Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 77.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Август 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет География

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

0 Продаж

Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari

Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari Mundarija: Kirish…………………………………………………………………………….2-3 I BOB. Mamlakatimizda madaniyat va istirohat bog’lari bo’yicha olib borilayotgan islohotlar va aholining mazmunli dam olishlarini to’g’ri tashkil etish masalalari 1.1. Mustaqillik yillarida yurtimizda madaniyat va istirohat bog’lariga qaratilgan e’tibor va tub islohatlar……………………………………………………….4-10 1.2. Madaniyat va istirohat bog‘larida ommaviy-madaniy tadbirlarni tashkil etish uslublari………………………………………………………………………11-14 II BOB. O’rta osiyo hamda Yevropa bog’-parklarining shakillanishi, uyg’unlashuvi va infra tuzilmasi 2.1. Markaziy osiyoda bog’lar barpo etilishi tarixi Temuriylar asos solgan bog’lar………………………………………………………………………...15-20 2.2. O’zbekiston va Yevropa bog’-parklari uyg’unlashuv jarayonlari………...21-34 Xulosa……………………………………………………………………..35-36 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….37 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida ma’naviy islohotlar zamirida madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati tubdan о ‘zgardi, yangi mazmun kashf etdi, shaklan kamol topdi. Mustaqillik sharoitida esa madaniy-ma’rifiy muassasalar xalqning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, milliy an’analarini tiklash, xalq ijodini ravnaq toptirish, yangi milliy mafkurani targ‘ib etish maskaniga aylandi. Mustaqillik tufayli respublikamizda milliy-ma’naviy tiklanish davlat siyosat darajasiga k о ‘tarilgandan s о ‘ng, madaniy-ma’rifiy muassasalar xalq ma’naviyati kamoloti y о ‘lida xizmat qilish imkoniyatlariga ega b о ‘ldi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda ma’lumki, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatida milliy ma’naviyat masalalari bilan shug‘ullanish asosiy soha b о ‘lgani sababli, madaniyat muassasalari komil insonni tarbiyalash jarayoniga о ‘zining munosib hissasini q о ‘shishga mas’ul hisoblanadi, chunki kelajakda buyuk davlat egasi b о ‘ladigan komil insonni tarbiyalamasdan, uni axloqiy jihatdan barkamol qilmasdan turib rivojlanish muammolarini hal etish mumkin emas. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga о ‘tish borasidagi murakkab vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish fuqarolarning ma’naviy-axloqiy kamolotiga, imon-e’tiqodiga, g‘oyaviy-siyosiy yetuklik darajasiga k о ‘p jihatdan bog‘liqdir. Inson kamoloti millat va mamlakat rivojiga asos b о ‘ladi. Yurtimizda madaniyat va istirohat bog’larini rekonstrukisya qilish va yangidan ko’ngil ochar bog’lar qurish haqida bir qancha qarorlar tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2010-yil 27-yanvardagi PQ-1271son qarori bilan tasdiqlangan “Barkamol avlod yili” Davlat dasturi ijrosini ta’minlash, 2011 — 2015-yillarda madaniyat va istirohat bog‘larini bosqichmabosqich rekonstruksiya qilish va zamonaviy attraksionlar bilan jihozlash, ularning faoliyatini yanada takomillashtirish asosida aholi, ayniqsa bolalar va o‘smirlar, barcha yoshlarning madaniy dam olishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qabul qilgan 1 . Shu narsani e’tiborda tutish 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 27-yanvardagi PQ-1271-son qarori bilan tasdiqlangan 2 kerakki, madaniy-ma’rifiy muassasalar asosan joylarda va muayyan aholi qatlamlariga xizmat k о ‘rsatadi. Shu boisdan ham madaniyat muassasalari muayyan regionning asosiy madaniyat markazi, ma’rifat va mazmunli dam olish maskani sifatida xalq ijodini kamol toptirishda, bayram va mazmunli tashkil qilish, shaxs ma’naviyatini har tomonlama rivojlantirish va ularning ijtimoiymadaniy faolligini oshirish jarayonlarini uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi shaklida amalga oshiradi. Shuningdek, ular joylarda mafkuraviy targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borishda ham davlat, partiyalar, yoshlar uyushmalari, kasaba tashkilotlari va k о ‘ngilli jamiyatlarning tayanch-tarbiyaviy markazi sifatida ham faoliyat olib boradilar. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda madaniy-ma’rifiy muassasalarning biri hisoblangan madaniyat va istirohat bog‘lari faoliyatini о‘rganish va tahlil qilish muxim va dolzarb masalalardan xisoblanadi. Mavzuning obekti va predmeti . Kurs ishning asosiy obekti madaniyat va istirohat bog‘lari faoliyati bo‘lib, uning asosiy predmeti esa madaniyat va istirohat bog‘larida aholining mazmunli dam olishlarini tashkil etish masalasi. Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kurs ishning maqsadi madaniyat va istirohat bog‘larining faoliyatini tahlil qilish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: ➢ madaniyat va istirohat bog‘ining faoliyatini о ‘rganish va uni yoritish; ➢ Xalqimizning ijtimoiy-madaniy tarixi davomida va umum jahon bog‘ barpo etish tajribasini о ‘rganish; ➢ madaniyat va istirohat bog‘larida aholining mazmunli dam olishlarini tashkil etish masalalari haqida; Kurs ishining tuzilishi : Kirish, Ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotdan iborat. 3 I – BOB. Mamlakatimizda madaniyat va istirohat bog’lari bo’yicha olib borilayotgan islohotlar va aholining mazmunli dam olishlarini to’g’ri tashkil etish masalalari 1.1 Mustaqillik yillarida yurtimizda madaniyat va istirohat bog’lariga qaratilgan e’tibor va tub islohatlar О ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 dekabrdagi 322- sonli “2011-2015 yillarda madaniyat va istirohat bog‘larining moddiytexnika bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari dasturini tasdiqlash t о ‘g‘risida”gi qarorning mazmun mohiyati. О ‘zbekiston hududi qulay tabiiy sharoiti, g о ‘zal manzarali joylari, mevali va manzarali bog‘-rog‘lari bilan dunyoga mashhur. Juda qadimdan bu о ‘lkada bog‘ barpo etish odat tusiga aylangan. Xalqimizning «Yaxshidan bog‘ qolar» degan hikmatli s о ‘zi bor. Buning ma’nosi juda chuqur. Birni kessang, о ‘nni ek degan naql ham aynan daraxt bilan bog‘liq. Shundan kelib chiqib xalqimizni bog‘lar bunyodkori, bog‘boni desak b о ‘ladi 1 . Dam olib hordiq chiqarishning eng samarali y о ‘li ham bog‘lar, parklar bilan chambarchas bog‘liq. Madaniy-ma’rifiy maskan sifatida madaniyat va istirohat bog‘larining faoliyati aholining dam olib hordiq chiqarishlari uchun eng qulaydir. Chunki bevosita tabiat qо‘ynida tashkil etilgan bunday bog‘lar juda kо‘p vazifalarni о‘z zimmasiga oladi. Madaniy-ma’rifiy tadbirlar, ijodkorlik, amaliy san’at bilan bog‘liq, sport bilan bog‘liq tadbirlarni hordiq soatlarida tashkil etish uning keng imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Bundan tashqari ommaviy bayram tadbirlari, sayillar, festivallar, d о ‘stlik kechalarining parklarda tashkil etilishi juda katta samara beradi 2 . Qadimda bog‘lar odamlar yashab turgan joylardan chetroqda, katta sayhonlik, qiradirlarda maxsus tashkil etilgan b о ‘lsa, hozirda katta shaharlar ichida madaniyat va istirohat bog‘larining faoliyat yurgizayotganini k о ‘ramiz. Bu 1 1 Алимова Ш.Х. “Маданий-маърифий фаолият асослари”. – Тошкент., 2007; – Б.45 2 Ustanova. U, - Mustaqil O’zbekistonda xalq madaniyatining ravnaqi., Fals., fan., nom., diss., T:, UzMU.,2008.- B.24 4 bog‘larning aynan aholi turar joylariga yaqin b о ‘lishi ularning dam olishlari uchun imkoniyatdir. Ushbu qaror madaniyat va istirohat bog‘larining moddiy texnik bazanisi mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish masalalarini samarali xal etish muxim xuquqiy xujjat sanaladi. Qaror mazmun-moxiyatiga e’tibor bersak quyidagilar asosiy vazifa etib belgilandi. Jumladan; k о ‘rkam joylarda joylashtirish, manzarali daraxtlar va har xil gullar ekish orqali bog‘ning kamida 50 foiz umumiy maydoni sathida k о ‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish; attraksionlar va k о ‘ngilochar о ‘yinlar qurilmalarining ixcham, qulay va zamonaviy turlarini sanitariya va yong‘in xavfsizligi qoidalariga hamda jamoat tartibi talablariga rioya qilgan holda о ‘rnatish; aholi, ayniqsa bolalar hamda о ‘smir yoshlarning madaniy dam olishi uchun qulay shart-sharoit yaratish maqsadida bolalarning m о ‘jaz sport maydonchalari, attraksionlar, suv havzalari, shuningdek raqs va k о ‘chma sirk uchun m о ‘ljallangan maydonchalar, amfiteatr, shinam о ‘rindiqlar hamda savdo va umumiy ovqatlanish shoxobchalari barpo etish. Madaniyat va istirohat bog‘lari hududida namunaviy loyihalar talablariga rioya etilgan holda, madaniy va hordiq chiqarish obyektlarini joylashtirish yuzasidan tuman (shahar) hokimlarining shaxsan javobgarligi belgilab q о ‘yilsin. Dasturni amalga oshirish b о ‘yicha asosiy ijrochilar etib Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari belgilansin hamda ularning zimmasiga quyidagi vazifalar yuklansin: madaniyat va istirohat bog‘lari mol-mulkini t о ‘liq xatlovdan о ‘tkazish, mavjud bino va inshootlar, attraksionlar va boshqa turdagi vositalardan samarali va maqsadli foydalanish b о ‘yicha zarur choralar k о ‘rish hamda ularning asossiz hisobdan chiqarilishiga y о ‘l q о ‘ymaslik; yangi madaniyat va istirohat bog‘larini tashkil etish, mavjudlarini kapital rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta’mirlash hamda zamonaviy attraksionlar bilan jihozlash b о ‘yicha manzilli hududiy dasturlarni uch 5 oy muddatda ishlab chiqish va tasdiqlash hamda har bir madaniyat va istirohat bog‘i b о ‘yicha texnik-iqtisodiy asosnomani tayyorlash 1 . Madaniyat va istirohat bog‘larining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash bilan bog‘liq amaliy ishlarni moliyaviy ta’minlashda tadbirkorlik imkoniyatlaridan keng foydalanish, bunda bog‘ hududidagi yerlarni (namunaviy loyihada k о ‘zda tutilgan taqsimotga rioya etgan holda) attraksionlar, savdo va umumiy ovqatlanish shoxobchalari qurish uchun tanlov savdosi asosida tadbirkorlarga ijaraga berish; Dasturni amalga oshirish uchun mahalliy byudjet daromadlarining oshirib bajarilgan qismini hamda hokimliklarning byudjetdan tashqari va homiylar, investorlar mablag‘larini jalb qilish va maqsadli y о ‘naltirish. madaniyat va istirohat bog‘lari tuman (shahar) hokimliklari muassisligida davlat korxonasi shaklida tashkil etiladi va faoliyat k о ‘rsatadi; madaniyat va istirohat bog‘larining faoliyatini ta’minlash b о ‘yicha xarajatlar ularning о ‘z daromadlari, korxona va tashkilotlar hamda jismoniy shaxslarning homiylik mablag‘lari hamda qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa manbalardan tushgan daromadlar hisobidan amalga oshiriladi. Zarur hollarda, madaniyat va istirohat bog‘larining k о ‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish hamda bog‘bonlarga ish haqi t о ‘lash bilan bog‘liq xarajatlari mahalliy byudjetlar parametrlarida obodonlashtirish xarajatlari uchun nazarda tutiladigan mablag‘lar doirasida moliyalashtirilishi mumkin. 2011-2015 yillarda madaniyat va istirohat bog‘larining moddiytexnika bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari dasturining amalga oshirish mexnizimi. Madaniyat va istirohat bog‘lari Vatanimizda an’anaviy tabiiy- madaniy maskan sifatida azaldan mashhur bо‘lib kelgan. Hozir ham bu g о ‘zal maskanlar k о ‘pchilikning sevimli madaniy dam oladigan joylari hisoblanadi. Endilikda xalqimizning madaniy bog‘dorchilik an’analari qayta tiklanmoqda. Madaniyat va istiroxat bog‘larida ajdodlarimiz tajribalari asosida gulzor, xiyobon, 1 Dushamov J. Ommaviy tadbirlar rejissurasi. –T.: G‘.G‘ulom, 2002., -B.78 6 chorbog‘ yaratish an’analaridan foydalanilmoqda. Respublikamizda nafaqat tarixda mashhur b о ‘lgan bog‘lar, masalan, Samarqanddagi Amir Temur bog‘lari tiklanmoqda, shuningdek, Toshkentdagi Alisher Navoiy nomidagi milliy bog‘ kabi mashhur yangi bog‘lar barpo etilmokda. An’anaviylik va zamonaviylikni uyg‘unlashtirgan yangi bog‘lar Namangan, Farg‘ona, Xorazm va boshqa viloyatlarda ham vujudga kelmoqda. Respublikamizdagi 120 dan ortiq bog‘larning 3/4 qismi, ya’ni 90 tasi Madaniyat vazirligi tizimida faoliyat k о ‘rsatmokda. Hurmatli birinchi Prizidentimiz I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida shunday ta’kidlangan: Biz odamlarning ma’naviy tarbiyasini о ‘ylab, tinchlik va xayrli ishlarni k о ‘zlab harakat qilayotgan har bir kishini q о ‘llab-quvvatlaymiz, ular bilan hamkorlik qilamiz. Masalaning boshqa tomoni - ma’rifat va madaniyatning moddiytexnik bazasini mustahkamlash. Insonning t о ‘laqonli hayoti uchun nihoyatda zarur b о ‘lgan maktablar, kutubxonalar, teatr va boshqa madaniyat о ‘choqlarini k о ‘paytirish, ularning sharoitini yaxshilash. Bog‘ – insonning tabiat bilan yaqin munosabatni о ‘rnatishi, tabiiy sharoitda madaniy dam olishi va ruhiy zavq olishi uchun xizmat qiladigan madaniyma’rifiy muassasa hisoblanadi. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda bog‘ barpo etish juda buyuk savob ishlardan biri b о ‘lib hisoblangan va qadimdan ajdodlarimiz tomonidan yurtimizning turli hududlarida bog‘lar yaratilgan. Buyuk bobomiz Amir Temur о ‘z tuzuklarida “Xon b о ‘lsang ham bog‘ yarat, gado b о ‘lsang ham bog‘ yarat”,- deb bejiz yozib qoldirmagan. U о ‘z s о ‘zlariga amal qilgan holda Samarqand shahri va uning atrofida 12 ta bog‘ning bunyod etilishiga boshchilik qilganligi t о ‘g‘risida tarixiy ma’lumotlar mavjud. Yurtimizning Samarqand, Buxoro, Xorazm, Andijon, Namangan, Farg‘ona va boshqa hududlari qadimdan о ‘zining ajoyib bog‘-rog‘lari va oromgohlari bilan mashhur b о ‘lgan. Bog‘larning barpo etilishida yurtimizdagi tabiiy sharoit ham muhim о ‘rin tutadi. Ya’ni, bahorning dastlabki kunlaridanoq ob-havoning isishi va to kech kuzgacha shunday 7 holatning saqlanib qolishi aholining va xorijiy mehmonlarning tabiat bag‘rida yayrab xordiq chiqarishi uchun sharoit yaratilishini talab etgan. Yurtimiz bog‘larida xalq sayillari, ommaviy tomoshalar uyushtirilib, bu tadbirlar nomoddiy madaniy merosimizning ajoyib namunalari b о ‘lgan dorbozlik, q о ‘g‘irchoqbozlik, xalq о ‘yinlari bilan boyitilgan, askiya kechalari, mushoiralar uyushtirilgan. Hozirda esa bog‘lar umumxalq bayramlarini nishonlash maskanlaridan hisoblanadi. “Barkamol avlod yili” munosabati bilan qabul qilingan Davlat dasturida yurtimizning har bir tuman va shaharida kamida bittadan zamonaviy madaniyat va istirohat bog‘ining faoliyat yuritishiga erishish, ularning barchasini zamonaviy attraksionlar va о ‘yin qurilmalari bilan jihozlash orqali aholi, ayniqsa, yoshlarning madaniy dam olishlari uchun sharoit yaratish, ularni milliy qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, bog‘larni zamonaviy talablarga javob beradigan, turli yosh va aholi guruhlarining dam olish maskaniga aylantirish asosiy maqsad etib belgilangan 1 . Ushbu maqsadlarga erishishda madaniyat va istirohat bog‘larini zamonaviy attraksion va о ‘yin qurilmalari bilan jihozlash, ularda zamonaviy k о ‘ngilochar obyektlarni barpo etish qatorida istirohat bog‘lari bilan bog‘liq azaliy an’analarimizni ham saqlab qolish va ulardan yoshlar tarbiyasida unumli foydalanishni tashkil etish ham zarur. Dasturdan k о ‘zlangan maqsadlarni amalga oshirish uchun: madaniyat va istirohat bog‘lari bilan bog‘liq huquqiy-normativ bazani takomillashtirish, bog‘lar faoliyatini muvofiqlashtirish tizimini yaratish; madaniyat va istirohat bog‘larida kadrlarga b о ‘lgan ehtiyojni hisobga olgan holda kadrlar tayyorlanishini maqsadli tashkil etish, u yerda ishlayotgan xodimlarning malakasini oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish; madaniyat va istirohat bog‘larida о ‘tkaziladigan madaniy tadbirlar k о ‘lamini oshirish, yangi shakl va uslubdagi madaniy va sport tadbirlarining о ‘tkazilishiga erishish; madaniyat va istirohat bog‘larida aholining barcha qatlamlari uchun, ayniqsa, oilaviy dam olishga xizmat qiladigan sharoit yaratish, xususan: sokin 1 Qoraboyev U.H. Badiiy-ommaviy tadbirlar. -T.: О ‘qituvchi, 1986. -B.23 8 hududda aholining tabiat q о ‘ynida xotirjam dam olishini tashkil etish, bolalarda tabiatni asrash tuyg‘usini shakllantirish; bolalar maydonchalarida kichik yoshdagi bolalarning zavqli о ‘yinlar bilan mashg‘ul b о ‘lishiga sharoit yaratish, k о ‘rgazma zallarida turli tasviriy san’at va hunarmandchilik mahsulotlarining k о ‘rgazmalarini о ‘tkazish orqali yoshlarda estetik didni tarbiyalash 1 . Estrada maydonlari va amfiteatrlarda mumtoz, estrada, folklor y о ‘nalishlaridagi konsert dasturlarining namoyishini tashkil etish, aholiga k о ‘rsatiladigan servis xizmatining turlarini k о ‘paytirish orqali yangi ish о ‘rinlarini yaratish. va hordiq chiqarishiga xizmat qiluvchi sokin hudud; aholining faol dam olishi uchun xizmat qiladigan gavjum hududga ajratilishi tamoyillariga amal qilish zarur. Shu bilan bir qatorda: sokin hudud egallagan maydonning eng kamida 65 foizi daraxtzor, harakatlanish y о ‘laklari, hordiq uchun о ‘rindiqlar, shuningdek obodonlashtirilgan yerlarga t о ‘g‘ri kelishi, qolgan 35 foiz maydonga boshqa obyektlarni joylashtirish maqsadga muvofiq. Madaniyat va istirohat bog‘lariga qо‘yilayotgan talablardan kelib chiqqan holda aholining mazmunli dam olishini tashkil etish uchun juda kam bog‘lardagina faoliyat kо‘rsatayotgan kо‘ngilochar maskanlarning yangi turlarini barpo etish vazifasini ham amalga oshirish zarur. Yozgi estrada maydonchalari, sun’iy suv havzalari, kо‘chma sirk tomoshalarini namoyish etish maydonchalari, bolalar shaharchalari, raqs maydonchalari, xalq amaliy san’ati namunalarinining namoyishi va savdosi uchun xizmat qiladigan obyektlar shular jumlasidandir. Yuqorida qayd etilgan vazifalarning amalga oshirilishi natijasida: Respublikadagi 148 ta madaniyat va istirohat bog‘larining sonini 77 taga kо‘paytirib, ularning soni 225 taga yetkazilishi ko’zda tutilgan bo’lib 2015 yilgacha muddatda barcha madaniyat va istirohat bog‘lari zamonaviy kо‘rinishga keltirilib, attraksionlar va kichik о‘yin qurilmalari bilan jihozlanishi ta’kidlangan. Madaniyat va istirohat bog‘larining hududiga va ularda bо‘lishi lozim bо‘lgan obyektlarning tarkibiga 1 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B. 36 9 qо‘yiladigan talablar asosida barcha bog‘lar tartibga keltirildi; madaniyat va istirohat bog‘larining yuridik maqomi, ularning mulkchilik shakli, boshqaruv va boshqa tashkiliy jihatlarini tartibga soluvchi meyoriy hujjatlar takomillashtirildi; madaniyat va istirohat bog‘lari malakali kadrlar bilan ta’minlanadi; bog‘larda tashkil etiladigan madaniy-ommaviy, sport tadbirlarining kо‘lami va sifat darajasi ortadi; bog‘larga tashrif buyuruvchilarning soni ortadi. Madaniyat va istirohat bog‘lari yagona andoza asosida pasportlashtiriladi, har bitta bog‘ning faoliyatini о‘rganish imkoniyatini yaratish uchun ularga guvohnomalar beriladi, buning natijasida barcha bog‘larning tayyorgarlik darajasi nazorat ostiga olinadi; servis xizmatining yangi turlari tashkil etildi; yangi ish о‘rinlari ochildi; voyaga yetmaganlarning bо‘sh vaqtlari mazmunli о‘tkazilishiga erishilmoqda. Madaniyat va istirohat bog‘larining tashkiliy-huquqiy shakli, qaysi tashkilot yoki muassasaga bо‘ysunishidan qat’iy nazar, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish, uslubiy va amaliy yordamni tashkil etish, mavjud meyoriy hujjatlarni takomillashtirib borish vazifasi О‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi zimmasiga yuklandi. Shuningdek, bog‘larda olib borilayotgan ma’naviyma’rifiy, madaniyommaviy tadbirlarning samaradorligi oshirish, bog‘larning ushbu yо‘nalishlardagi faoliyatini yо‘naltirish maqsadida Vazirlik qoshida Respublika madaniyat va istirohat bog‘lari direktorlarining jamoatchilik Kengashi faoliyatini yо‘lga qо‘yish, kelajakda ushbu Kengash faoliyatini yanada takomillashtirish orqali Madaniyat va istirohat bog‘lari uyushmasini tashkil etildi. Dasturni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining byudjetdan tashqari mablag‘lari, investorlar hamda homiylar mablag‘lari hisobiga amalga oshirilishi belgilangan. Shu maqsadda Dasturda belgilangan vazifalarni bajarish uchun zarur bо‘lgan moliyaviy manbalarni aniqlash va uzluksiz moliyalashtirishni tashkil etish ishlari mahalliy hokimliklar zimmasiga yuklatilgan. Madaniyat va istirohat bog‘larida barcha tegishli sharoitlar yaratilishi natijasida о‘zini о‘zi mablag‘ bilan ta’minlash imkoniyati yuzaga keladi va bu о‘z navbatida qо‘shimcha 10 mablag‘larsiz faoliyat kо‘rsatish, zarur hollarda esa о‘z faoliyatini kengaytirish imkoniyatini keltirib chiqaradi. Aholiga k о ‘rsatiladigan servis xizmati turlarini kengaytirish, ularning sifatini oshirish orqali bog‘larga keluvchilarning soni muntazam ortib borishiga erishildi. Prezidentimizning 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi farmonida Xususan, madaniyat va san’at sohasiga ham juda katta e’tibor qaratilayapti. Madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish uchun prezidentimiz 15 ga yaqin qaror va farmonlar qabul qildilar.Bu qarorlarda madaniyatva istirohat bog’lariga ham sezilarli darajada e’tibor qaratilgan bo’lib. Ushbu vazifalarning t о ‘liq amalga oshirilishi uchun madaniyat va istirohat bog‘lari hududi va ularda joylashtiriladigan obyektlarga q о ‘yiladigan talablarni ishlab chiqish va shu asosda uchta tipdagi madaniyat va istirohat bog‘larining namunaviy loyihasini ishlab chiqish, namunaviy loyihalarning joylardagi mavjud bog‘larni rekonstruksiya qilish loyihalariga moslashtirish lozim b о ‘ladi 1 . Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi markaziy madaniyat va istirohat bog‘lari - birinchi tipda, yirik (aholi soni va bog‘ maydoni e’tiborga olinadi) shahar va tumanlardagi madaniyat va istirohat bog‘lari – ikkinchi tipda, hududlardagi kichik hajmdagi bog‘lar uchinchi tipda b о ‘lishi hisobga olinib, uchta tipdagi madaniyat va istirohat bog‘larining namunaviy loyihasini ya’nada kengroq ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Har bitta madaniyat va istirohat bog‘ining maydoni ikki hudud: aholining tinch tabiat q о ‘ynida dam olishi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15fevraldagi 4956-sonli farmoni “Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida” 2 . Prezidentimizning bu farmoni asosida madaniyat va sport sohasidagi boshqaruv tizimini takomillashtirish, mazkur sohada O’zbekiston xalqining boy va o’ziga xos madaniyati, san’ati va ijodiyotini yanada rivojlantirishni ta’minlashga yo’naltirilgan davlat siyosatini amalga oshirish 1 Baxtiyor Boronov. Ijtimoiy – madaniy faoliyatning dolzarb muammolari. – Toshkent. 2011, -B.68 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-4956-sonli Qarori, 15 fevral 2017 11 samaradorligini tubdan yuksaltirish, aholi keng qatlamlari orasida ma’naviy axloqiy kamolot va sog’lom turmush tarziga intilishni kuchaytirish maqsadida: O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi tugatilib, uning o’rniga O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport davlat qo’mitasi tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi 2778-sonli qarori “O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi faoliyatini tashkil etish to’g’risida.” gi qarorga binoan Madaniyat va istirohat bog’lari. Madaniyat vazirligi biriktirildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15-martdagi 141-sonli qarori “O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi to’g’risidagi hamda O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi to’g’risidagi nizomlarni tasdiqlash haqida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 31-may 3022-sonli qarori “Madaniyat va san’at sohasini yanada rivojlantirish va takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida”. Qarorda 2017-2021-yillarda madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish strategiyasi ishlab chiqilgan. Madaniyat va san’at muassasalari faoliyatini tashkil etish va samaradorligini oshirishga katta e’tibor berilgan. Madaniyat va san’at muassasalari, teatrlar, muzeylar,badiiy jamoalar, madaniyat va aholi dam olish maskanlari, madaniyat va istirohat bog’lari moddiy texnik bazasini taminlash ishlab chiqilgan. Madaniyat va san’at sohasida ishlaydigan xodimlarni malakasini oshirishga ham e’tibor qaratilgan. Madaniyat va san’at sohasida o’qiydigan yoshlarga ham turli xil davlat grantlari ishlab chiqilgan. Bundan ko’zlangan maqsad yoshlarni bilimli va rivojlangan davlatlar yoshlari qatoriga qo’shish hamda ulardan qolishmaslik ko’zda tutilgan. Hattoki, qaror doirasida hududlarda madaniyat sohaida faoliyat yuritayotgan yuqori malakali 12 xodimlar, jumladan, iqtidorli yosh mutaxasislar uchun munosib turar joy sharoitlarini yaratish maqsadida hududlar markazlarida imtiyozli ipoteka kreditlari asosida ko’p qavatli xizmat uylarini qurish ko’zda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18- oktabrdagi 3337sonli qarori “O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash to’g’risida” Ushbu qaror O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, uning samarali faoliyat ko’rsatishni ta’minlash, madaniyat va san’at sohasi vakillari uchun har tomonlama qulay sharoit yaratish maqsadida qabul qilingan. Vazirlikning moddiy-texnik bazasi mustahkam bo’lsa, bajariladigan ishlar ham samarali bo’lishi takidlangan. 1.2 Madaniyat va istirohat bog‘larida ommaviy-madaniy tadbirlarni tashkil etish uslublari Istiqlol iqtisodiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy yuksalish y о ‘lida har tomonlama mukammal о ‘ylangan islohotlarni amalga oshirishda keng imkoniyatlar berdi. Bu islohotlar ichida inson kamoloti va uning ma’naviyma’rifiy tarbiyasi alohida о ‘rin tutadi. San’at insonlarni g о ‘zalikka chorlovchi, birlashtiruvchi vositadir. San’at shunday bir ijtimoiylikki har qanday davrda ham uning bosh maqsadi inson tarbiyasidir. “Bugun, Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga qadam q о ‘yib, о ‘zining buyuk kelajagi sari intilayotgan, bu yoldagi barcha harakatlarmiz iymon- ye’tiqod tuyg‘usi bilan yog‘rilib, kuchayib borayotgan bir paytda, о ‘z tarixiy ildizlarimizni, shu jumladan, san’atimiz, milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash, undan saboq olish haqida gapirishimiz har jihatdan о ‘rinli b о ‘ladi, deb о ‘ylayman”, deb ta’kidlagan birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov. hozirgi kunda san’at va madaniyatga katta e’tibor berilmoqda. Sahna shunday bir minbarki, undan turib 13 ichingdagi darding, quvonchu izhorlaring va boshqa his-tuyg‘ularingni bemalol aytishing mumkin. Teatr san’ati, musiqa, raqs va boshqa san’at turlari orqali ham insonlarni tarbiyalash, ularga estetik zavq bag‘ishlash, ezgulikka undash kabi maqsadlar q о ‘yilganki, uni amalga oshirish uchun esa badiiy jamoa rahbari turli ifodaviy va ta’sirchan vositalardan foydalanishiga t о ‘g‘ri keladi. Demak, ifodaviy va ta’sirchan vositalar sahna asarining yuzaga chiqishidagi barcha faoliyatlarda q о ‘llanishi va kuzatilishi mumkin. Ayniqsa, bu ifodani ommaviy bayram va tomoshalarda yaqqol k о ‘rish mumkin. Keyingi yillarda, aniqrog‘i, yurtimiz mustaqillikka erishgach, bayramlarni tashkil etishga b о ‘lgan e’tiborning kuchayganligini sezishimiz mumkin. “Ma’naviy - ma’rifiy tadbir” atamasi "ma’naviy - ma’rifiy tadbirlar", "madaniy tadbirlar", "badiiy - ommaviy tadbirlar", "ommaviy tadbirlar", "badiiy tadbirlar" s о ‘z birikmalarini ham о ‘z mazmunida ifoda etadi 1 . Professor U.H.Qoraboyev о ‘zining "Madaniy tadbirlar" nomli kitobida kuyidagicha fikr bildiradi: "Tadbirlarda keng qamrovli ishlar olib boriladi va ular kishilarning ishdan b о ‘sh vaqtida kerakli axborotlar berish, badiiy - estetik zavqlantirish, madaniy-ijodiy ishga jalb kilish hamda ularning mazmunli hordiq chiqarishlari uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham unga kengroq tushuncha va atama zarur b о ‘lmoqda. Ularni keng qamrovli "madaniy tadbirlar" deb atasa yaxshi b о ‘ladi. Kezi kelganda shuni aytish lozimki, "ommaviy tadbirlar", "badiiy tadbirlar" atamalariga ham murojaat kilish mumkin" 60 R.SH.Rustamovaning «Talaba- yoshlarni ma’naviy - axlokiy tarbiyalashda madaniy - ma’rifiy tadbirlar samaradorligini oshirish omillari» mavzusidagi dissertatsiyasida esa «madaniy - ma’rifiy tadbirlar» atamasi qо‘llanilib, «Madaniy - ma’rifiy tadbirlar deganda aholini ma’naviy -axlokiy jihatdan tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish, bilimini о‘stirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, bо‘sh vaqtini, dam olishini kо‘ngilli о‘tkazish, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy extiyojlarini 1 Бекмуродов М. Ташкилот маданияти ва раҳбар маънавияти. – Тошкент., 2001. – Б.41 14 qondirishga xizmat kiluvchi tadbirlar tushuniladi» deb ta’rif beriladi. Madaniyat va istirohat bog‘larida ushbu tadbirlar shunchaki bо‘sh vaqtni tashkil etish, mazmunli hordik chiqarish, kerakli axborot bilan ta’minlash bilangina cheklanib qolmasdan, о‘quvchi yoshlarni ma’naviy - axloqiy ruhda tarbiyalash, ular ongida milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, bilim berish orqali dunyoqarashni shakllantirishga qat’iy yо‘naltirilgandir. Ommaviy bayramlar madaniy tadbirlarning oliy k о ‘rinishi b о ‘lib, insoniyat tarixining rivojlanishi bilan takomillashib kelgan. Insoniyat yaralibdiki, uning turmush tarzida bayramlar alohida ahamiyatga ega b о ‘lib kelmoqda. Insoniyat hayotini bayramsiz, an’ana, marosim, urf-odatlarsiz tasavvur qilib b о ‘lmaydi. Bayramlar jamiyatning ma’naviy g о ‘zalligini, xalqning yashash tarzi, turmush sharoitini dunyoga k о ‘z-k о ‘z qiluvchi asosiy vositadir. Biror davlatda nishonlanayotgan milliy bayramlar yoki jahon miqyosidagi tadbirlarni kuzatar ekanmiz, о ‘sha davlatning milliyligi, о ‘ziga xos urf-odatlarini о ‘rganamiz. Demakki, bayram hayotning eng nafis va nafosatli xislatlarini namoyish etuvchi k о ‘zgudir. Bayram jamiyatning kechasi, buguni, ertani haqida dalolat beruvchi jonli manbadir. Sharqning buyuk olimi Mahmud Qoshg‘ariy “Bayramxalqning shodlik va xursandchilik kunidir”, degan edi. Biror-bir muhim ijtimoiy voqea, sanani k о ‘pchilik b о ‘lib, k о ‘tarinki ruhda, xursandchilik bilan nishonlash bayram deb tushiniladi. Bayramlar ham jamiyatdagi о ‘zgarishlarga qarab, ma’lum darajada о ‘zgarib boradi. Yangi bayramlar paydo b о ‘ladi. Lekin bu bilan bayram shodiyonasi, insonlar xursandchiligi о ‘zgarmaydi. Inson bayram kunlari о ‘z hayotidagi tashvishlarni unitib, yangi liboslar kiyishga, о ‘yin-kulgi bilan g‘uborini yozishga harakat qiladi. Shu soha olimlari XX asrdagi bayramlarga baho berar ekan, M.M.Baxtin konsepsiyasiga tayangan holda ish k о ‘radilar. “Bayram – bu ma’lum vaqtdagi ideal hayotdir” – deb ta’kidlaydi I.I.Mazayev. “Bayram – har bir fuqaro va butun jamiyat hayotini aks ettiruvchi о ‘ziga xos ijtimoiy hodisadir” – deb ta’rif bergan D.M.Genkin bu fikrlarini yanada oydinlashtirib shunday deb yozadi, “Bayram – bu 15 voqelik bilan san’atni uyg‘unlashtiruvchi, u yoki bu real hayotiy voqeani badiiy bezab k о ‘rsatuvchi о ‘ziga xos antiqa hodisadir”. “Bayram dunyo madaniyatida yig‘ilgan eng qimmatli boyliklarni о ‘zida uyg‘unlashtiradi” – deb fikr yuritadi A.I.Arnoldov. Bayramshunos olim filologiya fanlari doktori, professor U.Qoraboyev “ О ‘zbekiston bayramlari” nomli kitobida va mazkur kitobning qayta ishlanmasi sifatida yaratgan “ О ‘zbek xalqi bayramlari” kitobida о ‘zbek bayramlarining xususiyatlari haqida t о ‘laqonli ta’rif bergan. О ‘zbek bayramlari mohiyatan boshqa xalqlar bayramlaridan farq qilmaydi, ular ham orzu, mehnat, kurash ifodasi, an’analar, g о ‘zallik k о ‘zgusi, tinchlik, hamjihatlik, tenglik, hayotning davomi, muhim qismidir. U.Qoraboyev xalq bayramlari mohiyatini belgilovchi bayramlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, bayramning uchta asosiy xususiyatini belgilaydi 1 . Bayram holati (bayram kayfiyatining) paydo b о ‘lishi, bayramga b о ‘lgan ehtiyojning tug‘ilishi; Bayramona holat, kayfiyatning paydo b о ‘lishi – bu hali bayram degani emas. Shu kayfiyatni, shu holatni, intilishni r о ‘yobga chiqarish uchun bayramni tashkil etish kerak. Ommaning bayram ishtirokchisiga aylanishidir. Bayram bu – teatrlashtirilgan namoyishlar, tomoshalar, konsertlar, k о ‘rik-tanlovlar bellashuvlar, ya’ni rang-barang ommaviy tadbirlar birligidir. О ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida bayramga q о ‘yidagicha ta’rif berilgan: - “Bayram (turkiycha – katta yig‘in, t о ‘y) – keng nishonlanadigan tantanalik kun. Ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot davomida kelib chiqishi, mazmuni, ijtimoiy hayotda qaror topishiga k о ‘ra an’anaviy, diniy, milliy va boshqa bayramlar vujudga keldi. Avloddan-avlodga meros tariqasida о ‘tib keladigan bayramlar an’anaviy bayramlar deyiladi. Masalan: Navr о ‘z bayrami. An’anaviy bayramlar biror xalq yoki millatning ayni vaqtdagi ijtimoiy turmushi, hayot kechirish tarzi bilan bevosita bog‘liq b о ‘lmaydi. 1 Qoraboyev U.H. Badiiy-ommaviy tadbirlar. -T.: О‘qituvchi, 1986. -B.28 16 Diniy bayramlarda har bir monetistik dinning aqidalarida belgilab q о ‘yilgan marosimlar nishonlanadi”. Tadqiqotchi E.V.Sokolov bayramlarni barcha dam olish shakllari orasida eng afzali deb k о ‘rsatadi. Chunki bayram tadbirlarida dam olishning eng samarali shakllari mujassamlashadi. Tarbiya tizimida bayram о ‘ziga xos muhim va yirik tadbir sanaladi. Xalqning eng yaxshi an’analari, odatlari, ahloqiy qoidalarini о ‘zida mujassamlashtirishi, saqlashi va rivojlantirishi bilan yoshlar tarbiyasida ham bayramning ahamiyati katta. Tarix shuni isbotlaydiki, bayramlar ma’nosi, g‘oyasi xalqning о ‘yi, dardi, orzu-umidlari asosida paydo b о ‘lgan va о ‘zgarib, rivojlanib borgan. Bayramlarning yana bir xususiyati ularning muayyan vaqt, maxsus sana bilan bog‘liqligidir. Kishilarda bayram kayfiyati avvaldan belgilangan vaqt, sana, kun kelganida paydo b о ‘ladi 1 . Masalan, qishning sovuq kunlaridan s о ‘ng ob-havoning isishi, tevarak-atrofning k о ‘m-k о ‘k libosga о ‘ranishi, dov-daraxtlarning gullashi – bahor kelishi barcha kishilarga olam-olam quvonch shodlik olib keladi. Albatta, bu о ‘zgarishdan har kim о ‘zicha zavqlanadi. Ammo tabiat g о ‘zalligi va bahor shodiyonasi hamma uchun umumiy b о ‘lganligi sababli odamlarda uni birgalikda nishonlash kayfiyati ham tug‘iladi. Ana shu ehtiyojni qondirish uchun maxsus vaqt belgilanadi. Bu sanalarni belgilashda ming yilliklar tajribasidan kelib chiqiladi. Masalan, quyoshning hamal burjiga kirish vaqti “Navr о ‘z” bayrami о ‘tkaziladigan vaqt sifatida belgilangan. Professor U.Qoraboyev “ О ‘zbek xalqi bayramlari” kitobida quyidagi fikrni bildirgan – “Bayramning о ‘ziga xos xususiyati unda keng ommaning ishtirok etishidir. Bayram avvalo k о ‘pchilik uchun uyushtiriladi va u bevosita odamlarning ishtirokida о ‘tadi. Teatrlar, konsert zallari, televideniye k о ‘rsatuvlari, radio eshittirishlarida omma faqat tomoshabin, tinglovchi rolini bajarsa, bayramlarda odamlar faol ishtirokchi sifatida qatnashadi. Bayramlarda hamma о ‘z qobiliyatini namoyish qilishi mumkin. 1 Ustanova. U, - Mustaqil O’zbekistonda xalq madaniyatining ravnaqi., Fals., fan., nom., diss., T:, UzMU., 2008. - B.26 17 Kishilar bayram tadbirlarini ishtirokchi sifatida kuzatadi va b о ‘lgan voqelarga о ‘z munosabatini bildira oladi. Bayramlarning о ‘ziga xos yana bir xususiyati ularning bir necha (kompleks) tadbirlar sintezidan tashkil topishidir. Har bir bayram k о ‘plab tadbirlar asosida uyushtiriladi. Bayramning tashkil qilinishi – uning mavzusi, g‘oya, yonalishi maxsus shakl, tadbir va marosimlar orqali namoyon etishdir. Odatda har bir ommaviy (ayniqsa, ochiq joylardagi) bayramning ochilish marosim- tadbiri b о ‘ladi. Undan s о ‘ng, bir joyda – bayram k о ‘rgazmalari, k о ‘rik-tanlovlari; ikkinchi joyda – dor о ‘yini, polvonlar chiqishlari; uchinchi joyda - askiya va qiziqchilar chiqishlari, q о ‘g‘irchoq teatri tomoshalari; t о ‘rtinchi joyda – badiiy havoskorlik jamoalari, folklor etnografik ansambllari konsertlari; beshinchi joyda – sport musobaqalari kabilar tashkil qilinadi. An’analar, marosimlar, teatrlashtirilgan konsert va tomoshalar, karnavallar, namoyishlar, xalq о ‘yinlari bayramlarning asosiy tarkibiy qismi sanaladi. Ommaviy bayramlar shu kabi tadbirlar asosida о ‘tkaziladi”. Bayram- о ‘ziga xos, k о ‘p tomonli ijtimoiy hodisa b о ‘lib, har bir insonni, jamiyatning hayotini namoyon etadi. Uning barcha dunyo xalqlari orasida tarqalganligidan, bayramlarning inson va jamiyat uchun hech narsaga almashtirib b о ‘lmaydigan bebaho boylik ekanligiga amin b о ‘lamiz «Bayram jamiyat hayotining organik b о ‘lagi b о ‘lib, shu bilan bir qatorda, har bir insonning hayoti va faoliyatini tenglashtirib, omma erkin hayot faoliyatining markaziga aylanib, alohida olingan shaxsning emotsional tarangligini oluvchi razryad funksiyasini bajaradi» «Bayram» - turkcha s о ‘zdan olingan b о ‘lib, t о ‘y, marosim, xursandchilik degan ma’nolarni bildiradi. Bayram s о ‘zining turli talqinlari bor. Falsafiy ensiklopediyada berilgan «Bayram» - insonlar xursandchiligining yig‘indisi», - degan talqin eng t о ‘g‘risi deb hisoblanadi. Bayram ijtimoiy mahalliy hayotning eng muhim qismlaridan b о ‘lib, shodiyona, xursandchilikni vujudga keltiradigan voqealarni nishonlaydi. 18 II BOB. O’rta osiyo hamda Yevropa bog’-parklarining shakillanishi, uyg’unlashuvi va infra tuzilmasi 2.1 Markaziy osiyoda bog’lar barpo etilishi tarixi Temuriylar asos solgan bog’lar О ‘rta Osiyoda qadimgi odamlar yashagan paytda tabiiy sharoit hozirgidan farqlanar edi. О ‘rta Osiyoda muz davri paytida tog‘ muzliklari doimiy о ‘zgarib turdi, ular ob-havoni о ‘zgarishiga ta’sir qildi. Pomir va Tyanshan muzliklari Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolarini paydo b о ‘lishiga xizmat qildi, ular bu joylarda hayot vujudga kelishiga maqbul sharoit yaratdi. О ‘rta Osiyoning geografik joylashuvi, yaxshi ob-havosi va hayvonot olami kabilar tabiat va insonning mustahkam о ‘zaro aloqasi uchun alohida sharoit yaratdi, tabiat qadriyatlariga hurmat paydo b о ‘ldi, shuning uchun ham bu yerda qadimiy ildizga va boy an’analarga ega b о ‘lgan bog‘-park madaniyati paydo b о ‘ldi va rivojlandi. Bog‘lar odamlar yerga ishlov bera boshlaganda paydo b о ‘ldi.(mil. avv. III ming yillik oxiri – I ming yillik boshlari). Mil. avv. I ming yillikda otashparastlik tarqalgandan keyin olov ibodatxonalari atrofida qurilgan saroy bog‘lari paydo b о ‘ldi. Qat’iy geometrik shaklga ega b о ‘lgan II-V asrlardagi Eron bog‘lari (paradizlar) О ‘rta Osiyoning bog‘la ririvojiga ta’sir qildi. О ‘rta Osiyo bog‘-park san’atini о ‘rganish tarixi . Ta’kidlash joizki, bog‘-park san’ati tarixiga bag‘ishlangan olimlarning k о ‘pgina tadqiqotlarida Qadimgi Sharq bog‘ san’atini Yevropaning bog‘ san’ati ta’siri ochib berilmagan. Aslida esa bunday ta’sir b о ‘lgan. Yirik olim M.S.Bulatov “IX-XV asrlar О ‘rta Osiyo arxitekturasida geometrik uyg‘unlik” nomli tadqiqotida IV-X asrlarda О ‘rta Osiyoda arxitektura fani keng rivojlanganligi va hozirgi kunlargacha saqlanib qolgan ajoyib arxitektura asarlarini yaratilishi shu bilan bog‘liqligi isbotlab berilgan. Bu davr о ‘ziga xos Sharq Uyg‘onish davri b о ‘lgan edi. M.S.Bulatov shunday yozadi: “Mutanosiblikdagi ma’lum uyg‘unlik va qismlar va butunning muvofiqligi, shakllarni mosligi, og‘irlikning teng toroziligi kabilarning barchasi Al Kindiy, Al Forobiy, Ibn Sino 19 singari qomusiy olimlar ishlab chiqqan uyg‘unlik tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq 1 . О ‘rta asrlar arxitekturasidagi uyg‘unlik – bu markaz simmetrikligi kompozitsiyasi, mutanosiblik, umumiylik va barcha elementlar muvofiqligidir”. Bu prinsiplar Sharq arxitektura yodgorliklarining asosiga qurilgan. Ammo garchi о ‘sha davr bog‘-park san’ati asarlari bizgacha yetib kelmagan b о ‘lsa-da, bu issiq ob-havoli sharoitda bog‘larga katta e’tibor berilganligi va arxitektura ham ularga b о ‘ysundirilganligi tabiiy 2 . Afsuski hozirgi kunda sayyohlarning XIX asrdan tasvirlari saqlanib qolgan, ularda О ‘rta Osiyo shaharlari, sug‘oriladigan yerlari, gullayotgan bog‘lari haqida gapiriladi. Masalan, XIII asr о ‘rtalarida О ‘rta Osiyoda b о ‘lgan Marko Polo shunday yozadi: “Samarqand bog‘lar bilan о ‘ralgan ajoyib shahar. Uning atrofidagi tekisliklarda mevali daraxtlar ekilgan”. Qadimgi arab geograflari Ibn Hakim va Edriziylar ham (XII asr) Samarqanddagi ajoyib bog‘lar, saroylar va shahardan tashqari dala hovlilar haqida yozgan. Buxoro vohasi Markaziy Osiyodagi e’tiborli tarixiy-madaniy х udud hisoblanadi, qadimdan sun’iy sug‘orilgan, rejali ekilgan chiroyli bog‘lar va parklar tashkil etilgan, ularda ba’zan saroy binolari va pavilyonlari joylashtirilgan. Buxoroning о ‘rta asrlardagi bog‘lari va chorbog‘lari maxsus о ‘rganilmagan, shuning uchun ilmiy adabiyotlarda ular haqida ba’zi qisqa ma’lumotlar uchraydi. Buxoroning IX-X asrlardagi bog‘lari haqidagi dastlabki ma’lumotlar XII asrda arab tilidan fors Kubaviy tiliga tarjima qilingan Muhammad Narshaxiyning (X asr) “Buxoro tarixi” q о ‘lyozma asarida uchraydi. Kubaviy Narshaxiy q о ‘lyozmalariga XII asrdagi obyektlarning keyingi tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar q о ‘shadi. Xususan, Narshaxiy shunday yozgan edi: “Buxoroda Juy Mulliyonga о ‘xshash chiroyliroq, yaxshiroq joy y о ‘q, negaki bu yerda saroylar, bog‘lar, gulzorlar, mevali bog‘lar bor va ariqlardan daraxtzorlarga doim suv oqib turadi. Ariqlar bir- biri bilan tutashadi va minglab ariqchalar orqali daraxtzorlar va gulzorlarga oqib 1 Jabbarov I. О ‘zbek xalqi etnografiyasi. –T.: О ‘qituvchi, 1994., -B.141 2 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B. 42 20 ketadi” 1 . Somoniylar davrida bog‘ tashkil qilinishi haqida Narshaxiy shunday yozadi: “Registon darvozasidan Dashtoqqacha yaxshi taqsimlangan, chiroyli bezatilgan, toshdan qurilgan binolar, kartinalar bilan bezatilgan mehmonxonalar, e’tibor bilan tashkil etilgan bog‘lar, yaxshi hovuzlar, barglari chodirni eslatuvchi qayrag‘ochlar bor edi. Daraxtlar yaxshi soya beradi, hovuz yonidagi dam olish joyiga qalin yaproqlardan nur о ‘tmaydi”. Keyinchalik u bog‘larni Qur’onda aks ettirilgan bog‘larga о ‘xshatishga intilish bilan bog‘liq о ‘rta asrlardagi an’anani tasvirlaydi. “Bog‘larda nok, bodom, yong‘oq, gilos, uzum, bir s о ‘z bilan aytganda, jannatdagi ajoyib mevalar bor va ular о ‘z k о ‘rinishi bilan bog‘ni bezab turibdi”. Narshaxiy q о ‘lyozmasi tarjimoni Kubaviy yovvoyi hayvonlari b о ‘lgan saroydagi bog‘-q о ‘riqxona turi haqida shunday yozadi: “XI asrda Malik Shamsulmulk Ibrohim darvozasidan k о ‘p yer sotib oldi va u yerda ajoyib bog‘ yaratdi. U k о ‘p material va pul sarfladi va bu joyni Shamsiobod deb nomladi. Shamsobod yaqinida Malik Shamsulmulk shohona otlar uchun yaylov tashkil qildi va uni Guruk (q о ‘riqxona) deb nomladi. Bu joyni yarim farsax (taxminan 1 mil.) masofada mustahkam devor bilan о ‘radi. Bu joyda u saroy qurdirdi, kabutarxona tashkil qildi, bulardan tashqari Gurukda 5 antilopa, echki, tulki, qobon singari turli yovvoyi hayvonlarni yig‘di. Barcha bu hayvonlar bu yerda yashashga о ‘rganib qoldi, devor esa shunchalik baland ediki, ular qochib keta olmadi. 1119 yili bog‘ b о ‘shab qolgach Arslonxonning buyrug‘i bilan Shamsobod shohlar bog‘i о ‘rnida Nomozgoh machiti qurdirdi”. Ta’kidlash joizki bu machit XVI asrda qayta qurilib, hozirgacha saqlanib qolgan. О ‘rta Osiyo bog‘-park madaniyati rivoji Temuriylar davriga to‘gri keldi, XV-XVI asrlarda betakror tabiiy arxitektura durdonalari yaratilgan edi. XVI asrdan boshlab o‘zaro urushlar tufayli О ‘rta Osiyo bog‘larining eng yaxshi namunalari y о ‘q qilindi. XX asrda urbanlashuv va yangi ob‘yektlar qurilishi natijasida qolgan k о ‘pgina eski bog‘lar y о ‘q qilindi. Shunday qilib bog‘-park madaniyatini yaratish boy tajribasi y о ‘q qilindi. Eski Samarqand 1 Qodirov M.H. О ‘zbek xalq tomosha san’ati. –T,: О ‘qituvchi, 1981. -B.58 21 shahrining batafsil tasviri XV asrda О ‘rta Osiyoga kelgan ispan elchisi Klavixo Rui Gonzalesning esdaliklarida uchraydi: “Samarqand shahri tekislikda joylashgan, tepaliklar va chuqurliklar bilan о ‘ralgan, u (devorichi) Sevilya shahridan biroz katta, shahar tashqarisida esa k о ‘plab uylar turli tomondan unga kelib tutashadi. Butun shahar bog‘lar va uzumzorlar bilan о ‘ralgan, ular uzoq-uzoqlarga ch о ‘zilib ketgan. Shahar tashqarisida joylashgan bu bog‘larda k о ‘plab katta va e’tiborli uylar qurilgan, shohning ham saroylari va bosh omborxonalari bor. Bulardan tashqari bog‘larda k о ‘plab kiborlarning uylari va xonalari bor. Bog‘lar va uzumzorlar shunchalik k о ‘pki, xuddi baland daraxtlardan iborat о ‘rmonga о ‘xshaydi. Shahar va bog‘lardan k о ‘plab ariqlar oqib о ‘tadi. Bu bog‘lar orasida k о ‘plab qovun va paxta ekiladi”. G.A.Pugachenkova 1951 yili Temuriylar davridagi bog‘-park san’ati haqida asar nashr etdi. Xususan, u shunday yozadi: “Temurning Samarqanddagi saroyi va k о ‘pgina shahardan tashqari qarorgohlarida ajoyib bog‘lar tashkil qilingan. Ularning rejasida kompozitsiyaning asosiy о ‘qini tashkil etish usullari q о ‘llangan. Ajoyib suv havzalari k о ‘plab qurilgan”. U.A.Alimov Samarqandning qadimiy bog‘lari yuzasidan qiziqarli tadqiqot о ‘tkazdi. Uning ma’lumotlariga k о ‘ra, olim Ibn Arabshoh, “Zafarnoma” muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy, Bobur “Boburnoma”da, Alisher Navoiy, Abdurazzoq Samarqandiy о ‘z asarlarida Samarqanddagi XIV-XV asrlarda mavjud b о ‘lgan bog‘lar haqida ma’lumotlar keltiradi. Tadqiqot muallifi bu bog‘lar joylashgan о ‘rni, ularning nomini, ba’zilarining muallifini (Shahobiddin Ahmad Zardakashiy) va ular rejasi prinsiplarini aniqlash imkoniyatiga ega b о ‘ldi. Bog‘larning ikki turi ma’lum, ya’ni chorbog‘lar, ular loyiha asosida yaratildi, devor bilan о ‘rab olingan edi, ularda chetlariga terak, chinor singari chiroyli daraxtlar о ‘tqazilgan y о ‘laklar, shuningdek mevali daraxtlar b о ‘lgan edi; shu bilan birga dam olish va ov qilish qulay b о ‘lgan tabiiy yashil maydonli bog‘-parklar b о ‘lgan. Bunday bog‘larning maydoni juda katta b о ‘lgan, maydoni erkin rejalashtirilgan. U paytlarda bog‘larni turlarga ajratish va ularda 22 о ‘simliklarni ekish b о ‘yicha rahbariya b о ‘lgan. “Boburnoma” asarida Farg‘ona vodiysi, Samarqand, Afg‘oniston shaharlari va Hindistondagi bog‘-parklar haqida qimmatli ma’lumotlar bor. Bobur nafaqat sarkarda, tarixchi, shoir, balki bog‘lar ishqibozi va yaratuvchisi ham b о ‘lgan. Boshqa manbalardan ma’lumki, Samarqandda bog‘lar ularni turlarga ajratuvchi ustalar tomonidan yaratilgan. Abu Tolib “Malfuzati Amir Temur” asarida “Bog‘ishamol” bog‘ini yaratilishi haqida yozadi. U markaziy о ‘qqa nisbatan simetrik k о ‘rinishda rejalashtirilgan, tasvir va gulzorlar geometrik shaklda b о ‘lgan. Bog‘larni qurishda Temur Eronning eng mashhur bog‘ Chorbog‘ an’anasini q о ‘lladi. Chorbog‘ shuningdek yozning issiq kunlarida tanqis b о ‘lgan suvdan tejab -tergab foydalanishga misol b о ‘la oladi. Chorbog‘ tajribasi XVI asr Bobur davrida Hindistonda ham q о ‘llandi. Temuriylar davrida bog‘-park madaniyatini gullab-yashnaganligini XIV-XV asrlarda Samarqand shahrini yuzlab bog‘lar yashil xalqa bilan о ‘rab turganligi bog‘park san’atini gullab-yashnaganligidan darak beradi. Ispan elchisi Klavixo Rui Gonzales batafsil tasvirlagan Temurning bog‘laridan biri Davlatobod deb nomlangan. Bog‘ d о ‘ngtepalar о ‘rab turgan katta xududni egallagan edi, unda mevali daraxtlar juda k о ‘p b о ‘lgan. Mevali bog‘dan katta uzum bog‘iga chiqilardi, u ham d о ‘ngtepalar bilan о ‘ralgan. Tepaliklar b о ‘ylab baland chiroyli daraxtlar ekilgan edi. Mevali bog‘da 6 suv havzasi va ariqlar b о ‘lgan. Y о ‘llar bog‘dan balandda о ‘tgan, ular juda k о ‘p b о ‘lgan, y о ‘l yoqasiga baland soyador daraxtlar ekilgan va tashrif buyuruvchi bog‘ning har qanday burchagiga kira olgan. Yog‘och qoziqlar bilan о ‘ralgan baland tepalikda chiroyli xonalarga ega b о ‘lgan ajoyib saroy joylashgan edi. Tepalikni suv t о ‘ldirilgan xandaq о ‘rab turardi. Zovur ustiga ikkita k о ‘prik qurilgan edi. Bu bog‘dan tashqari Samarqanddan 27 km masofada joylashgan Jahonnamo bog‘i va 7 km masofada joylashgan Dilkusho bog‘I yodga olinadi. Davlatobod bog‘i ana shu bog‘lar orasida b о ‘lgan. Arminiy Vamberi О ‘rta Osiyo b о ‘ylab sayohati qaydlarida (1863 y.) Samarqand yaqinidagi shahardan tashqaridagi bog‘lar haqida gapiradi. “Debid ( о ‘nta majnuntol) nihoyatda g о ‘zal, qachonlardir topinish va sayr qilish joyi 23 b о ‘lgan, Samarqanddan 1 mil narida, Zarafshonning boshqa tomonida joylashgan”. “Debidga ketayotib menga mashhur bakchaynarnni (terak bogi) k о ‘rsatishdi. Endi saroy vayronaga aylangan va daraxtlar umuman k о ‘rinmaydi”. Armeniy Vamberi Xivaning g о ‘zal g о ‘shalari haqida hikoya qiladi. “Kichik hovlilari b о ‘lgan Xiva atrofi istehkomga о ‘xshaydi, baland teraklar о ‘sgan, ajoyib о ‘tloqlari va dalalari bor va Yevropaning chiroyli joylarida b о ‘lganimdan keyin bu yerda ham chiroyli joylarda yurgandekman. Xiva gumbazlari va minoralari bu bog‘lar orasidan о ‘sib chiqqandek b о ‘lib, uzoqdan ham yaxshi taassurot qoldiradi”. Farg‘ona vodiysi, Zarafshon vohasi shaharlari atrofi yakkash ayvonlar joylashgan bog‘lar va dalalardan iborat. Shunday qilib k о ‘p asrlik an’ana asosida bog‘ barpo etish san’at darajasiga k о ‘tarildi, u xalq badiiy merosining bir qismi b о ‘lib qoldi. Bu nafaqat bog‘, balki о ‘nlab avlodlar tajribasi va bilimlari bilan yaratilgan badiiy asar b о ‘lib qoldi. Rossiya О ‘rta Osiyoni bosib olgach shaharlarning yangi qismlari (“yevropacha”) ommaviy qurilishi boshlanib ketdi, ular t о ‘rtburchak, ba’zan b о ‘ylama shaklda rejalashtirildi. Yangi shahar eski shahar qismidan jiddiy farq qilardi. Osiyocha tor, qing‘ir-qiyshiq, daraxt ekilmagan k о ‘chalardan farqli yevropacha shaharda keng ravon y о ‘llar yotqizildi, ikki chetiga qator daraxtlar ekildi. Sershoh qayrag‘ochlar y о ‘l ustida yaxlit tom hosil qilgandek, piramidasimon adl teraklar esa y о ‘lni ikki tomonida ustunlar terib q о ‘yilgandek tasavvur hosil qilgan. Keng ildizli chinor, eman, zarang, kashtan daraxtlari y о ‘llarga quyuq salqin solib turardi. Ta’kidlash joizki bu shaharlardagi k о ‘chalar kengligi daraxtlar balandligi va uylarning kattaligiga qarab m о ‘ljallandi 1 . K о ‘chalar chiroyli mutanosiblik va k о ‘rinish hosil qildi. Daraxtlar bilan birga k о ‘chalarga gullar ham ekildi. Katta k о ‘chalar yonidagi keng rabatkalardan tashqari, jamoatchilik bog‘lari va hiyobonlarida gulzorlar paydo b о ‘ldi. Farg‘ona, Q о ‘qon, Toshkent bog‘lari gulzorlarga aylanib qoldi. K о ‘chalar arxitekturasini 1 Qoraboyev U.X. О ‘zbekiston bayramlari, 49-50-b 24 daraxtlar yaratdi. Kichikroq bir qavatli uylarni daraxtlar о ‘z soya-salqiniga oldi. Bu uylarning k о ‘cha tomondagi peshtoqlari sodda b о ‘lgan va oldida kichikroq bog‘cha, gullar va binoni qoplab olgan о ‘simliklardan iborat b о ‘lgan. Bu uylarning hovli tomonida katta mevali bog‘lar, bezakdor uchastkalar va x о ‘jalik binolari joylashgan. Mohiyatan shaharning yangi qismi eskisidan farqli haqiqiy shahar- bog‘ga aylandi. Jamoatchilik bog‘lari, hiyobonlari paydo b о ‘ldi. Barcha jamoatchilik bog‘lari, parklari, hiyobonlari yevropacha rejalashtirildi, sharqona xususiyatga ega b о ‘lmadi. Faqat ba’zi daraxt navlari, ularning balandligi, tanasining kattaligi, keng shohlari bu ekinlarga о ‘zgacha ohor bag‘ishladi. О ‘rta Osiyodagi sug‘orish tizimi, о ‘tlarni о ‘sishi va boshqa sharoitlarni hisobga olmay tuzildi 1 . О ‘rta Osiyoning k о ‘pgina shaharlarida daraxtlarning k о ‘pligi serdaraxt bog‘lar tizimini yaratish imkonini berdi. Mavjud shaharlar katta hiyobonlar va sayilgohlar yonida mavjud b о ‘ldi, bog‘larda kichikroq klublar tashkil etildi. Shaharlarni qayta qurish daraxtzorlarni k о ‘paytirish va markaziy va kichikroq bog‘lar tizimi yaratishni nazarda tutdi. Sug‘orish tizimi О ‘rta Osiyoda yashil zonalarni tashkil etishning asosiy xususiyati hisoblanadi. Bog‘larni qismlarga ajratuvchi ariqlar, ariqchalar yoki egatlar geometrik sxema asosida taqsimlandi va ular ekiladigan daraxtlar о ‘rnini belgilab berdi. Daraxtlarning yashil tomlari ostida t о ‘g‘ri t о ‘rtburchak shakldagi giyohsiz pol olingan yerlar k о ‘zga tashlanadi. О ‘rta Osiyo yashil zonalarining xususiyatini belgilovchi ba’zi fikrlarni k о ‘rsatib о ‘tish zarur. Birinchidan, sug‘orish maydonlarini tanlash, ularga suv tarash, har bir daraxt yonida suv oqadigan j о ‘yaklar b о ‘lishi, maydonchalarni sug‘oriladigan b о ‘laklarga b о ‘lish y о ‘laklarni va daraxt hamda butalar guruhlarini tashkil qilish prinsiplarini belgilab beradi. Havoni salqinlatib beruvchi ariqlar, hovuzlar, favvoralarni k о ‘pligi О ‘rta Osiyo bog‘larining ikkinchi xususiyati hisoblanadi. Shildirab oqayotgan, yuqoridan tushayotgan, uchayotgan tomchilardan 1 Jabbarov I. О ‘zbek xalqi etnografiyasi. –T.: О ‘qituvchi, 1994., -B.144 25 iborat suv oqimlari issiq kunlarda bu bog‘larda k о ‘ngilli xordiq chiqarishga imkon beradi. Yashil о ‘simliklar, suv, quyosh, gul va qushlarning yorqin ranglari, pavilyonlarni boy bezatilganligi Yevropa bog‘lariga о ‘xshash b о ‘lmagan sharqona bog‘larning alohida k о ‘rinishlarini yaratadi. Makonni asta ochilib borishi, umumiy rangin tuzilish, ayrim yopiq makonlar simmetriyasi, bu simmetrik qismlardagi ba’zi assimmetriyalar, q о ‘lda tikilgan kashta singari betakror k о ‘rinish hosil qiladi – bularning barchasi bog‘lardagi hovlilar, choyxonalar va masjidlar rejasidagi biz kuzatgan kompozitsiya usullari hisoblanadi. 26 2.2 O’zbekiston va Yevropa bog’-parklari uyg’unlashuv jarayonlari XVIII va XIX asrlar Yevropa bog‘- park san’ati. Yevropada manzara bog‘larini rivojlantirishga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillar. XVIII asrda Yevropadagi barcha mamlakatlarda doimiy faoliyat k о ‘rsatuvchi bog‘lar yaratildi. XVIII asr о ‘rtasi va ayniqsa oxirida doimiy ishlovchi bog‘lar tabiiy muhitni о ‘zgartirib yuboruvchi sifatida tanqidga uchradi. Bog‘ kompozitsiyalarida tabiiy muhitga yaqinlashishga intilish kuchaydi. Shu asnoda bog‘-park san’atida manzara bog‘i nomi bilan yangi y о ‘nalish paydo b о ‘ldi. Manzara bog‘larining rivojiga turli omillar ta’sir qildi, ulardan asosiylari quyidagilar: 1. Uzoq Sharqning ta’siri. XVIII asr boshlarida yapon va xitoy san’ati haqida anchayin aniq ma’lumotlar kela boshladi. Manzara kompozitsiyalarini ishlanishi usullari ayniqsa kuchli taassurot qoldirdi. Faqat Chembersning Sharq manzara san’atining asosiy prinsiplari bayon qilingan “Sharq bog‘dorchiligi haqida” kitobi paydo b о ‘lgandan keyin bog‘dorchilikda yangi oqimga kuchli turtki berildi. Bu san’at XVIII asr bog‘ini qurilishiga ta’sir qildi. 2. Rangtasvirning ta’siri 1 . Rangtasvir asarlari landshaft arxitekturasida manzara usullari rivojiga kuchli ta’sir qildi. Kartinalarda rassomlar manzara q о ‘ynidagi vayronalar va arxitektura inshootlarining romantik g о ‘zalligini tasvirladilar (N.Pussen, K.Lorren, O.Fragonar, Y.Rober). 3. Adabiyot ta’siri . Yozuvchilar doimiy bog‘larga qarshi chiqdilar, tabiiy tabiat g о ‘zalligini kuyladilar, unga inson shaxsi erkinligi ramzi sifatida qaradilar (J.Milton, A.Pop, J.Tomson, J.Adison, J.J.Russo, I.Gyote) 4. Arxeologiyaning ta’siri. Manzara bog‘larida vayronalar, qabrlar, maqbaralar k о ‘p uchraydi. Qishloq hayotiga qaytish qishloqdagi kulbalar, tegirmonlar, sutxona kabilarning pastoral motivlarida aks ettirildi. Ajdodlarning qahramonligi xotirasi sifatida ustunlar, yodgorliklar о ‘rnatildi, antik, xitoy, turk singari usullarda pavilyonlar qurildi. Angliyada manzara bog‘lar. Dastlabki manzara bog‘lari manzara bog‘ uslubining boshlovchisi b о ‘lgan 1 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B.77 27 Angliyada paydo b о ‘ldi. Yumshoq obi-havo, yog‘ingarchilik va nam havo Angliyada manzara bog‘ining tez rivojiga y о ‘l ochdi. Arxitektor I.Brijmen 1713 yili qurilishini boshlagan Londonda 100 km masofada joylashgan Stou bog‘ i Angliyadagi mashhur manzara bog‘lar sirasiga kiradi. Bog‘ not о ‘g‘ri trapetsiya shaklida b о ‘lgan. О ‘simliklarni erkin joylashishi kompozitsiya asosini tashkil etgan. Bunda bog‘ni о ‘rab turgan devorlarni uzilishi tufayli bog‘ kompozitsiyasini atrofdagi landshaft bilan optik uyg‘unlashtirish usuli q о ‘llangan. Bog‘ ichida joylashgan saroy binosi orqasida о ‘simlik guruhlari bilan bezatilgan katta yashil о ‘tloq b о ‘lgan. Hiyobonlar katta о ‘tloq va ayrim daraxtlar orasida erkin joylashtirilgan. Bog‘ qurilishini arxitektor Vilyam Kent (1685-1748) yakunladi va Stou bog‘i uning eng yaxshi ijod mahsuli hisoblanadi 1 . Kent ajoyib perspektivasi, о ‘rta va orqa plani, mahorat bilan joylashtirilgan о ‘simliklari, yorug‘lik va soya о ‘yini bilan nihoyatda g о ‘zal bog‘ maydonini yaratdi. U bog‘ning ayrim qismlarini qayta ishladi, daraxtzorni chiroyli bezatdi, joyning notekisliklarini did bilan ishladi va t о ‘g‘ri hiyobonlarni y о ‘q qildi. Stou bog‘ida D о ‘stlik, Venera ibodatxonalari, toshdan qurilgan Grot, chig‘anoqdan qurilgan Grot singari turli inshootlar b о ‘lgan, ular saroy arxitekturasi bilan usluban uyg‘unlashtirildi, bog‘dagi k о ‘rinishlarni kompozitsion bog‘lovchisi b о ‘lib qoldi. Keyinchalik bog‘ni qayta qurishda Kentning shogirdi Lanselot Broun (1716-1783) ishtirok etdi, u manzarali ariqlar va k о ‘llar yaratdi. Broun shuningdek daraxtlar doirasi b о ‘ylab joylashtirilgan yog‘och d о ‘nglarni kashf qildi. Havaskor arxitektor Genri Xoer yaratgan Stourxeyd ingliz manzara bog‘i keng mashhur b о ‘ldi. Sun’iy suv havzalari bog‘-sistema kompozitsiya asosini tashkil qilgan, ularning qirg‘og‘iga chiroyli y о ‘lak tarmog‘i qurilgan. Saroy yoki villa ansambl umumiy kompozitsiyasida yetakchi rol о ‘ynamaydi. Bog‘da Grot, Panteon, Flora ibodatxonasi bir qator inshootlar bor. Bu inshootlar bog‘ maydonidagi organik elementlar hisoblanadi. Bog‘ о ‘simlik olamiga boy. Daraxt va daraxtlar guruhi 1 https://www.architime.ru/architects/a_william_kent.htm 28 suvda aks etib, ajoyib k о ‘rinish hosil qilgan. London shahri yonida Chembers tomonidan qurilgan Kyu (1758) bog‘i XVIII asr Angliyasining ajoyib manzara bog‘i hisoblanadi. Uning maydoni 60 ga. Hozirgi paytda Yevropaning mashhur botanika bog‘laridan biri hisoblanadi. Maysa qoplagan y о ‘lak bog‘ning о ‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqa ingliz manzara bog‘lari qatorida Londondagi 987 ga maydonga Brijmen tomonidan qurilgan Richmond bog‘ini, Chezvikdagi bog‘ni (Vilyam Kent) qurgan va Shefild bog‘ini k о ‘rsatib о ‘tish mumkin. Manzara bog‘ tushunchasini birinchi b о ‘lib angliyalik professor Repton (1752-1817) iste’molga kiritdi. Reptonning fikricha, landshaftning tabiiy g о ‘zalligini k о ‘rsatish va uning kamchiliklarini yashirish lozim; uning joylashishi rejasi erkin b о ‘lishi kerak, bog‘ manzarasini shunday yaratish kerakki, u tabiiydek k о ‘rinsin, bog‘ning barcha elemenlarini bir butunga b о ‘ysundirish lozim. Angliyadan manzarali bog‘ san’ati butun Yevropaga tarqaldi. Fransiya manzara bog‘lari. Ermenonvil, Monso va Kichik Trianon Fransiyaning mashhur manzara bog‘lari hisoblanadi 1 . Jirardenga tegishli romantik Ermenonvil 1760 yili Marsel tomonidan qurildi. Bog‘ Genrix IV qurdirgan qadimiy qal’a atrofiga joylashtirildi. Bog‘ning suvi shovva b о ‘lib tushib turadigan k о ‘l joylashtirildi; qal’a pastida suvi katta k о ‘lga quyiladigan ariq oqib о ‘tadi. Ariqlar va k о ‘l daraxtzor, о ‘rmonli tepaliklar va qumli maydon bilan о ‘ralgan. Russo maqbarasi bilan bezatilgan k о ‘l о ‘rtasida “Russo oroli” bog‘i anchayin qiziqarli element hisoblanadi. Atrofga yodgorlik kompozitsiyasini yakunlovchi va orol k о ‘rinishini bezatuvchi 16 piramida teraklar ekilgan. Ermenonvild bog‘i landshaft bog‘larning romantik y о ‘nalishi namunasi hisoblanadi. Monso bog‘i (1773-1778) Karmontel tomonidan qurilgan va Parij atalgan. Gersog bayramlari о ‘tadigan bosh pavilyon oldiga basketli doimiy parter о ‘rnatilgan. Butun maydon xilma-xil b о ‘lgan va bog‘da о ‘tloq, ellips shaklidagi k о ‘l, baland ustunli yunoncha vayrona, golland tegirmoni va boshqalar b о ‘lgan. 1 https://www.rsl.ru/ru/events/afisha/vistavki/gardenperfomance 29 Qal’a о ‘rmon bilan tutashib ketgan, unda Misr qabri xitoycha k о ‘priklar, qoyali maydon va butun bog‘ k о ‘rinib turadigan minora joylashgan. K о ‘k, qizil va sariq gulzorlari b о ‘lgan bog‘ markazida uncha katta b о ‘lmagan “Ranglar burchagi” e’tiborni tortadi. Versaldagi Kichik Trianon bog‘i maydon Lyudovik XV botanik bog‘ini yaratgan Klodt о ‘g‘li bog‘bon Antian Rishar tomonidan qurildi. Erkin rejalashtirilgan hiyobon, xitoy pavilyonlari, sut fermalari, tegirmonlar va boshqalar bog‘ kompozitsiyasini t о ‘latgan. Bog‘da ariq boshlanadigan qoya juda qiziqarli. Uning oqimi b о ‘ylab antik haykallari b о ‘lgan “Belveder” bog‘ pavilyoni joylashgan. Ariq ustiga tosh k о ‘priklar qurilgan. Orolda arxitektor Mig “Sevgi qasri”ni qurdi. Ibodatxona yaqinida boshqa korinf ustunli, ayvonli, о ‘simliklar bilan bezatilgan, tagida “Sevgi haykali” turgan gumbazli ibodatxona mavjud. Germaniya manzara bog‘lari. Manzara bog‘lari Germaniyada ham qurildi. Ularning qatoridan saroy-bog‘ ansambli joy olgan. San-Susi (Potsdam). 290, 3 ga maydonga ega b о ‘lgan San-Susi XVIII asr о ‘rtalarida qurildi. Arxitektor G.V.Knobelslorf (1699-1753) uning birinchi quruvchisi b о ‘ldi, uning loyihasiga k о ‘ra saroy va olti ayvonli va zinapoyali parter qurildi. Zinapoya bog‘ni g‘arbdan sharqqa kesib о ‘tuvchi 2,5 km uzunlikdagi bosh hiyobonga olib boradi. Bog‘da arxitektura inshootlari k о ‘p, ulardan eng qiziqarlisi kartina galereyasidir (tarixda birinchi kartinalar muzeyi). Bog‘da tropik о ‘simliklari uchun 300 m uzunlikdagi oranjereya joylashtirildi. Keyinchalik XIX asrda San-Susida taniqli nemis landshaft arxitektori P.I.Lenne ishladi. Bog‘, suv havzalari va о ‘simliklarning hozirgi ahvoli bog‘ga katta e’tibor berilayotganligidan darak beradi. Kompleksning barcha tarmoqlari va kartina galereyasi orasidagi parter-gulxona, uzumzor, gulzor, Sitsiliya bog‘i, Shimoliy bog‘, Sharlottenxof bog‘i, Marli bog‘i bog‘-park san’atining haqqoniy yodgorligi hisoblanadi. Bu yerdagi daraxtlar, maysazor, turli butalardan qirqib hosil qilingan jonli devorlar, gulzorlar xuddi qadimgi gravyuralardan kirib kelgandek. Ayniqsa sharsimon qilib о ‘stirilgan baland (4-5m) lipalar, piramidasimon qirqilgan tissalar, murakkab geometrik shaklli jonli devorlar hayratga soladi. 30 Nemis manzara bog‘laridan bog‘-park san’atining yirik nazariyotchisi, asarlari hozirgacha о ‘z ahamiyatini y о ‘qotmagan G.Pyukler (1785-1871) XIX asrning birinchi choragida yaratgan Muskau bog‘i mashhur b о ‘lgan.1250 ga maydoni b о ‘lgan Muskau bog‘i Neyse daryosi vodiysida joylashgan. Saroy bog‘ning kompozitsiyasidagi asosiy element hisoblanadi. Bog‘da romantik inshootlar mavjud emas, manzara k о ‘rinishlarini landshaftning tabiiy tarkibiy qismlari tashkil etadi. Shakldor gulzorlar va klumbalar bilan bezatilgan eman, lipa, chinor daraxtlari ekilgan. 122 ga maydonda F.Ermandsdorf (1736-1800) va D.Yeyzerbek (1734-1817) qurgan Dessau (1769-1817) yonidagi Verliti bog‘ini Germaniyaning о ‘ziga xos manzara bog‘laridan hisoblanadi. Bog‘da xitoycha ibodat, bog‘ k о ‘priklari, tosh ibodatlari va boshqa bezak elementlari va syurprizlar bilan t о ‘lib toshgan. Saroyga qarab ochilgan yashil maydonlar, “Venera ibodatxonasi” pavilyoni, “Atirgullar oroli” bilan tabiiy daryo, boy о ‘simliklar olami bog‘ning о ‘ziga xos xususiyati b о ‘lib qoldi. Bog‘ning kompozitsion о ‘qi hisoblangan Ilm daryosi joylashgan Vaymardagi Gyote bog‘i Germaniyaning ajoyib manzara bog‘i hisoblanadi. Daryoning ikki yonida daraxtlar va butalar guruh qilib ekilgan. Romantik inshootlar ham qisman saqlanib qolgan. I.Gyotening bog‘ uyi ham shu yerda joylashgan. Umuman olganda Yevropaning XVIII va XIX asrdagi manzarali uslubiy y о ‘nalishiga quyidagi xususiyatlar xos b о ‘ldi. 1. Tabiiy landshaftning shakllari va g о ‘zalligi asosiy park hosil qiluvchi omil b о ‘lib qoldi. 2. Ham bog‘da ham undan tashqarida bog‘lar guruhi, manzara k о ‘rinishini yaratish uchun katta maydonlar. 3. Odam serob serob b о ‘ladigan joy va erkin hiyobonlar bog‘ kompozitsiyasida assimetriya hosil qilgan. 4. Suv-bog‘ omili. Orolli k о ‘llar, daryolar va shovvalar g о ‘zallikni kuchaytirishga va g о ‘zal о ‘simliklar dunyosini yaratishga xizmat qiladi. 5. О ‘simliklar jonlantirish omili hisoblanadi. Xilma-xil, erkin о ‘sayotgan daraxtlar, butalar guruhi va bir о ‘zi bog‘ maydonini bezaydi va yorug‘lik-soya о ‘yinini yaratadi. Gullar kam uchraydi va dala о ‘tloqlarga tarqatib yuboriladi. 6. Arxitektura inshootlari bog‘ kompozitsiyasidagi mustaqil birlik hisoblanadi va manzarani boyitishga xizmat qiladi. 7. Ochiq makondagi о ‘tloqlar, 31 maysazorlar о ‘simliklarni taqsimlashda mohir kompozitsiya tashkil etish natijasi hisoblanadi. Mamlakatimizda va xorijda rivojlanish, dam olish va k о ‘ngil ochishning xilma-xil turlari tekis taqsimlangan k о ‘p vazifali bog‘lar yaratish bilan bir qatorda shahar va shahardan tashqaridagi bog‘larni ixtisoslashtirishga intilish paydo b о ‘ldi. Quyidagi omillar bog‘lar va parklar ixtisoslashuv jarayonini rivojlantirishga turtki berdi: а )dam olishni tashkil etishning shakllarini tanlashga b о ‘lgan ehtiyojni ortishi; b)shahar va tumanlar markazlarini rejalashtirishning ixtisoslashuvi; zakovat (fan, ta’lim, dam olish va turizm, kurortlar va boshqalar) shaharchasiga ixtisoslashish; v)xizmatlarni va iqtisodiy samaradorlikning yuksak darajasiga erishish uchun kooperatsiyalar, ixtisoslashgan bog‘ jamoatchilik markazlari imkoniyatlari; g)dam olishni tashkil etishning turli shakllarini tanlash erkinligi va dam olish qulayligini ta’minlash zarurati; d)aholining harakatchanligini oshirish va ommaviy dam olishning yangi maxsus shakllarini paydo b о ‘lishi; e)rekreatsion xududlardan samarali foydalanishga intilish; j)tabiatni asrash, ekologik talablarni hisobga olib dam olish turlarini tashkil etish uchun joylarni ajratish; z)axborot va k о ‘ngilochishning yangi shakllarini rivojlantirish va shahar tizimida ularni tabaqalashtirish. Bog‘lar xududida joylashgan, shahardan janubda joylashgan kichik qishloq nomi bilan rekreatsion vazifalardan biri muhimroq b о ‘lgan paytda yoki yosh xususiyatiga k о ‘ra (bolalar, yoshlar, kattalar uchun bog‘lar) singari ikki holatda bog‘larning ixtisoslashuvi amalga oshiriladi. Ixtisoslashtirilgan bog‘lar madaniy landshaft elementlari (k о ‘rgazma va tomoshaattraksion bog‘lari) yoki tabiiy tabiatni (tabiiy bog‘lar) imkon qadar saqlab qolib yaratilishi mumkin 1 . Ixtisoslashtirilgan bog‘larning xorijiy loyihalari. 60-yillar boshida Angliyada 16 ta ixtisoslashtirilgan bog‘lari bilan London aholisi uchun Li daryosi vodiysida tashkiliy loyiha ishlab chiqildi. 40 km atrofida masofaga ch о ‘zilgan bog‘lar “zanjiri” 65 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan stadioni bilan sport k о ‘ngilochar 1 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B.64 32 bog‘i, “Ertakona saroyi” bilan bolalar bog‘i, suvda damolish bog‘i, qayiq va eshkak eshish sporti markazi, yoshlar bog‘i, osoyishta dam olish va sayr qilish bog‘i, tomosha va jismoniy tarbiya sog‘lomlashtirish komplekslari. Bog‘lar ixtisoslashuviga k о ‘ra bir-biridan 8-12 dan 618 ga kattaligi b о ‘yicha farqlanadi. Uzoqdagi tabiiy landshaftlarni himoya qilish, shu bilan birga shahar aholisiga uzoqqa borib о ‘tirmasidan har xil dam olish shakllarini taqdim etishga qaratilgan “shahar yonidagi” bog‘larni ixtisoslashuvi g‘oyasi Tissayd ingliz aglomeratsiyasi rivojlantirish loyihasida mavjud bo‘lgan. 1972 yili Varshava urbanistika va arxitektura instituti Polshaning yirik shaharlarida ommaviy tashrif buyurish uchun ixtisoslashgan bog‘lar tizimini loyihalashtirish b о ‘yicha hisob-kitob k о ‘rsatkichlarini ishlab chiqdi. О ‘yin va sport bog‘lari, sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiya, osoyishta dam olish va sayr qilish, k о ‘ngilochar bog‘larning tarmoqlarini tashkil qilishga tavsiya berildi. Shahar k о ‘kalamzorlashtirish tizimini qayta qurishda aholi yashaydigan joylarda jismoniy tarbiya va dam olish, k о ‘ngil ochish, attraksionlar, tomoshalar joylari rivojlantirildi. Vena markazida Dunay daryosida uzunligi 20 km va eni 200 m 2 b о ‘lgan yangi sun’iy orol yaratildi. Bu orolda shuningdek qator joylashgan ixtisoslashtirilgan bog‘lar tizimi tashkil etildi. Ch о ‘milish va suv sporti bog‘laridan keyin sport- о ‘yin bog‘lari, s о ‘ngra osoyishta dam olish bog‘lari, “baliqchilar bog‘lari” joylashdi. Moskvalik parkshunos tadqiqotchilar tomonidan bog‘larning quyidagi turlari taklif etildi: Rivojlangan madaniy-oqartuv va tomoshalar tarmog‘i b о ‘lgan parklar va bog‘lar. Osoyishta dam olish va sayr qilish, shuningdek tarixiy muzey bog‘lari. Suvda dam olish bog‘lari. Turli dam olish turlari tekis taqsimlangan bog‘lar. Bolalar shahar va tuman bog‘lari. 1960 yili L.L.Shreter, A.G.Lelyakova va O.N.Bashinskiy singari arxitektorlar tomonidan 450 ga maydonda Janubiy Primore bog‘i yaratildi 1 . 1 https://liveps.ru/uz/leningradskoe - metro - konno - sportivnyi - kompleks - izmailovo/ 33 Bog‘ nimjon butalar bilan qoplangan botqoq joyda barpo etildi. K о ‘rfazdan qirg‘oqqa tuproq tashib keltirilganligi tufayli bog‘ maydoni 2 metr ga k о ‘tarildi, shundan s о ‘ng rejalashtirish ishlari boshlandi. Bog‘da bosh maydon va esplanadali me’moriy xudud, “Xalqlar d о ‘stligi” maydoni xududi, qirg‘oq chegarasi hududi, 25 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan stadioni bilan sport xududi, attraksionlar shaharchasi, bolalar о ‘yinlari b о ‘lagi, ichki suv havzali va daraxtzorli dam olish xududi singari landshaft xududlar tashkil etildi. Bog‘ ansambli kompozitsiyas bosh xududlarning geometrik shaklli tuzilishini, о ‘rmon, daraxtzor, maysazor tabiiy manzaralari, dengiz kengliklarini ichki bog‘ manzaralari bilan qarama-qarshi q о ‘yish y о ‘li bilan barpo etildi. Janubiy Primore bog‘i loyihasida о ‘tmishdagi rus bog‘-park usullarini zamonaviy landshaft kompozitsiyalari bilan uyg‘unlashtirib ijodiy rivojlantirilganligi seziladi. 600 ga maydonga ega b о ‘lgan Katovitskiy madaniyat va istirohat bog‘i (Polsha) loyihasi 1951 yili professor V.Nemirovskiy boshchiligidagi loyihachilar jamoasi tomonidan amalga oshirilgan. Bu joy k о ‘mir shaxtalari, tosh karyerlari, uyumlari qolgan botqoqlik kenglik b о ‘lgan. Katta karyerlar va botqoqliklar suv havzalari tizimiga aylantirildi, ulardan 3 km uzunlikda sayr y о ‘lagi bilan makoniy kompozitsiyaning bosh о ‘qi tashkil qilingan. Suv havzalaridan eshkak eshigi kanali b о ‘lgan suv sporti markazi, suzish havzasi va suvga sakrash hovuzi, yelkanli kemalar uchun k о ‘l, ch о ‘milish kompleksi kabilarni tashkil etish uchun foydalanildi. Kompozitsiya о ‘q b о ‘ylab joylashtirilgan attraksionlar shaharchasi, hayvonot bog‘i, gulchilik k о ‘rgazmasi, 120 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan stadion, ochiq teatr, planetariy singari о ‘nbir tematik xududlar yaratish bog‘ni universal qilish g‘oyasi b о ‘lgan. Osoyishta dam olish va sayr qilish turlari uchun manzarador о ‘tloqlar, daraxtzorlar, butazorlardan iborat maydonlar qurilgan. K о ‘p vazifali madaniyat, istirohat va k о ‘ngilochar bog‘lar. G‘arbiy Yevropa va Yaponiya shaharlari atrofidagi bog‘lar . “Amsterdam о ‘rmoni” G‘arbiy Yevropadagi k о ‘p vazifali eng yirik bog‘ hisoblanadi. U Amsterdam shahrining chetida joylashgan va dengiz 34 hisobidan о ‘zlashtirilgan 895 ga maydonga ega. Bog‘ 1934 yili arxitektor Kornelius van Estern loyihasiga k о ‘ra qurildi. Loyihada 400 ga о ‘rmon xususiyatiga ega b о ‘lgan maydon, 200 ga sport maydoni, 100 ga о ‘yin uchun yalanglik qurish k о ‘zda tutilgan edi. Qolgan xududga suv havzalari va y о ‘llar qurildi. Bog‘ni qurish ishlari quyidagi bosqichlarda bajarildi: 1) melioratsiya ishlari, y о ‘llar qurish, hovuz va kanallar qurish; 2) daraxtlar о ‘tkazish. 3) о ‘simliklar ekish, k о ‘priklar va bog‘ inshootlari qurish. Suv havzalari suv sporti musobaqalarini о ‘tkazish, ch о ‘milish va baliq ovlash joyi hisoblanadi. K о ‘l va ariqlar qurish paytida t о ‘plangan tuproqdan 15 m balandlikdagi sun’iy tepalik, lijada uchish uchun tik tepalikdan iborat 20 ga maydondan iborat bog‘ mikrorelyefini yaratish uchun foydalanildi. “Amsterdam о ‘rmoni”ni yaratish XX asr bog‘ arxitekturasida yangi usul shakllanishini boshi b о ‘ldi, u yirik hajmli makoniy shaklning soddaligi va yorqinligi, zamonaviy fan yutuqlari, yangi texnika, sanoat qurilishi metodlaridan foydalanilganligi bilan ajralib turadi. “Amsterdam о ‘rmoni” bog‘ining arxitektura rejalash prinsiplari Rimning ommaviy dam olish zonasi hisoblangan Konstantin bog‘i loyihasida о ‘z aksini topdi. 475 ga maydonga ega b о ‘lgan Konstantin bog‘i arxitektor D.Ortenzi loyihasi b о ‘yicha Tibr daryosining о ‘ng qirg‘og‘ida, Rimning umumshahar markazidan 11 km uzunlikda yaratildi. K о ‘p vazifali bog‘ tarkibiga spor t о ‘yinlari, ch о ‘milish va suv sporti, k о ‘ngilochish va attraksionlar, osoyishta dam olish, madaniyoqartuv va tomosha komplekslari, shuningdek botanika bog‘i va akvarium kabilardan iborat yoshlar markazi kiradi. Damolish zonasi bilan k о ‘rgazma zal, axborot xizmati, ma’muriy binolari b о ‘lgan madaniyat markazi bilan chegaradosh. Kichikroq raqs maydonlari, estradalar bilan birga bog‘da kinoseanslar, ma’ruzalar, konsertlar, musiqa festivallari о ‘tkaziladigan 2000 tomoshabinga m о ‘ljallangan katta ochiq teatr mavjud. Bog‘ning butun xududi b о ‘ylab bolalar о ‘ynashi, kattalar dam olishi uchun 35 maydonlar, kafelar, restoranlar, kioskalar, xizmat pavilyonlari ketma-ket joylashtirilgan. Bog‘ daraxtzorlari va maydonlari 300 ga maydonni egallagan. Bog‘ maydoniga 7 m oraliqda 70 mingdan ortiq paxmoq о ‘sadigan soya beradigan daraxtlar о ‘stirilgan. Shahar aholisining dam olishiga b о ‘lgan ehtiyojini hisobga olib Aki daryosi vodiysida. Bir paytda 24 ming kishi dam olishiga m о ‘ljallangan “shahar ostonasidagi” bog‘ chiroyli tepaliklari b о ‘lgan xududda joylashgan. Bog‘ni 4 asosiy vazifaviy zonaga b о ‘lishda tabiiy landshaftdan unumli foydalanilgan. Bog‘ning sharq qismidagi asosiy kirish joyida tekisroq xududda restoran, motel, arqonli va bir relsli bog‘ b о ‘ylab yuradigan y о ‘llarga о ‘tirg‘iziladigan joy, ma’muriy xonalar joylashtirilgan. Bog‘ning markazidagi baland tepalik joyida yopiq “Sammerlend” attraksioni va k о ‘ngilochar о ‘yinlari, suzish havzasi, о ‘yinlar uchun maydonlar, solyariy va dam olish yalangligi joylashtirilgan. Bog‘ning kompozitsiyasi t о ‘g‘ri chiziq b о ‘ylab davom etib ippodrom, yengil atletika maydonchalari, otlar minib yuriladigan y о ‘laklar, beysbol, tennis va basketbol maydoni, restoran singari komplekslar bilan yakunlanadi. Rur viloyatidagi (Germaniya) shahardan tashqari bog‘lar tizimi . Rur sanoat о ‘lkasidagi yirik bog‘larni tashkil etilishi katta qiziqish uyg‘otadi. Nemis shaharsozlari ishlab chiqqan klassifikatsiyada bog‘lar va dam olish xududlarining quyidagi turlari k о ‘rsatilgan: a) xududiy ahamiyatga ega b о ‘lgan tabiiy landshaftlar va 1000 ga maydonga ega b о ‘lgan yirik suv havzalarga ega b о ‘lgan tabiiy bog‘lar va “b о ‘sh vaqt markazlari”; b) kamida 25 ga maydonga ega b о ‘lgan kundalik “faol” dam olish va hafta oxirida dam olish uchun m о ‘ljallangan “b о ‘sh vaqt bog‘lari”. Bu bog‘lar kamida 50 ga tabiiy landshaft maydonida osoyishta dam olish uchun yirik zonalarga tutashadi; v) kamida 100 ga osoyishta dam olish maydoni b о ‘lgan tabiiy yoki madaniy landshaft q о ‘shimcha qilingan kamida 15 ga maydoni b о ‘lgan g) osoyishta dam olishga m о ‘ljallangan “b о ‘sh vaqt zonalari”; d) hafta oxirida dam olish uchun kempinglari, shahardan tashqari uylar komplekslari b о ‘lgan “b о ‘sh vaqtda yashash markazlari” bog‘ zonalari. Rur viloyatida 5 shaharlararo “b о ‘sh 36 vaqt bog‘lari” yaratishga m о ‘ljallangan, ular asosan erkin harakat о ‘yinlari, ch о ‘milish, sayr qilishga xizmat qiladi, ularda barcha yoshdagilarga oilaviy va individual tarzda dam olishlari mumkin. Birinchi Geyzenberg “b о ‘sh vaqt bog‘i” arxitektorlar Soze-Xersmann va Abraxamson loyihasiga k о ‘ra Xern shahri yonida 1968 yili qurilishi boshlandi. Bog‘da kirish, “muloqot”, suzish havzasi, sayr va о ‘yin zonalari, xizmat komplekslarini о ‘z ichiga oladi. Barcha bog‘ maydonlarini bir-biriga bog‘lovchi xalqa sayr y о ‘laklari bilan о ‘ralgan keng yalanglik bog‘ kompozitsiyasi markazi hisoblanadi. Asosiy kirish joyida “b о ‘sh vaqt uyi”, k о ‘rgazma va о ‘quv zali, jismoniy tarbiya maydoni, ma’muriy va axborot xizmati binolarin i о ‘z ichiga olgan madaniy-oqartuv kompleksi joylashgan. “Muloqot zonasi”da kafe, restoran, musiqa pavilyoni, raqs maydoni, favvoralar, suzish havzalari joylashgan. Maxsus о ‘yin zonasida mini-golf, stol tennisi, kroket, kegel о ‘yinlari, bolalar uchun velosiped va pedalli avtomobillarda yurish uchun trek, bolalarni ponida sayr qilishi uchun maydon joylashtirilgan. Sayr zonasida osoyishta dam olish maydoni, maysa ustida dam olish uchun о ‘tloq, stol о ‘yinlari uchun maydon, chiroyli gullar bog‘lari mavjud. AQSH shaharlaridagi aholi yashaydigan xududlarda joylashgan bog‘lar. AQSH shaharlaridagi aholi istiqomat joylar k о ‘p vazifali bog‘lari tarkibida bolalar, о ‘smirlar va yoshlar sport mashg‘ulotlari о ‘yini uchun joylar k о ‘pchilikni tashkil qiladi. Korte-Madera xududidagi aholi istiqomat joyidagi bog‘ 15 ga maydonga ega va maktab hovlisi bilan yonma-yon joylashgan. Amerika shaharsozligiga xos b о ‘lgan aholi istiqomat joylaridagi bog‘ xududlari va maktab uchastkalarini birlashtirish bog‘ning turli о ‘yin va sport maydonlaridan unumli foydalanish imkonini berdi. Maktab sport maydoniga shimol tomondan kelib yondashgan t о ‘p о ‘yinlari uchun katta maydon KorteMadera bog‘i kompozitsiyasining markazi hisoblanadi. Maydon atrofida bolalar, kattalar va pensionerlar turli guruhlari uchun о ‘yin va dam olish joylari shakllantiriladi. Bog‘ning janubiy tomonidagi jamoatchilik markazi binosiga kattalar о ‘yini, dam olish uchun maydon, ochiq teatr tutashib ketgan. G‘arbiy sektorda yoshlar о ‘yini va 37 dam olish kompleksi, suzish havzasi, tennis kortlari joylashtirilgan. Markaziy maydonga shimoliy-g‘arbdan suzish havzasi b о ‘lgan bolalar о ‘yin kompleksi, sharqdan baliq tutiladigan sun’iy suv havzasi va kamondan о ‘q otish stendidan k о ‘ngilochar kompleks tutashib turadi. Bog‘ning turli joylarida “oilaviy dam olinadigan” maydonlar joylashtirilgan. Lakvud aholi istiqomat joyidagi boshqa amerikacha bog‘ kompozitsiyasi suv havzasi va о ‘yin, dam olish uchun maydon kontrastida tuzilgan. Bog‘da quyidagi zonalar mavjud: a) baliq ovi uchun hovuz, xizmat pavilyoni bilan suzish havzasi, favvorali suzish havzasi va tabiat q о ‘ynida dam olish uchun maydonlari bilan dam olish va k о ‘ngilochish zonasi; b) jamoatchilik markazi va yuvinish suv havzasi binosiga tutashib ketgan bolalar о ‘yini zonasi; v) sport turidagi mustahkam maysali katta о ‘tloq atrofida birlashtirilgan sport maydoni bilan erkin о ‘yin va dam olish zonasi, pikniklar va о ‘yinlar maydoni. Shaharlardagi aholi istiqomat joylaridagi amerikacha bog‘lar maydonida va vazifaviy zona chegaralarida kamroq sonli daraxtlar va bog‘ chetida butalar guruhi uchraydi. Ixtisoslashgan jismoniy tarbiya va sport bog‘lari, dam olish, о ‘yin va bolalar bog‘lari. Fan va texnikaning jadal rivojlanishi davridagi urbanlashuv jarayonida barcha yoshdagi kishilarning uyg‘un rivojlanishi uchun zarur b о ‘lgan sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiya, sport va о ‘yin komplekslari shahar markazlarini tashkil qilish muhim muammo hisoblanadi 1 . Hozirgi paytda jahon shaharsozli amaliyotida shaharlarda sog‘lomlashtirish markazlari, sport va о ‘yin komplekslariqurilmoqda. Sport bog‘lari. 1965 yili Krasnoyarskdagi dam olish orolida yirik sport-sog‘lomlashtirish bog‘i qurilishi boshlandi. Bog‘ kompozitsiyasi erkin ishlangan, lekin uning asosiy rejadagi о ‘qi tashrif buyuruvchilar harakati y о ‘llariga mos kelgan, ular bog‘ni faol va osoyishta dam olish va sayr qilish bilan bog‘liq ikki qismga b о ‘lgan. Bog‘ning 30 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan markaziy maydoni, 6 ming kishilik sport-konsertzali, kichik sport zali, ochiq va yopiq suzish havzalari, yassi sport inshootlari, xizmat k о ‘rsatish pavilyoni kabi inshootlari butun maydonning markazi hisoblanadi. Doira 1 Bekmatov A„ Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar -T Ma’naviyat., 2008 38 shaklidagi egarsimon stadion bog‘ maydonida asosiy bino hisoblanadi va uzoq tog‘larda k о ‘rinib turadigan daryolar tabiati bilan uzviy bog‘lanib ketgan. Bog‘ning k о ‘pgina qismi bolalar zonasi qilib belgilangan. Chiroyli hiyobonlardan iborat manzarali bog‘ dam olish zonasi hisoblanadi. 1967 yili Trambledagi Parij markazidan 10 km masofada arxitektor A.Burbonne loyihasi yangi sport dam olish va k о ‘ngilochish bog‘i qurilis hiboshlandi. Bog‘ 75 ga maydonni egallagan, shundan 35 ga sport kompleksi, 30 ga dam olish va sayr qilish va 10 ga maydon 3 mingta avtomobil sig‘adigan avtostoyankaga ajratilgan. Tramble bog‘i rejasida XX asr ikkinchi yarmi fransuz bog‘-park san’atiga xos b о ‘lgan k о ‘pgina kompozitsion usullar о ‘z aksini topgan. Doimiy faoliyat k о ‘rsatuvchi fransuz klassik bog‘lari kabi Tramble bog‘i rejasi asosiga uning har qanday nuqtasida k о ‘rinib turadigan nur kompozitsiyasi q о ‘yilgan. Zamonaviy Fransiyada keng tarqalgan sun’iy tepaliklarni badiiy “modellashtirish”dan bog‘da markaziy dam olish zonasi atrofini k о ‘tarish va bog‘ga yassi ellips idish shaklini berish tizimini yaratish uchun foydalanildi. Shvetsiyaning Gevle shahrida “Masbergets” sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiya va sport rekreatsion kompleksi arxitektorlar YE.Anborgava B.Xakan loyihasi b о ‘yicha yaratildi. 16 ga maydonni egallagan kompleks 4 futbol maydoni, 4 tennis korti, q о ‘l t о ‘pi uchun maydonni, 5 voleybol va basketbol maydonini, 9 badminton maydoni, 0,6 ga modellarni sinash maydonini, dam olish uchun katta о ‘tloqni, 2,9 ga erkin о ‘yinlar va bayramlar о ‘tkazish joyini о ‘z ichiga oladi.Janubiy sharqiy zonada suvi isitilgan ch о ‘milish va yuvinish basseyni, shuningdek sun’iy t о ‘lqin hosil qilinadigan basseyn-attraksionni о ‘z ichiga oladi. Bog‘ning g‘arbiy qismidagi 20 va 30 m balandlikdagi tepaliklar lija, chanada uchish va tramplindan sakrash uchun m о ‘ljallangan. Qishki mavsumda t о ‘p о ‘yini maydoni konkida uchish maydoni, markaziy о ‘tloq esa lijada sayr qilishga moslashtiriladi. Germaniya va 39 Finlandiyadagi sport bog‘lari asosan sayr qilish, maysa ustida о ‘ynash va dam olish, shuningdek sport bilan shug‘ullanish uchunm о ‘ljallaniladi. Arxitektor Konviars loyihalagan Germaniyadagi Roytlingene shahridagi 70 ga maydonga ega b о ‘lgan sport bog‘i zonalarni vazifasiga k о ‘ra aniq belgilangani, 9 ga maydondagi ch о ‘milish, erkin о ‘yinlar va dam olish va sport maydonchalarni yashil о ‘simliklar bilan о ‘ralgani xos xususiyat b о ‘lib qoldi. Ochiq joylarning kengligi, markaziy yalanglikning atrofdagi maysazor va о ‘rmon bilan uyg‘unligi, bezakdor erkin joylashuv kabilar Roytlingenedagi xalq sporti bog‘ining xususiyati hisoblanadi. Finlandiyadagi Riximyaki shahri sport bog‘idagi sport va ch о ‘milish zonasiga tomosha va k о ‘ngilochish komplekslari kelib tutashadi. Yaxlit kompleks sportyadro, yozgi estrada va ommaviy bayramlar uchun ayvonlardan iborat. Sport, о ‘yin, ch о ‘milish uchun maydon va pavilyonlar, tomosha komplekslari katta y о ‘l tomonidan bog‘ning asosiy kirish joyiga imkon qadar yaqinlashtirilgan. Daniyaning Odense shahridagi sport bog‘i (arxitektorlar A.Tomsen, O.Klaaborg, A.Lindkolt va G.Moos) ayvonlarda joylashtirilgan ixcham sport maydonlari kompleksidan iborat. Bog‘ning arxitektonikligini maydonchalar, y о ‘laklar, chiroyli shakl berilgan daraxtlar va yashil daraxtlar bilan о ‘ralgan bog‘ning ch о ‘zinchoq shakli k о ‘rsatib turadi. Turli maqsadlar uchun m о ‘ljallangan maydonlarni ixcham shaklda ayvonlarga joylashtirish usulini zamonaviy ingliz landshaft arxitektori Jelliko birinchi b о ‘lib q о ‘lladi. Daniyalik arxitektorlar maydonning b о ‘ylamasiga ajratib turuvchi g‘ovlarni yaratish, daraxtlar va butalarni qirqib shakl berish y о ‘li jonli “yashil devorlar” shakllantirish orqali sun’iy relyefni modellashtirish Daniyaning zamonaviy bog‘-park san’ati uchun xos b о ‘lgan usuldan foydalanib Odenseda k о ‘p darajali ixcham sport kompleksini yaratdilar. 4 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan futbol maydoni, erkin о ‘yinlar uchun maydon, 8 tennis korti, dam olish uchun bog‘dagi klub binosi, restoran sport bog‘i tarkibiga kiritilgan. Asosiy kirish joyidan stadionga tonnel orqali kiriladi. 40 Tepalikning yassi ch о ‘qqisiga joylashtirilgan futbol maydonini о ‘rab turuvchi yashil t о ‘siqlar turlicha balandlikka ega. Sun’iy relyefni geoplastikbadiiy modellashtirish о ‘yin maydonlaridagi tomoshabinlarni q о ‘shni maydonlarda vujudga keladigan shovqinlardan asrashga xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish bog‘lari va dam olish markazlari . Ayniqsa kurort shaharlarda davolash jismoniy tarbiya va umumiy jismoniy tayyorgarlik ixtisoslashtirilgan bog‘lari keng tarqaldi. 1952 yili Litvadagi Druskininkay kurort-shahrida shu turdagi bog‘larning birinchisi yaratildi. 1969 yil arxitektor L.Dringelis va injener R.Pilkauskas loyihasiga k о ‘ra bog‘ t о ‘la qayta ta’mirlandi. Bog‘ hududi bolalar, erkaklar, ayollar va umumiy sport joylaridan iborat t о ‘rtta zonaga ajratilgan. Bog‘da davolash jismoniy tarbiyasi uchun maydon va pavilyonlar tarmog‘i, ionoterapiya uchun maydon, bioklimat davolash, isitilgan basseynlar, chiniqish uchun kaskad ch о ‘milish zonalari yaratilgan. Shveysariyaning yarim millionli aholisi b о ‘lgan Syurix shahrida 1967 yili barcha yoshdagi aholi shug‘ullanishi uchun m о ‘ljallangan umumiy jismoniy tayyorgarlik bog‘i qurilgan. Bog‘da nihoyatda soddalashtirilgan gimnastika uskunalari (turnik, brus, xalqa, xoda) bilan jihozlangan terrenkurali va 20 maydonli 2-3 km uzunlikdagi uchastka joylashtirilgan. Maydonlarda marshrutlardagi ayrim nuqtalar orasidagi masofa k о ‘rsatkichlari va tavsiya etilayotgan mashqlar tasvirlangan shitlar о ‘rnatilgan. Syurixda dam olish jamoatchilik markazlarini tashkil etilganligi diqqatga sazovor, ular shahar va rayonlarda bir tekisda joylashtirilgan. Dam olish markazi hisoblangan rayon bog‘i aholi turar joyidan 1 km atrofida joylashtirilgan. Syurixni k о ‘kalamzorlashtirishning bosh rejasida ayrim dam olish markazlarini maktab komplekslari, tuman madaniyat uylari, yoshlar klublari yoki sport komplekslari bilan birlashtirish k о ‘zda tutilgan. K о ‘pgina dam olish markazlari umumshahar tuman ahamiyatiga ega b о ‘lgan yashil zonalarda joylashtirildi. Turli yoshdagi kishilarni tabiat q о ‘ynida doimiy faol dam olishga jalb qilish dam olish markazlarini yaratishning bosh g‘oyasi b о ‘lgan. Hovuzlarda, sayr uchun y о ‘laklarda osoyishta dam olish zonasi; erkin о ‘yinlar va 41 suzish va yuvinish havzalarida ch о ‘milish, maysa va qattiq qoplamli о ‘yin maydonlari, gimnastika maydonlari va pavilyonlari, shuningdek bolalar “qurilish” maydonlari zonalari; tarkibiga о ‘yinlar, ma’ruzalar, konsertlar, havaskorlik spektakllari, havaskorlik mehnati bilan shug‘ullaniladigan ustaxonalar, bolalar va kattalar kutubxonalari kirgan madaniy-oqartuv zonalari shunday markazlarning asosiy elementlari hisoblanadi. Shveysariya va Shvetsiyadagi о ‘yin bog‘lari. Syurix va Shveysariyaning boshqa shaharlaridagi barcha yoshdagi kishilar guruhlari uchun dam olish markazlari qatorida bolalar va о ‘smirlar uchun ixtisoslashtirilgan markazlar keng tarqaldi. 1 ga maydonni egallagan “Vildermetmatte” bolalar bog‘i ana shunday bolalar markazlaridan biri hisoblanadi, uning tarkibiga о ‘yinlar uchun bino, Robinzon qurilish maydoni, 10- 12 yoshgacha b о ‘lgan bolalar uchun maydon, sport о ‘yinlari uchun hovuzlar va maydonlar, chanada uchish tepaligi, k о ‘cha harakati qoidalariga о ‘rgatish uchun maydon kabilar kiradi 1 . 15 yoshgacha b о ‘lgan bolalar va о ‘smirlarning о ‘yin va sport mashg‘ulotlari uchun m о ‘ljallangan Stokgolmdagi ixtisoslashgan о ‘yin bog‘lari tizimi anchayin e’tiborni tortadi. Shaharsozlik instituti va Stokgolm bog‘lar boshqarmasi tomonidan 1,6-2 ga maydonga ega b о ‘lgan о ‘yin bog‘larining loyiha-etaloni ishlab chiqildi. Bu tavsiyalarga k о ‘ra о ‘yin bog‘i tarkibiga quyidagilar kiritiladi: a) 4 yoshgacha b о ‘lgan bolalar uchun 250 m 2 maydon; b) 4-8 yoshdagi bolalar qum va suv о ‘ynashlari uchun 1600 m 2 maydon kompleksi; v) umumiy maydoni 350 m 2 b о ‘lgan yosh tabiatshunoslar va bolalarni tanishtirish uchun bog‘; g) sarguzasht va qurilish о ‘yinlari uchun 1800 m 2 b о ‘lgan Robinzon maydoni; d) 9-15 yoshli bolalar erkin о ‘ynashlari uchun 3000 m 2 maydon va 1100 m 2 futbol maydoni; ye) 150 m 2 о ‘yinlar uchun maydon, xizmat k о ‘rsatuvchi xodimlar turishi va uskunalar saqlash uchun xona; j) 9000-10000 m 2 tabiiy landshaft, shuningdek 5000 m 2 yashil о ‘yin maydoni. Ixtisoslashtirilgan shahar bolalar dam olish zonasini loyihalashtirish 1 https://uz.traasgpu.com/robinson - markazi - auditoriyasi - ochilish - jadvali/ 2 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B. 42 42 prinsiplari Kopengagendagi 1,5 ga maydonli Xvidovr о ‘yin markazi rejasida aks etgan. Bu о ‘yin markazi turli yoshdagi bolalar uchun m о ‘ljallangan, shuning uchun bog‘ xududi 6 yoshdan va 7-14 yoshdagi bolalar uchun sektorlarga aniq ajratib q о ‘yilgan, shuningdek о ‘smirlar va yoshlar uchun futbol maydoni bor. Bolalar о ‘yin markazi landshaft kompozitsiyasida zamonaviy bolalar bog‘-park san’ati usullariga xos quyidagi xususiyatlar aks etdi: a) aniq geometrik shakldagi maydonlar yaratish; b) bog‘ zonalarini ajratib q о ‘yish uchun turli balandlikdagi jonli devorlardan did bilan foydalanish; v) о ‘yin va dam olish uchun maydonlarni b о ‘ylamasiga daraxt va butalarni ixcham guruhlarga birlashtirish 2 . О ‘yin va dam olish uchun komplekslari maydonida erkin rivojlanuvchi rejaning geometrik xususiyati imkon bergan о ‘yin markazi landshaftini shakllantirishning barcha bosqichlarida bog‘-park mexanizmidan maksimal foydalanish, relyefni mavjud emasligi. Ixtisoslashtirilgan k о ‘rgazma bog‘lari va k о ‘ngilochar hamda attraksion bog‘lar. Yirik shaharlar va tizimlarda juda katta ijtimoiy-axborot imkoniyatlarni t о ‘planganligi, turli mamlakat xalqlari о ‘rtasida aloqalarni rivojlanishi va madaniy axborot almashinuvi jarayoni k о ‘plab turdagi k о ‘rgazma bog‘larini yaratish imkonini berdi. Xalq x о ‘jaligi, madaniyat va fan sohalarida yutuqlar bog‘- k о ‘rgazmasi. Yashil maydonda k о ‘rgazma pavilyonlarini erkin joylashtirish g‘oyasi 1876 yili Filadelfiyadagi Butunjahon k о ‘rgazmasida amalga oshirildi. Doimiy bog‘ning ayrim elementlarini uyg‘unlashtirgan holda erkin rejalashtirish prinsipi 1939 yildagi 500 ga maydonga ega b о ‘lgan Butunjahon Nyuyork k о ‘rgazmasi bog‘ini yaratishda foydalanilgan edi. Bu shahardan tashqaridagi yirik bog‘da k о ‘rgazma pavilyonlari uchun 150 ga ajratildi, k о ‘kalamzor va suv havzalari b о ‘lgan qolgan barcha maydon esa dam olish va k о ‘ngilochish uchun foydalanildi. Bog landshafti bilan о ‘ralgan k о ‘rgazma komplekslarini shakllantirishning bu prinsipi arxitektor Van-Gutema rahbarligida ishlab chiqilgan 43 1958 yildagi Bryusselda о ‘tkazilgan Butunjahon k о ‘rgazmasi loyihasida foydalanildi. K о ‘rgazma umumiy maydoni 200 ga, shundan 115,5 ga maydonni pavilyonlar egalladi, 40 ga yashil maydon va y о ‘llar b о ‘lsa, о ‘tish joylari 44,5 ga b о ‘ldi. Bryusseldagi k о ‘rgazma qurilishi shuni k о ‘rsatdiki, k о ‘rgazma bog‘larini tashkil etishda о ‘zlashtirilmagan xududdan foydalanish maqsadga muvofiq, negaki “EKSPO-58” xududida pavilyonlarini joylashtirish va y о ‘l yotqizish uchun eski qirollik bog‘idagi anchagina qimmatbaho daraxtlarni kesishga t о ‘g‘ri kelgan edi. “EKSPO-70” Xalqaro k о ‘rgazma bosh rejasini Kenzo Tango rahbarligidagi yapon loyihachilari jamoasi ishlab chiqdi. 330 ga maydonga ega b о ‘lgan k о ‘rgazma bog‘i Osaka shahridan 10 km uzoqlikda tepalik xududlarda joylashtirildi. Kenzo Tango k о ‘rgazma bosh rejasini b о ‘lajak shahar markazi modeli sifatida k о ‘rdi, bu “EKSPO-70” rejasi tarkibida о ‘z aksini topdi, bu yapon arxitekturasiga xos b о ‘lgan shoxdor daraxt k о ‘rinishdagi bosh rejasida k о ‘rindi. K о ‘rgazma xududini shimoldan janubga “daraxt tanasi” b о ‘lgan k о ‘rgazma jamoatchilik markazi “Ramziy zona” kesib о ‘tadi. Temir va avtoy о ‘l yonida joylashgan “Ramziy zona” kesishuvi joyida bosh kirish darvozasi joylashgan, bu yerdan tashrif buyuruvchilar turli xizmat komplekslariga kirib ketadi. Bosh y о ‘l tarmoqlari “tana”ni g‘arbiy, shimoliy va sharqiy q о ‘shimcha darvozalari bilan bog‘laydi. Bosh y о ‘lning k о ‘rinarli nuqtalarida hafta kunlari nomi bilan nomlangan 8 ta maydon yaratilgan, lekin bunda ikkita yakshanba nomi berildi. Maydonlar taqsimlash markazlari b о ‘lib xizmat qildi, ularning atrofida turli mamlakatlar va firmalar xuddi “barg” va “meva” singari guruhlashtirildi.Xilma-xil tashrif buyuruvchilarning ehtiyojlarini hisobga olib “EKSPO-70” janubiy-sharqiy qismida “Ekspolend” attraksion va k о ‘ngilochish zonasi tashkil etildi, shimoliy qismida qadimgi yapon shaharlari va bog‘lari, mehmonlarni qabul qilish uchun maydonli uy va dam olish y о ‘laklari maketlari bilan an’anaviy yapon bog‘i tashkil etilgan. Rur aglomeratsiyasining yirik markazi Essenda 1965 yili “Grug” k о ‘rgazma bog‘i qayta ta’mirlandi. Grug-bog‘ faol dam olish, osoyishta dam olish, k о ‘rgazmali 44 о ‘qitish va k о ‘rgazmazallari b о ‘lgan bosh darvozasidan iborat 4 vazifaviy zonaga b о ‘lingan. Sayr hiyobonlari, kafe, restoran, suv havzasi, gullar va haykallar k о ‘rgazmasi b о ‘lgan osoyishta, tomoshaviy dam olish zonasi hovuzli botanik bog‘, akvarium, terrarium va kichikroq hayvonot bog‘i kabilardan iborat ilmiy bilish zonasiga tutashib ketgan. K о ‘rgazmali о ‘qitish zonasida k о ‘rgazmali va о ‘quv-k о ‘rgazmali bog‘lar, gulzorlar joylashtirilgan. Sayr qilish maysazorlar, tennis kortlari, g‘ildirakli konkida uchish uchun y о ‘laklar, t о ‘p о ‘yinlari uchun kichik sport maydonlari, bolalar uchun о ‘yin komplekslari, gimnastika kabilarni faol dam olish zonasi о ‘z ichiga oladi. Faol va osoyishta dam olish zonalari tutashuvida kutubxona-kioskalar, “ о ‘quv zallari”, stol tennisi uchun kichikroq komplekslar yaratilgan. Bosh kirish joyda – Grugaxalleda kongress zali va 10 ming tomoshabin sig‘adigan sport zali komplekslari joylashtirildi. Universal zalga 50 ming m 2 xajmdagi ekspozitsiya zali, ma’muriy va axborot punktlari ochilgan 30 ming m 2 umumiy maydoni b о ‘lgan zali bilan k о ‘rgazma qurilish markazi inshootlari komplekslari tutashib turadi. 45 46 Xulosa Madaniyat va istirohat bog‘lari—aholi madaniy hordiq chiqaradigan, turli bezakli daraxt va gulzorlar bilan jihozlangan, k о ‘kalamzorlashtirilgan maskan. Madaniyat va istirohat bog‘ tuzish san’atining о ‘ziga xos uslublari asosida barpo etiladi. О ‘zbekistonda Madaniyat va istirohat bog‘lari shahar hududining hajmi, me’moriy qiyofasi va tabiiy sharoitiga qarab tashkil qilinadi. Kichik shaharlarda bitta, katta shaharlarda bir necha, aholisi 500 mingdan ortiq shaharlarda esa umumshahar ahamiyatiga ega b о ‘lgan bog‘lardan tashqari, shahar hududidagi har bir tumanning madaniyat va istirohat bog‘i b о ‘lishi mumkin. Unda aholiga madaniy xizmat k о ‘rsatish katta о ‘rin tutadi. Maydonlardagi ochiq estrada sahnalarida professional teatr va eng yaxshi havaskorlik jamoalarining spektakl va konsertlari, dorboz, polvon va masxarabozlarning tomoshalari, askiya kechalari uyushtiriladi, kinofilmlar namoyish qilinadi. Ommaviy sayil, karnaval, turli sport musobaqalari va boshqalar tashkil etiladi. Bolalar uchun maxsus joy ajratilib, qiziqarli attraksionlar bilan jihozlanadi. Madaniyat va istirohat bog‘lari Vatanimizda an’anaviy tabiiy-madaniy maskan sifatida azaldan mashhur b о ‘lib kelgan. Hozir ham bu g о ‘zal maskanlar k о ‘pchilikning sevimli madaniy dam oladigan joylari hisoblanadi. Endilikda xalqimizning madaniy bog‘dorchilik an’analari qayta tiklanmoqda. Madaniyat va istiroxat bog‘larida ajdodlarimiz tajribalari asosida gulzor, xiyobon, chorbog‘ yaratish an’analaridan foydalanilmoqda. Respublikamizda nafaqat tarixda mashhur b о ‘lgan bog‘lar, masalan, Samarqanddagi Amir Temur bog‘lari tiklanmoqda, shuningdek, Toshkentdagi Alisher Navoiy nomidagi milliy bog‘ kabi mashhur yangi bog‘lar barpo etilmokda. An’anaviylik va zamonaviylikni uyg‘unlashtirgan yangi bog‘lar Namangan, Farg‘ona, Xorazm va boshqa viloyatlarda ham vujudga kelmoqda. Tavsiyalar bugungi kunda bizga dolzarb bo’lib qolayotgan yoshlar tarbiyasi ularning bo’sh vaxtini unumli va samarali o’tkzish masalasi jiddiy masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Yosh avlodni barkamol, komil inson bo’lib ulg’ayishida Madaniyat va istirohat bog’larining o’rni beqiyosdir. Ularni chetdan kirib kelayotgan har hil illatlar ommaviy madaniyat nomi ostidagi qora kuchlardan himoya qilish, ongida qora kuchlar uchun ma’naviy bo’shlik qoldirmaslik, birdan bir vazifamiz hisoblanadi. Buning uchun albatta insonlar qiziqishlarini hisobga olish, ular o’tasida mexr, muhabbat, do’stlik kabi yaxshi fazilatlarini namoyon etishlariga zamin xozirlash lozim. Bugungi kunda faoliyat yuritayotgan madaniyat va aholi dam olish markazlarimiz xar tarafdan qaralganda qulay, ko’rkam va tinch. Bu maskanlarda aholining barcha qatlamlariga birdek xizmat qilmoqda bu yerda nafaqat yoshlar balki yoshi kattalar, oilalar ham tashrif buyurishlari mumkin. Yaratilayotgan shart sharoitlar nafaqat o’zbekistonimiz chet el mamlakatlari talabiga ham mos keladi. Aytib o’tish joizki bunday Madaniyat va istirohat bo’g`lari yurtimizda poytaxtimiz va viloyatlarimizning shaharlarida ta’lab darajasida ish yuritmoqda qolgan chekka chekka tumanlarida va hatto bazi bir shaharlardaxam Madaniyat va istirohat bog’lari juda achinarli holatga kelib ulgurgan bu esa o’sha yerda yashab kelayotgan tub aholining Madaniyat va istirohat bog’larida madaniy hordiq olish imkoniyatidan butkul uzilganligini anglatadi. O’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi mafkurasiga o’z ta’sirini o’tkizmay qolmaydi. Shu boisdan har bir viloyat, tuman va aholi soni ko’p bo’lgan qishloqlarda Madaniyat va istirohat bog’lari barpo etilib ta’lab darajasiga keltirilishi u yerda yashovchi tub aholi doimiy ravishda madaniy hordiq olishga bo’lgan ehtiyojni qondira olishi, poytaxt hamda shaxarlar bilan uzviy hamkorlikni yo’lga qo’yilishi eng asosiysi bu faqat qog’ozda bo’lmasligi zarur. O’tkaziladigan ommaviy-madaniy bayram tadbirlarda taniqli sa’nat va madaniyat soha vakillari muntazam qatnashib har bir insonni avvalo yashash, yashagandaham o’z vatanini sevib shunday tinch va go’zal vatan farzandi ekanidan mamnunlik tuyishiga erishish lozim. Bunday tuyg’uni tuymas ekan ularning nazarida o’zganing non yeganini ko’rib to’ydim yoki men non yemayman, yemaganman hatto non nima deyish bilan barobar bo’lib qoladi 36 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. 2017 yil. 2. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 dekabrdagi “2011-2015 yillarda madaniyat va istirohat bog‘larining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari dasturini tasdiqlash tо‘g‘risida”gi 322sonli Qarori 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-2778-sonli Qarori, 15 fevral 2017 4. Bekmatov A„ Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar -T Ma’naviyat., 2008 5. Dushamov J. Ommaviy tadbirlar rejissurasi. –T.: G‘.G‘ulom, 2002 6. Jabbarov I. О ‘zbek xalqi etnografiyasi. –T.: О ‘qituvchi, 1994 7. Qodirov M.H. О ‘zbek xalq tomosha san’ati. –T,: О ‘qituvchi, 1981. 8. Qoraboyev U.H. Badiiy-ommaviy tadbirlar. -T.: О ‘qituvchi, 1986. 9. Ustanova. U, - Mustaqil O’zbekistonda xalq madaniyatining ravnaqi., Fals., fan., nom., diss., T:, UzMU., 2008. 10. Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. 11. Алимова Ш.Х. “Маданий-маърифий фаолият асослари”. – Тошкент., 2007; Internet ma’lumotlar https://www.architime.ru/architects/a_william_kent.htm https://www.rsl.ru/ru/events/afisha/vistavki/gardenperfomance https://liveps.ru/uz/leningradskoe - metro - konno - sportivnyi - kompleks - izmailovo/

Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari haqida 

Купить