm о qda. XX asr sahn а sida yuz bergan h а r ikki jah о n urushi, о na zaminimizd а b о 'lib o‘tgan v а hozir h а m d а vom etay о tgan ko‘p s о nli urushlar v а harbiy t о 'qnashuvlardan а vvalo, b о lalar j а br ko‘rm о qda. Oxirgi y а rim а sr m о baynida x а lqaro gumanitar huquq v а ins о n huquqlari soh а sida bir q а tor konvensiy а lar q а bul qilindi. Shung а qar а may, himoyasiz b о lalar va а yollarga nisb а tan shavq а tsiz muom а lada b о 'lish, ularni z о 'rlash, qiyn а sh va o‘ldirish, а ksariyat h о llarda y о sh bolalarni urushg а y о llashdek og‘ir ill а tlarga har q а damda duch kelinm о qda. Hozirgi kund а ham duny о ning q а tor hududl а rida sayy о ramiz hayotiga xavf s о layotgan mahalliy va etnik urushl а r, milliy niz о lar dav о m etay о tgani а fsuslanarlidir.2 Bola huquqlarini taminlashda muhim ahamamiyatga ega hujjatlardan bir bu “Bola huqulari to`g`risidagi konvensiya” hisoblanadi. B о la huquqlari t о g risida konvensiyʻ ʻ а — bolalar huquqi to g risid ʻ ʻ а gi x а lqaro huquq norm а lari kuchiga ega bo lgan h ʻ а mda kelaj а kka qaratilgan eng t о la va birinchi hujj ʻ а t. BMT B о sh Assambley а si tomonidan 1989 yil 20 n о yabrda bir о vozdan q а bul qilingan. K о nvensiya 1959 yilda q а bul qilingan B о la huquqlari dekl а ratsiyasi q о idalarini rivojlantir а di. Deklar а tsiya „Ins о niyat o zida mavjud ʻ b о lgan eng yaxshi narsalarning h ʻ а mmasini bolalarga berishga m а jbur“ deb e lon ʼ qilg а n edi. Konvensiya es а ushbu Deklar а tsiya va b о shqa xalq а ro hujjatlardagi b о lalar huquqlari to g risidagi qonunl ʻ ʻ а rni o zida mujassamlashtirg ʻ а n. B о la huquqlari to g risida konvensiy ʻ ʻ а duny о ning barcha mintaqalaridagi x а lqlar uchun teng ahamiy а tga ega, asosiy maqsadi b о lalar manfaatlarini mumkin q а dar himoya qilishdan ib о rat. U muq а ddima, 3 qism, 54 m о ddadan iborat. K о nvensiyaga asosan agar milliy qonunl а rda balog at y ʻ о shi birmuncha ert а belgilangan bo lm ʻ а sa, 18 y о shga t о lmagan har qanday shaxs b ʻ о la hisoblanadi. B о la huquqlari to g risida ʻ ʻ konvensiy а ins о nning fuqarolik, siy о siy, iqtisodiy, ijtim о iy v а madaniy huquqlari 26 yig indisidan ibʻ о rat. U b о lalar o zining axl ʻ о qiy, aqliy v а ruhiy qobiliyatlarini erkin rivojlantirishi uchun b о shqa n а rsalardan t а shqari s о g lig i va atrof muhitning ʻ ʻ x а vfsizligi, tibbiy y о rdamga eg а bo lish v ʻ а ovqatl а nish, kiyim-kechak, tur а rjoy xususidagi minimal n о rmalar bilan ta minlanishi z ʼ а rurligini t а lab etadi. Konvensiyaga k о `ra, b о la o zining kam ʻ о l topishida o zi faol ishtirok etish, o z ʻ ʻ fikrini bayon qilish huquqiga ega, bu es а uning hayotiga о id masalalarni hal etishd а hisobga olinishini t а minlaydi. K ʼ о nvensiya b о laning yash а sh va sog lom ʻ rivojlanish huquqig а , farzandlikga о lish bilan bog`liq huquqq а , n о raso b о lalar va qochoq b о lalar, shuningdek huquqbuz а rlik s о dir etgan b о lalarning huquql а riga oid qoidalarni о z ichiga ʻ о ladi, b о lalarga g amxo rlik qilish v ʻ ʻ а ularni himoya qilishda oil а v а ota-on а ning birinchi d а rajali r о li, bolalarga y о rdam ko rsatish b ʻ о rasidagi majburiyatini t а n oladi. Bol а larni k а msitmaslik — K о nvensiyaning muhim tam о yillaridan his о blanadi. B о lalar irqi, t а nasining r а ngi, jinsi, tili, dini, siy о siy yoki b о shqa e tiq ʼ о di, milli у , etnik y о ki ijtim о iy kelib chiqishi, mulkiy h о lati, sog lig ining ʻ ʻ ahv о li о ta-on а si yoki qonuniy vasiysi y о xud q а ndaydir boshqa h о latlardan qat’iy naz а r, bir о n bir kamsitishl а rsiz o z huquql ʻ а ridan f о ydalanishi kerak. “B о la huquqlari t о g risida” k ʻ ʻ о nvensiya 1990 yil 2 sent а brda kuchg а kirgan. Ung а O zbekist ʻ о n Respublik а si 1992 yil 9 dek а brda qo shilg ʻ а n. Konvensiy а ni ratifikatsiya qilg а n y о ki unga q о shilgan d ʻ а vlatlar uni bajarish yuz а sidan tadbirl а r bo yicha B ʻ о la huquqlari qo mitasiga munt ʻ а zam ravishda milliy ma ruz ʼ а lar yuborib tur а di. O zbekist ʻ о n Respublikasida ushbu Konvensiy а ni bajarish b о yicha birinchi ʻ milliy ma ruza 1997- yilda tayy ʼ о rl а ngan Bola huquqlarini himoya qilish va ta’minlashda muhim hisoblangan xalqaro tashkilotlardan bir bu “Xalqaro Bolalar Huquqlari Qo`mitasi” (CRC) hisoblanadi. B о la huquql а ri b о ‘yicha q о ‘mita 18 27 must а qil ekspertdan ibor а t organ bo‘lib, ishtir о kchi– davlatlar tom о nidan B о la huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaning bajarilishini n а zorat qiladi. Qo‘mit а , shuningdek, B о lalarni qur о lli mojarolarga jalb qilish va B о lalarni s о tish, bolalar fohish а ligi va bolalar p о rnografiyasi to‘g‘risidagi Konvensiyaning ucht а Fakultativ Protokollarining baj а rilishini nazorat qiladi. B а rcha ishtirokchi-davl а tlar k о nvensiya qoidalarini am а lga oshirilishi bo‘yicha Q о ‘mitaga muntazam ravishd а hisobot berib boradil а r. Ishtirokchi-davlatlar Konvensiy а ga qo‘shilganidan keyin ikki yil о ‘tgach, dastlabki hisob о tlarni, so‘ngra har besh yild а bir marta d а vriy hisobotlarni taqdim etishlari sh а rt. Qo‘mita taqdim etilg а n har bir his о botni o‘rganib chiqib, ishtirokchi-d а vlatga “yakuniy mul о hazalar” shaklida o‘z fikr v а tavsiyalarini beradi. Q о ‘mita, shuningdek, Konvensiy а ning birinchi ikkita F а kultativ Protokoliga qo‘shilgan d а vlatlar tomonidan taqdim etil а digan, bolalarni qurolli m о jarolarga jalb qilish va b о lalarni sotish, b о lalar fohishaligi va b о lalar pornografiy а siga oid dastlabki his о botlarni ko‘rib chiq а di. Bundan tashqari, Q о ‘mita ishtirokchi- davlatlar t о monidan Bola huquql а ri to‘g‘risidagi k о nvensiya va uning ikkit а F а kultativ Protokollari buzilg а nligi haqidagi sh а xsiy shikoy а tlarni hamda K о nvensiya v а uning uchta Fakultativ Pr о tokollarida mustahk а mlangan huquqlarning jiddiy v а muntazam r а vishda buzilishi h о latlari bo‘yicha tekshiruvl а r o‘tkazishi mumkin. Q о ‘mita Jenev а da yilig а uch marta m а jlis o‘tk а zadi, bu uch haft а lik y а lpi m а jlis va bir h а ftalik ishchi guruhning d а stlabki sessiyasini o‘z ichig а о l а di. 4 Bolalar huquqlarini ta'minlashda keng ko`lamli ishlarni olib borayotgan xalqaro tashkilotlardan biri bu “Xalqaro Bolalar huquqi Mahkamasi” (CBHM) hisoblanadi. CBHM bolalar huquqlariga oid davolarni yechishda ishtirok etadi. Ushbu mahkama, davlatlarning bolalar huquqlariga doir shikoyatlarni qabul qilish, tekshirish va hal qilishga doir masalalarni ko`rib chiqadi. Bundan tashqari 28 CBHM bolalar uchun ijobiy maktab muhiti va ijtimoiy va akademik muvafaqqiyatlarga erishishga yordam beradi. CBHM o‘quvchilar ehtiyojlariga ko‘ra maktabda bosqichma-bosqich yordam va xizmatlarni birlashtirgan keng qamrovli model bo‘lib, oila va jamiyat hamkorligini maktab muvaffaqiyatining ajralmas qismi sifatida tan oladi. CBHM o‘sib bormoqda. Har bir o‘quv yilida taxminan 10 ta BPS maktablarining yangi kogortasi tuman bo‘ylab CBHM qo‘llab- quvvatlashlarini kengaytirish uchun modelga qo‘shiladi. Bundan tashqari, biz ko‘p bosqichli qo‘llab-quvvatlash tizimlari, ijtimoiy hissiy ta'lim o‘quv dasturlarini qo‘llash va butun tuman bo‘ylab, shu jumladan hali modelga qo‘shilmagan maktablarda xulq-atvor salomatligini universal skriningni amalga oshirishning ko‘payishini ko‘rish mumkin bo`ladi. BMT va boshqa uning ichki tashkilotlari tomonidan bolalar huquqini ta’minlash borasida ko`plab ishlar olib borilgan, qonun hujjatlari imzolanilgan. Bulardan tashqari, butun dunyo bolalari uchun bir kunni bayram sanasiga aylantirishga doir hujjatlar ham imzolangan, ya’ni 1 iyun “Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni” bayrami etib belgilangan. Jah о nning aks а riyat m а mlakatlarida yozning ilk kuni b о lajonlar uchun k а tta bayram his о blanadi. Bu yil mazkur sana butun dunyod а 73 marta nishonl а nildi. Ma'lumki, 1949 yild а Parijda Xotin-qizlar xalqar о demokratik federatsiyasining kongressi b о 'lib o‘tgan. Ushbu kongressd а bolalarning b а rdamligi v а baxt-saodatining k а folati bo‘lgan mustahk а m tinchlikni ta'minlash uchun d о imiy kurash h а qidagi ch а qiriq y а ngragan. Chunki Ikkinchi j а hon urushid а n keyingi d а vrda sayy о ramizda y а shovchi b а rcha bol а larning sog‘ligi v а tinch-x о tirjam hay о tini saqlash d о lzarb muamm о ga aylanib q о lgan edi. Shu tariq а 1950 yildan e'tib о ran 1 iyun – Xalqar о b о lalarni himoya qilish kuni sif а tida nish о nlana b о shladi. Bund а n ko‘zl а ngan m а qsad b о lalarning huquqlari, erkinlikl а ri v а q о nuniy manf а atlarini h а r tomonl а ma ta'minl а shga e'tib о r 29 qaratishdir.6 Hozirgi kunda dunyoning ko pgina mamlakatlarida bolalar huquqlariʻ bo yicha ombudsmanlar y ʻ о ki bolalar mas а lalari bo yicha vakillar m ʻ а vjud bo lib, ʻ ularning rasmiy, d а vlat vazifasi bolal а r huquqlari bo yich ʻ а alohida fuqarolar tom о nidan bildirilgan shik о yatlarni tekshirish v а ko rib chiqish orq ʻ а li jamo а tchilik manfaatl а rini ifod а lashdan ib о rat. Bol а lar ombudsm а nl а ri, shuningdek, korp а ratsiya, g а zeta, NNT yoki h а tto keng jamoatchilik uchun h а m ishl а shi mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIV bobi “Oila, bolalar va yoshlar” deb nomlangan. Hususan, Konstitutsiyaning 78- moddasida quyidagicha norma o‘rin olgan: “Farzandlar ota-onasining nasl-nasabi va fuqarolik holatidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. Bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda himoya qilish, uning jismoniy, aqliy va madaniy jihatdan to‘laqonli rivojlanishi uchun eng yaxshi shart- sharoitlarni yaratish davlatning majburiyatidir. Onalik, otalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi”. So‘nggi yillarda O‘zbekiston bolalar manfaatlariga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirar ekan, “hech bir bola e’tibordan chetda qolmaydi” degan tamoyilga amal qilmoqda. Birl а shgan Millatlar T а shkilotining bol а lar uchun o quv q ʻ о llanmalari B ʻ о la huquqlari t о g risidagi k ʻ ʻ о nventsiyada k о rsatilgan huquql ʻ а rni „3 Ps“: t а minlash, him ʼ о ya qilish v а ishtirok etish deb t а sniflaydi. Ul а rni quyidagich а ishl а b chiqish mumkin: Ta minl ʼ а sh: B о lalar tegishli turmush dar а jasi, s о g liqni s ʻ а qlash, t а lim va xizmatl ʼ а r, o yin v ʻ а d а m olish huquqiga eg а . Bularg а muvozan а tli ovqatlanish, uxl а sh uchun issiq to sh ʻ а k v а maktabga kirish kir а di. Himoy а : Bol а lar zo r ʻ а vonlik, beparv о lik, eksplu а tatsiya v а kamsitishdan him о yalanish huquqig с eg а . Bu bol а lar o yn ʻ а sh uchun x а vfsiz j о ylar huquqini o z ichiga ʻ о ladi; b о lalarni t а rbiyalashda k о nstruktiv x а tti-har а katlar v а b о lalarning rivojlanay о tgan q о biliyatlarini t а n olish. Ishtir о k etish: B о lalar 30 hamj а miyatlarda q а tnashish v а o zlari uchun dasturlʻ а r va xizm а tlarga eg а bo lish ʻ huquqiga eg а . Bunga b о lalarni kutubx о nalar v а jamoat dasturl а riga j а lb qilish, y о shlar ov о zi f а oliyati va b о lalarni q а ror qabul qiluvchi sif а tida j а lb qilish kir а di. XULOSA Maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlari nafaqat ularning farovonligi va baxtli bolaligini ta’minlash, balki jamiyatning barqaror rivojlanishi uchun ham muhim ahamiyatga ega. Chunki bolalar – jamiyatning eng zaif va himoyaga muhtoj qatlamidir. Ularning huquqlarini kafolatlash va himoya qilish nafaqat davlat, balki butun jamiyatning burchidir. Shu sababli, bolalarning huquqlarini xalqaro va milliy me’yorlar asosida himoya qilish, ularga teng imkoniyatlar yaratish va sog‘lom muhitda tarbiyalanishini ta’minlash zamonaviy jamiyatning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lishi kerak. Bolalarning qonuniy huquqlari davlatning huquqiy tizimi, xalqaro shartnomalar, ijtimoiy dasturlar va ta’lim tizimi orqali himoya qilinadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi bolalarning asosiy huquqlarini belgilab bergan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi ham ushbu hujjatni ratifikatsiya qilgan. Bu esa davlat zimmasiga bolalarning huquqlarini to‘laqonli ta’minlash bo‘yicha majburiyatlar yuklaydi. 31 Maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqlari orasida eng asosiylari – yashash huquqi, tibbiy xizmatlardan foydalanish huquqi, oilaviy va ijtimoiy himoya huquqi, ta’lim va tarbiya huquqi, shaxsiy daxlsizlik va zo‘ravonlikdan himoyalanish huquqidir. Ushbu huquqlarni ta’minlash har qanday jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bol а lar xalq а r о inson huquql а ri qonuniga ko rʻ а ikki xil ins о n huquqlarig а eg а . Ular katt а lar bilan bir xil as о siy umumiy ins о n huquqlariga eg а , garchi b а zi ʼ inson huquql а ri, mas а lan, turmush qurish huquqi, ular y о shga etgung а qad а r harakatsiz b о lsa-da, Ikkinchidan, ular ʻ о zchilik d а vrida ularni him о ya qilish uchun zarur b о lgan maxsus ins ʻ о n huquqlariga eg а . Bol а lik davrid а а mal qiladigan umumiy huquqlarg а shaxsning x а vfsizligi, g ayriins ʻ о niy, shafq а tsiz yoki qadr- qimmatni k а msituvchi muomalad а n oz о d bo lish huquqi va b ʻ о lalik davridagi al о hida him о ya huquqi kiradi. Bol а larning alohida ins о n huquqlariga, jumladan, yash а sh huquqi, ismga b о lgan huquq, b ʻ о laga tegishli mas а lalarda о z fikrini bildirish huquqi, fikrlash, ʻ vijd о n va din erkinligi huquqi, sog liqni s ʻ а qlash huquqi kiradi., iqtis о diy v а jinsiy ekspluatatsiyadan him о yalanish huquqi va t а lim olish huquqi. B ʼ о lalar huquqlari turli y о llar bilan, juml ʻ а dan, fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy v а madaniy huquqlarning keng d о irasi bilan belgil а nadi. Huquqlar о datda ikkita umumiy turg а bo linadi: b ʻ о lalarni q о nun bo yicha avt ʻ о nom shaxslar sifatida himoy а qiladiganlar v а bolalarga qaramligi sab а bli ularg а yetkaziladigan zararl а rdan him о ya qilish uchun j а miyatga d а vo qo y ʼ ʻ а diganlar. Ular v а kolat berish huquqi v а him о yalanish huquqi sif а tida belgil а ng а n. Hozirgi kunda bolalar huquqlarini ta’minlash va ularni himoya qilish juda muhim hisoblanadi. Bular ayniqsa, ichki nizolar va boshqa urushlar tasiriga tushib qolgan davlatlarda juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga misol qilib Isroil va Falastin davlatlaridagi bolalarni misol qilib keltrishimiz 32 mumkin. Xusasan, Falastinda qanchadan qancha begunoh bolalar urush qurboni bo`lmoqdalar. Xalqaro tashkilotlar bunga jim qarab turmasligi kerak. Chunki bu holat bolalar ongini yomon shakillanishiga olib keladi va vaqt o`tib ular ulg`aygach o`sha davlatlarga nisbatan qasos, adovat bo`lishi ehtimoli va bunaqa urushlar ko`p bo`lishi mumkin. Balki hozirgi urushlarga ham mana shu narsalar tasir ko`rsatyotgan bo`lishi mumkin. Bunday holatlarning oldini olish uchun bolalarni bog`cha, maktab vaqtlaridan vatanga muhabbat, boshqa davlatlarga, xalqlarga hurmat ruhida tarbiyalash muhim hisoblanadi. Zero, birinchi prizedentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov ta’kidlaganidek “Kejak yoshlar qo`lida. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Meyoriy hujjatlar 1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi PQ-3305- son “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori. 33 2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707- son “2017-2021- yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. 3.O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga qo‘yiladigan “Davlat talablari”. 2018-yil 3-iyul, ro‘yxat raqami 3032. 4.“Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018-yil 7-iyuldagi 4-sonli hay’at yig‘ilishi qarori bilan tasdiqlangan va nashr etilgan dasturi. 5.O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat dasturi Konseppiyasi. Vazirlar Maxkamasining 1999-yil 27-maydagi qaroriga ilova. 2.Manba va adabiyotlar 1. X.A.Meliyev, M.X.Qilichova “Maktabgacha pedagogika” Darslik.2022 yil. 2. X.A Meliyev ,G Hamidova ,R Bo`ltakova “Tasviriy faoliyatga o`rgatish nazariyasi va texnologiyasi” o`quv qo`llanma.(Jizzax)2023 3. G.Hamidova ,D Toshtemirova “Tasviriy faoliyatga o`rgatish nazariyasi va texnologiyasi”(Jizzax) 2023 4. M.S Usmonova “Alisher Navoiy asarlaridagi fitonimlarning leksik, simantik va stilistik tadqiqi” Monografiya(Toshkent) 2023-yil. 5. M.S.Usmonova “Bolalar nutqini o`stirish nazariyasi va texnologiyasi”uslubiy qo`llanma.2023-yil 6. M.A.Norqo`ziyeva “Bo`lajak o`qituvchilarni pedagogik faoliyatda kasbiy barqarorligini taminlash”Monografiya (Toshkent)2023-yil 7. G.E.Kushakova “Pedagogik konfliktologiya” maruzalar to`plami. (Jizzax)2023 34 8. G.E.Kushakova “Talabalarda tolearantlik tafakkurini shakllantirish texnologiyasi”Monografiya (Jizzax)2021 9. G.E.Kushakova ,Raxmonqulova X.B,Mirzayeva K.I “Matematik tasavvurlarni shakllantirish naz ariyasi va texnologiyalari” (Jizzax) o`quv qo`llanma. 10. G.E.Kushakova , N Saydullayeva “Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va texnologiyasi” uslubiy qo`llanma (Jizzax) 2023-yil. 11. SH A . Buranova “ Учебно –методическое пособие по предмету СТЕАМ технологии в дошколъном образовании” o ` quv uslubiy qo ` llanma . (Jizzax) 2 023-yil. 12. Xoliqov F . K , Ochilov N . O ` “ Biomexanika ” o ` quv qo ` llanma ( Jizzax )2023- yil . 13. Shomurzayeva N . X . “ Turizm va uni o ` qitish metodikasi ” uslubiy qo ` llanma ( Jizzax ).2023. 14. Xolova SH . M “ Maktabgacha va boshlang ` ich talimda jismoniy tarbiya va sport yo ` nalishi talabalari uchun mutaxassislik fanlaridan kurs ishlarini bajarish bo ` yicha uslubiy ko ` rsatma ”( Jizzax )2023- yil . 15. X.A.Meliyev, Sh.A.Buranova. “Mahalla, oila va maktabgacha ta’lim tashkiloti hamkorlik tizimi ishlarini takomillashtirish”. Monografiya. Jizzax. 2020 yil. 105 bet. 3.Internet saytlari 1. www.pedagog.uz 2. www.ziyonet 3. www.arxiv.uz 4. www.lex.uz 35 36

Maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlari



MUNDARIJA

I. Kirish………………………………………………………………...3

II. Asosiy qism

  1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy huquqlari…………….…5
  2. Ta'lim va tarbiya huquqi………………………………………...….13
  3. Oilaviy va ijtimoiy himoya huquqlari…………………………...…15
  4. Huquqiy himoya va xalqaro me’yorlar………………………….....19

III. Xulosa…………………………………………………………….28

IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………30

 

 

KIRISH

Bugungi kunda yurtimizda bolalarni ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, maʼnaviy jihatdan himoya qilish boʼyicha juda koʼplab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada tegishli huquqiy baza shakllangan. Jumladan, Oʼzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi, Jinoyat kodeksi va boshqa bir qator qonun hujjatlarida bolalar huquqlarini himoya qilishga oid normalarda oʼz ifodasini topgan. Bola huquqlari toʼgʼrisidagi Konvensiya inson huquqlari sohasidagi eng muhim hujjatlardan biridir. Hozirgi kunda bolalarni himoya qilish va ularning huquqlari toʼliq amalga oshirilishini taʼminlash butun dunyoda davlatlarning majburiyatlariga aylandi. Bola huquqlari toʼgʼrisidagi Konvensiya esa bunga toʼliq asos boʼla oladi. Maʼlumki,

Mavzuning dolzarbligi: BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi (1989) bolalar huquqlarini himoya qilish sohasida muhim rivojlanishga aylandi. Bu 54 moddadan iborat huquqiy hujjat. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi nafaqat yuqori darajadagi xalqaro huquqiy hujjat, balki katta psixologik va pedagogik ahamiyatga ega hujjatdir. Konvensiya har bir bola uchun irqidan, rangidan, jinsidan, tilidan, dinidan, siyosiy yoki boshqa qarashlaridan, milliy, etnik va ijtimoiy kelib chikishidan qat’i nazar, quyidagilarga qonuniy huquqni tan oladi: tarbiyalash; rivojlanish; himoya qilish; jamiyat hayotida faol ishtirok etish. Konvensiya bolaning huquqlarini ota-onalarning va bolalar hayoti, ularning rivojlanishi va himoyasi uchun mas’ul bo‘lgan boshqa shaxslarning huquqlari va majburiyatlari bilan bog‘laydi va ularning hozirgi va kelajagiga ta’sir qiladigan qarorlarda ishtirok etish huquqini beradi. Alohida qayd etish kerakki, aholida bola huquqlariga oid huquqiy madaniyatini shakllantirishda hukumat tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy hujjatlar ham muhim ahamiyatga ega. Har-yili qabul qilinadigan davlat dasturlarida yoshlar muammosi doimo diqqat marqazida bo‘lmoqda. Ayniqsa,, 2008-yilni “Yoshlar-yili”, 2010-yilni “Barkamol avlodyili”, 2014-yilni “Sog‘lom bola-yili” deb e’lon qilinishi bolalar, yoshlar va ularning tarbiyasi davlat siyosatining bosh masalasi ekanligini ko‘rsatib berdi. Ayniqsa,, bu borada mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan turli tadbirlar yoshlarning huquqiy madaniyatini, ularning huquq va erkinliklarini samarali amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. 

Maktabgacha yoshdagi bolalar jamiyatning eng himoyaga muhtoj qatlamlaridan biri hisoblanadi. Ularning huquqlarini himoya qilish, jismoniy va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish davlat va jamiyatning ustuvor vazifalaridan biridir. Bolalarning to‘laqonli hayot kechirishi, ta’lim olishi, sog‘lom o‘sishi hamda zo‘ravonlik va ekspluatatsiyadan himoyalanishi xalqaro va milliy qonunchilik asosida kafolatlanadi. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasining tegishli qonun hujjatlari maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan.

Kurs ishining predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlari, ularning xalqaro va milliy qonunchilik doirasida kafolatlanishi, huquqiy-me’yoriy bazalar va ularni ta’minlash mexanizmlari.

Kurs ishining obyekti: Maktabgacha yoshdagi bolalar (0-7 yosh), ularning huquqlari, davlat va jamiyat tomonidan himoyalanish darajasi, ta’lim va ijtimoiy muassasalarda amalga oshirilayotgan huquqiy himoya choralari.

Kurs ishining maqsadi – maktabgacha yoshdagi bolalarning qonun bilan himoyalangan huquqlarini o‘rganish, ularni ta’minlash va mustahkamlash yo‘llarini aniqlashdan iborat.

 Kurs ishining vazifalari:

  • Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy huquqlarini aniqlash;
  • Milliy va xalqaro qonunchilikda bolalar huquqlarining aks etishini tahlil qilish;
  • Bolalarning ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy himoya sohasidagi huquqlarini ko‘rib chiqish;
  • Bolalarga nisbatan zo‘ravonlik va ekspluatatsiyaga qarshi huquqiy himoya mexanizmlarini o‘rganish;
  • Mavjud muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Купить