Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	77.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

37 Sotish

Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari

Sotib olish

Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………………….2-3
I BOB. Mamlakatimizda madaniyat va istirohat bog’lari bo’yicha olib
borilayotgan islohotlar va aholining mazmunli dam olishlarini to’g’ri
tashkil etish masalalari
1.1. Mustaqillik yillarida yurtimizda madaniyat va istirohat bog’lariga qaratilgan
e’tibor va tub islohatlar……………………………………………………….4-10
1.2. Madaniyat va istirohat bog‘larida ommaviy-madaniy tadbirlarni tashkil etish
uslublari………………………………………………………………………11-14
II BOB. O’rta osiyo hamda Yevropa bog’-parklarining shakillanishi,
uyg’unlashuvi va infra tuzilmasi
2.1. Markaziy osiyoda bog’lar barpo etilishi tarixi Temuriylar asos solgan
bog’lar………………………………………………………………………...15-20
2.2. O’zbekiston va Yevropa bog’-parklari uyg’unlashuv jarayonlari………...21-34
Xulosa……………………………………………………………………..35-36
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida ma’naviy islohotlar zamirida
madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati tubdan о ‘zgardi, yangi mazmun kashf etdi,
shaklan kamol topdi. Mustaqillik sharoitida esa madaniy-ma’rifiy muassasalar
xalqning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, milliy an’analarini tiklash, xalq ijodini
ravnaq toptirish, yangi milliy mafkurani targ‘ib etish maskaniga aylandi.
Mustaqillik tufayli respublikamizda milliy-ma’naviy tiklanish davlat siyosat
darajasiga k о ‘tarilgandan s о ‘ng, madaniy-ma’rifiy muassasalar xalq ma’naviyati
kamoloti y о ‘lida xizmat qilish imkoniyatlariga ega b о ‘ldi.
Shu nuqtai nazardan olib qaraganda ma’lumki, madaniy-ma’rifiy muassasalar
faoliyatida milliy ma’naviyat masalalari bilan shug‘ullanish asosiy soha b о ‘lgani
sababli, madaniyat muassasalari komil insonni tarbiyalash jarayoniga о ‘zining
munosib hissasini q о ‘shishga mas’ul hisoblanadi, chunki kelajakda buyuk davlat
egasi b о ‘ladigan komil insonni tarbiyalamasdan, uni axloqiy jihatdan barkamol
qilmasdan turib rivojlanish muammolarini hal etish mumkin emas. Hozirgi bozor
iqtisodiyotiga о ‘tish borasidagi murakkab vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish
fuqarolarning ma’naviy-axloqiy kamolotiga, imon-e’tiqodiga, g‘oyaviy-siyosiy
yetuklik darajasiga k о ‘p jihatdan bog‘liqdir. Inson kamoloti millat va mamlakat
rivojiga asos b о ‘ladi.
Yurtimizda madaniyat va istirohat bog’larini rekonstrukisya qilish va yangidan
ko’ngil ochar bog’lar qurish haqida bir qancha qarorlar tasdiqlangan. O‘zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidentining 2010-yil 27-yanvardagi PQ-1271son qarori
bilan tasdiqlangan “Barkamol avlod yili” Davlat dasturi ijrosini ta’minlash, 2011
— 2015-yillarda madaniyat va istirohat bog‘larini bosqichmabosqich
rekonstruksiya qilish va zamonaviy attraksionlar bilan jihozlash, ularning
faoliyatini yanada takomillashtirish asosida aholi, ayniqsa bolalar va o‘smirlar,
barcha yoshlarning madaniy dam olishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish
maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qabul qilgan 1
. Shu narsani e’tiborda tutish
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 27-yanvardagi PQ-1271-son qarori bilan tasdiqlangan
2

kerakki, madaniy-ma’rifiy muassasalar asosan joylarda va muayyan aholi
qatlamlariga xizmat k о ‘rsatadi. Shu boisdan ham madaniyat muassasalari muayyan
regionning asosiy madaniyat markazi, ma’rifat va mazmunli dam olish maskani
sifatida xalq ijodini kamol toptirishda, bayram va mazmunli tashkil qilish, shaxs
ma’naviyatini har tomonlama rivojlantirish va ularning ijtimoiymadaniy faolligini
oshirish jarayonlarini uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi shaklida amalga oshiradi.
Shuningdek, ular joylarda mafkuraviy targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borishda
ham davlat, partiyalar, yoshlar uyushmalari, kasaba tashkilotlari va k о ‘ngilli
jamiyatlarning tayanch-tarbiyaviy markazi sifatida ham faoliyat olib

boradilar. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda madaniy-ma’rifiy muassasalarning
biri hisoblangan madaniyat va istirohat bog‘lari faoliyatini о‘rganish va tahlil qilish
muxim va dolzarb masalalardan xisoblanadi.
Mavzuning obekti va predmeti . Kurs ishning asosiy obekti madaniyat va
istirohat bog‘lari faoliyati bo‘lib, uning asosiy predmeti esa madaniyat va istirohat
bog‘larida aholining mazmunli dam olishlarini tashkil etish masalasi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kurs ishning maqsadi madaniyat va istirohat
bog‘larining faoliyatini tahlil qilish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi
vazifalar belgilandi:
➢ madaniyat va istirohat bog‘ining faoliyatini о ‘rganish va uni yoritish;
➢ Xalqimizning ijtimoiy-madaniy tarixi davomida va umum jahon bog‘ barpo
etish tajribasini о ‘rganish;
➢ madaniyat va istirohat bog‘larida aholining mazmunli dam olishlarini tashkil
etish masalalari haqida;
Kurs ishining tuzilishi : Kirish, Ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotdan iborat.
3

I – BOB. Mamlakatimizda madaniyat va istirohat bog’lari bo’yicha
olib borilayotgan islohotlar va aholining mazmunli dam olishlarini
to’g’ri tashkil etish masalalari
1.1 Mustaqillik yillarida yurtimizda madaniyat va istirohat bog’lariga
qaratilgan e’tibor va tub islohatlar
О ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 dekabrdagi 322-
sonli “2011-2015 yillarda madaniyat va istirohat bog‘larining moddiytexnika
bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari dasturini tasdiqlash t о ‘g‘risida”gi qarorning mazmun mohiyati.
О ‘zbekiston hududi qulay tabiiy sharoiti, g о ‘zal manzarali joylari, mevali va
manzarali bog‘-rog‘lari bilan dunyoga mashhur. Juda qadimdan bu о ‘lkada bog‘
barpo etish odat tusiga aylangan. Xalqimizning «Yaxshidan bog‘ qolar» degan
hikmatli s о ‘zi bor. Buning ma’nosi juda chuqur. Birni kessang, о ‘nni ek degan naql
ham aynan daraxt bilan bog‘liq. Shundan kelib chiqib xalqimizni bog‘lar
bunyodkori, bog‘boni desak b о ‘ladi 1
.
Dam olib hordiq chiqarishning eng samarali y о ‘li ham bog‘lar, parklar bilan
chambarchas bog‘liq. Madaniy-ma’rifiy maskan sifatida madaniyat va istirohat
bog‘larining faoliyati aholining dam olib hordiq chiqarishlari uchun eng qulaydir.
Chunki bevosita tabiat qо‘ynida tashkil etilgan bunday bog‘lar juda kо‘p
vazifalarni о‘z zimmasiga oladi. Madaniy-ma’rifiy tadbirlar, ijodkorlik, amaliy
san’at bilan bog‘liq, sport bilan bog‘liq tadbirlarni hordiq soatlarida tashkil etish
uning keng imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Bundan tashqari ommaviy bayram
tadbirlari, sayillar, festivallar, d о ‘stlik kechalarining parklarda tashkil etilishi juda
katta samara beradi 2
. Qadimda bog‘lar odamlar yashab turgan joylardan chetroqda,
katta sayhonlik, qiradirlarda maxsus tashkil etilgan b о ‘lsa, hozirda katta shaharlar
ichida madaniyat va istirohat bog‘larining faoliyat yurgizayotganini k о ‘ramiz. Bu
1 1 Алимова Ш.Х. “Маданий-маърифий фаолият асослари”. – Тошкент., 2007; –
Б.45
2 Ustanova. U, - Mustaqil O’zbekistonda xalq madaniyatining ravnaqi., Fals., fan., nom., diss., T:, UzMU.,2008.-
B.24
4

bog‘larning aynan aholi turar joylariga yaqin b о ‘lishi ularning dam olishlari uchun
imkoniyatdir. Ushbu qaror madaniyat va istirohat bog‘larining moddiy texnik
bazanisi mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish
masalalarini samarali xal etish muxim xuquqiy xujjat sanaladi.
Qaror mazmun-moxiyatiga e’tibor bersak quyidagilar asosiy vazifa etib belgilandi.
Jumladan; k о ‘rkam joylarda joylashtirish, manzarali daraxtlar va har xil gullar
ekish orqali bog‘ning kamida 50 foiz umumiy maydoni sathida
k о ‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish; attraksionlar
va k о ‘ngilochar о ‘yinlar qurilmalarining ixcham, qulay va zamonaviy turlarini
sanitariya va yong‘in xavfsizligi qoidalariga hamda jamoat tartibi talablariga rioya
qilgan holda о ‘rnatish; aholi, ayniqsa bolalar hamda о ‘smir yoshlarning madaniy
dam olishi uchun qulay shart-sharoit yaratish maqsadida bolalarning m о ‘jaz sport
maydonchalari, attraksionlar, suv havzalari, shuningdek raqs va k о ‘chma sirk
uchun m о ‘ljallangan maydonchalar, amfiteatr, shinam о ‘rindiqlar hamda savdo va
umumiy ovqatlanish shoxobchalari barpo etish. Madaniyat va istirohat bog‘lari
hududida namunaviy loyihalar talablariga rioya etilgan holda, madaniy va hordiq
chiqarish obyektlarini joylashtirish yuzasidan tuman (shahar) hokimlarining
shaxsan javobgarligi belgilab q о ‘yilsin.
Dasturni amalga oshirish b о ‘yicha asosiy ijrochilar etib Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari
belgilansin hamda ularning zimmasiga quyidagi vazifalar yuklansin: madaniyat va
istirohat bog‘lari mol-mulkini t о ‘liq xatlovdan о ‘tkazish, mavjud bino va
inshootlar, attraksionlar va boshqa turdagi vositalardan samarali va maqsadli
foydalanish b о ‘yicha zarur choralar k о ‘rish hamda ularning asossiz hisobdan
chiqarilishiga y о ‘l q о ‘ymaslik; yangi madaniyat va istirohat bog‘larini tashkil etish,
mavjudlarini kapital rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta’mirlash hamda
zamonaviy attraksionlar bilan jihozlash b о ‘yicha manzilli hududiy dasturlarni uch
5

oy muddatda ishlab chiqish va tasdiqlash hamda har bir madaniyat va istirohat
bog‘i b о ‘yicha texnik-iqtisodiy asosnomani tayyorlash 1
.
Madaniyat va istirohat bog‘larining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash bilan bog‘liq amaliy ishlarni moliyaviy ta’minlashda tadbirkorlik
imkoniyatlaridan keng foydalanish, bunda bog‘ hududidagi yerlarni (namunaviy
loyihada k о ‘zda tutilgan taqsimotga rioya etgan holda) attraksionlar, savdo va
umumiy ovqatlanish shoxobchalari qurish uchun tanlov savdosi asosida
tadbirkorlarga ijaraga berish; Dasturni amalga oshirish uchun mahalliy byudjet
daromadlarining oshirib bajarilgan qismini hamda hokimliklarning byudjetdan
tashqari va homiylar, investorlar mablag‘larini jalb qilish va maqsadli y о ‘naltirish.
madaniyat va istirohat bog‘lari tuman (shahar) hokimliklari muassisligida davlat
korxonasi shaklida tashkil etiladi va faoliyat k о ‘rsatadi; madaniyat va istirohat
bog‘larining faoliyatini ta’minlash b о ‘yicha xarajatlar ularning о ‘z daromadlari,
korxona va tashkilotlar hamda jismoniy shaxslarning homiylik mablag‘lari hamda
qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa manbalardan tushgan daromadlar hisobidan
amalga oshiriladi.
Zarur hollarda, madaniyat va istirohat bog‘larining k о ‘kalamzorlashtirish va
obodonlashtirish hamda bog‘bonlarga ish haqi t о ‘lash bilan bog‘liq xarajatlari
mahalliy byudjetlar parametrlarida obodonlashtirish xarajatlari uchun nazarda
tutiladigan mablag‘lar doirasida moliyalashtirilishi mumkin. 2011-2015 yillarda

madaniyat va istirohat bog‘larining moddiytexnika bazasini mustahkamlash va
ularning faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari dasturining amalga
oshirish mexnizimi. Madaniyat va istirohat bog‘lari Vatanimizda an’anaviy tabiiy-
madaniy maskan sifatida azaldan mashhur bо‘lib kelgan. Hozir ham bu g о ‘zal
maskanlar k о ‘pchilikning sevimli madaniy dam oladigan joylari hisoblanadi.
Endilikda xalqimizning madaniy bog‘dorchilik an’analari qayta tiklanmoqda.
Madaniyat va istiroxat bog‘larida ajdodlarimiz tajribalari asosida gulzor, xiyobon,
1 Dushamov J. Ommaviy tadbirlar rejissurasi. –T.: G‘.G‘ulom, 2002., -B.78
6

chorbog‘ yaratish an’analaridan foydalanilmoqda. Respublikamizda nafaqat tarixda
mashhur b о ‘lgan bog‘lar, masalan,
Samarqanddagi Amir Temur bog‘lari tiklanmoqda, shuningdek, Toshkentdagi
Alisher Navoiy nomidagi milliy bog‘ kabi mashhur yangi bog‘lar barpo etilmokda.
An’anaviylik va zamonaviylikni uyg‘unlashtirgan yangi bog‘lar Namangan,
Farg‘ona, Xorazm va boshqa viloyatlarda ham vujudga kelmoqda.
Respublikamizdagi 120 dan ortiq bog‘larning 3/4 qismi, ya’ni 90 tasi
Madaniyat vazirligi tizimida faoliyat k о ‘rsatmokda. Hurmatli birinchi
Prizidentimiz I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida
shunday ta’kidlangan: Biz odamlarning ma’naviy tarbiyasini о ‘ylab, tinchlik va
xayrli ishlarni k о ‘zlab harakat qilayotgan har bir kishini q о ‘llab-quvvatlaymiz, ular
bilan hamkorlik qilamiz. Masalaning boshqa tomoni - ma’rifat va madaniyatning
moddiytexnik bazasini mustahkamlash. Insonning t о ‘laqonli hayoti uchun
nihoyatda zarur b о ‘lgan maktablar, kutubxonalar, teatr va boshqa madaniyat
о ‘choqlarini k о ‘paytirish, ularning sharoitini yaxshilash.
Bog‘ – insonning tabiat bilan yaqin munosabatni о ‘rnatishi, tabiiy sharoitda
madaniy dam olishi va ruhiy zavq olishi uchun xizmat qiladigan madaniyma’rifiy
muassasa hisoblanadi. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda bog‘ barpo etish juda
buyuk savob ishlardan biri b о ‘lib hisoblangan va qadimdan ajdodlarimiz
tomonidan yurtimizning turli hududlarida bog‘lar yaratilgan. Buyuk bobomiz Amir
Temur о ‘z tuzuklarida “Xon b о ‘lsang ham bog‘ yarat, gado b о ‘lsang ham bog‘
yarat”,- deb bejiz yozib qoldirmagan. U о ‘z s о ‘zlariga amal qilgan holda
Samarqand shahri va uning atrofida 12 ta bog‘ning bunyod etilishiga boshchilik
qilganligi t о ‘g‘risida tarixiy ma’lumotlar mavjud. Yurtimizning Samarqand,
Buxoro, Xorazm, Andijon, Namangan, Farg‘ona va boshqa hududlari qadimdan
о ‘zining ajoyib bog‘-rog‘lari va oromgohlari bilan mashhur b о ‘lgan. Bog‘larning
barpo etilishida yurtimizdagi tabiiy sharoit ham muhim о ‘rin tutadi. Ya’ni,
bahorning dastlabki kunlaridanoq ob-havoning isishi va to kech kuzgacha shunday
7

holatning saqlanib qolishi aholining va xorijiy mehmonlarning tabiat bag‘rida
yayrab xordiq chiqarishi uchun sharoit yaratilishini talab etgan.
Yurtimiz bog‘larida xalq sayillari, ommaviy tomoshalar uyushtirilib, bu tadbirlar
nomoddiy madaniy merosimizning ajoyib namunalari b о ‘lgan dorbozlik,
q о ‘g‘irchoqbozlik, xalq о ‘yinlari bilan boyitilgan, askiya kechalari, mushoiralar
uyushtirilgan. Hozirda esa bog‘lar umumxalq bayramlarini nishonlash
maskanlaridan hisoblanadi. “Barkamol avlod yili” munosabati bilan qabul qilingan
Davlat dasturida yurtimizning har bir tuman va shaharida kamida bittadan
zamonaviy madaniyat va istirohat bog‘ining faoliyat yuritishiga erishish, ularning
barchasini zamonaviy attraksionlar va о ‘yin qurilmalari bilan jihozlash orqali aholi,
ayniqsa, yoshlarning madaniy dam olishlari uchun sharoit yaratish, ularni milliy
qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, bog‘larni zamonaviy talablarga javob
beradigan, turli yosh va aholi guruhlarining dam olish maskaniga aylantirish asosiy
maqsad etib belgilangan 1
.
Ushbu maqsadlarga erishishda madaniyat va istirohat bog‘larini zamonaviy
attraksion va о ‘yin qurilmalari bilan jihozlash, ularda zamonaviy k о ‘ngilochar
obyektlarni barpo etish qatorida istirohat bog‘lari bilan bog‘liq azaliy
an’analarimizni ham saqlab qolish va ulardan yoshlar tarbiyasida unumli
foydalanishni tashkil etish ham zarur. Dasturdan k о ‘zlangan maqsadlarni amalga
oshirish uchun: madaniyat va istirohat bog‘lari bilan bog‘liq huquqiy-normativ
bazani takomillashtirish, bog‘lar faoliyatini muvofiqlashtirish tizimini yaratish;
madaniyat va istirohat bog‘larida kadrlarga b о ‘lgan ehtiyojni hisobga olgan holda
kadrlar tayyorlanishini maqsadli tashkil etish, u yerda ishlayotgan xodimlarning
malakasini oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish;
madaniyat va istirohat bog‘larida о ‘tkaziladigan madaniy tadbirlar k о ‘lamini
oshirish, yangi shakl va uslubdagi madaniy va sport tadbirlarining о ‘tkazilishiga
erishish; madaniyat va istirohat bog‘larida aholining barcha qatlamlari uchun,
ayniqsa, oilaviy dam olishga xizmat qiladigan sharoit yaratish, xususan: sokin
1 Qoraboyev U.H. Badiiy-ommaviy tadbirlar. -T.: О ‘qituvchi, 1986. -B.23
8

hududda aholining tabiat q о ‘ynida xotirjam dam olishini tashkil etish, bolalarda
tabiatni asrash tuyg‘usini shakllantirish; bolalar maydonchalarida kichik yoshdagi
bolalarning zavqli о ‘yinlar bilan mashg‘ul b о ‘lishiga sharoit yaratish, k о ‘rgazma
zallarida turli tasviriy san’at va hunarmandchilik mahsulotlarining
k о ‘rgazmalarini о ‘tkazish orqali yoshlarda estetik didni tarbiyalash 1
.
Estrada maydonlari va amfiteatrlarda mumtoz, estrada, folklor y о ‘nalishlaridagi
konsert dasturlarining namoyishini tashkil etish, aholiga k о ‘rsatiladigan servis
xizmatining turlarini k о ‘paytirish orqali yangi ish о ‘rinlarini yaratish. va hordiq
chiqarishiga xizmat qiluvchi sokin hudud; aholining faol dam olishi uchun xizmat
qiladigan gavjum hududga ajratilishi tamoyillariga amal qilish zarur. Shu bilan bir
qatorda: sokin hudud egallagan maydonning eng kamida 65 foizi daraxtzor,
harakatlanish y о ‘laklari, hordiq uchun о ‘rindiqlar, shuningdek obodonlashtirilgan
yerlarga t о ‘g‘ri kelishi, qolgan 35 foiz maydonga boshqa obyektlarni joylashtirish
maqsadga muvofiq. Madaniyat va

istirohat bog‘lariga qо‘yilayotgan talablardan kelib chiqqan holda aholining
mazmunli dam olishini tashkil etish uchun juda kam bog‘lardagina faoliyat
kо‘rsatayotgan kо‘ngilochar maskanlarning yangi turlarini barpo etish vazifasini
ham amalga oshirish zarur. Yozgi estrada maydonchalari, sun’iy suv havzalari,
kо‘chma sirk tomoshalarini namoyish etish maydonchalari, bolalar shaharchalari,
raqs maydonchalari, xalq amaliy san’ati namunalarinining namoyishi va savdosi
uchun xizmat qiladigan obyektlar shular jumlasidandir.
Yuqorida qayd etilgan vazifalarning amalga oshirilishi natijasida: Respublikadagi
148 ta madaniyat va istirohat bog‘larining sonini 77 taga kо‘paytirib, ularning soni
225 taga yetkazilishi ko’zda tutilgan bo’lib 2015 yilgacha muddatda barcha
madaniyat va istirohat bog‘lari zamonaviy kо‘rinishga keltirilib, attraksionlar va
kichik о‘yin qurilmalari bilan jihozlanishi ta’kidlangan. Madaniyat va istirohat
bog‘larining hududiga va ularda bо‘lishi lozim bо‘lgan obyektlarning tarkibiga
1 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B. 36
9

qо‘yiladigan talablar asosida barcha bog‘lar tartibga keltirildi; madaniyat va
istirohat bog‘larining yuridik maqomi, ularning mulkchilik shakli, boshqaruv va
boshqa tashkiliy jihatlarini tartibga soluvchi meyoriy hujjatlar takomillashtirildi;
madaniyat va istirohat bog‘lari malakali kadrlar bilan ta’minlanadi; bog‘larda
tashkil etiladigan madaniy-ommaviy, sport tadbirlarining kо‘lami va sifat darajasi
ortadi; bog‘larga tashrif buyuruvchilarning soni ortadi. Madaniyat va istirohat
bog‘lari yagona andoza asosida pasportlashtiriladi, har bitta bog‘ning faoliyatini
о‘rganish imkoniyatini yaratish uchun ularga guvohnomalar beriladi, buning
natijasida barcha bog‘larning tayyorgarlik darajasi nazorat ostiga olinadi; servis
xizmatining yangi turlari tashkil etildi; yangi ish о‘rinlari ochildi; voyaga
yetmaganlarning bо‘sh vaqtlari mazmunli о‘tkazilishiga erishilmoqda.
Madaniyat va istirohat bog‘larining tashkiliy-huquqiy shakli, qaysi tashkilot yoki
muassasaga bо‘ysunishidan qat’iy nazar, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish,
uslubiy va amaliy yordamni tashkil etish, mavjud meyoriy hujjatlarni
takomillashtirib borish vazifasi О‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi
zimmasiga yuklandi. Shuningdek, bog‘larda olib borilayotgan ma’naviyma’rifiy,
madaniyommaviy tadbirlarning samaradorligi oshirish, bog‘larning ushbu
yо‘nalishlardagi faoliyatini yо‘naltirish maqsadida Vazirlik qoshida Respublika
madaniyat va istirohat bog‘lari direktorlarining jamoatchilik Kengashi faoliyatini
yо‘lga qо‘yish, kelajakda ushbu Kengash faoliyatini yanada takomillashtirish
orqali Madaniyat va istirohat bog‘lari uyushmasini tashkil etildi.
Dasturni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining byudjetdan
tashqari mablag‘lari, investorlar hamda homiylar mablag‘lari hisobiga amalga
oshirilishi belgilangan. Shu maqsadda Dasturda belgilangan vazifalarni bajarish
uchun zarur bо‘lgan moliyaviy manbalarni aniqlash va uzluksiz moliyalashtirishni
tashkil etish ishlari mahalliy hokimliklar zimmasiga yuklatilgan. Madaniyat va
istirohat bog‘larida barcha tegishli sharoitlar yaratilishi natijasida о‘zini о‘zi
mablag‘ bilan ta’minlash imkoniyati yuzaga keladi va bu о‘z navbatida qо‘shimcha
10

mablag‘larsiz faoliyat kо‘rsatish, zarur hollarda esa о‘z faoliyatini kengaytirish
imkoniyatini keltirib chiqaradi. Aholiga k о ‘rsatiladigan servis xizmati turlarini
kengaytirish, ularning sifatini oshirish orqali bog‘larga keluvchilarning soni
muntazam ortib borishiga erishildi. Prezidentimizning 2017-yil 7-fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida” gi farmonida Xususan, madaniyat va san’at sohasiga ham juda katta
e’tibor qaratilayapti. Madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish uchun
prezidentimiz 15 ga yaqin qaror va farmonlar qabul qildilar.Bu qarorlarda
madaniyatva istirohat bog’lariga ham sezilarli darajada e’tibor qaratilgan bo’lib.
Ushbu vazifalarning t о ‘liq amalga oshirilishi uchun madaniyat va istirohat bog‘lari
hududi va ularda joylashtiriladigan obyektlarga q о ‘yiladigan talablarni ishlab
chiqish va shu asosda uchta tipdagi madaniyat va istirohat bog‘larining namunaviy
loyihasini ishlab chiqish, namunaviy loyihalarning joylardagi mavjud bog‘larni
rekonstruksiya qilish loyihalariga moslashtirish lozim b о ‘ladi 1
.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi markaziy
madaniyat va istirohat bog‘lari - birinchi tipda, yirik (aholi soni va bog‘ maydoni
e’tiborga olinadi) shahar va tumanlardagi madaniyat va istirohat bog‘lari – ikkinchi
tipda, hududlardagi kichik hajmdagi bog‘lar uchinchi tipda b о ‘lishi hisobga olinib,
uchta tipdagi madaniyat va istirohat bog‘larining namunaviy loyihasini ya’nada
kengroq ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Har bitta madaniyat va
istirohat bog‘ining maydoni ikki hudud: aholining tinch tabiat q о ‘ynida dam olishi
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15fevraldagi 4956-sonli farmoni
“Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida” 2
.
Prezidentimizning bu farmoni asosida madaniyat va sport
sohasidagi boshqaruv tizimini takomillashtirish, mazkur sohada O’zbekiston
xalqining boy va o’ziga xos madaniyati, san’ati va ijodiyotini yanada
rivojlantirishni ta’minlashga yo’naltirilgan davlat siyosatini amalga oshirish
1 Baxtiyor Boronov. Ijtimoiy – madaniy faoliyatning dolzarb muammolari. – Toshkent. 2011, -B.68
2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida”gi PQ-4956-sonli Qarori, 15 fevral 2017
11

samaradorligini tubdan yuksaltirish, aholi keng qatlamlari orasida ma’naviy
axloqiy kamolot va sog’lom turmush tarziga intilishni kuchaytirish maqsadida:
O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi tugatilib, uning
o’rniga
O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi va O’zbekiston Respublikasi
Jismoniy tarbiya va sport davlat qo’mitasi tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi

Prezidentining 2017-yil 15-fevraldagi 2778-sonli qarori “O’zbekiston Respublikasi
Madaniyat vazirligi faoliyatini tashkil etish to’g’risida.”
gi qarorga binoan
Madaniyat va istirohat bog’lari.
Madaniyat vazirligi biriktirildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2017-yil 15-martdagi 141-sonli qarori “O’zbekiston
Respublikasi Madaniyat vazirligi to’g’risidagi hamda O’zbekiston Respublikasi
Madaniyat vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari madaniyat va san’atni
rivojlantirish jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish
tartibi to’g’risidagi nizomlarni tasdiqlash haqida”. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 31-may 3022-sonli qarori “Madaniyat va san’at sohasini
yanada rivojlantirish va takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida”.
Qarorda 2017-2021-yillarda madaniyat va san’at sohasini rivojlantirish strategiyasi
ishlab chiqilgan. Madaniyat va san’at muassasalari faoliyatini tashkil etish va
samaradorligini oshirishga katta e’tibor berilgan.
Madaniyat va san’at muassasalari, teatrlar, muzeylar,badiiy jamoalar, madaniyat
va aholi dam olish maskanlari, madaniyat va istirohat bog’lari moddiy texnik
bazasini taminlash ishlab chiqilgan. Madaniyat va san’at sohasida ishlaydigan
xodimlarni malakasini oshirishga ham e’tibor qaratilgan. Madaniyat va san’at
sohasida o’qiydigan yoshlarga ham turli xil davlat grantlari ishlab chiqilgan.
Bundan ko’zlangan maqsad yoshlarni bilimli va rivojlangan davlatlar yoshlari
qatoriga qo’shish hamda ulardan qolishmaslik ko’zda tutilgan. Hattoki, qaror
doirasida hududlarda madaniyat sohaida faoliyat yuritayotgan yuqori malakali
12

xodimlar, jumladan, iqtidorli yosh mutaxasislar uchun munosib turar joy
sharoitlarini yaratish maqsadida hududlar markazlarida imtiyozli ipoteka kreditlari
asosida ko’p qavatli xizmat uylarini qurish ko’zda tutilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18- oktabrdagi 3337sonli qarori
“O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash to’g’risida” Ushbu qaror O’zbekiston Respublikasi Madaniyat
vazirligining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, uning samarali faoliyat
ko’rsatishni ta’minlash, madaniyat va san’at sohasi vakillari uchun har tomonlama
qulay sharoit yaratish maqsadida qabul qilingan. Vazirlikning moddiy-texnik
bazasi mustahkam bo’lsa, bajariladigan ishlar ham samarali bo’lishi takidlangan.

1.2 Madaniyat va istirohat bog‘larida ommaviy-madaniy tadbirlarni tashkil
etish uslublari
Istiqlol iqtisodiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy yuksalish y о ‘lida har
tomonlama mukammal о ‘ylangan islohotlarni amalga oshirishda keng imkoniyatlar
berdi. Bu islohotlar ichida inson kamoloti va uning ma’naviyma’rifiy tarbiyasi
alohida о ‘rin tutadi. San’at insonlarni g о ‘zalikka chorlovchi, birlashtiruvchi
vositadir. San’at shunday bir ijtimoiylikki har qanday davrda ham uning bosh
maqsadi inson tarbiyasidir. “Bugun, Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga qadam q о ‘yib,
о ‘zining buyuk kelajagi sari intilayotgan, bu yoldagi barcha harakatlarmiz iymon-
ye’tiqod tuyg‘usi bilan yog‘rilib, kuchayib borayotgan bir paytda, о ‘z tarixiy
ildizlarimizni, shu jumladan, san’atimiz, milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash,
undan saboq olish haqida gapirishimiz har jihatdan о ‘rinli b о ‘ladi, deb о ‘ylayman”,
deb ta’kidlagan birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov. hozirgi kunda san’at va
madaniyatga katta e’tibor berilmoqda. Sahna shunday bir minbarki, undan turib
13

ichingdagi darding, quvonchu izhorlaring va boshqa his-tuyg‘ularingni bemalol
aytishing mumkin.
Teatr san’ati, musiqa, raqs va boshqa san’at turlari orqali ham insonlarni
tarbiyalash, ularga estetik zavq bag‘ishlash, ezgulikka undash kabi maqsadlar
q о ‘yilganki, uni amalga oshirish uchun esa badiiy jamoa rahbari turli ifodaviy va
ta’sirchan vositalardan foydalanishiga t о ‘g‘ri keladi. Demak, ifodaviy va ta’sirchan
vositalar sahna asarining yuzaga chiqishidagi barcha faoliyatlarda q о ‘llanishi va
kuzatilishi mumkin. Ayniqsa, bu ifodani ommaviy bayram va tomoshalarda yaqqol
k о ‘rish mumkin. Keyingi yillarda, aniqrog‘i, yurtimiz mustaqillikka erishgach,
bayramlarni tashkil etishga b о ‘lgan e’tiborning kuchayganligini sezishimiz
mumkin. “Ma’naviy - ma’rifiy tadbir” atamasi "ma’naviy - ma’rifiy tadbirlar",
"madaniy tadbirlar", "badiiy - ommaviy tadbirlar", "ommaviy tadbirlar", "badiiy
tadbirlar" s о ‘z birikmalarini ham о ‘z mazmunida ifoda etadi 1
.
Professor U.H.Qoraboyev о ‘zining "Madaniy tadbirlar" nomli kitobida
kuyidagicha fikr bildiradi: "Tadbirlarda keng qamrovli ishlar olib boriladi va ular
kishilarning ishdan b о ‘sh vaqtida kerakli axborotlar berish, badiiy - estetik
zavqlantirish, madaniy-ijodiy ishga jalb kilish hamda ularning mazmunli hordiq
chiqarishlari uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham unga kengroq tushuncha va
atama zarur b о ‘lmoqda. Ularni keng qamrovli "madaniy tadbirlar" deb atasa yaxshi
b о ‘ladi. Kezi kelganda shuni aytish lozimki, "ommaviy tadbirlar", "badiiy
tadbirlar" atamalariga ham murojaat kilish mumkin" 60
R.SH.Rustamovaning
«Talaba- yoshlarni ma’naviy - axlokiy tarbiyalashda madaniy - ma’rifiy tadbirlar
samaradorligini oshirish omillari» mavzusidagi dissertatsiyasida esa «madaniy -

ma’rifiy tadbirlar» atamasi qо‘llanilib, «Madaniy - ma’rifiy tadbirlar deganda
aholini ma’naviy -axlokiy jihatdan tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini
oshirish, bilimini о‘stirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, bо‘sh vaqtini, dam
olishini kо‘ngilli о‘tkazish, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy extiyojlarini
1 Бекмуродов М. Ташкилот маданияти ва раҳбар маънавияти. – Тошкент., 2001. – Б.41
14

qondirishga xizmat kiluvchi tadbirlar tushuniladi»
deb ta’rif beriladi. Madaniyat va
istirohat bog‘larida ushbu tadbirlar shunchaki bо‘sh vaqtni tashkil etish, mazmunli
hordik chiqarish, kerakli axborot bilan ta’minlash bilangina cheklanib qolmasdan,
о‘quvchi yoshlarni ma’naviy - axloqiy ruhda tarbiyalash, ular ongida milliy g‘oya
va mafkurani shakllantirish, bilim berish orqali dunyoqarashni shakllantirishga
qat’iy yо‘naltirilgandir.
Ommaviy bayramlar madaniy tadbirlarning oliy k о ‘rinishi b о ‘lib, insoniyat
tarixining rivojlanishi bilan takomillashib kelgan. Insoniyat yaralibdiki, uning
turmush tarzida bayramlar alohida ahamiyatga ega b о ‘lib kelmoqda. Insoniyat
hayotini bayramsiz, an’ana, marosim, urf-odatlarsiz tasavvur qilib b о ‘lmaydi.
Bayramlar jamiyatning ma’naviy g о ‘zalligini, xalqning yashash tarzi, turmush
sharoitini dunyoga k о ‘z-k о ‘z qiluvchi asosiy vositadir. Biror davlatda
nishonlanayotgan milliy bayramlar yoki jahon miqyosidagi tadbirlarni kuzatar
ekanmiz, о ‘sha davlatning milliyligi, о ‘ziga xos urf-odatlarini о ‘rganamiz.
Demakki, bayram hayotning eng nafis va nafosatli xislatlarini namoyish etuvchi
k о ‘zgudir. Bayram jamiyatning kechasi, buguni, ertani haqida dalolat beruvchi
jonli manbadir. Sharqning buyuk olimi Mahmud Qoshg‘ariy “Bayramxalqning
shodlik va xursandchilik kunidir”, degan edi. Biror-bir muhim ijtimoiy voqea,
sanani k о ‘pchilik b о ‘lib, k о ‘tarinki ruhda, xursandchilik bilan nishonlash bayram
deb tushiniladi. Bayramlar ham jamiyatdagi о ‘zgarishlarga qarab, ma’lum darajada
о ‘zgarib boradi.
Yangi bayramlar paydo b о ‘ladi. Lekin bu bilan bayram shodiyonasi, insonlar
xursandchiligi о ‘zgarmaydi. Inson bayram kunlari о ‘z hayotidagi tashvishlarni
unitib, yangi liboslar kiyishga, о ‘yin-kulgi bilan g‘uborini yozishga harakat qiladi.
Shu soha olimlari XX asrdagi bayramlarga baho berar ekan, M.M.Baxtin
konsepsiyasiga tayangan holda ish k о ‘radilar. “Bayram – bu ma’lum vaqtdagi ideal
hayotdir” – deb ta’kidlaydi I.I.Mazayev. “Bayram – har bir fuqaro va butun jamiyat
hayotini aks ettiruvchi о ‘ziga xos ijtimoiy hodisadir” – deb ta’rif bergan
D.M.Genkin bu fikrlarini yanada oydinlashtirib shunday deb yozadi, “Bayram – bu
15

voqelik bilan san’atni uyg‘unlashtiruvchi, u yoki bu real hayotiy voqeani badiiy
bezab k о ‘rsatuvchi о ‘ziga xos antiqa hodisadir”. “Bayram dunyo madaniyatida
yig‘ilgan eng qimmatli boyliklarni о ‘zida uyg‘unlashtiradi”
– deb fikr yuritadi
A.I.Arnoldov. Bayramshunos olim filologiya fanlari doktori, professor
U.Qoraboyev “ О ‘zbekiston bayramlari” nomli kitobida va mazkur kitobning qayta
ishlanmasi sifatida yaratgan “ О ‘zbek xalqi bayramlari” kitobida о ‘zbek
bayramlarining xususiyatlari haqida t о ‘laqonli ta’rif bergan. О ‘zbek bayramlari
mohiyatan boshqa xalqlar bayramlaridan farq qilmaydi, ular ham orzu, mehnat,
kurash ifodasi, an’analar, g о ‘zallik k о ‘zgusi, tinchlik, hamjihatlik, tenglik,
hayotning davomi, muhim qismidir. U.Qoraboyev xalq bayramlari mohiyatini
belgilovchi bayramlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, bayramning uchta asosiy
xususiyatini belgilaydi 1
.
Bayram holati (bayram kayfiyatining) paydo b о ‘lishi, bayramga b о ‘lgan
ehtiyojning tug‘ilishi; Bayramona holat, kayfiyatning paydo b о ‘lishi – bu hali
bayram degani emas. Shu kayfiyatni, shu holatni, intilishni r о ‘yobga chiqarish
uchun bayramni tashkil etish kerak. Ommaning bayram ishtirokchisiga
aylanishidir. Bayram bu – teatrlashtirilgan namoyishlar, tomoshalar, konsertlar,
k о ‘rik-tanlovlar bellashuvlar, ya’ni rang-barang ommaviy tadbirlar birligidir.
О ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida bayramga q о ‘yidagicha ta’rif berilgan: -
“Bayram
(turkiycha – katta yig‘in, t о ‘y) – keng nishonlanadigan tantanalik kun.
Ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot davomida kelib chiqishi, mazmuni, ijtimoiy hayotda
qaror topishiga k о ‘ra an’anaviy, diniy, milliy va boshqa bayramlar vujudga keldi.
Avloddan-avlodga meros tariqasida о ‘tib keladigan bayramlar an’anaviy bayramlar
deyiladi. Masalan: Navr о ‘z bayrami. An’anaviy bayramlar biror xalq yoki
millatning ayni vaqtdagi ijtimoiy turmushi, hayot kechirish tarzi bilan bevosita
bog‘liq b о ‘lmaydi.
1 Qoraboyev U.H. Badiiy-ommaviy tadbirlar. -T.: О‘qituvchi, 1986. -B.28
16

Diniy bayramlarda har bir monetistik dinning aqidalarida belgilab q о ‘yilgan
marosimlar nishonlanadi”. Tadqiqotchi E.V.Sokolov bayramlarni barcha dam olish
shakllari orasida eng afzali deb k о ‘rsatadi. Chunki bayram tadbirlarida dam
olishning eng samarali shakllari mujassamlashadi. Tarbiya tizimida bayram о ‘ziga
xos muhim va yirik tadbir sanaladi. Xalqning eng yaxshi an’analari, odatlari,
ahloqiy qoidalarini о ‘zida mujassamlashtirishi, saqlashi va rivojlantirishi bilan
yoshlar tarbiyasida ham bayramning ahamiyati katta. Tarix shuni isbotlaydiki,
bayramlar ma’nosi, g‘oyasi xalqning о ‘yi, dardi, orzu-umidlari asosida paydo
b о ‘lgan va о ‘zgarib, rivojlanib borgan. Bayramlarning yana bir xususiyati ularning
muayyan vaqt, maxsus sana bilan bog‘liqligidir. Kishilarda bayram kayfiyati
avvaldan belgilangan vaqt, sana, kun kelganida paydo b о ‘ladi 1
. Masalan, qishning
sovuq kunlaridan s о ‘ng ob-havoning isishi, tevarak-atrofning k о ‘m-k о ‘k libosga
о ‘ranishi, dov-daraxtlarning gullashi – bahor kelishi barcha kishilarga olam-olam
quvonch shodlik olib keladi. Albatta, bu о ‘zgarishdan har kim о ‘zicha zavqlanadi.
Ammo tabiat g о ‘zalligi va bahor shodiyonasi hamma uchun umumiy b о ‘lganligi
sababli odamlarda uni birgalikda nishonlash kayfiyati ham tug‘iladi. Ana shu
ehtiyojni qondirish uchun maxsus vaqt belgilanadi. Bu sanalarni belgilashda ming
yilliklar tajribasidan kelib chiqiladi.

Masalan, quyoshning hamal burjiga kirish vaqti “Navr о ‘z” bayrami о ‘tkaziladigan
vaqt sifatida belgilangan. Professor U.Qoraboyev “ О ‘zbek xalqi bayramlari”
kitobida quyidagi fikrni bildirgan – “Bayramning о ‘ziga xos xususiyati unda keng
ommaning ishtirok etishidir. Bayram avvalo k о ‘pchilik uchun uyushtiriladi va u
bevosita odamlarning ishtirokida о ‘tadi. Teatrlar, konsert zallari, televideniye
k о ‘rsatuvlari, radio eshittirishlarida omma faqat tomoshabin, tinglovchi rolini
bajarsa, bayramlarda odamlar faol ishtirokchi sifatida qatnashadi. Bayramlarda
hamma о ‘z qobiliyatini namoyish qilishi mumkin.
1 Ustanova. U, - Mustaqil O’zbekistonda xalq madaniyatining ravnaqi., Fals., fan., nom., diss., T:, UzMU., 2008. -
B.26
17

Kishilar bayram tadbirlarini ishtirokchi sifatida kuzatadi va b о ‘lgan voqelarga о ‘z
munosabatini bildira oladi. Bayramlarning о ‘ziga xos yana bir xususiyati ularning
bir necha (kompleks) tadbirlar sintezidan tashkil topishidir. Har bir bayram k о ‘plab
tadbirlar asosida uyushtiriladi. Bayramning tashkil qilinishi – uning mavzusi,
g‘oya, yonalishi maxsus shakl, tadbir va marosimlar orqali namoyon etishdir.
Odatda har bir ommaviy (ayniqsa, ochiq joylardagi) bayramning ochilish marosim-
tadbiri b о ‘ladi. Undan s о ‘ng, bir joyda – bayram k о ‘rgazmalari, k о ‘rik-tanlovlari;
ikkinchi joyda – dor о ‘yini, polvonlar chiqishlari; uchinchi joyda - askiya va
qiziqchilar chiqishlari, q о ‘g‘irchoq teatri tomoshalari; t о ‘rtinchi joyda – badiiy
havoskorlik jamoalari, folklor etnografik ansambllari konsertlari; beshinchi joyda –
sport musobaqalari kabilar tashkil qilinadi. An’analar, marosimlar, teatrlashtirilgan
konsert va tomoshalar, karnavallar, namoyishlar, xalq о ‘yinlari bayramlarning
asosiy tarkibiy qismi sanaladi. Ommaviy bayramlar shu kabi tadbirlar asosida
о ‘tkaziladi”.
Bayram- о ‘ziga xos, k о ‘p tomonli ijtimoiy hodisa b о ‘lib, har bir insonni,
jamiyatning hayotini namoyon etadi. Uning barcha dunyo xalqlari orasida
tarqalganligidan, bayramlarning inson va jamiyat uchun hech narsaga almashtirib
b о ‘lmaydigan bebaho boylik ekanligiga amin b о ‘lamiz «Bayram jamiyat
hayotining organik b о ‘lagi b о ‘lib, shu bilan bir qatorda, har bir insonning hayoti va
faoliyatini tenglashtirib, omma erkin hayot faoliyatining markaziga aylanib,
alohida olingan shaxsning emotsional tarangligini oluvchi razryad funksiyasini
bajaradi»
«Bayram» - turkcha s о ‘zdan olingan b о ‘lib, t о ‘y, marosim, xursandchilik
degan ma’nolarni bildiradi. Bayram s о ‘zining turli talqinlari bor. Falsafiy
ensiklopediyada berilgan «Bayram» - insonlar xursandchiligining yig‘indisi», -
degan talqin eng t о ‘g‘risi deb hisoblanadi. Bayram ijtimoiy mahalliy hayotning eng
muhim qismlaridan b о ‘lib, shodiyona, xursandchilikni vujudga keltiradigan
voqealarni nishonlaydi.
18

II BOB. O’rta osiyo hamda Yevropa bog’-parklarining shakillanishi,
uyg’unlashuvi va infra tuzilmasi
2.1 Markaziy osiyoda bog’lar barpo etilishi tarixi Temuriylar asos solgan
bog’lar
О ‘rta Osiyoda qadimgi odamlar yashagan paytda tabiiy sharoit hozirgidan
farqlanar edi. О ‘rta Osiyoda muz davri paytida tog‘ muzliklari doimiy о ‘zgarib
turdi, ular ob-havoni о ‘zgarishiga ta’sir qildi. Pomir va Tyanshan muzliklari
Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolarini paydo b о ‘lishiga xizmat qildi, ular bu
joylarda hayot vujudga kelishiga maqbul sharoit yaratdi. О ‘rta Osiyoning geografik
joylashuvi, yaxshi ob-havosi va hayvonot olami kabilar tabiat va insonning
mustahkam о ‘zaro aloqasi uchun alohida sharoit yaratdi, tabiat qadriyatlariga
hurmat paydo b о ‘ldi, shuning uchun ham bu yerda qadimiy ildizga va boy
an’analarga ega b о ‘lgan bog‘-park madaniyati paydo b о ‘ldi va rivojlandi. Bog‘lar
odamlar yerga ishlov bera boshlaganda paydo b о ‘ldi.(mil. avv. III ming yillik oxiri
– I ming yillik boshlari).
Mil. avv. I ming yillikda otashparastlik tarqalgandan keyin
olov ibodatxonalari atrofida qurilgan saroy bog‘lari paydo b о ‘ldi.

Qat’iy geometrik shaklga ega b о ‘lgan II-V asrlardagi Eron bog‘lari (paradizlar)
О ‘rta Osiyoning bog‘la ririvojiga ta’sir qildi. О ‘rta Osiyo bog‘-park san’atini
о ‘rganish tarixi . Ta’kidlash joizki, bog‘-park san’ati tarixiga bag‘ishlangan
olimlarning k о ‘pgina tadqiqotlarida Qadimgi Sharq bog‘ san’atini Yevropaning
bog‘ san’ati ta’siri ochib berilmagan. Aslida esa bunday ta’sir b о ‘lgan. Yirik olim
M.S.Bulatov “IX-XV asrlar О ‘rta Osiyo arxitekturasida geometrik uyg‘unlik”
nomli tadqiqotida IV-X asrlarda О ‘rta Osiyoda arxitektura fani keng
rivojlanganligi va hozirgi kunlargacha saqlanib qolgan ajoyib arxitektura asarlarini
yaratilishi shu bilan bog‘liqligi isbotlab berilgan. Bu davr о ‘ziga xos Sharq
Uyg‘onish davri b о ‘lgan edi. M.S.Bulatov shunday yozadi: “Mutanosiblikdagi
ma’lum uyg‘unlik va qismlar va butunning muvofiqligi, shakllarni mosligi,
og‘irlikning teng toroziligi kabilarning barchasi Al Kindiy, Al Forobiy, Ibn Sino
19

singari qomusiy olimlar ishlab chiqqan uyg‘unlik tushunchasi bilan chambarchas
bog‘liq 1
.
О ‘rta asrlar arxitekturasidagi uyg‘unlik – bu markaz simmetrikligi kompozitsiyasi,
mutanosiblik, umumiylik va barcha elementlar muvofiqligidir”. Bu prinsiplar
Sharq arxitektura yodgorliklarining asosiga qurilgan. Ammo garchi о ‘sha davr
bog‘-park san’ati asarlari bizgacha yetib kelmagan b о ‘lsa-da, bu issiq ob-havoli
sharoitda bog‘larga katta e’tibor berilganligi va arxitektura ham ularga
b о ‘ysundirilganligi tabiiy 2
. Afsuski hozirgi kunda sayyohlarning XIX asrdan
tasvirlari saqlanib qolgan, ularda О ‘rta Osiyo shaharlari, sug‘oriladigan yerlari,
gullayotgan bog‘lari haqida gapiriladi. Masalan, XIII asr о ‘rtalarida О ‘rta
Osiyoda b о ‘lgan Marko Polo shunday yozadi: “Samarqand bog‘lar bilan

о ‘ralgan ajoyib shahar. Uning atrofidagi tekisliklarda mevali daraxtlar ekilgan”.
Qadimgi arab geograflari Ibn Hakim va Edriziylar ham (XII asr)
Samarqanddagi ajoyib bog‘lar, saroylar va shahardan tashqari dala hovlilar haqida
yozgan. Buxoro vohasi Markaziy Osiyodagi e’tiborli tarixiy-madaniy х udud
hisoblanadi, qadimdan sun’iy sug‘orilgan, rejali ekilgan chiroyli bog‘lar va parklar
tashkil etilgan, ularda ba’zan saroy binolari va pavilyonlari joylashtirilgan.
Buxoroning о ‘rta asrlardagi bog‘lari va chorbog‘lari maxsus о ‘rganilmagan,
shuning uchun ilmiy adabiyotlarda ular haqida ba’zi qisqa ma’lumotlar uchraydi.
Buxoroning IX-X asrlardagi bog‘lari haqidagi dastlabki ma’lumotlar XII asrda arab
tilidan fors Kubaviy tiliga tarjima qilingan Muhammad Narshaxiyning (X asr)
“Buxoro tarixi” q о ‘lyozma asarida uchraydi. Kubaviy Narshaxiy q о ‘lyozmalariga
XII asrdagi obyektlarning keyingi tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar q о ‘shadi.
Xususan, Narshaxiy shunday yozgan edi: “Buxoroda Juy Mulliyonga о ‘xshash
chiroyliroq, yaxshiroq joy y о ‘q, negaki bu yerda saroylar, bog‘lar, gulzorlar,
mevali bog‘lar bor va ariqlardan daraxtzorlarga doim suv oqib turadi. Ariqlar bir-
biri bilan tutashadi va minglab ariqchalar orqali daraxtzorlar va gulzorlarga oqib
1 Jabbarov I. О ‘zbek xalqi etnografiyasi. –T.: О ‘qituvchi, 1994., -B.141
2 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B. 42
20

ketadi” 1
.
Somoniylar davrida bog‘ tashkil qilinishi haqida Narshaxiy shunday
yozadi: “Registon darvozasidan Dashtoqqacha yaxshi taqsimlangan, chiroyli
bezatilgan, toshdan qurilgan binolar, kartinalar bilan bezatilgan mehmonxonalar,
e’tibor bilan tashkil etilgan bog‘lar, yaxshi hovuzlar, barglari chodirni eslatuvchi
qayrag‘ochlar bor edi. Daraxtlar yaxshi soya beradi, hovuz yonidagi dam olish
joyiga qalin yaproqlardan nur о ‘tmaydi”.
Keyinchalik u bog‘larni Qur’onda aks
ettirilgan bog‘larga о ‘xshatishga intilish bilan bog‘liq о ‘rta asrlardagi an’anani
tasvirlaydi. “Bog‘larda nok, bodom, yong‘oq, gilos, uzum, bir s о ‘z bilan aytganda,
jannatdagi ajoyib mevalar bor va ular о ‘z k о ‘rinishi bilan bog‘ni bezab turibdi”.
Narshaxiy q о ‘lyozmasi tarjimoni Kubaviy yovvoyi hayvonlari b о ‘lgan saroydagi
bog‘-q о ‘riqxona turi haqida shunday yozadi: “XI asrda Malik Shamsulmulk
Ibrohim darvozasidan k о ‘p yer sotib oldi va u yerda ajoyib bog‘ yaratdi. U k о ‘p
material va pul sarfladi va bu joyni Shamsiobod deb nomladi. Shamsobod yaqinida
Malik Shamsulmulk shohona otlar uchun yaylov tashkil qildi va uni Guruk
(q о ‘riqxona) deb nomladi. Bu joyni yarim farsax (taxminan 1 mil.) masofada
mustahkam devor bilan о ‘radi. Bu joyda u saroy qurdirdi, kabutarxona tashkil
qildi, bulardan tashqari Gurukda 5 antilopa, echki, tulki, qobon singari turli
yovvoyi hayvonlarni yig‘di. Barcha bu hayvonlar bu yerda yashashga о ‘rganib
qoldi, devor esa shunchalik baland ediki, ular qochib keta olmadi. 1119 yili bog‘
b о ‘shab qolgach Arslonxonning buyrug‘i bilan Shamsobod shohlar bog‘i о ‘rnida
Nomozgoh machiti qurdirdi”.
Ta’kidlash joizki bu machit XVI

asrda qayta qurilib, hozirgacha saqlanib qolgan. О ‘rta Osiyo bog‘-park madaniyati
rivoji Temuriylar davriga to‘gri keldi, XV-XVI asrlarda betakror tabiiy arxitektura
durdonalari yaratilgan edi. XVI asrdan boshlab o‘zaro urushlar tufayli О ‘rta Osiyo
bog‘larining eng yaxshi namunalari y о ‘q qilindi. XX asrda urbanlashuv va yangi
ob‘yektlar qurilishi natijasida qolgan k о ‘pgina eski bog‘lar y о ‘q qilindi. Shunday
qilib bog‘-park madaniyatini yaratish boy tajribasi y о ‘q qilindi.
Eski Samarqand
1 Qodirov M.H. О ‘zbek xalq tomosha san’ati. –T,: О ‘qituvchi, 1981. -B.58
21

shahrining batafsil tasviri XV asrda О ‘rta Osiyoga kelgan ispan elchisi Klavixo Rui
Gonzalesning esdaliklarida uchraydi: “Samarqand shahri tekislikda joylashgan,
tepaliklar va chuqurliklar bilan о ‘ralgan, u (devorichi) Sevilya shahridan biroz
katta, shahar tashqarisida esa k о ‘plab uylar turli tomondan unga kelib tutashadi.
Butun shahar bog‘lar va uzumzorlar bilan о ‘ralgan, ular uzoq-uzoqlarga ch о ‘zilib
ketgan.
Shahar tashqarisida joylashgan bu bog‘larda k о ‘plab katta va e’tiborli uylar
qurilgan, shohning ham saroylari va bosh omborxonalari bor. Bulardan tashqari
bog‘larda k о ‘plab kiborlarning uylari va xonalari bor. Bog‘lar va uzumzorlar
shunchalik k о ‘pki, xuddi baland daraxtlardan iborat о ‘rmonga о ‘xshaydi. Shahar
va bog‘lardan k о ‘plab ariqlar oqib о ‘tadi. Bu bog‘lar orasida k о ‘plab qovun va
paxta ekiladi”.
G.A.Pugachenkova 1951 yili Temuriylar davridagi bog‘-park san’ati
haqida asar nashr etdi. Xususan, u shunday yozadi: “Temurning Samarqanddagi
saroyi va k о ‘pgina shahardan tashqari qarorgohlarida ajoyib bog‘lar tashkil
qilingan. Ularning rejasida kompozitsiyaning asosiy о ‘qini tashkil etish usullari
q о ‘llangan. Ajoyib suv havzalari k о ‘plab qurilgan”.
U.A.Alimov Samarqandning
qadimiy bog‘lari yuzasidan qiziqarli tadqiqot о ‘tkazdi.
Uning ma’lumotlariga
k о ‘ra, olim Ibn Arabshoh, “Zafarnoma” muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy, Bobur
“Boburnoma”da, Alisher Navoiy, Abdurazzoq Samarqandiy о ‘z asarlarida
Samarqanddagi XIV-XV asrlarda
mavjud b о ‘lgan bog‘lar haqida ma’lumotlar
keltiradi.
Tadqiqot muallifi bu bog‘lar joylashgan о ‘rni, ularning nomini, ba’zilarining
muallifini (Shahobiddin Ahmad Zardakashiy) va ular rejasi prinsiplarini aniqlash
imkoniyatiga ega b о ‘ldi. Bog‘larning ikki turi ma’lum, ya’ni chorbog‘lar, ular
loyiha asosida yaratildi, devor bilan о ‘rab olingan edi, ularda chetlariga terak,
chinor singari chiroyli daraxtlar о ‘tqazilgan y о ‘laklar, shuningdek mevali daraxtlar
b о ‘lgan edi; shu bilan birga dam olish va ov qilish qulay b о ‘lgan tabiiy yashil
maydonli bog‘-parklar b о ‘lgan. Bunday bog‘larning maydoni juda katta b о ‘lgan,
maydoni erkin rejalashtirilgan. U paytlarda bog‘larni turlarga ajratish va ularda
22

о ‘simliklarni ekish b о ‘yicha rahbariya b о ‘lgan. “Boburnoma” asarida Farg‘ona
vodiysi, Samarqand, Afg‘oniston shaharlari va Hindistondagi bog‘-parklar haqida
qimmatli ma’lumotlar bor. Bobur nafaqat sarkarda, tarixchi, shoir, balki bog‘lar
ishqibozi va yaratuvchisi ham b о ‘lgan. Boshqa manbalardan ma’lumki,
Samarqandda bog‘lar ularni turlarga ajratuvchi ustalar tomonidan yaratilgan. Abu
Tolib “Malfuzati Amir Temur” asarida “Bog‘ishamol” bog‘ini yaratilishi haqida
yozadi. U markaziy о ‘qqa nisbatan simetrik k о ‘rinishda rejalashtirilgan, tasvir va
gulzorlar geometrik shaklda b о ‘lgan. Bog‘larni qurishda Temur Eronning eng
mashhur bog‘ Chorbog‘ an’anasini q о ‘lladi. Chorbog‘ shuningdek yozning issiq
kunlarida tanqis b о ‘lgan suvdan tejab -tergab foydalanishga misol b о ‘la oladi.
Chorbog‘ tajribasi XVI asr Bobur davrida Hindistonda ham q о ‘llandi.
Temuriylar davrida bog‘-park madaniyatini gullab-yashnaganligini XIV-XV
asrlarda Samarqand shahrini yuzlab bog‘lar yashil xalqa bilan о ‘rab turganligi
bog‘park san’atini gullab-yashnaganligidan darak beradi. Ispan elchisi Klavixo Rui
Gonzales batafsil tasvirlagan Temurning bog‘laridan biri Davlatobod deb
nomlangan. Bog‘ d о ‘ngtepalar о ‘rab turgan katta xududni egallagan edi, unda
mevali daraxtlar
juda k о ‘p b о ‘lgan. Mevali bog‘dan katta uzum bog‘iga chiqilardi,
u ham d о ‘ngtepalar bilan о ‘ralgan. Tepaliklar b о ‘ylab baland chiroyli daraxtlar
ekilgan edi. Mevali bog‘da 6 suv havzasi va ariqlar b о ‘lgan.
Y о ‘llar bog‘dan balandda о ‘tgan, ular juda k о ‘p b о ‘lgan, y о ‘l yoqasiga baland
soyador daraxtlar ekilgan va tashrif buyuruvchi bog‘ning har qanday burchagiga
kira olgan.
Yog‘och qoziqlar bilan о ‘ralgan baland tepalikda chiroyli xonalarga ega
b о ‘lgan ajoyib saroy joylashgan edi. Tepalikni suv t о ‘ldirilgan xandaq о ‘rab
turardi. Zovur ustiga ikkita k о ‘prik qurilgan edi. Bu bog‘dan tashqari
Samarqanddan 27 km masofada joylashgan Jahonnamo bog‘i va 7 km masofada
joylashgan Dilkusho bog‘I yodga olinadi. Davlatobod bog‘i ana shu bog‘lar orasida
b о ‘lgan.
Arminiy Vamberi О ‘rta Osiyo b о ‘ylab sayohati qaydlarida (1863 y.)
Samarqand yaqinidagi shahardan tashqaridagi bog‘lar haqida gapiradi.
“Debid
( о ‘nta majnuntol) nihoyatda g о ‘zal, qachonlardir topinish va sayr qilish joyi
23

b о ‘lgan, Samarqanddan 1 mil narida, Zarafshonning boshqa tomonida joylashgan”.
“Debidga ketayotib menga mashhur bakchaynarnni (terak bogi) k о ‘rsatishdi. Endi
saroy vayronaga aylangan va daraxtlar umuman k о ‘rinmaydi”.
Armeniy Vamberi Xivaning g о ‘zal g о ‘shalari haqida hikoya qiladi. “Kichik
hovlilari b о ‘lgan Xiva atrofi istehkomga о ‘xshaydi, baland teraklar о ‘sgan, ajoyib
о ‘tloqlari va dalalari bor va Yevropaning chiroyli joylarida b о ‘lganimdan keyin bu
yerda ham chiroyli joylarda yurgandekman. Xiva gumbazlari va minoralari bu
bog‘lar orasidan о ‘sib chiqqandek b о ‘lib, uzoqdan ham yaxshi taassurot qoldiradi”.
Farg‘ona vodiysi, Zarafshon vohasi shaharlari atrofi yakkash ayvonlar joylashgan
bog‘lar va dalalardan iborat. Shunday qilib k о ‘p asrlik an’ana asosida bog‘ barpo
etish san’at darajasiga k о ‘tarildi, u xalq badiiy merosining bir qismi b о ‘lib qoldi.
Bu nafaqat bog‘, balki о ‘nlab avlodlar tajribasi va bilimlari bilan yaratilgan badiiy
asar b о ‘lib qoldi. Rossiya О ‘rta Osiyoni bosib olgach shaharlarning yangi qismlari
(“yevropacha”)

ommaviy qurilishi boshlanib ketdi, ular t о ‘rtburchak, ba’zan b о ‘ylama shaklda
rejalashtirildi. Yangi shahar eski shahar qismidan jiddiy farq qilardi. Osiyocha tor,
qing‘ir-qiyshiq, daraxt ekilmagan k о ‘chalardan farqli yevropacha shaharda keng
ravon y о ‘llar yotqizildi, ikki chetiga qator daraxtlar ekildi. Sershoh qayrag‘ochlar
y о ‘l ustida yaxlit tom hosil qilgandek, piramidasimon adl teraklar esa y о ‘lni ikki
tomonida ustunlar terib q о ‘yilgandek tasavvur hosil qilgan. Keng ildizli chinor,
eman, zarang, kashtan daraxtlari y о ‘llarga quyuq salqin solib turardi. Ta’kidlash
joizki bu shaharlardagi k о ‘chalar kengligi daraxtlar balandligi va uylarning
kattaligiga qarab m о ‘ljallandi 1
.
K о ‘chalar chiroyli mutanosiblik va k о ‘rinish hosil qildi. Daraxtlar bilan birga
k о ‘chalarga gullar ham ekildi. Katta k о ‘chalar yonidagi keng rabatkalardan
tashqari, jamoatchilik bog‘lari va hiyobonlarida gulzorlar paydo b о ‘ldi. Farg‘ona,
Q о ‘qon, Toshkent bog‘lari gulzorlarga aylanib qoldi. K о ‘chalar arxitekturasini
1 Qoraboyev U.X. О ‘zbekiston bayramlari, 49-50-b
24

daraxtlar yaratdi. Kichikroq bir qavatli uylarni daraxtlar о ‘z soya-salqiniga oldi. Bu
uylarning k о ‘cha tomondagi peshtoqlari sodda b о ‘lgan va oldida kichikroq
bog‘cha, gullar va binoni qoplab olgan о ‘simliklardan iborat b о ‘lgan. Bu uylarning
hovli tomonida katta mevali bog‘lar, bezakdor uchastkalar va x о ‘jalik binolari
joylashgan. Mohiyatan shaharning yangi qismi eskisidan farqli haqiqiy shahar-
bog‘ga aylandi. Jamoatchilik bog‘lari, hiyobonlari paydo b о ‘ldi. Barcha
jamoatchilik bog‘lari, parklari, hiyobonlari yevropacha rejalashtirildi, sharqona
xususiyatga ega b о ‘lmadi. Faqat ba’zi daraxt navlari, ularning balandligi,
tanasining kattaligi, keng shohlari bu ekinlarga о ‘zgacha ohor bag‘ishladi. О ‘rta
Osiyodagi sug‘orish tizimi, о ‘tlarni о ‘sishi va boshqa sharoitlarni hisobga olmay
tuzildi 1
.
О ‘rta Osiyoning k о ‘pgina shaharlarida daraxtlarning k о ‘pligi serdaraxt bog‘lar
tizimini yaratish imkonini berdi. Mavjud shaharlar katta hiyobonlar va sayilgohlar
yonida mavjud b о ‘ldi, bog‘larda kichikroq klublar tashkil etildi. Shaharlarni qayta
qurish daraxtzorlarni k о ‘paytirish va markaziy va kichikroq bog‘lar tizimi
yaratishni nazarda tutdi. Sug‘orish tizimi О ‘rta Osiyoda yashil zonalarni tashkil
etishning asosiy xususiyati hisoblanadi. Bog‘larni qismlarga ajratuvchi ariqlar,
ariqchalar yoki egatlar geometrik sxema asosida taqsimlandi va ular ekiladigan
daraxtlar о ‘rnini belgilab berdi. Daraxtlarning yashil tomlari ostida t о ‘g‘ri
t о ‘rtburchak shakldagi giyohsiz pol olingan yerlar k о ‘zga tashlanadi.
О ‘rta Osiyo yashil zonalarining xususiyatini belgilovchi ba’zi fikrlarni k о ‘rsatib
о ‘tish zarur. Birinchidan, sug‘orish maydonlarini tanlash, ularga suv tarash, har bir
daraxt yonida suv oqadigan j о ‘yaklar b о ‘lishi, maydonchalarni

sug‘oriladigan b о ‘laklarga b о ‘lish y о ‘laklarni va daraxt hamda butalar guruhlarini
tashkil qilish prinsiplarini belgilab beradi. Havoni salqinlatib beruvchi ariqlar,
hovuzlar, favvoralarni k о ‘pligi О ‘rta Osiyo bog‘larining ikkinchi xususiyati
hisoblanadi. Shildirab oqayotgan, yuqoridan tushayotgan, uchayotgan tomchilardan
1 Jabbarov I. О ‘zbek xalqi etnografiyasi. –T.: О ‘qituvchi, 1994., -B.144
25

iborat suv oqimlari issiq kunlarda bu bog‘larda k о ‘ngilli xordiq chiqarishga imkon
beradi. Yashil о ‘simliklar, suv, quyosh, gul va qushlarning yorqin ranglari,
pavilyonlarni boy bezatilganligi Yevropa bog‘lariga о ‘xshash b о ‘lmagan sharqona
bog‘larning alohida k о ‘rinishlarini yaratadi. Makonni asta ochilib borishi, umumiy
rangin tuzilish, ayrim yopiq makonlar simmetriyasi, bu simmetrik qismlardagi
ba’zi assimmetriyalar, q о ‘lda tikilgan kashta singari betakror k о ‘rinish hosil qiladi
– bularning barchasi bog‘lardagi hovlilar, choyxonalar va masjidlar rejasidagi biz
kuzatgan kompozitsiya usullari hisoblanadi.

26

2.2 O’zbekiston va Yevropa bog’-parklari uyg’unlashuv jarayonlari
XVIII va XIX asrlar Yevropa bog‘- park san’ati. Yevropada manzara
bog‘larini rivojlantirishga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillar. XVIII asrda Yevropadagi
barcha mamlakatlarda doimiy faoliyat k о ‘rsatuvchi bog‘lar yaratildi.
XVIII asr
о ‘rtasi va ayniqsa oxirida doimiy ishlovchi bog‘lar tabiiy muhitni о ‘zgartirib
yuboruvchi sifatida tanqidga uchradi. Bog‘ kompozitsiyalarida tabiiy muhitga
yaqinlashishga intilish kuchaydi. Shu asnoda bog‘-park san’atida manzara bog‘i
nomi bilan yangi y о ‘nalish paydo b о ‘ldi. Manzara bog‘larining rivojiga turli
omillar ta’sir qildi, ulardan asosiylari quyidagilar:
1. Uzoq Sharqning ta’siri. XVIII
asr boshlarida yapon va xitoy san’ati haqida anchayin aniq ma’lumotlar kela
boshladi. Manzara kompozitsiyalarini ishlanishi usullari ayniqsa kuchli taassurot
qoldirdi. Faqat Chembersning Sharq manzara san’atining asosiy prinsiplari bayon
qilingan “Sharq bog‘dorchiligi haqida”
kitobi paydo b о ‘lgandan keyin
bog‘dorchilikda yangi oqimga kuchli turtki berildi. Bu san’at XVIII asr bog‘ini
qurilishiga ta’sir qildi.
2. Rangtasvirning ta’siri 1
.
Rangtasvir asarlari landshaft arxitekturasida manzara usullari rivojiga kuchli ta’sir
qildi. Kartinalarda rassomlar manzara q о ‘ynidagi vayronalar va arxitektura
inshootlarining romantik g о ‘zalligini tasvirladilar (N.Pussen, K.Lorren,
O.Fragonar, Y.Rober).
3. Adabiyot ta’siri . Yozuvchilar doimiy bog‘larga qarshi
chiqdilar, tabiiy tabiat g о ‘zalligini kuyladilar, unga inson shaxsi erkinligi ramzi
sifatida qaradilar (J.Milton, A.Pop, J.Tomson, J.Adison, J.J.Russo, I.Gyote)
4.
Arxeologiyaning ta’siri. Manzara bog‘larida vayronalar, qabrlar, maqbaralar k о ‘p
uchraydi. Qishloq hayotiga qaytish qishloqdagi kulbalar, tegirmonlar, sutxona
kabilarning pastoral motivlarida aks ettirildi. Ajdodlarning qahramonligi xotirasi
sifatida ustunlar, yodgorliklar о ‘rnatildi, antik, xitoy, turk singari usullarda
pavilyonlar qurildi. Angliyada manzara bog‘lar.
Dastlabki manzara bog‘lari manzara bog‘ uslubining boshlovchisi b о ‘lgan
1 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B.77
27

Angliyada paydo b о ‘ldi.
Yumshoq obi-havo, yog‘ingarchilik va nam havo
Angliyada manzara bog‘ining tez rivojiga y о ‘l ochdi. Arxitektor I.Brijmen 1713
yili qurilishini boshlagan Londonda 100 km masofada joylashgan Stou bog‘ i
Angliyadagi mashhur manzara bog‘lar sirasiga kiradi.
Bog‘ not о ‘g‘ri trapetsiya
shaklida b о ‘lgan. О ‘simliklarni erkin joylashishi kompozitsiya asosini tashkil
etgan. Bunda bog‘ni о ‘rab turgan devorlarni uzilishi tufayli bog‘ kompozitsiyasini
atrofdagi landshaft bilan optik uyg‘unlashtirish usuli q о ‘llangan.
Bog‘ ichida joylashgan saroy binosi orqasida о ‘simlik guruhlari bilan bezatilgan
katta yashil о ‘tloq b о ‘lgan. Hiyobonlar katta о ‘tloq va ayrim daraxtlar orasida erkin
joylashtirilgan. Bog‘ qurilishini arxitektor Vilyam Kent (1685-1748)

yakunladi va Stou bog‘i uning eng yaxshi ijod mahsuli hisoblanadi 1
. Kent ajoyib
perspektivasi, о ‘rta va orqa plani, mahorat bilan joylashtirilgan о ‘simliklari,
yorug‘lik va soya о ‘yini bilan nihoyatda g о ‘zal bog‘ maydonini yaratdi. U
bog‘ning ayrim qismlarini qayta ishladi, daraxtzorni chiroyli bezatdi, joyning
notekisliklarini did bilan ishladi va t о ‘g‘ri hiyobonlarni y о ‘q qildi. Stou bog‘ida
D о ‘stlik, Venera ibodatxonalari, toshdan qurilgan Grot, chig‘anoqdan qurilgan
Grot singari turli inshootlar b о ‘lgan, ular saroy arxitekturasi bilan usluban
uyg‘unlashtirildi, bog‘dagi k о ‘rinishlarni kompozitsion bog‘lovchisi b о ‘lib qoldi.
Keyinchalik bog‘ni qayta qurishda Kentning shogirdi Lanselot Broun (1716-1783)
ishtirok etdi, u manzarali ariqlar va k о ‘llar yaratdi. Broun shuningdek daraxtlar
doirasi b о ‘ylab joylashtirilgan yog‘och d о ‘nglarni kashf qildi. Havaskor arxitektor
Genri Xoer yaratgan Stourxeyd ingliz manzara bog‘i keng mashhur b о ‘ldi.

Sun’iy suv havzalari bog‘-sistema kompozitsiya asosini tashkil qilgan, ularning
qirg‘og‘iga chiroyli y о ‘lak tarmog‘i qurilgan. Saroy yoki villa ansambl umumiy
kompozitsiyasida yetakchi rol о ‘ynamaydi. Bog‘da Grot, Panteon, Flora
ibodatxonasi bir qator inshootlar bor. Bu inshootlar bog‘ maydonidagi organik
elementlar hisoblanadi. Bog‘ о ‘simlik olamiga boy. Daraxt va daraxtlar guruhi
1 https://www.architime.ru/architects/a_william_kent.htm
28

suvda aks etib, ajoyib k о ‘rinish hosil qilgan. London shahri yonida Chembers
tomonidan qurilgan Kyu (1758) bog‘i XVIII asr Angliyasining ajoyib manzara
bog‘i hisoblanadi.
Uning maydoni 60 ga. Hozirgi paytda Yevropaning mashhur
botanika bog‘laridan biri hisoblanadi. Maysa qoplagan y о ‘lak bog‘ning о ‘ziga xos
xususiyati hisoblanadi. Boshqa ingliz manzara bog‘lari qatorida Londondagi 987
ga maydonga Brijmen tomonidan qurilgan Richmond bog‘ini, Chezvikdagi bog‘ni
(Vilyam Kent) qurgan va Shefild bog‘ini k о ‘rsatib о ‘tish mumkin.
Manzara bog‘
tushunchasini birinchi b о ‘lib angliyalik professor Repton (1752-1817) iste’molga
kiritdi. Reptonning fikricha, landshaftning tabiiy g о ‘zalligini k о ‘rsatish va uning
kamchiliklarini yashirish lozim; uning joylashishi rejasi erkin b о ‘lishi kerak, bog‘
manzarasini shunday yaratish kerakki, u tabiiydek k о ‘rinsin, bog‘ning barcha
elemenlarini bir butunga b о ‘ysundirish lozim. Angliyadan manzarali bog‘ san’ati
butun Yevropaga tarqaldi.
Fransiya manzara bog‘lari. Ermenonvil, Monso va Kichik Trianon
Fransiyaning mashhur manzara bog‘lari hisoblanadi 1
.
Jirardenga tegishli romantik
Ermenonvil 1760 yili Marsel tomonidan qurildi. Bog‘ Genrix IV qurdirgan
qadimiy qal’a atrofiga joylashtirildi. Bog‘ning suvi shovva b о ‘lib tushib turadigan
k о ‘l joylashtirildi; qal’a pastida suvi katta k о ‘lga quyiladigan ariq oqib о ‘tadi.
Ariqlar va k о ‘l daraxtzor, о ‘rmonli tepaliklar va qumli maydon bilan о ‘ralgan.
Russo maqbarasi bilan bezatilgan k о ‘l о ‘rtasida “Russo oroli” bog‘i anchayin
qiziqarli element hisoblanadi. Atrofga yodgorlik kompozitsiyasini

yakunlovchi va orol k о ‘rinishini bezatuvchi 16 piramida teraklar ekilgan.
Ermenonvild bog‘i landshaft bog‘larning romantik y о ‘nalishi namunasi
hisoblanadi. Monso bog‘i (1773-1778) Karmontel tomonidan qurilgan va Parij
atalgan. Gersog bayramlari о ‘tadigan bosh pavilyon oldiga basketli doimiy parter
о ‘rnatilgan. Butun maydon xilma-xil b о ‘lgan va bog‘da о ‘tloq, ellips shaklidagi
k о ‘l, baland ustunli yunoncha vayrona, golland tegirmoni va boshqalar b о ‘lgan.
1 https://www.rsl.ru/ru/events/afisha/vistavki/gardenperfomance
29

Qal’a о ‘rmon bilan tutashib ketgan, unda Misr qabri xitoycha k о ‘priklar, qoyali
maydon va butun bog‘ k о ‘rinib turadigan minora joylashgan. K о ‘k, qizil va sariq
gulzorlari b о ‘lgan bog‘ markazida uncha katta b о ‘lmagan “Ranglar burchagi”
e’tiborni tortadi. Versaldagi Kichik Trianon bog‘i maydon Lyudovik XV botanik
bog‘ini yaratgan Klodt о ‘g‘li bog‘bon Antian Rishar tomonidan qurildi. Erkin
rejalashtirilgan hiyobon, xitoy pavilyonlari, sut fermalari, tegirmonlar va boshqalar
bog‘ kompozitsiyasini t о ‘latgan.
Bog‘da ariq boshlanadigan qoya juda qiziqarli. Uning oqimi b о ‘ylab antik
haykallari b о ‘lgan “Belveder” bog‘ pavilyoni joylashgan. Ariq ustiga tosh
k о ‘priklar qurilgan. Orolda arxitektor Mig “Sevgi qasri”ni qurdi. Ibodatxona
yaqinida boshqa korinf ustunli, ayvonli, о ‘simliklar bilan bezatilgan, tagida “Sevgi
haykali” turgan gumbazli ibodatxona mavjud. Germaniya manzara bog‘lari.
Manzara bog‘lari Germaniyada ham qurildi. Ularning qatoridan saroy-bog‘
ansambli joy olgan. San-Susi (Potsdam).
290, 3 ga maydonga ega b о ‘lgan San-Susi
XVIII asr о ‘rtalarida qurildi. Arxitektor G.V.Knobelslorf (1699-1753) uning
birinchi quruvchisi b о ‘ldi, uning loyihasiga k о ‘ra saroy va olti ayvonli va
zinapoyali parter qurildi. Zinapoya bog‘ni g‘arbdan sharqqa kesib о ‘tuvchi 2,5 km
uzunlikdagi bosh hiyobonga olib boradi. Bog‘da arxitektura inshootlari k о ‘p,
ulardan eng qiziqarlisi kartina galereyasidir (tarixda birinchi kartinalar muzeyi).
Bog‘da tropik о ‘simliklari uchun 300 m uzunlikdagi oranjereya joylashtirildi.
Keyinchalik XIX asrda San-Susida taniqli nemis landshaft arxitektori P.I.Lenne
ishladi. Bog‘, suv havzalari va о ‘simliklarning hozirgi ahvoli bog‘ga katta e’tibor
berilayotganligidan darak beradi. Kompleksning barcha tarmoqlari va kartina
galereyasi orasidagi parter-gulxona, uzumzor, gulzor, Sitsiliya bog‘i, Shimoliy
bog‘, Sharlottenxof bog‘i, Marli bog‘i bog‘-park san’atining haqqoniy yodgorligi
hisoblanadi. Bu yerdagi daraxtlar, maysazor, turli butalardan qirqib hosil qilingan
jonli devorlar, gulzorlar xuddi qadimgi gravyuralardan kirib kelgandek. Ayniqsa
sharsimon qilib о ‘stirilgan baland (4-5m) lipalar, piramidasimon qirqilgan tissalar,
murakkab geometrik shaklli jonli devorlar hayratga soladi.
30

Nemis manzara bog‘laridan bog‘-park san’atining yirik nazariyotchisi, asarlari
hozirgacha о ‘z ahamiyatini y о ‘qotmagan G.Pyukler (1785-1871) XIX asrning
birinchi choragida yaratgan Muskau bog‘i mashhur b о ‘lgan.1250 ga maydoni
b о ‘lgan Muskau bog‘i Neyse daryosi vodiysida joylashgan. Saroy bog‘ning
kompozitsiyasidagi asosiy element hisoblanadi. Bog‘da romantik inshootlar
mavjud emas, manzara k о ‘rinishlarini landshaftning tabiiy tarkibiy qismlari tashkil
etadi. Shakldor gulzorlar va klumbalar bilan bezatilgan eman, lipa, chinor
daraxtlari ekilgan. 122 ga maydonda F.Ermandsdorf (1736-1800) va D.Yeyzerbek
(1734-1817) qurgan Dessau (1769-1817) yonidagi Verliti bog‘ini Germaniyaning
о ‘ziga xos manzara bog‘laridan hisoblanadi. Bog‘da xitoycha ibodat, bog‘
k о ‘priklari, tosh ibodatlari va boshqa bezak elementlari va syurprizlar bilan t о ‘lib
toshgan. Saroyga qarab ochilgan yashil maydonlar, “Venera ibodatxonasi”
pavilyoni, “Atirgullar oroli” bilan tabiiy daryo, boy о ‘simliklar olami bog‘ning
о ‘ziga xos xususiyati b о ‘lib qoldi. Bog‘ning kompozitsion о ‘qi hisoblangan Ilm
daryosi joylashgan Vaymardagi Gyote bog‘i Germaniyaning ajoyib manzara bog‘i
hisoblanadi.
Daryoning ikki yonida daraxtlar va butalar guruh qilib ekilgan.
Romantik inshootlar ham qisman saqlanib qolgan. I.Gyotening bog‘ uyi ham shu
yerda joylashgan. Umuman olganda Yevropaning XVIII va XIX asrdagi manzarali
uslubiy y о ‘nalishiga quyidagi xususiyatlar xos b о ‘ldi. 1. Tabiiy landshaftning
shakllari va g о ‘zalligi asosiy park hosil qiluvchi omil b о ‘lib qoldi. 2. Ham bog‘da
ham undan tashqarida bog‘lar guruhi, manzara k о ‘rinishini yaratish uchun katta
maydonlar. 3. Odam serob serob b о ‘ladigan joy va erkin hiyobonlar bog‘
kompozitsiyasida assimetriya hosil qilgan. 4. Suv-bog‘ omili. Orolli k о ‘llar,
daryolar va shovvalar g о ‘zallikni kuchaytirishga va g о ‘zal о ‘simliklar dunyosini
yaratishga xizmat qiladi. 5. О ‘simliklar jonlantirish omili hisoblanadi. Xilma-xil,
erkin о ‘sayotgan daraxtlar, butalar guruhi va bir о ‘zi bog‘ maydonini bezaydi va
yorug‘lik-soya о ‘yinini yaratadi. Gullar kam uchraydi va dala о ‘tloqlarga tarqatib
yuboriladi. 6. Arxitektura inshootlari bog‘ kompozitsiyasidagi mustaqil birlik
hisoblanadi va manzarani boyitishga xizmat qiladi. 7. Ochiq makondagi о ‘tloqlar,
31

maysazorlar о ‘simliklarni taqsimlashda mohir kompozitsiya tashkil etish natijasi
hisoblanadi. Mamlakatimizda va xorijda rivojlanish, dam olish va k о ‘ngil
ochishning xilma-xil turlari tekis taqsimlangan k о ‘p vazifali bog‘lar yaratish bilan
bir qatorda shahar va shahardan tashqaridagi bog‘larni ixtisoslashtirishga intilish
paydo b о ‘ldi.
Quyidagi omillar bog‘lar va parklar ixtisoslashuv jarayonini rivojlantirishga turtki
berdi: а )dam olishni tashkil etishning shakllarini tanlashga b о ‘lgan ehtiyojni
ortishi; b)shahar va tumanlar markazlarini rejalashtirishning ixtisoslashuvi; zakovat
(fan, ta’lim, dam olish va turizm, kurortlar va boshqalar) shaharchasiga
ixtisoslashish; v)xizmatlarni va iqtisodiy samaradorlikning yuksak darajasiga
erishish uchun kooperatsiyalar, ixtisoslashgan bog‘ jamoatchilik markazlari
imkoniyatlari; g)dam olishni tashkil etishning turli shakllarini tanlash erkinligi va
dam olish qulayligini ta’minlash zarurati; d)aholining harakatchanligini oshirish va
ommaviy dam olishning yangi maxsus shakllarini paydo b о ‘lishi;
e)rekreatsion xududlardan samarali foydalanishga intilish; j)tabiatni asrash,
ekologik talablarni hisobga olib dam olish turlarini tashkil etish uchun joylarni
ajratish; z)axborot va k о ‘ngilochishning yangi shakllarini rivojlantirish va shahar
tizimida ularni tabaqalashtirish. Bog‘lar xududida joylashgan, shahardan janubda
joylashgan kichik qishloq nomi bilan rekreatsion vazifalardan biri muhimroq
b о ‘lgan paytda yoki yosh xususiyatiga k о ‘ra (bolalar, yoshlar, kattalar uchun
bog‘lar) singari ikki holatda bog‘larning ixtisoslashuvi amalga oshiriladi.
Ixtisoslashtirilgan bog‘lar madaniy landshaft elementlari (k о ‘rgazma va
tomoshaattraksion bog‘lari) yoki tabiiy tabiatni (tabiiy bog‘lar) imkon qadar saqlab
qolib yaratilishi mumkin 1
.
Ixtisoslashtirilgan bog‘larning xorijiy loyihalari. 60-yillar boshida Angliyada 16 ta
ixtisoslashtirilgan bog‘lari bilan London aholisi uchun Li daryosi vodiysida
tashkiliy loyiha ishlab chiqildi.
40 km atrofida masofaga ch о ‘zilgan bog‘lar
“zanjiri” 65 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan stadioni bilan sport k о ‘ngilochar
1 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B.64

32

bog‘i, “Ertakona saroyi” bilan bolalar bog‘i, suvda damolish bog‘i, qayiq va
eshkak eshish sporti markazi, yoshlar bog‘i, osoyishta dam olish va sayr qilish
bog‘i, tomosha va jismoniy tarbiya sog‘lomlashtirish komplekslari. Bog‘lar
ixtisoslashuviga k о ‘ra bir-biridan 8-12 dan 618 ga kattaligi b о ‘yicha farqlanadi.
Uzoqdagi tabiiy landshaftlarni himoya qilish, shu bilan birga shahar aholisiga
uzoqqa borib о ‘tirmasidan har xil dam olish shakllarini taqdim etishga qaratilgan
“shahar yonidagi” bog‘larni ixtisoslashuvi g‘oyasi Tissayd ingliz aglomeratsiyasi
rivojlantirish loyihasida mavjud bo‘lgan. 1972 yili Varshava urbanistika va
arxitektura instituti Polshaning yirik shaharlarida ommaviy tashrif buyurish uchun
ixtisoslashgan bog‘lar tizimini loyihalashtirish b о ‘yicha hisob-kitob
k о ‘rsatkichlarini ishlab chiqdi.

О ‘yin va sport bog‘lari, sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiya, osoyishta dam olish va
sayr qilish, k о ‘ngilochar bog‘larning tarmoqlarini tashkil qilishga tavsiya berildi.
Shahar k о ‘kalamzorlashtirish tizimini qayta qurishda aholi yashaydigan joylarda
jismoniy tarbiya va dam olish, k о ‘ngil ochish, attraksionlar, tomoshalar joylari
rivojlantirildi. Vena markazida Dunay daryosida uzunligi 20 km va eni 200 m 2
b о ‘lgan yangi sun’iy orol yaratildi.
Bu orolda shuningdek qator joylashgan
ixtisoslashtirilgan bog‘lar tizimi tashkil etildi. Ch о ‘milish va suv sporti bog‘laridan
keyin sport- о ‘yin bog‘lari, s о ‘ngra osoyishta dam olish bog‘lari, “baliqchilar
bog‘lari” joylashdi. Moskvalik parkshunos tadqiqotchilar tomonidan bog‘larning
quyidagi turlari taklif etildi: Rivojlangan madaniy-oqartuv va tomoshalar tarmog‘i
b о ‘lgan parklar va bog‘lar. Osoyishta dam olish va sayr qilish, shuningdek tarixiy
muzey bog‘lari. Suvda dam olish bog‘lari. Turli dam olish turlari

tekis taqsimlangan bog‘lar. Bolalar shahar va tuman bog‘lari. 1960 yili L.L.Shreter,
A.G.Lelyakova va O.N.Bashinskiy singari arxitektorlar tomonidan 450 ga
maydonda Janubiy Primore bog‘i yaratildi 1
.
1 https://liveps.ru/uz/leningradskoe - metro - konno - sportivnyi - kompleks - izmailovo/

33

Bog‘ nimjon butalar bilan qoplangan botqoq joyda barpo etildi. K о ‘rfazdan
qirg‘oqqa tuproq tashib keltirilganligi tufayli bog‘ maydoni 2 metr ga k о ‘tarildi,
shundan s о ‘ng rejalashtirish ishlari boshlandi. Bog‘da bosh maydon va esplanadali
me’moriy xudud, “Xalqlar d о ‘stligi” maydoni xududi, qirg‘oq chegarasi hududi, 25
ming tomoshabinga m о ‘ljallangan stadioni bilan sport xududi, attraksionlar
shaharchasi, bolalar о ‘yinlari b о ‘lagi, ichki suv havzali va daraxtzorli dam olish
xududi singari landshaft xududlar tashkil etildi. Bog‘ ansambli kompozitsiyas bosh
xududlarning geometrik shaklli tuzilishini, о ‘rmon, daraxtzor, maysazor tabiiy
manzaralari, dengiz kengliklarini ichki bog‘ manzaralari bilan qarama-qarshi
q о ‘yish y о ‘li bilan barpo etildi.
Janubiy Primore bog‘i loyihasida о ‘tmishdagi rus bog‘-park usullarini zamonaviy
landshaft kompozitsiyalari bilan uyg‘unlashtirib ijodiy rivojlantirilganligi seziladi.
600 ga maydonga ega b о ‘lgan Katovitskiy madaniyat va istirohat bog‘i (Polsha)
loyihasi 1951 yili professor V.Nemirovskiy boshchiligidagi loyihachilar jamoasi
tomonidan amalga oshirilgan.
Bu joy k о ‘mir shaxtalari, tosh karyerlari, uyumlari
qolgan botqoqlik kenglik b о ‘lgan. Katta karyerlar va botqoqliklar suv havzalari
tizimiga aylantirildi, ulardan 3 km uzunlikda sayr y о ‘lagi bilan makoniy
kompozitsiyaning bosh о ‘qi tashkil qilingan. Suv havzalaridan eshkak eshigi kanali
b о ‘lgan suv sporti markazi, suzish havzasi va suvga sakrash hovuzi, yelkanli
kemalar uchun k о ‘l, ch о ‘milish kompleksi kabilarni tashkil etish uchun
foydalanildi. Kompozitsiya о ‘q b о ‘ylab joylashtirilgan attraksionlar shaharchasi,
hayvonot bog‘i, gulchilik k о ‘rgazmasi, 120 ming tomoshabinga m о ‘ljallangan
stadion, ochiq teatr, planetariy singari о ‘nbir tematik xududlar yaratish bog‘ni
universal qilish g‘oyasi b о ‘lgan.
Osoyishta dam olish va sayr qilish turlari uchun manzarador о ‘tloqlar,
daraxtzorlar, butazorlardan iborat maydonlar qurilgan. K о ‘p vazifali madaniyat,
istirohat va k о ‘ngilochar bog‘lar. G‘arbiy Yevropa va Yaponiya shaharlari
atrofidagi bog‘lar . “Amsterdam о ‘rmoni” G‘arbiy Yevropadagi k о ‘p vazifali eng
yirik bog‘ hisoblanadi.
U Amsterdam shahrining chetida joylashgan va dengiz
34

hisobidan о ‘zlashtirilgan 895 ga maydonga ega. Bog‘ 1934 yili arxitektor
Kornelius van Estern loyihasiga k о ‘ra qurildi. Loyihada 400 ga о ‘rmon
xususiyatiga ega b о ‘lgan maydon, 200 ga sport maydoni, 100 ga о ‘yin uchun
yalanglik qurish k о ‘zda tutilgan edi. Qolgan xududga suv havzalari va y о ‘llar
qurildi. Bog‘ni qurish ishlari quyidagi bosqichlarda bajarildi: 1) melioratsiya
ishlari, y о ‘llar qurish, hovuz va kanallar qurish; 2) daraxtlar о ‘tkazish. 3)
о ‘simliklar ekish, k о ‘priklar va bog‘

inshootlari qurish. Suv havzalari suv sporti musobaqalarini о ‘tkazish, ch о ‘milish va
baliq ovlash joyi hisoblanadi.
K о ‘l va ariqlar qurish paytida t о ‘plangan tuproqdan 15 m balandlikdagi sun’iy
tepalik, lijada uchish uchun tik tepalikdan iborat 20 ga maydondan iborat bog‘
mikrorelyefini yaratish uchun foydalanildi. “Amsterdam о ‘rmoni”ni yaratish XX
asr bog‘ arxitekturasida yangi usul shakllanishini boshi b о ‘ldi, u yirik hajmli
makoniy shaklning soddaligi va yorqinligi, zamonaviy fan yutuqlari, yangi texnika,
sanoat qurilishi metodlaridan foydalanilganligi bilan ajralib turadi. “Amsterdam
о ‘rmoni” bog‘ining arxitektura rejalash prinsiplari Rimning ommaviy dam olish
zonasi hisoblangan Konstantin bog‘i loyihasida о ‘z aksini topdi.
475 ga maydonga
ega b о ‘lgan Konstantin bog‘i arxitektor D.Ortenzi loyihasi b о ‘yicha Tibr
daryosining о ‘ng qirg‘og‘ida, Rimning umumshahar markazidan 11 km uzunlikda
yaratildi. K о ‘p vazifali bog‘ tarkibiga spor t о ‘yinlari, ch о ‘milish va suv sporti,
k о ‘ngilochish va attraksionlar, osoyishta dam olish, madaniyoqartuv va tomosha
komplekslari, shuningdek botanika bog‘i va akvarium kabilardan iborat yoshlar
markazi kiradi.
Damolish zonasi bilan k о ‘rgazma zal, axborot xizmati, ma’muriy binolari b о ‘lgan
madaniyat markazi bilan chegaradosh. Kichikroq raqs maydonlari, estradalar bilan
birga bog‘da kinoseanslar, ma’ruzalar, konsertlar, musiqa festivallari
о ‘tkaziladigan 2000 tomoshabinga m о ‘ljallangan katta ochiq teatr mavjud.
Bog‘ning butun xududi b о ‘ylab bolalar о ‘ynashi, kattalar dam olishi uchun
35

maydonlar, kafelar, restoranlar, kioskalar, xizmat pavilyonlari ketma-ket
joylashtirilgan. Bog‘ daraxtzorlari va maydonlari 300 ga maydonni egallagan. Bog‘
maydoniga 7 m oraliqda 70 mingdan ortiq paxmoq о ‘sadigan soya beradigan
daraxtlar о ‘stirilgan. Shahar aholisining dam olishiga b о ‘lgan ehtiyojini hisobga
olib Aki daryosi vodiysida. Bir paytda 24 ming kishi dam olishiga m о ‘ljallangan
“shahar ostonasidagi” bog‘ chiroyli tepaliklari b о ‘lgan xududda joylashgan. Bog‘ni
4 asosiy vazifaviy zonaga b о ‘lishda tabiiy landshaftdan unumli foydalanilgan.
Bog‘ning sharq qismidagi asosiy kirish joyida tekisroq xududda restoran, motel,
arqonli va bir relsli bog‘ b о ‘ylab yuradigan y о ‘llarga о ‘tirg‘iziladigan joy,
ma’muriy xonalar joylashtirilgan.
Bog‘ning markazidagi baland tepalik joyida yopiq “Sammerlend” attraksioni va
k о ‘ngilochar о ‘yinlari, suzish havzasi, о ‘yinlar uchun maydonlar, solyariy va dam
olish yalangligi joylashtirilgan. Bog‘ning kompozitsiyasi t о ‘g‘ri chiziq b о ‘ylab
davom etib ippodrom, yengil atletika maydonchalari, otlar minib yuriladigan
y о ‘laklar, beysbol, tennis va basketbol maydoni, restoran singari komplekslar bilan
yakunlanadi. Rur viloyatidagi (Germaniya) shahardan tashqari bog‘lar tizimi . Rur
sanoat о ‘lkasidagi yirik bog‘larni tashkil etilishi katta qiziqish uyg‘otadi. Nemis
shaharsozlari ishlab chiqqan klassifikatsiyada bog‘lar va dam olish xududlarining
quyidagi turlari k о ‘rsatilgan: a) xududiy ahamiyatga ega b о ‘lgan tabiiy landshaftlar
va 1000 ga maydonga ega b о ‘lgan yirik suv havzalarga ega b о ‘lgan tabiiy bog‘lar
va “b о ‘sh vaqt markazlari”; b) kamida 25 ga maydonga ega b о ‘lgan kundalik
“faol” dam olish va hafta oxirida dam olish uchun m о ‘ljallangan
“b о ‘sh vaqt bog‘lari”.
Bu bog‘lar kamida 50 ga tabiiy landshaft maydonida osoyishta dam olish uchun
yirik zonalarga tutashadi; v) kamida 100 ga osoyishta dam olish maydoni b о ‘lgan
tabiiy yoki madaniy landshaft q о ‘shimcha qilingan kamida 15 ga maydoni b о ‘lgan
g) osoyishta dam olishga m о ‘ljallangan “b о ‘sh vaqt zonalari”; d) hafta oxirida dam
olish uchun kempinglari, shahardan tashqari uylar komplekslari b о ‘lgan “b о ‘sh
vaqtda yashash markazlari” bog‘ zonalari. Rur viloyatida 5 shaharlararo “b о ‘sh
36

vaqt bog‘lari” yaratishga m о ‘ljallangan, ular asosan erkin harakat о ‘yinlari,
ch о ‘milish, sayr qilishga xizmat qiladi, ularda barcha yoshdagilarga oilaviy va
individual tarzda dam olishlari mumkin. Birinchi Geyzenberg “b о ‘sh vaqt bog‘i”
arxitektorlar Soze-Xersmann va Abraxamson loyihasiga k о ‘ra Xern shahri yonida
1968 yili qurilishi boshlandi.
Bog‘da kirish, “muloqot”, suzish havzasi, sayr
va о ‘yin zonalari, xizmat komplekslarini о ‘z ichiga oladi. Barcha bog‘ maydonlarini
bir-biriga bog‘lovchi xalqa sayr y о ‘laklari bilan о ‘ralgan keng yalanglik bog‘
kompozitsiyasi markazi hisoblanadi. Asosiy kirish joyida “b о ‘sh vaqt uyi”,
k о ‘rgazma va о ‘quv zali, jismoniy tarbiya maydoni, ma’muriy va axborot xizmati
binolarin i о ‘z ichiga olgan madaniy-oqartuv kompleksi joylashgan. “Muloqot
zonasi”da kafe, restoran, musiqa pavilyoni, raqs maydoni, favvoralar, suzish
havzalari joylashgan.
Maxsus о ‘yin zonasida mini-golf, stol tennisi, kroket, kegel о ‘yinlari, bolalar
uchun velosiped va pedalli avtomobillarda yurish uchun trek, bolalarni ponida sayr
qilishi uchun maydon joylashtirilgan. Sayr zonasida osoyishta dam olish maydoni,
maysa ustida dam olish uchun о ‘tloq, stol о ‘yinlari uchun maydon, chiroyli gullar
bog‘lari mavjud. AQSH shaharlaridagi aholi yashaydigan xududlarda joylashgan
bog‘lar. AQSH shaharlaridagi aholi istiqomat joylar k о ‘p vazifali bog‘lari
tarkibida bolalar, о ‘smirlar va yoshlar sport mashg‘ulotlari о ‘yini uchun joylar
k о ‘pchilikni tashkil qiladi.
Korte-Madera xududidagi aholi istiqomat joyidagi bog‘
15 ga maydonga ega va maktab hovlisi bilan yonma-yon joylashgan. Amerika
shaharsozligiga xos b о ‘lgan aholi istiqomat joylaridagi bog‘ xududlari va maktab
uchastkalarini birlashtirish bog‘ning turli о ‘yin va sport maydonlaridan unumli
foydalanish imkonini berdi. Maktab sport maydoniga shimol tomondan kelib
yondashgan t о ‘p о ‘yinlari uchun katta maydon KorteMadera bog‘i
kompozitsiyasining markazi hisoblanadi. Maydon atrofida bolalar, kattalar va
pensionerlar turli guruhlari uchun о ‘yin va dam olish joylari shakllantiriladi.
Bog‘ning janubiy tomonidagi jamoatchilik markazi binosiga kattalar о ‘yini, dam
olish uchun maydon, ochiq teatr tutashib ketgan. G‘arbiy sektorda yoshlar о ‘yini va
37

dam olish kompleksi, suzish havzasi, tennis kortlari joylashtirilgan. Markaziy
maydonga shimoliy-g‘arbdan suzish havzasi b о ‘lgan bolalar о ‘yin kompleksi,
sharqdan baliq tutiladigan sun’iy suv havzasi va kamondan о ‘q otish stendidan
k о ‘ngilochar kompleks tutashib turadi.
Bog‘ning turli joylarida “oilaviy dam olinadigan” maydonlar joylashtirilgan.
Lakvud aholi istiqomat joyidagi boshqa amerikacha bog‘ kompozitsiyasi suv
havzasi va о ‘yin, dam olish uchun maydon kontrastida tuzilgan. Bog‘da quyidagi
zonalar mavjud: a) baliq ovi uchun hovuz, xizmat pavilyoni bilan suzish havzasi,
favvorali suzish havzasi va tabiat q о ‘ynida dam olish uchun maydonlari bilan dam
olish va k о ‘ngilochish zonasi; b) jamoatchilik markazi va yuvinish suv havzasi
binosiga tutashib ketgan bolalar о ‘yini zonasi; v) sport turidagi mustahkam maysali
katta о ‘tloq atrofida birlashtirilgan sport maydoni bilan erkin о ‘yin va dam olish
zonasi, pikniklar va о ‘yinlar maydoni. Shaharlardagi aholi istiqomat joylaridagi
amerikacha bog‘lar maydonida va vazifaviy zona chegaralarida kamroq sonli
daraxtlar va bog‘ chetida butalar guruhi uchraydi. Ixtisoslashgan jismoniy tarbiya
va sport bog‘lari, dam olish, о ‘yin va bolalar bog‘lari. Fan va texnikaning jadal
rivojlanishi davridagi urbanlashuv jarayonida barcha yoshdagi kishilarning uyg‘un
rivojlanishi uchun zarur b о ‘lgan sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiya, sport va о ‘yin
komplekslari shahar markazlarini tashkil qilish muhim muammo hisoblanadi 1
.
Hozirgi paytda jahon shaharsozli amaliyotida shaharlarda sog‘lomlashtirish
markazlari, sport va о ‘yin komplekslariqurilmoqda. Sport bog‘lari. 1965 yili
Krasnoyarskdagi dam olish orolida yirik sport-sog‘lomlashtirish bog‘i qurilishi
boshlandi.
Bog‘ kompozitsiyasi erkin ishlangan, lekin uning asosiy rejadagi о ‘qi
tashrif buyuruvchilar harakati y о ‘llariga mos kelgan, ular bog‘ni faol va osoyishta
dam olish va sayr qilish bilan bog‘liq ikki qismga b о ‘lgan. Bog‘ning 30 ming
tomoshabinga m о ‘ljallangan markaziy maydoni, 6 ming kishilik sport-konsertzali,
kichik sport zali, ochiq va yopiq suzish havzalari, yassi sport inshootlari, xizmat
k о ‘rsatish pavilyoni kabi inshootlari butun maydonning markazi hisoblanadi. Doira
1 Bekmatov A„ Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar -T Ma’naviyat., 2008

38

shaklidagi egarsimon stadion bog‘ maydonida asosiy bino hisoblanadi va uzoq
tog‘larda k о ‘rinib turadigan daryolar tabiati bilan uzviy bog‘lanib ketgan. Bog‘ning
k о ‘pgina qismi bolalar zonasi qilib belgilangan. Chiroyli hiyobonlardan iborat
manzarali bog‘ dam olish zonasi hisoblanadi. 1967 yili Trambledagi Parij
markazidan 10 km masofada arxitektor A.Burbonne loyihasi yangi sport dam olish
va k о ‘ngilochish bog‘i qurilis hiboshlandi.

Bog‘ 75 ga maydonni egallagan, shundan 35 ga sport kompleksi, 30 ga dam olish
va sayr qilish va 10 ga maydon 3 mingta avtomobil sig‘adigan avtostoyankaga
ajratilgan. Tramble bog‘i rejasida XX asr ikkinchi yarmi fransuz

bog‘-park san’atiga xos b о ‘lgan k о ‘pgina kompozitsion usullar о ‘z aksini topgan.
Doimiy faoliyat k о ‘rsatuvchi fransuz klassik bog‘lari kabi Tramble bog‘i rejasi
asosiga uning har qanday nuqtasida k о ‘rinib turadigan nur kompozitsiyasi
q о ‘yilgan.
Zamonaviy Fransiyada keng tarqalgan sun’iy tepaliklarni badiiy
“modellashtirish”dan bog‘da markaziy dam olish zonasi atrofini k о ‘tarish va
bog‘ga yassi ellips idish shaklini berish tizimini yaratish uchun foydalanildi.
Shvetsiyaning Gevle shahrida “Masbergets” sog‘lomlashtirish jismoniy tarbiya va
sport rekreatsion kompleksi arxitektorlar YE.Anborgava B.Xakan loyihasi
b о ‘yicha yaratildi.
16 ga maydonni egallagan kompleks 4 futbol maydoni, 4 tennis
korti, q о ‘l t о ‘pi uchun maydonni, 5 voleybol va basketbol maydonini, 9 badminton
maydoni, 0,6 ga modellarni sinash maydonini, dam olish uchun katta о ‘tloqni, 2,9
ga erkin о ‘yinlar va bayramlar о ‘tkazish joyini о ‘z ichiga oladi.Janubiy sharqiy
zonada suvi isitilgan ch о ‘milish va yuvinish basseyni, shuningdek sun’iy t о ‘lqin
hosil qilinadigan basseyn-attraksionni о ‘z ichiga oladi. Bog‘ning g‘arbiy qismidagi
20 va 30 m balandlikdagi tepaliklar lija, chanada uchish va tramplindan sakrash
uchun m о ‘ljallangan. Qishki mavsumda t о ‘p о ‘yini maydoni konkida uchish
maydoni, markaziy о ‘tloq esa lijada sayr qilishga moslashtiriladi. Germaniya va
39

Finlandiyadagi sport bog‘lari asosan sayr qilish, maysa ustida о ‘ynash va dam
olish, shuningdek sport bilan shug‘ullanish uchunm о ‘ljallaniladi.
Arxitektor Konviars loyihalagan Germaniyadagi Roytlingene shahridagi 70 ga
maydonga ega b о ‘lgan sport bog‘i zonalarni vazifasiga k о ‘ra aniq belgilangani, 9
ga maydondagi ch о ‘milish, erkin о ‘yinlar va dam olish va sport maydonchalarni
yashil о ‘simliklar bilan о ‘ralgani xos xususiyat b о ‘lib qoldi.
Ochiq joylarning
kengligi, markaziy yalanglikning atrofdagi maysazor va о ‘rmon bilan uyg‘unligi,
bezakdor erkin joylashuv kabilar Roytlingenedagi xalq sporti bog‘ining xususiyati
hisoblanadi. Finlandiyadagi Riximyaki shahri sport bog‘idagi sport va ch о ‘milish
zonasiga tomosha va k о ‘ngilochish komplekslari kelib tutashadi. Yaxlit kompleks
sportyadro, yozgi estrada va ommaviy bayramlar uchun ayvonlardan iborat. Sport,
о ‘yin, ch о ‘milish uchun maydon va pavilyonlar, tomosha komplekslari katta y о ‘l
tomonidan bog‘ning asosiy kirish joyiga imkon qadar yaqinlashtirilgan.
Daniyaning Odense shahridagi sport bog‘i (arxitektorlar A.Tomsen, O.Klaaborg,
A.Lindkolt va G.Moos) ayvonlarda joylashtirilgan ixcham sport maydonlari
kompleksidan iborat.
Bog‘ning arxitektonikligini maydonchalar, y о ‘laklar, chiroyli shakl berilgan
daraxtlar va yashil daraxtlar bilan о ‘ralgan bog‘ning ch о ‘zinchoq shakli k о ‘rsatib
turadi. Turli maqsadlar uchun m о ‘ljallangan maydonlarni ixcham shaklda
ayvonlarga joylashtirish usulini zamonaviy ingliz landshaft arxitektori Jelliko
birinchi b о ‘lib q о ‘lladi. Daniyalik arxitektorlar maydonning b о ‘ylamasiga ajratib
turuvchi g‘ovlarni yaratish, daraxtlar va butalarni qirqib shakl berish y о ‘li jonli
“yashil devorlar” shakllantirish orqali sun’iy relyefni modellashtirish
Daniyaning zamonaviy bog‘-park san’ati uchun xos b о ‘lgan usuldan foydalanib
Odenseda k о ‘p darajali ixcham sport kompleksini yaratdilar. 4 ming tomoshabinga
m о ‘ljallangan futbol maydoni, erkin о ‘yinlar uchun maydon, 8 tennis korti, dam
olish uchun bog‘dagi klub binosi, restoran sport bog‘i tarkibiga kiritilgan. Asosiy
kirish joyidan stadionga tonnel orqali kiriladi.
40

Tepalikning yassi ch о ‘qqisiga joylashtirilgan futbol maydonini о ‘rab turuvchi
yashil t о ‘siqlar turlicha balandlikka ega. Sun’iy relyefni geoplastikbadiiy
modellashtirish о ‘yin maydonlaridagi tomoshabinlarni q о ‘shni maydonlarda
vujudga keladigan shovqinlardan asrashga xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya va
sog‘lomlashtirish bog‘lari va dam olish markazlari . Ayniqsa kurort shaharlarda
davolash jismoniy tarbiya va umumiy jismoniy tayyorgarlik ixtisoslashtirilgan
bog‘lari keng tarqaldi. 1952 yili Litvadagi Druskininkay kurort-shahrida shu
turdagi bog‘larning birinchisi yaratildi. 1969 yil arxitektor L.Dringelis va injener
R.Pilkauskas loyihasiga k о ‘ra bog‘ t о ‘la qayta ta’mirlandi. Bog‘ hududi bolalar,
erkaklar, ayollar va umumiy sport joylaridan iborat t о ‘rtta zonaga ajratilgan.
Bog‘da davolash jismoniy tarbiyasi uchun maydon va pavilyonlar tarmog‘i,
ionoterapiya uchun maydon, bioklimat davolash, isitilgan basseynlar, chiniqish
uchun kaskad ch о ‘milish zonalari yaratilgan.
Shveysariyaning yarim millionli aholisi b о ‘lgan Syurix shahrida 1967 yili barcha
yoshdagi aholi shug‘ullanishi uchun m о ‘ljallangan umumiy jismoniy tayyorgarlik
bog‘i qurilgan. Bog‘da nihoyatda soddalashtirilgan gimnastika uskunalari (turnik,
brus, xalqa, xoda) bilan jihozlangan terrenkurali va 20 maydonli 2-3 km
uzunlikdagi uchastka joylashtirilgan. Maydonlarda marshrutlardagi ayrim nuqtalar
orasidagi masofa k о ‘rsatkichlari va tavsiya etilayotgan mashqlar tasvirlangan
shitlar о ‘rnatilgan. Syurixda dam olish jamoatchilik markazlarini tashkil etilganligi
diqqatga sazovor, ular shahar va rayonlarda bir tekisda joylashtirilgan. Dam olish
markazi hisoblangan rayon bog‘i aholi turar joyidan 1 km atrofida joylashtirilgan.
Syurixni k о ‘kalamzorlashtirishning bosh rejasida ayrim dam olish markazlarini
maktab komplekslari, tuman madaniyat uylari, yoshlar klublari yoki sport
komplekslari bilan birlashtirish k о ‘zda tutilgan.
K о ‘pgina dam olish markazlari umumshahar tuman ahamiyatiga ega b о ‘lgan
yashil zonalarda joylashtirildi. Turli yoshdagi kishilarni tabiat q о ‘ynida doimiy faol
dam olishga jalb qilish dam olish markazlarini yaratishning bosh g‘oyasi b о ‘lgan.
Hovuzlarda, sayr uchun y о ‘laklarda osoyishta dam olish zonasi; erkin о ‘yinlar va
41

suzish va yuvinish havzalarida ch о ‘milish, maysa va qattiq qoplamli о ‘yin
maydonlari, gimnastika maydonlari va pavilyonlari, shuningdek bolalar “qurilish”
maydonlari zonalari; tarkibiga о ‘yinlar, ma’ruzalar, konsertlar, havaskorlik
spektakllari, havaskorlik mehnati bilan shug‘ullaniladigan ustaxonalar, bolalar va
kattalar kutubxonalari kirgan madaniy-oqartuv zonalari shunday markazlarning
asosiy elementlari hisoblanadi. Shveysariya va Shvetsiyadagi о ‘yin bog‘lari.
Syurix va Shveysariyaning boshqa shaharlaridagi barcha yoshdagi kishilar
guruhlari uchun dam olish markazlari qatorida bolalar va о ‘smirlar uchun
ixtisoslashtirilgan markazlar keng tarqaldi.
1 ga maydonni egallagan
“Vildermetmatte” bolalar bog‘i ana shunday bolalar markazlaridan biri
hisoblanadi, uning tarkibiga о ‘yinlar uchun bino, Robinzon qurilish maydoni, 10-
12 yoshgacha b о ‘lgan bolalar uchun maydon, sport о ‘yinlari uchun hovuzlar va
maydonlar, chanada uchish tepaligi, k о ‘cha harakati qoidalariga о ‘rgatish uchun
maydon kabilar kiradi 1
.
15 yoshgacha b о ‘lgan bolalar va о ‘smirlarning о ‘yin va sport mashg‘ulotlari
uchun m о ‘ljallangan Stokgolmdagi ixtisoslashgan о ‘yin bog‘lari tizimi anchayin
e’tiborni tortadi. Shaharsozlik instituti va Stokgolm bog‘lar boshqarmasi
tomonidan 1,6-2 ga maydonga ega b о ‘lgan о ‘yin bog‘larining loyiha-etaloni ishlab
chiqildi. Bu tavsiyalarga k о ‘ra о ‘yin bog‘i tarkibiga quyidagilar kiritiladi: a) 4
yoshgacha b о ‘lgan bolalar uchun 250 m 2
maydon; b) 4-8 yoshdagi bolalar qum va
suv о ‘ynashlari uchun 1600 m 2
maydon kompleksi; v) umumiy maydoni 350 m 2
b о ‘lgan yosh tabiatshunoslar va bolalarni tanishtirish uchun bog‘; g) sarguzasht va
qurilish о ‘yinlari uchun 1800 m 2
b о ‘lgan Robinzon maydoni; d) 9-15 yoshli bolalar
erkin о ‘ynashlari uchun 3000 m 2
maydon va 1100 m 2
futbol maydoni; ye) 150 m 2
о ‘yinlar uchun maydon, xizmat k о ‘rsatuvchi xodimlar turishi va uskunalar saqlash
uchun xona; j) 9000-10000 m 2
tabiiy landshaft, shuningdek 5000 m 2
yashil о ‘yin
maydoni. Ixtisoslashtirilgan shahar bolalar dam olish zonasini loyihalashtirish
1 https://uz.traasgpu.com/robinson - markazi - auditoriyasi - ochilish - jadvali/
2 Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va zamonaviylik., T:, 2009. -B. 42
42

prinsiplari Kopengagendagi 1,5 ga maydonli Xvidovr о ‘yin markazi rejasida aks
etgan.
Bu о ‘yin markazi turli yoshdagi bolalar uchun m о ‘ljallangan, shuning uchun bog‘
xududi 6 yoshdan va 7-14 yoshdagi bolalar uchun sektorlarga aniq ajratib
q о ‘yilgan, shuningdek о ‘smirlar va yoshlar uchun futbol maydoni bor. Bolalar
о ‘yin markazi landshaft kompozitsiyasida zamonaviy bolalar bog‘-park san’ati
usullariga xos quyidagi xususiyatlar aks etdi: a) aniq geometrik shakldagi
maydonlar yaratish; b) bog‘ zonalarini ajratib q о ‘yish uchun turli balandlikdagi
jonli devorlardan did bilan foydalanish; v) о ‘yin va dam olish uchun maydonlarni
b о ‘ylamasiga daraxt va butalarni ixcham guruhlarga birlashtirish 2
. О ‘yin va dam
olish uchun komplekslari maydonida erkin rivojlanuvchi rejaning geometrik
xususiyati imkon bergan о ‘yin markazi landshaftini shakllantirishning barcha
bosqichlarida bog‘-park mexanizmidan maksimal foydalanish, relyefni mavjud

emasligi. Ixtisoslashtirilgan k о ‘rgazma bog‘lari va k о ‘ngilochar hamda attraksion
bog‘lar.
Yirik shaharlar va tizimlarda juda katta ijtimoiy-axborot imkoniyatlarni
t о ‘planganligi, turli mamlakat xalqlari о ‘rtasida aloqalarni rivojlanishi va madaniy
axborot almashinuvi jarayoni k о ‘plab turdagi k о ‘rgazma bog‘larini yaratish
imkonini berdi.
Xalq x о ‘jaligi, madaniyat va fan sohalarida yutuqlar bog‘-
k о ‘rgazmasi. Yashil maydonda k о ‘rgazma pavilyonlarini erkin joylashtirish
g‘oyasi 1876 yili Filadelfiyadagi Butunjahon k о ‘rgazmasida amalga oshirildi.
Doimiy bog‘ning ayrim elementlarini uyg‘unlashtirgan holda erkin rejalashtirish
prinsipi 1939 yildagi 500 ga maydonga ega b о ‘lgan Butunjahon Nyuyork
k о ‘rgazmasi bog‘ini yaratishda foydalanilgan edi. Bu shahardan tashqaridagi yirik
bog‘da k о ‘rgazma pavilyonlari uchun 150 ga ajratildi, k о ‘kalamzor va suv
havzalari b о ‘lgan qolgan barcha maydon esa dam olish va k о ‘ngilochish uchun
foydalanildi. Bog landshafti bilan о ‘ralgan k о ‘rgazma komplekslarini
shakllantirishning bu prinsipi arxitektor Van-Gutema rahbarligida ishlab chiqilgan
43

1958 yildagi Bryusselda о ‘tkazilgan Butunjahon k о ‘rgazmasi loyihasida
foydalanildi. K о ‘rgazma umumiy maydoni 200 ga, shundan 115,5 ga maydonni
pavilyonlar egalladi, 40 ga yashil maydon va y о ‘llar b о ‘lsa, о ‘tish joylari 44,5 ga
b о ‘ldi. Bryusseldagi k о ‘rgazma qurilishi shuni k о ‘rsatdiki, k о ‘rgazma bog‘larini
tashkil etishda о ‘zlashtirilmagan xududdan foydalanish maqsadga muvofiq, negaki
“EKSPO-58” xududida pavilyonlarini joylashtirish va y о ‘l yotqizish uchun eski
qirollik bog‘idagi anchagina qimmatbaho daraxtlarni kesishga t о ‘g‘ri kelgan edi.
“EKSPO-70” Xalqaro k о ‘rgazma bosh rejasini Kenzo Tango rahbarligidagi yapon
loyihachilari jamoasi ishlab chiqdi. 330 ga maydonga ega b о ‘lgan k о ‘rgazma bog‘i
Osaka shahridan 10 km uzoqlikda tepalik xududlarda joylashtirildi.
Kenzo Tango k о ‘rgazma bosh rejasini b о ‘lajak shahar markazi modeli sifatida
k о ‘rdi, bu “EKSPO-70” rejasi tarkibida о ‘z aksini topdi, bu yapon arxitekturasiga
xos b о ‘lgan shoxdor daraxt k о ‘rinishdagi bosh rejasida k о ‘rindi. K о ‘rgazma
xududini shimoldan janubga “daraxt tanasi” b о ‘lgan k о ‘rgazma jamoatchilik
markazi “Ramziy zona” kesib о ‘tadi. Temir va avtoy о ‘l yonida joylashgan
“Ramziy zona” kesishuvi joyida bosh kirish darvozasi joylashgan, bu yerdan
tashrif buyuruvchilar turli xizmat komplekslariga kirib ketadi. Bosh y о ‘l tarmoqlari
“tana”ni g‘arbiy, shimoliy va sharqiy q о ‘shimcha darvozalari bilan bog‘laydi. Bosh
y о ‘lning k о ‘rinarli nuqtalarida hafta kunlari nomi bilan nomlangan 8 ta maydon
yaratilgan, lekin bunda ikkita yakshanba nomi berildi. Maydonlar taqsimlash
markazlari b о ‘lib xizmat qildi, ularning atrofida turli mamlakatlar va firmalar
xuddi “barg” va “meva” singari guruhlashtirildi.Xilma-xil tashrif
buyuruvchilarning ehtiyojlarini hisobga olib “EKSPO-70” janubiy-sharqiy qismida
“Ekspolend” attraksion va k о ‘ngilochish zonasi tashkil etildi, shimoliy qismida
qadimgi yapon shaharlari va bog‘lari, mehmonlarni qabul qilish uchun maydonli
uy va dam olish y о ‘laklari maketlari bilan an’anaviy yapon bog‘i tashkil etilgan.
Rur aglomeratsiyasining yirik markazi Essenda 1965 yili “Grug” k о ‘rgazma bog‘i
qayta ta’mirlandi. Grug-bog‘ faol dam olish, osoyishta dam olish, k о ‘rgazmali
44

о ‘qitish va k о ‘rgazmazallari b о ‘lgan bosh darvozasidan iborat 4 vazifaviy zonaga
b о ‘lingan.
Sayr hiyobonlari, kafe, restoran, suv havzasi, gullar va haykallar k о ‘rgazmasi
b о ‘lgan osoyishta, tomoshaviy dam olish zonasi hovuzli botanik bog‘, akvarium,
terrarium va kichikroq hayvonot bog‘i kabilardan iborat ilmiy bilish zonasiga
tutashib ketgan. K о ‘rgazmali о ‘qitish zonasida k о ‘rgazmali va о ‘quv-k о ‘rgazmali
bog‘lar, gulzorlar joylashtirilgan. Sayr qilish maysazorlar, tennis kortlari,
g‘ildirakli konkida uchish uchun y о ‘laklar, t о ‘p о ‘yinlari uchun kichik sport
maydonlari, bolalar uchun о ‘yin komplekslari, gimnastika kabilarni faol dam olish
zonasi о ‘z ichiga oladi. Faol va osoyishta dam olish zonalari tutashuvida
kutubxona-kioskalar, “ о ‘quv zallari”, stol tennisi uchun kichikroq komplekslar
yaratilgan. Bosh kirish joyda – Grugaxalleda kongress zali va 10 ming tomoshabin
sig‘adigan sport zali komplekslari joylashtirildi. Universal zalga 50 ming m 2
xajmdagi ekspozitsiya zali, ma’muriy va axborot punktlari ochilgan 30 ming m 2
umumiy maydoni b о ‘lgan zali bilan k о ‘rgazma qurilish markazi inshootlari
komplekslari tutashib turadi.

45

Xulosa
Madaniyat va istirohat bog‘lari—aholi madaniy hordiq chiqaradigan, turli
bezakli daraxt va gulzorlar bilan jihozlangan, k о ‘kalamzorlashtirilgan maskan.
Madaniyat va istirohat bog‘ tuzish san’atining о ‘ziga xos uslublari asosida barpo
etiladi. О ‘zbekistonda Madaniyat va istirohat bog‘lari shahar hududining hajmi,
me’moriy qiyofasi va tabiiy sharoitiga qarab tashkil qilinadi. Kichik shaharlarda
bitta, katta shaharlarda bir necha, aholisi 500 mingdan ortiq shaharlarda esa
umumshahar ahamiyatiga ega b о ‘lgan bog‘lardan tashqari, shahar hududidagi har
bir tumanning madaniyat va istirohat bog‘i b о ‘lishi mumkin. Unda aholiga
madaniy xizmat k о ‘rsatish katta о ‘rin tutadi. Maydonlardagi ochiq estrada
sahnalarida professional teatr va eng yaxshi havaskorlik jamoalarining spektakl va
konsertlari, dorboz, polvon va masxarabozlarning tomoshalari, askiya kechalari
uyushtiriladi, kinofilmlar namoyish qilinadi. Ommaviy sayil, karnaval, turli sport
musobaqalari va boshqalar tashkil etiladi. Bolalar uchun maxsus joy ajratilib,
qiziqarli attraksionlar bilan jihozlanadi.
Madaniyat va istirohat bog‘lari Vatanimizda an’anaviy tabiiy-madaniy maskan
sifatida azaldan mashhur b о ‘lib kelgan. Hozir ham bu g о ‘zal maskanlar
k о ‘pchilikning sevimli madaniy dam oladigan joylari hisoblanadi. Endilikda
xalqimizning madaniy bog‘dorchilik an’analari qayta tiklanmoqda. Madaniyat va
istiroxat bog‘larida ajdodlarimiz tajribalari asosida gulzor, xiyobon, chorbog‘
yaratish an’analaridan foydalanilmoqda. Respublikamizda nafaqat tarixda mashhur
b о ‘lgan bog‘lar, masalan, Samarqanddagi Amir Temur bog‘lari tiklanmoqda,
shuningdek, Toshkentdagi Alisher Navoiy nomidagi milliy bog‘ kabi mashhur
yangi bog‘lar barpo etilmokda. An’anaviylik va zamonaviylikni uyg‘unlashtirgan
yangi bog‘lar Namangan, Farg‘ona, Xorazm va boshqa viloyatlarda ham vujudga
kelmoqda.
Tavsiyalar bugungi kunda bizga dolzarb bo’lib qolayotgan yoshlar tarbiyasi
ularning bo’sh vaxtini unumli va samarali o’tkzish masalasi jiddiy masalalardan
biri bo’lib qolmoqda. Yosh avlodni barkamol, komil inson bo’lib ulg’ayishida
Madaniyat va istirohat bog’larining o’rni beqiyosdir. Ularni chetdan kirib

kelayotgan har hil illatlar ommaviy madaniyat nomi ostidagi qora kuchlardan
himoya qilish, ongida qora kuchlar uchun ma’naviy bo’shlik qoldirmaslik, birdan
bir vazifamiz hisoblanadi. Buning uchun albatta insonlar qiziqishlarini hisobga
olish, ular o’tasida mexr, muhabbat, do’stlik kabi yaxshi fazilatlarini namoyon
etishlariga zamin xozirlash lozim. Bugungi kunda faoliyat yuritayotgan madaniyat
va aholi dam olish markazlarimiz xar tarafdan qaralganda qulay, ko’rkam va tinch.
Bu maskanlarda aholining barcha qatlamlariga birdek xizmat qilmoqda bu yerda
nafaqat yoshlar balki yoshi kattalar, oilalar ham tashrif buyurishlari mumkin.
Yaratilayotgan shart sharoitlar nafaqat o’zbekistonimiz chet el mamlakatlari
talabiga ham mos keladi. Aytib o’tish joizki bunday Madaniyat va istirohat
bo’g`lari yurtimizda poytaxtimiz va viloyatlarimizning shaharlarida ta’lab
darajasida ish yuritmoqda qolgan chekka chekka tumanlarida va hatto bazi bir
shaharlardaxam Madaniyat va istirohat bog’lari juda achinarli holatga kelib
ulgurgan bu esa o’sha yerda yashab kelayotgan tub aholining Madaniyat va
istirohat bog’larida madaniy hordiq olish imkoniyatidan butkul uzilganligini
anglatadi.
O’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi mafkurasiga o’z ta’sirini o’tkizmay
qolmaydi. Shu boisdan har bir viloyat, tuman va aholi soni ko’p bo’lgan
qishloqlarda Madaniyat va istirohat bog’lari barpo etilib ta’lab darajasiga
keltirilishi u yerda yashovchi tub aholi doimiy ravishda madaniy hordiq olishga
bo’lgan ehtiyojni qondira olishi, poytaxt hamda shaxarlar bilan uzviy hamkorlikni
yo’lga qo’yilishi eng asosiysi bu faqat qog’ozda bo’lmasligi zarur. O’tkaziladigan
ommaviy-madaniy bayram tadbirlarda taniqli sa’nat va madaniyat soha vakillari
muntazam qatnashib har bir insonni avvalo yashash, yashagandaham o’z vatanini
sevib shunday tinch va go’zal vatan farzandi ekanidan mamnunlik tuyishiga
erishish lozim. Bunday tuyg’uni tuymas ekan ularning nazarida o’zganing non
yeganini ko’rib to’ydim yoki men non yemayman, yemaganman hatto non nima
deyish bilan barobar bo’lib qoladi
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. 2017 yil.
2. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 dekabrdagi
“2011-2015 yillarda madaniyat va istirohat bog‘larining moddiy-texnika
bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari dasturini tasdiqlash tо‘g‘risida”gi 322sonli Qarori
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi
Madaniyat vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-2778-sonli
Qarori, 15 fevral 2017
4. Bekmatov A„ Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy
tadbirlar -T Ma’naviyat., 2008
5. Dushamov J. Ommaviy tadbirlar rejissurasi. –T.: G‘.G‘ulom, 2002
6. Jabbarov I. О ‘zbek xalqi etnografiyasi. –T.: О ‘qituvchi, 1994 7. Qodirov
M.H. О ‘zbek xalq tomosha san’ati. –T,: О ‘qituvchi, 1981.
8. Qoraboyev U.H. Badiiy-ommaviy tadbirlar. -T.: О ‘qituvchi, 1986.
9. Ustanova. U, - Mustaqil O’zbekistonda xalq madaniyatining ravnaqi., Fals.,
fan., nom., diss., T:, UzMU., 2008.
10. Ibragimova. F – O’zbekiston badiiy madaniyati; ananaviylik va
zamonaviylik., T:, 2009.
11. Алимова Ш.Х. “Маданий-маърифий фаолият асослари”. – Тошкент.,
2007;
Internet ma’lumotlar
https://www.architime.ru/architects/a_william_kent.htm
https://www.rsl.ru/ru/events/afisha/vistavki/gardenperfomance
https://liveps.ru/uz/leningradskoe - metro - konno - sportivnyi - kompleks - izmailovo/

Mamlakatimizdagi madaniyat va istirohat bog’lari haqida

Sotib olish