Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	65.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	История

Manbashunoslik fani nazariy muammolari

o’ziga o’xshash boshqa asar bilan solishtirib ko’rish, keltirilgan dalillarni bir-biri
bilan solishtirish va tekshirish zarur.
Amaliy manbashunoslik qadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha malum
darajada tajriba to’pladi. Ko’plab yozma yodgorliklarning eng asosiylari asl
nusxada-faksimilesi, tanqidiy matni, tarjima va izoh’li tarjimasi amalga oshirilib,
chop etishga erishildi. Turli qo’lyozma fondlari, kutubxona va muzey, shaxsiy
majmualardagi yozma yodgorliklar tavsifi fih’rist-kataloglarda elon qilinib, ularda
amalga oshirilgan manbashunoslik soh’asidagi tadqiqotlar natijalari
umumlashtirildi. 10
Xullas, manbalarni o’rganish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar
umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun eng qulay va
istiqbolli tadqiq metod va usullarini aniqlab, belgilab va ishlab chiqib, ularning eng
zamonaviylari va samaradorlarini amaliyotga qo’llashni tavsiya etish zarur.
So’nggi paytda zamonaviy kompyuterlarning yozma manbalarni tadqiq etish
imkoniyatidan foydalanish vaqti keldi. Buo’rinda zamonaviy talaba va pedagog
inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi.
Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini to’ldiradi, biri
ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot yo’nalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi
birinchisi uchun faktik material jamlab, asos bo’lib xizmat qiluvchi dalillarni
yig’adi.
Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida manbashunoslikning
konkret, muayyan soh’asi, bo’limi, davri masalasi yoki biror manba yuzasidan
amaliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va shaxsiy
majmualarda mavjud yozma manbalarni o’rganib, eng qimmatlilarini ilmiy
muomalaga olib kirib, keng jamoatchilikmanaviy mulkiga aylantiradi.
10
S.P. Tolstov Po dryevnim dyeltam Oksa i YAksarta M.: 1962 g str. 5
26

„umumiy manbashunoslik“ atamasini qo‘llagan va uning boshqa fanlardan farqini
o‘rganish predmeti tushunchasi orqali qayd etgan.
1960-yillarda ko‘plab nazariy munozaralarning muhim masalalaridan biri yana
manbashunoslik predmetini aniqlash masalasiga aylandi.
Manbashunoslik — bu so zning keng ma nosidʻ ʼ a madaniyat bilan, ya ni ʼ
inson tomonidan yaratilgan barcha narsalar bilan bog liq fan. Keyin tarixiy
ʻ
manba madaniyat hodisasi, demak, turli gumanitar fanlarning o rganish ob’yekti
ʻ
sifatida qaraladi. Shunday qilib, manbashunoslik tufayli fanlar va fanlararo
tadqiqotlar integratsiyasi uchun asos yaratiladi. Manbashunoslik fanlararo
xususiyatga ega, ya ni u gumanitar fanlar bo yicha mutaxassis tayyorlashda
ʼ ʻ
fundamental fanlardan biri o rnini egallaydi.
ʻ
18-asr — 19-asrning birinchi yarmida manbashunoslik.[ tahrir | manbasini
tahrirlash ]
Mavzuning o ’ rganilganlik darajasi : Manbashunoslikning ilmiy fan sifatida
shakllanishi 18- asrning ikkinchi choragida boshlangan . va kabi nomlar bilan
bog ʻ langan . V. N. Tatishchev , M. B. Lomonosov , G. F. Miller , A. L. Shlozer .
Ammo manbashunoslikning mustaqil ilmiy fanga aylanishi 19-asrning oxirgi
uchdan birida sodir bo ladi, chunki shundan keyingina tadqiqot ob yekti va
ʻ ʼ
predmeti aniqlanadi, metodologiya ishlab chiqiladi va kontseptual apparat
rivojlanadi.
18-asr 2-yarmi — 19-asr boshlarida manbashunoslik.[ tahrir | manbasini tahrirlash ]
18-asrning ikkinchi yarmi — 19-asr boshlarida. Tarixiy manbalarga mustaqil
tadqiqot ob’ekti sifatida qarash an anasi asos solingan. Bu olimlarning tarixiy
ʼ
yangiliklarni o‘rganish va hujjatlarni nashr etishda tanqidiy yondashish
tamoyillarini ishlab chiqishga intilishida namoyon bo‘ldi.
XIX asrning ikkinchi yarmida. Mustaqil fan sohasi sifatida manbashunoslik
shakllandi, bunga 1840-yillarning o rtalarida tarix fanida sodir bo lgan voqealar
ʻ ʻ
sabab bo ldi. Uslubiy inqilob va S kabi olimlarning asarlari. M. Solovyov,
ʻ
K. N. Bezuzheva-Ryumin, V. O. Klyuchevskiy, D. I. Samokvasov, S. F. Platonov
va boshqalar.
3

kelgan. Kayumars, Jamshid va Siyovush haqidagi afsonalar, Amort va Sparetra,
To’maris va Shiroq h’aqidagi qissalar shular jumlasidandir.
Urug’chilik davri tarixini, ayniqsa, patriarxal – munosabatlarini o’rganishda
“Alpomish”, “Go’ro’g’li” kabi dostonlar,shuningdek, xalq ertaklari, marosim
qo’shiqlari, matal va topishmoqlarning roli ham benihoyat kattadir. Bu xalq
durdonalari turli ijtimoiy tabaqaga mansub kishilarning turish – turmushi, manaviy
qiyofasi, urf-odati, ayniqsa, uzoq o’tmishda h’ukm surgan ijtimoiy munosabatlar
haqida qimmatli malumot beradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan folklor (nem.
Folk – xalq, lore – bilim; donishmandlik, xalq donoligi) fani shug’ullanadi.
Yozma manbalar
Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy turidir. İnsonning
ijtimoiy faoliyati, aniqrog’i kishilarning o’zaro munosabatining natijasi o’laroq
yaratilgan va o’sha zamonlarda sodir bo’lgan ijtimoiy-siyosiy voqealarni o’zida
aks ettirgan manba sifatida o’rta asr (XI-XIX asrlar) tarixini o’rganishda muhim
o’rin tutadi. Yozma manbalar o’z navbatida ikki turga bo’linadi:
1. Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar
(yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisobot daftarlari, rasmiy
yozishmalar).
İjtimoiy-siyosiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni
o’rganishda rasmiy h’ujjatlar, moliyaviy - h’isobot daftarlari va yozishmalarning
ah’amiyati benih’oya kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy h’ayotni malum
yuridik shaklda bevosita va ko’p hollallarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir.
Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda soh’talari h’am uchrab
turadi. Shuning uchun ham ulardan foydalanilganda diqqat-etibor va zo’r
eh’tiyotkorlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borganda, undan biron
ijtimoiy siyosiy voqea yoki faktni talqin etish uchun foydalanish jarayonida, bittasi
bilan kifoyalanmasdan, o’xshash bir necha hujjat, manbalarni qo’shib o’rganmoq
zarur, chunki bitta hujjatda faqat bir kelishuv yoki fakt ustida gap boradi. Shuning
uchun faqat bir hujjat bilan malum ijtimoiy-siyosiy masala ustada qatiy fikr yuritib,
umumlashtirib qatiy xulosaga kelib bo’lmaydi.
16

qo’lyozmalarni qaysi fan sohasiga oidligiga qarab tavsifga olish boshlab
yuborilgan mana shunday kataloglar chop etilmoqda.
Ba`zi manbashunoslar qo’lyozmalarni mazmuniga qarab,asarda qaysi masala
bayon etilganiga qarab, turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruhi
asarning kelib chiqishiga, yani qaerda va qachon yozilganligiga qarab
turkumlashni maqul ko’radilar. Yana bir guruh olimlar esa ularnirasmiy h’ujjatlar,
tarixiy, geokosmografik va biografik asarlar kabi turlarga bo’lib o’rganishni
tavsiya qiladilar.
Manbalarni avtograf – yani muallifning o’z qo’li bilan ekanligiga qarab yoki
ko’chirilgan nusxa ekanligigi qarab turkumlash hollari ham uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat
bittasiga, yani ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot yo’llari yozma manbani chuqur va atroflicha
o’rganish hamda tah’lil qilish vazifalariga to’la javob bera olmaydi.
Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir masala – ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy, madaniy va boshqaga butunlay bag’ishlangan asar deyarli yo’q yoki juda
kam.
Til bo’yicha manbalarni o’rganish yomon emas, lekin biror mavzuga oid
manbalarni o’rganganda, faqat bir yoki ikki tilda yaratilgan asarlar bilan
chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi.
Mana shularni inobatga olganda, tarixiy manbalarni turlariga va qaysi davr
voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. Avvalgi
paytlarda talaygina markaziy oliy o’quv yurtlarida o’qitilgan “CCJM tarixi
manbashunosligi” va “O’rta asrlar tarixiy manbashunosligi” darsliklari mana shu
qoidaga asoslangan.
B. A. Ahmedov “O’zbekiston tarixi (o’rta asrlar) manbalari”ni (yozma
manbalarni) quyidagi uch turga bo’lib o’rganishni tavsiya qilgan: 1) Ashyoviy
manbalar, yani arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar; 2) rasmiy
h’ujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. Ushbu turkumda
qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, yani qadimda ajdodlarimiz
20

Kurs ishining maqsadi: O’quvchilarga Manbashunoslik fanining predmeti,
maqsad va vazifalari haqida tushuncha berish
Kurs ishining vazifasi:
1 Manbashunoslik fanini o’rganishdan maqsad.
2.Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari
3 Manbalar turlari hamda manbashunoslikka oid adabiyotlarni tahlili
4. Tarixiy va nazariy manbashunoslik yo’nalishlari va ularning muammolari
5.Nazariy manbashunoslik xususiyatlarini
Kurs ishining ob'ekti: Nazariy manbashunoslik xususiyatlarini
Kurs ishining predmeti: Manbalar turlari hamda manbashunoslikka oid
adabiyotlarni tahlili
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

Manbashunos olimlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, aksariyat tarixiy asarlar
ijtimoiy-iqtisodiy masalalar h’amda madaniy h’ayotga oid qimmatli malumotlarga
boy bo’ladi. Rasmiy h’ujjatlarda va biografik asarlarda esa siyosiy tarixga oid
qimmatli faktlarni, tarixiy asarda yo’q malumotlarni uchratish mumkin.
Amaliy manbashunoslik yo’nalishi bevosita yozma manbalarni nazariy
manbashunoslik tavsiyasiga binoan o’rganish, izlab topish, tavsif etish va o’zi
topgan, mavzu uchun yangi va kerakli malumotlarni ilmiy muomalaga olib kirishni
nazarda tutadi.
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi o’zi uchun tanlab olgan biror mavzuga
oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning h’ar birini tashqi yoki moddiy –
texnik belgilari va ichki mazmuniga ko’ra guruh’larga ajratib ilmiy tah’lil etishi
lozim.
Manbalarni tashqi belgilari yoki moddiy-texnik malumotlari deganda
qo’lyozma kitob yoh’ud h’ujjat bitilgan qog’ozning o’lchami,qog’ozi, varaqlar
soni, muqovasi,matn o’lchami, xati, siyoh’i, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat
tarixi, joyi kabi malumotlar nazarda tutiladi. Bu malumotlar asar yozilish sabablari,
uning yozilgan joyi va o’sha vaqtdagi texnik taraqqiyot va ijtimoiy-siyosiy
muh’itni o’rganishda muh’im ah’amiyatga ega. Bu malumotlarni aniqlamay turib,
asarda bayon etilgan voqealar h’aqida, umumanasar h’aqida to’g’ri va to’la
tasavvurga ega bo’lish, uning xususidafikr bildirish mumkin emas.
Qo’lyozma kitoblarning muallifi, asar nomi, yozilgan vaqti va joyini aniqlash
qiyin. Chunki qadimgi qo’lyozmalarda bugungi kundagikitoblardagi kabi
muqovaning o’zidayoq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi
kabi zaruriy malumotlar keltirilmagan. Bazi h’ollarda asar oxiri-xotimada uning
ko’chirilgan vaqti va joyi h’amda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.
Malumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, yozilish va kitobati tarixi,
qog’ozi, xati h’amda tili va til uslubiga qarab tah’minan aniqlanadi. Bunday
malumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta h’ayotiy tajriba va yuksak malakani
talab qiladi va bu ancha qiyin va masuliyatli ishdir. Bunday masalalarni mashh’ur
kitob bilimdoni İbodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov kabi
23

fihristlar, tadqiqotlar bо‘lg‘usi manbashunoslar uchun namuna bо‘lib xizmat qilishi
mumkin.
Talabalar yordamchi manba sifatida ensiklopedik qomuslardan foydalanish
mumkin. 6
Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab
yozuvidagi turkiy til va g‘arb tillaridan ingliz, nemis va fransuz tillaridan birini
yaxshi bilishi kerak. Bu sohada rus tili ham ma’lum mavqega ega.
1.3 Manbalar turlari hamda manbashunoslikka oid adabiyotlarni tahlili
Malumki, kishilik jamiyati tarixi qariyb 40 ming yillik davrni o’z ichiga oladi,
lekin yozuv paydo bo’lganiga esa ko’p vaqt o’tganicha yo’q. Masalan,
sivilizatsiyaning ilk o’choqlaridan biri bo’lmish Markaziy Osiyoda dastlabki yozuv
arameycha xat negizida taxminaneramizdan avvalgi birinchi ming yillik o’rtalarida
paydo bo’lgan. Xat tarixchisi Erkin Oxunjonovning malumotiga ko’ra, yurtimizda
arab istilosiga qadar o’n sakkiz yozuv turi mavjud bo’lgan ekan. Lekin, afsuski,
ko’h’na tariximizni o’zida aks ettirgan yozma yodgorliklarning katta qismi bizning
zamonamizgacha etib kelmagan. Ularning ko’pchiligi bosqinchilik urushlari
vaqtida, qolaversa tabiiyofatlar oqibatida yo’q bo’lib ketgan. Xullas, moddiy
(ashyoviy) manba deganda ibtidoiy odamlar istiqomat qilgan va dafn etilgan
joylar, ularning meh’nat vaurush qurollari, bino va turli inshootlar (qala va qasrlar,
hammomlar va karvonsaroylar, hunarmandchilik ustaxonalari hamda suv
inshootlari va boshqalar)ning qoldiqlari, uy-ro’zg’or buyumlari va zebziynat
taqinchoqlari tushuniladi. Moddiy yodgorliklarni qidirib topish va o’rganish ishlari
bilan arxeologiya ilmi (yunon, arxeo -qadimiy, logos – ilm; o’tmish haqidagi ilm;
kishilik jamiyatining uzoq o’tmishni o’rganuvchi ilm, qadimshunoslik)
shug’ullanadi
Xalqlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan material va malumotlar
etnografik manba hisoblanadi. Masalan, xalq, qabila va urug’ nomlari, inson qo’li
6
Sa’dullayev A.S. Qadimgi O’zbyekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.
14

asarning biron yerida muallif о ‘zi, otasi yoki yaqinlari haqida bir-ikki kalima aytib
о ‘tadi. Yoki bayon etilayotgan vlqeaga о ‘zining munosabatini (masalan,
“Abdullaxon taxtga о ‘tirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muhammad 33
yoshda edim”) bildiradi.
Asar muallifining shaxsi, ya’ni uning qaysi ijtimoiy guruhga mansubligi,
uning dunyoqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g‘oyaviy y о ‘nalishini
t о ‘g‘ri belgilab olish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Manbalarni ichki belgilariga qarab tahlil etish
Manbalarni ichki belgilariga qarab tahlil etish deganda q о ‘lyozma asarning
tarkibi va mazmunini tahlil qilish, tushuntirish, g‘oyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy
qiymatini aniqlash masalalari anglashiladi.
Q о ‘lyozma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar bayon etilganligi, voqea -
hodisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va ma’lumotlarning
t о ‘g‘riligi va oldinga surilgan fikr va g‘oyalar bilan belgilanadi.
Tarixiy asarning asl nusxa, original b о ‘lishi yoki kompilyativ – ya’ni
boshqalar ma’lumotlarni terib yoki aynan keltirishi, t о ‘la va noqisligi, qisqaligi,
voqealarning qay tarzda bayon etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Ilmiy tadqiqotlarda original va m о ‘tabar q о ‘lyozmalarga tayanib ish olib
borish har bir dalil va ma’lumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi
manbalardan olinishi kerak. Boshqalar kitobida keltirilgan ma’lumotlardan
saqdanish lozim.
О ‘tmish jamiyat sharoitida yozilgan asarlarning mualliflari k о ‘pincha о ‘zlari
keltirayotgan dalillardan t о ‘g‘ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida
noaniqlik, chalkashlik va qarama-qarshilik ham uchraydi. Bu tabiiy hol, albatta
chunki ular yashab ijod etgan muhitning о ‘zi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi.
Yozma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona
mulohazalar ham uchraydi. Bunday paytlarda muallif k о ‘pincha о ‘z fikr va
mulohazalarini pardozli iboralar va istiorali s о ‘zlar orasiga yashiradi, goroskop –
odam tug‘ilganda uning taqdirini yoki biron ulug‘ shaxs ishtirokida sodir b о ‘lishi
mumkin b о ‘lgan muhim voqeaning natijasini sayyoralarning о ‘sha paytdagi holati
33

Manbalarni tashqi belgilari yoki moddiy-texnik ma’lumotlari deganda
q о ‘lyozma kitob yohud hujjat bitilgan qog‘ozning о ‘lchami, qog‘ozi, varaqlar soni,
muqovasi,matn о ‘lchami, xati, siyohi, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat tarixi,
joyi kabi ma’lumotlar nazarda tutiladi. Bu ma’lumotlar asar yozilish sabablari,
uning yozilgan joyi va о ‘sha vaqtdagi texnik taraqqiyot va ijtimoiy-sisiy muhitni
о ‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlarni aniqlamay turib, asarda
bayon etilgan voqealar haqida, umuman asar haqida t о ‘g‘ri va t о ‘la tasavvurga ega
b о ‘lish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas.
Q о ‘lyozma kitoblarning muallifi, asar nomi, yozilgan vaqti va joyini aniqlash
qiyin. Chunki qadimgi q о ‘lyozmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi
muqovaning о ‘zidayoq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi
kabi zaruriy ma’lumotlar keltirilmagan. Ba’zi hollarda asar oxiri-xotimada uning
k о ‘chirilgan vaqti va joyi hamda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.
Ma’lumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, yozilish va kitobati tarixi,
qog‘ozi, xati hamda tili va til uslubiga qarab tahminan aniqlanadi. Bunday
ma’lumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta hayotiy tajriba va yuksak malakani
talab qiladi va bu ancha qiyin va mas’uliyatli ishdir. Bunday masalalarni mashhur
kitob bilimdoni Ibodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov kabi
yuksak malakali mutaxassislargina bir necha yozma manbalarni solishtirish,
qiyoslash asosida hal qilishi mumkin.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash q о ‘lyozma kitobning ilmiy tahlil
etishda katta ahamiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning yozilishiga
sabab b о ‘lgan ijtimoiy-siyosiy muhitni aniqlab olish uchun ham zururdir.
Odatda, qadimgi q о ‘lyozma asarlarda k о ‘p hollarda muallifning ismi ma’lum
va k о ‘zga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi yoki oxirida qayd
etilmaydi. Ba’zan u muqaddima qismida, yoki asar о ‘rtasida, voqealar bayoni
orasida biron masala yuzasidan tilga olinadi. K о ‘p hollarda esa muallif о ‘zining
haqiqiy ismini aytmay, “faqiru haqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g‘arib banda” deb
atash bilangina kifoyalanadi. Bunday hollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr,
alohida e’tibor va sinchkovlik bilan о ‘rganilishi lozim. Shunday ham b о ‘ladiki,
32

sahifalarida kо‘proq podshohlar va xonlarning, amirlar va yirik ruhoniylarning
hayoti va faoliyati yoritilgan, moddiy boylik yaratuvchi mehnatkash xalqning tarixi
esa kо‘p hollarda chetlab о‘tilgan.
Xullas, bu asarlarda, ya’ni yozma manbalarda hukmron feodal sinfning
dunyoqarashi о‘z ifodasini topgan, о‘sha sinfning maqsad va manfaatlari ifoda
etilganligi bilan ajralib turadi.
Mо‘jaz rasm-miniatyuralar
X-XIX asrlar davomida qо‘lyozma kitoblarini ziynatlash uchun yaratilgan
nafis mо‘jaz rasmlar ham tarixiy manba bо‘lib xizmat qiladi. Yurtimiz tarixi va
moddiy ashyolar, hanarmandchilik, kiyim-kechak, me’morlik obidalari va umuman
moddiy madaniyatimiz xususiyatlarini о‘rganmoqchi bо‘lsak, nafis mо‘jaz tasviriy
san’at namunalari- miniatyura rasmlar qimmatli manba rolini о‘taydi. Chunki
ularda tarixiy ashyolar tasviri aynan, ba’zan badiiy ijod xususiyatlariga
moslashtirilgan holda aks ettiriladi.
Masalan, buyuk musavvir ustod Kamoliddin Behzodning “Samarqanddagi
Bibixonim masjidining masjida qurilishi” nomli mashhur rasmini eslatish kifoY.
Bu rasmda XU asrdagi qurilish jarayoni, unda ishtirok etayotgan ustalar tо‘g‘risida
mukammal tasavvur beriladi. Bunday rasmlardan tarixni о‘rganishda tasviriy
vosita sifatida unumli foydalanish mumkin. Biz sо‘nggi yillarda chop etilgan
manbalarda ulardan shunchaki befarq foydalanishlarini kо‘rishimiz mumkin.
Umuman, bizgacha yetib kelgan qadimgi devoriy rasmlar va qо‘lyozma
kitoblarga ishlangan hamda alohida muraqqa’lardagi rasmlar ahamiyati juda katta.
Kо‘rib chiqqanimizdek, manbashunoslik fani tadqiqot manbalari juda kо‘p va
xilma-hil bо‘lib, biz eng asosiylari tо‘g‘risida ma’lumot berdik. Shu kunlarda
texnika tarqqiyoti munosabati bilan yana tovushli manba, foto manba, kino-
televideniye manbalari va internet materiallari ham paydo bо‘lib, ular an’anaviy
manbalarni inkor etmaydi, balki qо‘shimcha vosita bо‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ayniqsa kompakt disklarni yaratilishi turli yangi pedagogik vositalarni qо‘llash
imkonini yaratadi. 5
5
O’zbyekiston tarixi. R.X.Murtazayeva taxriri ostida.-T.: 2003.
12

turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini o’rganish uchun asosiy manba bo’lib xizmat
qiluvchi manbalar asosan arxeologiya fani tomonidan o’rganiladi va biz uchun
qo’shimcha yoki yordamchi dalil sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, O’zbekiston tarixi yozma manbalarini asasan ikki turga
bo’lib o’rganish ma`qul ko’rinadi.
1) rasmiy hujjatlar – yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, vaqfnomalar, hisob-
kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar, maktublar va boshqalar.
Umuman, tarixiy hujjatlarning o’ttizdan ortiq turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-
siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, yani feodal yer egaligi, ijtimoiy
munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga o’xshash masalalar bo’yicha daliliy
malumotga boyligi bilan tarixiy manbalarning boshqa turlaridan ajralib turadi. Ular
asosan hujjatshunoslar tomonidan maxsus o’rganilsa-da, tarixiy manba sifatida
manbashunoslikda ilmiy qiymati juda katta.
2) tarixiy, geo-kosmografik, agiografik va biografik asarlar.
Tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlarda rasmiy
hujjatlarga nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va to’la yoritiladi. Shuning
bilan bir qatorda ularda faktik materialning boyligi ko’zga tashlanadi.
Yozma manbalarni faqat zikr etilganlaribilan cheklab bo’lmaydi. Xususan,
badiiy adabiyotlarda h’am tarixiy voqealar, shaxslar to’g’risidagi malumotlar
bayoni mavjud bo’lib, faqat ularning o’ziga xos bayon uslubi, badiyatini nazardan
qochirmasdik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni yozishi kerak bo’lsa, shoir yoki
ijodkor badiiy to’qima, bo’rttirish, mubolag’aga yo’l qo’yish, yani o’z istagiga
muvofiq tasvirlash imkoniga ega. Masalan,Alisher Navoiy badiiy asarlarida shoir
davriga va zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Xususan,
uning asarlaridagi shoir biografiyasiga oid malumotlar asosida Izzat Sulton
“Navoiyning qalb daftari” nomli kitob yozib, unda Alisher Navoiy
biografisini tiklashga harakat qilgan.
Alisher Navoiyning “Xamsa” asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy
ma`lumotlar, xususan Mirzo Ulug’bek shaxsi va uning ilmiy merosi to’g’risida
juda qimmatli malumot mavjud.
21

asarning kelib chiqishiga, ya’ni qayerda va qachon yozilganligiga qarab
turkumlashni ma’qul k о ‘radilar.
Yana bir guruh olimlar esa ularni rasmiy hujjatlar, tarixiy, geo-kosmografik
va biografik asarlar kabi turlarga b о ‘lib о ‘rganishni tavsiya qiladilar. Manbalarni
avtograf – ya’ni muallifning о ‘z q о ‘li bilan ekanligiga qarab yoki k о ‘chirilgan
nusxa ekanligigi qarab turkumlash hollari ham uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat
bittasiga, ya’ni ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot y о ‘llari yozma manbani chuqur va atroflicha
о ‘rganish hamda tahlil qilish vazifalariga t о ‘la javob bera olmaydi.
Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir masala – ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy, madaniy va boshqaga butunlay bag‘ishlangan asar deyarli y о ‘q yoki juda
kam.
Til b о ‘yicha manbalarni о ‘rganish yomon emas, lekin biror mavzuga oid
manbalarni о ‘rganganda, faqat bir yoki ikki tilda yaratilgan asarlar bilan
chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi.
Mana shularni inobatga olganda, tarixiy manbalarni turlariga va qaysi davr
voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. Avvalgi
paytlarda talaygina markaziy oliy о ‘quv yurtlarida о ‘qitilgan “CCJM tarixi
manbashunosligi” va “ О ‘rta asrlar tarixi manbashunosligi” darsliklari mana shu
qoidaga asoslangan.
B. A. Ahmedov “ О ‘zbekiston tarixi ( о ‘rta asrlar) manbalari”ni (yozma
manbalarni) quyidagi uch turga b о ‘lib о ‘rganishni tavsiya qilgan: 1) Ashyoviy
manbalar, ya’ni arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar; 2) rasmiy
hujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. Ushbu turkumda
qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, ya’ni qadimda ajdodlarimiz
turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini о ‘rganish uchun asosiy manba b о ‘lib xizmat
qiluvchi manbalar asosan arxeologiya fani tomonidan о ‘rganiladi va biz uchun
q о ‘shimcha yoki yordamchi dalil sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin.
28

1.2.Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari
Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va muhim sohalaridan biri bо‘lib,
turli (moddiy, etnografik, yozma va boshqa) manbalarni о‘rganish hamda ulardan
ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jihatlarini о‘rganadi.
Tarixiy manba deganda nimani tushunamiz?
Tarixiy manba deganda uzoq о‘tmishdan qolgan, tabiat va jamiyatning
ma’lum bosqichdagi kechmishini о‘zida aks ettirgan mоddiy va ma’naviy
yodgorliklarni tushunamiz.
Bularga moddiy yodgorliklar - qadimiy obidalar, manzilgohlar va mozоrlar,
shaharlar, qasrlar va qal’alar xarobalari, uy-rо‘zg‘or buyumlari va boshqalar kiradi.
Ma’naviy yodgorliklar deganda qadimgi yozuvlar, xalq og‘zaki ijodi
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, qо‘lyozma kitob, hujjatlar va
arxiv materiallari tushuniladi.
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bо‘lgan va
uning xususiyatlarini о‘zida aks ettirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklardan
iboratdir. Ularni о‘rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz.
Manbashunoslik fani ijtimoiy fan sohasida asosan ikki xil bо‘lishi mumkin-
tarixiy manbashunoslik va adabiy manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy
manbashunoslikni о‘rganishdir.
Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni qidirib
topish, ularni rо‘yxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish,
manbada о‘z aksini topgan yoki ban etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni tо‘la va
obyektivligini aniqlash manbashunoslikning asosiy vazifasi hisoblanadi.
3.Manbalar turlari
Tarixiy manbalarni, ularning umumiy xarakteri, о‘tmishni о‘zida aks
ettirishga qarab quyidagi olti asosiy guruhga bо‘lish mumkin.
1.Moddiy (ashyoviy) manbalar
8

ma’lumotlarqiyosiy solishtirilib tahlil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa
va umumlashmalar ishonarli va asosli b о ‘lib, uning ilmiy ahamiyati ham katta
b о ‘lishi shubhasizdir.
Tadqiqot uchun yozma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari yordamchi
rol о ‘ynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog‘liqdir. Masalan, iqtisodiy-
ijtimoiy masalalarni о ‘rganishda rasmiy hujjatlar asosiy birlamchi manba rolini
о ‘taydigan b о ‘lsa, siyosiy hamda madaniy hayotni yoritib berishda solnomalar –
tarixiy asarlar va biografik tazkiralar hamda adabiy-badiiy asarlar yetakchi о ‘rinda
turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat asosiy
hisoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon qadar
boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni ham tadqiqotga jalb
etish maqsadga muvofiqdir.
Manbashunos olimlarning tajribasi shuni k о ‘rsatadiki, aksariyat tarixiy asarlar
ijtimoiy-iqtisodiy masalalar hamda madaniy hayotga oid qimmatli ma’lumotlarga
boy b о ‘ladi. Rasmiy hujjatlarda va biografik asarlarda esa siyosiy tarixga oid
qimmatli faktlarni, tarixiy asarda y о ‘q ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda k о ‘p va turli tipdagi manbalarga asoslanib,
tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish b о ‘dajak ilmiy
asarning qiymatini va ahamiyatini belgilovchi asosiy va hal qiluvchi omillardan
biridir.
6.Amaliy manbashunoslik (y о ‘nalishi)
Amaliy manbashunoslik y о ‘nalishi bevosita yozma manbalarni nazariy
manbashunoslik tavsiyasiga binoan о ‘rganish, izlab topish, tavsif etish va о ‘zi
topgan, mavzu uchun yangi va kerakli ma’lumotlarni ilmiy muomalaga olib
kirishni nazarda tutadi.
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi о ‘zi uchun tanlab olgan biror mavzuga
oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning har birini tashqi yoki moddiy –
texnik belgilari va ichki mazmuniga k о ‘ra guruhlarga ajratib ilmiy tahlil etishi
lozim.
Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik ma’lumotlariga qarab tahlil etish
31

Yozma manbalardagi o’ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan
voqea,
hodisalarga subektiv yondoshuv, ayrimlarini xaspo’shlash yoki buzib talqin
hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot olib borilganda ularga
tanqidiy yondoshish talab etiladi. Bu esa manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va
printsiplaridan biridir.
Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlili
Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va
nihoyat uni ilmiy tah’lil qilish har qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki
bosqichi h’isoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy hamda nazariy jih’atdan to’g’ri hal etilishi ko’p
jih’atdan h’ar qanday tadqiqotningasosi, poydevorini tashkil etadigan manbaning
sifat va salmog’iga, yani mukammalligiga va faktik materialga boyligiga
bog’liqdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy h’ujjatlar, solnomalar,
geokosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi
malumotlarqiyosiy solishtirilib tah’lil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa
va umumlashmalar ishonarli va asosli bo’lib, uning ilmiy ah’amiyati h’am katta
bo’lishi shubh’asizdir. 8
Tadqiqot uchun yozma manbalarning qaysi biriasosiy va qaysilari yordamchi
rol o’ynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan,
iqtisodiyijtimoiy masalalarni o’rganishda rasmiy h’ujjatlar asosiy birlamchi manba
rolini o’taydigan bo’lsa, siyosiy h’amda madaniy h’ayotni yoritib berishda
solnomalar – tarixiy asarlar va biografik tazkiralarh’amda adabiy-badiiy asarlar
etakchi o’rinda turadilar. Lekin shunga qaramay,ilmiy tadqiqot olibborishda faqat
asosiy h’isoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon
qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni h’am tadqiqotga
jalb etish maqsadga muvofiqdir.
8
Karim SHoniyazov. O’zbyek xalqining shakllanish jarayoni T.: 2001 74-102 byetlar
22

tariqidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chiqdi. Tamom kuch-quvvatini tuban
va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, ularni о ‘ziga
yaqinlashtirdi; muttahamlar, haram xodimlari va xotinlar bilan yaqin munosabatda
b о ‘ldi. Mana shularning hammasi uning davlatini inqirozga uchratdi”8.
Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiy tahlil qilishdan kuzatilgan maqsad,
uning muhim va qimmatli tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning
ishonchliligi va t о ‘g‘risini boshqalaridan ajrata olish hamda eng muhimi asarda
bayon etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtai-nazaridan turib baholay olishdan
iboratdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, yozma manbani faqat uning bir
о ‘zida keltirilgan dalil va ma’lumotlarga qarab baholab b о ‘lmaydi. Ba’zi hollarda
keltirilgan dalil soxta, bayon etilgan voqea esa soxtalashtirilgan b о ‘lishi ham
mumkin. Shuning uchun ham biron asar haqida qat’iy bir fikr aytishdan avval uni
о ‘ziga о ‘xshash boshqa asar bilan solishtirib k о ‘rish, keltirilgan dalillarni bir-biri
bilan solishtirish va tekshirish zarur.
Amaliy manbashunoslik qadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha ma’lum
darajada tajriba t о ‘pladi. K о ‘plab yozma yodgorliklarning eng asosiylari asl
nusxada-faksimilesi, tanqidiy matni, tarjima va izohli tarjimasi amalga oshirilib,
chop etishga erishildi. Turli q о ‘lyozma fondlari, kutubxona va muzey, shaxsiy
majmualardagi yozma yodgorliklar tavsifi fihrist-kataloglarda e’lon qilinib, ularda
amalga oshirilgan manbashunoslik sohasidagi tadqiqotlar natijalari
umumlashtirildi.
35

Manbashunoslik fani tarix ilmining fundamental yо‘nalishi bо‘lib, bu sohada
faoliyat olib borish uchun bir necha til va yozma manbalar tо‘g‘risida katta bilim
va tajribaga ega bо‘lish talab qilinadi.
Manbashunoslikka oid adabiyotlarni tahlili
Bizning tariximiz juda boy, yozma yodgorliklarimiz kо‘p bо‘lishiga qaramay,
о‘z madaniy merosimizni butun boyligini namoyish etadigan, uning о‘ziga xos
xususiyatlari va jahon madaniyati xazinasiga hissa bо‘lib qо‘shilganlarini alohida
kо‘rsatdigan manbashunoslik fani sohasida yaratilgan mukammal dasrlik va
qо‘llanmaga ega emasmiz. Lekin yurtimizda tarix fani sohasida olib borilgan
deyarli uch ming yildan uzoqroq davr davomida tо‘plangan tajriba
umumlashtirilgani yо‘q.
Hozircha mavjud darslik va qо‘llanmalar ichida akademik B.Ahmedovning
“О‘zbekiston tarixi manbalari” darsligi ikkinchi nashrini eng mukammal deb tan
olishimiz mumkin. Qimmatli ma’lumotlar jamlangani bilan ajralib turgan bu asar
yanada mukammal darslik uchun asos bо‘lib xizmat qiladi.
A.Habibullayevning “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik”
qо‘llanmasida ham qator ijobiy xususiyatlar mavjud bо‘lib, ulardan tarixiy
manbashunoslik bо‘yicha darslik tuzishda foydalanish mumkin.
A.A.Madraimov tomonidan tuzilgan “Manbashunoslikdan ma’ruzalar
majmuasi”da ilk bor arab, fors va turk tilidagi tarixiy manbalar xususiyatlarini
xarakterlashga harakat qilingan va manbalalar tо‘g‘risidagi ma’lumotlar manba
nomi ostida berilishi bilan ajralib turadi.
Manbashunoslik fani kо‘p asrlik an’anaga ega bо‘lsa-da, yurtimiz
manbashunosligi yuqorida zikr etilgan asarlarda umumlashtirishga harakat qilindi.
Manbashunoslikni о‘rganish uchun birinchi galda tarixga oid ilmiy tadqiqotlar,
yozma yodgorliklar nashrlari va birlamchi yozma manbalar bilan bevosita
ishlashga tо‘g‘ri keladi. Bu sohada Y.G‘ulomov, B.A.Ahmedov, A.О‘. О‘rinboyev
kabi yirik olimlar asarlari, О‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qо‘lyozmalar
tavsifini о‘z ichiga olgan 11 jildlik monografik katalog hamda maxsus katalog –
13

6. Sa’dullayev A.S. Qadimgi O’zbyekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.
7. A.YU. YAkubovskiy O’zbyek xalqining yuzaga kyelishi masalasi
haqida T.: 1941
8. Karim SHoniyazov. O’zbyek xalqining shakllanish jarayoni T.: 2001
74-102 byetlar
9. Istoriya Uzbyekistana 1955 str.89
10. S.P. Tolstov Po dryevnim dyeltam Oksa i YAksarta M.: 1962 g str. 5
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
38

Tarixiy asarning asl nusxa, original bo’lishi yoki kompilyativ – yani
boshqalar malumotlarni terib yoki aynan keltirishi, to’la va noqisligi, qisqaligi,
voqealarning qay tarzda bayon etilishi h’am muh’im ah’amiyat kasb etadi.
İlmiy tadqiqotlarda original va mo’tabar qo’lyozmalarga tayanib ish olib
borish h’ar bir dalil va malumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi
manbalardan olinishi kerak. Boshqalar kitobida keltirilgan malumotlardan
saqdanish lozim.
O’tmish jamiyat sharoitida yozilgan asarlarning mualliflari ko’pincha o’zlari
keltirayotgan dalillardan to’g’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida
noaniqlik, chalkashlik va qarama-qarshilik h’am uchraydi. Bu tabiiy h’ol, albatta
chunki ular yashab ijod etgan muh’itning o’zi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi.
YOzma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona
muloh’azalar h’am uchraydi. Bunday paytlarda muallif ko’pincha o’z fikr va
muloh’azalarini pardozli iboralar va istiorali so’zlar orasiga yashiradi, goroskop –
odam tug’ilganda uning taqdirini yoki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan muh’im voqeaning natijasini sayyoralarning o’sha paytdagi
h’olati va o’rniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash,
shuningdek, ko’p asr avval bo’lib o’tgan va aynan muallif bayon qilmoqchi
bo’lgan voqeaga o’xshash faktlarni misol tariqasida keltirish yo’li bilan bayon
etganlar.
Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiytah’lil qilishdan kuzatilgan maqsad,
uning muh’im va qimmatli tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning
ishonchliligi va to’g’risini boshqalaridan ajrata olish h’amda eng muh’imi asarda
bayon etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtai-nazaridan turib bah’olay olishdan
iboratdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, yozma manbani faqat uning bir
o’zida keltirilgan dalil va malumotlarga qarab bah’olab bo’lmaydi. Bazi h’ollarda
keltirilgan dalil soxta, bayon etilgan voqea esa soxtalashtirilgan bo’lishi h’am
mumkin. Shuning uchun h’am biron asar h’aqida qatiy bir fikr aytishdan avval uni
25

Bizning fikrimizcha, О ‘zbekiston tarixi yozma manbalarini asasan ikki turga
b о ‘lib о ‘rganish ma’qul k о ‘rinadi.
1) rasmiy hujjatlar – yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, vaqfnomalar, hisob-
kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar, maktublar va boshqalar.
Umuman, tarixiy hujjatlarning о ‘ttizdan ortiq turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-
siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, ya’ni feodal yer egaligi, ijtimoiy
munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga о ‘xshash masalalar b о ‘yicha daliliy
ma’lumotga boyligi bilan tarixiy manbalarning boshqa turlaridan ajralib turadi.
Ular asosan hujjatshunoslar tomonidan maxsus о ‘rganilsa-da, tarixiy manba
sifatida manbashunoslikda ilmiy qiymati juda katta.
2) tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlar.
Tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlarda rasmiy
hujjatlarga nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va t о ‘la yoritiladi. Shuning
bilan bir qatorda ularda faktik materialning boyligi k о ‘zga tashlanadi.
Yozma manbalarni faqat zikr etilganlari bilan cheklab b о ‘lmaydi. Xususan,
badiiy adabiyotlarda ham tarixiy voqealar, shaxslar t о ‘g‘risidagi ma’lumotlar
bayoni mavjud b о ‘lib, faqat ularning о ‘ziga xos bayon uslubi, badiyatini nazardan
qochirmasdik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni yozishi kerak b о ‘lsa, shoir yoki
ijodkor badiiy t о ‘qima, b о ‘rttirish, mubolag‘aga y о ‘l q о ‘yish, ya’ni о ‘z istagiga
muvofiq tasvirlash imkoniga ega. Masalan, Alisher Navoiy badiiy asarlarida shoir
davriga va zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Xususan,
uning asarlaridagi shoir biografiyasiga oid ma’lumotlar asosida Izzat Sulton
“Navoiyning qalb daftari” nomli kitob yozib, unda Alisher Navoiy biografisini
tiklashga harakat qilgan.
Alisher Navoiyning “Xamsa” asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy
ma’lumotlar, xususan Mirzo Ulug‘bek shaxsi va uning ilmiy merosi t о ‘g‘risida
juda qimmatli ma’lumot mavjud.
Yozma manbalardagi о ‘ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan
voqea, hodisalarga subyektiv yondoshuv, ayrimlarini xasp о ‘shlash yoki buzib
talqin hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot olib borilganda ularga
29

Xulosa
Xullas, manbalarni о ‘rganish b о ‘yicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar
umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun eng qulay va
istiqbolli tadqiq metod va usullarini aniqlab, belgilab va ishlab chiqib, ularning eng
zamonaviylari va samaradorlarini amaliyotga q о ‘llashni tavsiya etish zarur.
S о ‘nggi paytda zamonaviy kompyuterlarning yozma manbalarni tadqiq etish
imkoniyatidan foydalanish vaqti keldi. Bu о ‘rinda zamonaviy talaba va pedagog
inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi.
Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini t о ‘ldiradi, biri
ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot y о ‘nalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi
birinchisi uchun faktik material jamlab, asos b о ‘lib xizmat qiluvchi dalillarni
yig‘adi. Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida
manbashunoslikning konkret, muayyan sohasi, b о ‘limi, davri masalasi yoki biror
manba yuzasidan amaliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va
shaxsiy majmualarda mavjud yozma manbalarni о ‘rganib, eng qimmatlilarini ilmiy
muomalaga olib kirib, keng jamoatchilik ma’naviy mulkiga aylantiradi.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda yuqorida qayd etganimiz–
manbashunoslik yo‘nalishini hal qiluvchi soha sifatida alohida ta’kidlash lozim.
Haqqoniy tarixni manbalar asosida, dalil va isbotli tarzda o‘rganish muhim
metodologik talab sifatida belgilab qo‘yilgan.
Manbashunos kadrlar qadimgi tillar – yunon, klassik arab, qadimiy xitoy,
o‘rta fors, sug‘diy, xorazmiy, boxtariy, eski uyg‘ur va boshqa tillardan xabardor
bo‘lishlari muhim. Shu maqsadlarda kadrlar tayyorlashning bevosita amaliy
ahamiyatini baholash uchun bir misol kifoya: hozir Markaziy Osiyo mustaqil
respublikalari, Sharqiy Turkiston (XXR Uyg‘ur avtonom rayoni) va boshqalarda
saqlanayotgan yuz minglab qo‘lyozmalar, millionlab hujjatlar o‘z tadqiqotchilarini
kutmoqda. Fikrimizcha, bu toifa kadrlar tayyorlash ishida umumsharqshunoslik,
filologik va tarix yo‘nalishida ta’lim tizimini bevosita Toshkent davlat
36

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O`zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligini
qo’lga kiritish bilan o`zbek xalqi tarixida tub burilishi sodir bo’ldi. Mustaqillik
xalqimizning o’z huquqlari, milliy o’zligini tiklashga, ijtimoiy-iqtisodiy va
ma`naviy taraqqiyot sari yuz tutishga cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot sari yo’l tub islohotlar bilan belgilangan bo’lsa, ma`naviy
taraqqiyotga milliy ma`naviyatni tiklash va mustahkamlash, fan, maorif
madaniyatni rivojlantirish, tafakkurga erkinlik berish bilan asoslandi. Bu jarayonda
tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch-quvvat bagishlovchi, unga ma`naviy
ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O`zbek xalqining haqqoniy
tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi
dolzarb vazifaga aylandi. O`zbekiston mustaqillikka erishgach manbashunoslik
fanida yangi sahifa ochildi.
Boy tariximizni o’rganishda manbalarning xususan manbashunoslik fanining
o’rni nihoyatda kattadir. Kurs ishimizda biz manbashunoslik fanining predmeti,
vazifalari, yo’nalishlari, manbalar va ularning turlari, manbashunoslikning nazariy
muammolari, O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati kabi masalalar
mohiyatini ochib beradi.
Manbashunoslikning o rganish ob`yekti tarixiy manbalardir. Ob’yektʻ
masalasi bilan deyarli hech qanday muhokama bo lmadi. Fanni o rganish
ʻ ʻ
predmetiga kelsak, fanda uning ta rifi bilan bog liq ba zi qiyinchiliklar paydo
ʼ ʻ ʼ
bo ldi.
ʻ
20-yillarda. 20-asr mavzu - bu manbani ilmiy amaliyot va bilimga jalb qilish
imkoniyati (ya ni, manba asosida qanday xulosalar chiqarish mumkin) deb
ʼ
hisoblangan.
1930-yillarda S. N. Valk (1887-1975) „Buyuk Sovet Entsiklopediyasida“
mavzu tushunchasini shakllantirdi — hujjatning umumiy ta limoti
ʼ . Valk ilk bor
2

Manbashunoslik fani yurtimiz tarixi to’g’risida xolis va obektiv bilim olishga,
o’zligimizni anglashga, boy va qadimiy madaniyatimizni bilishga xizmat qiluvchi
tarix fanining muhim sohalaridan biridir.
Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va muhim soh’alaridan biri bo’lib,
turli (moddiy, etnografik, yozma va boshqa) manbalarni o’rganish h’amda ulardan
ilmiy foydalanishning nazariyva amaliy jih’atlarini o’rganadi. Tarixiy manba
deganda nimani tushunamiz? Tarixiy manba deganda uzoq o’tmishdan qolgan,
tabiat va jamiyatning malum bosqichdagi kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy
va manaviy yodgorliklarni tushunamiz. Moddiy yodgorliklarga - qadimiy
obidalar,manzilgohlar va mozarlar, shah’arlar, qasrlar va qalalar xarobalari, uy-
ro’zg’or buyumlari va boshqalar kiradi. Manaviy yodgorliklar deganda qadimgi
yozuvlar, xalq og’zaki ijodi namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik,
qo’lyozma kitob, hujjatlar va arxiv materiallari tushuniladi. Umuman, tarixiy
manba inson ijtimoiy faoliyati natijasidapaydo bo’lgan va uning xususiyatlarini
o’zida aks ettirgan moddiy va manaviy yodgorliklardan iboratdir. Ularni
o’rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz. Manbashunoslik fani ijtimoiy fan
soh’asida asosan ikki xil bo’lishi mumkin-tarixiy manbashunoslik va adabiy
manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy manbashunoslikni o’rganishdir.
Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni qidirib topish,
ularni ro’yxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish, manbada o’z
aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni to’la va
obektivligini aniqlash, manbaning tarix fani taraqqiyotini o’rganishdagi
ah’amiyatiga baho berish, manbashunoslikningasosiy vazifasi h’isoblanadi. Tarixiy
manbalarni, ularning umumiy xarakteri, o’tmishni o’zida aks ettirishga qarab
quyidagi olti asosiy guruh’ga bo’lish mumkin. Malumki, kishilik jamiyati tarixi
qariyb 40 ming yillik davrni o’z ichiga oladi, lekin yozuv paydo bo’lganiga esa
ko’p vaqt o’tganicha yo’q. Masalan, tsivilizatsiyaning ilk o’choqlaridan biri
bo’lmish Markaziy Osiyoda dastlabki yozuv arameycha xat negizida
taxminaneramizdan avvalgi birinchi ming yillik o’rtalarida paydo bo’lgan. Xat
tarixchisi Erkin Oxunjonovning malumotiga ko’ra, yurtimizda arab istilosiga qadar
6

Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, aniqrog‘i uning leksik-sо‘z boyligi
tarikibidagi uzoq о‘tmishdan qolgan, ijtimoiy – iqtisodiy, ma’muriy va yuridik
atamalar, masalan, xiroj - о‘rta asrlarda aholidan, asosan dehqonlardan olinadigan
asosiy soliq; daromad solig‘i; ushr – daromadning о‘ndan bir qismini tashkil etgan
soliq; zakot – chorva va mulkdan kambag‘allar uchun yiliga bir marta olinadigan
soliq; cuyurg‘ol – shahzodalar va amirlarga toju taxt oldida kо‘rsatgan katta
xizmatlari uchun beriladigan yer-suv; tansuqot – kamyob, e’tiborga molik buyum,
mato; podshohlar, xonlar va nufuzli kishilarga qilinadigan tortiq; cherik - qо‘shin;
qorovul - qо‘shinning oldi va yon tomonlarida boradigan maxsus harbiy bо‘linma;
xalifa –Muhammad payg‘ambarning о‘rinbosari, о‘rta asrlarda arab musulmon
feodal davlatining boshlig‘i; mirishkor – tо‘g‘risi – miri shikor, podshoh va
xonlarning ov qushlari va ov hayvonlarini tasarruf etkuvchi mansabdor; mirob –
suv taqsimoti bilan shug‘ullanuvchi mansabdor; qozi –shariat asosida ish
yurituvchi sudya; yorlig‘ -о‘rta asrlarda hukmdor tarafidan beriladigan rasmiy
hujjat; vaqfnoma –masjid, madrasa, xlnaqoh va mozorlarga in’om e’tilgan yer -
suv haqidagi tuzilgan maxsus hujjat va boshqa atamalar juda kо‘p uchraydi. Bu va
shunga о‘xshash atamalar shubhasiz qimmatli tarixiy material bо‘lib,
ajdodlarimizning ijtimoiy – siyosiy hayotini о‘rganishga yordam beradi. Ularning
kelib chiqishi va etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani о‘rganadi.
4.Xalq og‘zaki adabiyoti
Og‘zaki adabiyot madaniyatning eng qadimgi qismi bо‘lib, uning ildizi
ibtidoiy jamoa va ilk feodalizm tuzumiga borib taqaladi. Og‘zaki adabiyotning
ayrim namunalari qadimgi yunon tarixchilari, shuningdek, Tabariy, Mas’udiy,
Beruniy, Firdavsiy, Ibn al-Asir kabi sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha
yetib kelgan. Kayumars, Jamshid va Siyovush haqidagi afsonalar, Amort va
Sparetra, Tо‘maris va Shiroq haqidagi qissalar shular jumlasidandir.
Urо‘g‘chilik va feodalizm davri tarixini, ayniqsa, patriarxal – feodal
munosabatlarini о‘rganishda “Alpomish”, “Gо‘rо‘g‘li” kabi dostonlar, shuningdek,
xalq ertaklari, marosim qо‘shiqlari, matal va topishmoqlarning roli ham benihoyat
kattadir. Bu xalq durdonalari turli ijtimoiy tabaqaga mansub kishilarning turish –
10

yuksak malakali mutaxassislargina bir necha yozma manbalarni solishtirish,
qiyoslash asosida h’al qilishi mumkin.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qo’lyozma kitobning ilmiy tah’lil
etishda katta ah’amiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning yozilishiga
sabab bo’lgan ijtimoiy-siyosiy muh’itni aniqlab olish uchun h’am zururdir.
Odatda, qadimgi qo’lyozma asarlarda ko’p h’ollarda muallifning ismi malum
va ko’zga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi yoki oxirida qayd
etilmaydi. 9
Bazan u muqaddima qismida, yoki asar o’rtasida, voqealar bayoni orasida
biron masala yuzasidan tilga olinadi. Ko’p h’ollarda esa muallif o’zining h’aqiqiy
ismini aytmay, “faqiru h’aqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g’arib banda” deb atash
bilangina kifoyalanadi. Bunday h’ollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, aloh’ida
etibor va sinchkovlik bilan o’rganilishi lozim. Shunday h’am bo’ladiki, asarning
biron erida muallif o’zi, otasi yoki yaqinlari h’aqida bir-ikki kalima aytib o’tadi.
YOki bayon etilayotgan vlqeaga o’zining munosabatini (masalan, “Abdullaxon
taxtga o’tirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muh’ammad 33 yoshda
edim”) bildiradi.
Asar muallifining shaxsi, yani uning qaysi ijtimoiy guruh’ga mansubligi,
uning
dunyoqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy yo’nalishini to’g’ri
belgilab olish uchun muh’im ah’amiyat kasb etadi.
Manbalarni ichki belgilariga qarab tah’lil etish Manbalarni ichki belgilariga
qarab tah’lil etish deganda qo’lyozma asarning tarkibi va mazmunini tah’lil qilish,
tushuntirish, g’oyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy qiymatini aniqlash masalalari
anglashiladi.
Qo’lyozma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar bayon etilganligi, voqea -
h’odisalarga muallifning xolismunosabati, keltirilgan dalil va malumotlarning
to’g’riligi va oldinga surilgan fikrva g’oyalar bilan belgilanadi.
9
Istoriya Uzbyekistana 1955 str.89
24

Manbashunoslik fani nazariy muammolari
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari .................................................... 5
1.1 Manbashunoslik fanini o’rganishdan maqsad. ........................................................................... 5
1.2.Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari ........................................................ 8
1.3 Manbalar turlari hamda manbashunoslikka oid adabiyotlarni tahlili ...................................... 14
I.Bob. Xulosa ................................................................................................................................. 18
II.Bob.Nazariy manbashunoslik xususiyatlarini ............................................................................ 19
2.1. Tarixiy va nazariy manbashunoslik yo’nalishlari va ularning muammolari .......................... 19
2.2.Nazariy manbashunoslik xususiyatlarini ................................................................................. 27
Xulosa ............................................................................................................................................ 36
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 37
1

tanqidiy yondoshish talab etiladi. Bu esa manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va
prinsiplaridan biridir.
4.Arxeografiya
Arxeografiya - yozma manbalarni ilk tavsifga olish yoki ularni qidirib topib,
birinchi marta tavsiflash, ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi. Bu ilmiy
y о ‘nalish Respublikamiz Fanlar Akadnmiyasining Abu Rayhon Beruniy va sobiq
Q о ‘lyozmalar Institutida boshlangan b о ‘lib ma’lum davrgacha Farg‘ona vodiysi,
Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlariga qator arxeografik ekspeditsiyalar
uyushtirilgan b о ‘lib, ularda A. Murodov, A.Irisov, I.Abdullayev, A.Ahmedov,
B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov, Y. Tursunov va boshqalar ishtirok etganlar.
Bular natijasida bir qancha nodir q о ‘lyozmalar va hujjatlar aniqlanib, davlat
xazinalariga olib kelingan.
Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Fransiya (1868) va Hindiston
kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va
buning natijasida qator yozma manbalar t о ‘g‘risida ma’lumotlar, ayrimlarining
mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi.
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va Islom universiteti qoshida sharq
q о ‘lyozmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud b о ‘lib, ularda aholi
о ‘rtasida mavjud yozma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir mutaxassislar bor.
5.Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish
Nazariy manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va
nihoyat uni ilmiy tahlil qilish har qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki
bosqichi hisoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy hamda nazariy jihatdan t о ‘g‘ri hal etilishi k о ‘p
jihatdan har qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan manbaning
sifat va salmog‘iga, ya’ni mukammalligiga va faktik materialga boyligiga
bog‘liqdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy hujjatlar, solnomalar, geo-
kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi
30

2.2.Nazariy manbashunoslik xususiyatlarini
Manbashunoslik fani asosan ikki y о ‘nalishga ega b о ‘lib, u nazariy
manbashunoslik va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy
manbashunoslik xususiyatlarini bayon etamiz.
2.Nazariy manbashunoslik (y о ‘nalishi)
Nazariy manbashunoslik y о ‘nalishi amaliy manbashunoslik tajribasini
umumlashtiradi, yozma manbalarni vujudga kelishi va ularning real tarixiy
sharoitni о ‘zida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish, turkumlash,
tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy muomalaga
kiritishning, amaliy о ‘rganishning eng maqsadga muvofiq asosiy usul va y о ‘llarini
aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi. Ular quyidagilardir.
3.Manbalarni turkumlash
Sharq yozma manbalarni turkumlashning yagona aniq bir qoidasi hozirgacha
ishlab chiqilmagan. Mavjud q о ‘lyozma manbalar fihristi bir qismi asarlar tili
n о ‘qtai nazaridan kelib chiqib tuzilgan. Masalan, Angliyaning Britaniya muzeyida
saqlanayotgan sharq q о ‘lyozmalari yirik sharqshunos Charlz Riyo tomonidan
ularning qaysi tilda yozilganiga qarab, arab, fors va turkiy tildagi q о ‘lyozmalarni
alohida, alohida tavsifga olib fihrist tuzgan. Fransiya poytaxti Parijdagi Milliy
kutubxonadagi saqlanayotgan sharq q о ‘lyozmalari haqida Edgar Bloshe ham shu
tartibda katalog tuzgan.
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti
xazinasidagi q о ‘yozmalar birinchi bor saqlanayotgan tashkilot “ О ‘zbekiston Fanlar
Akademiyasi Sharq q о ‘lyozmalari majmuasi” nomi ostida turli tildagi va turli
mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning о ‘n bir jildda nashr etilgan. Hozir
q о ‘lyozmalarni qaysi fan sohasiga oidligiga qarab tavsifga olish boshlab
yuborilgan mana shunday kataloglar chop etilmoqda.
Ba’zi manbashunoslar q о ‘lyozmalarni mazmuniga qarab, asarda qaysi masala
bayon etilganiga qarab, turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruhi
27

I.Bob.Manbashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari
1.1 Manbashunoslik fanini o’rganishdan maqsad.
O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni
tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan
Vatanimiz tarixidagi noxolisliklar va «oq dog’lar»ni milliy mustaqillik mafkurasi
asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. Bunga bosh mezon sifatida
tarixiy dalil va voqealarga, butun tarixiy jarayonga respublika va uning xalqi
manfaatlarini hisobga olgan holda printsipial baho berish asos qilib olindi.
Manbashunoslik fanini o’rganishdan maqsad talabalarda ushbu fan soh’asi
to’g’risida umumiy tushuncha h’osil qilish va ularda qiziqish uyg’otish va
O’zbekiston tarixini manbalar asosida mustaqil o’rganishga h’arakat qildirishdan
iborat. 1
Tarixiy fakt va voqealar bayoni inson xarakteri, malumot beruvchi shaxs,
guruh’, firqa, sulola, mazh’ab va mamlakatlar manfaati yo’lida turlicha talqin
qilinishi mumkin.
Masalan, O’zbekiston yaqin tarixi mamlakatimizning XIX asr ikkinchi yarmi
va XX asr boshlaridagi siyosiy voqealar turli davrlarda, manbalarda va turli
mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinmoqda. Bular o’z davrida yaratilgan
yozma yodgorliklar, tarixiy hujjatlar va solnomalarda qanday bayon qilingan?
Sho’ro davrida qanday tushuntirildi? Va nihoyati mustaqillik sharoitida tarixiy
adolatni tiklash, manbalar asosida xolis va obektiv bo’lib o’tgan voqealarni
bilishimiz mumkin vakerak. Bu esa manbashunoslik fanisiz, anbalarga ilmiy
yondoshuvsiz mumkin emas. Chunki, o’sha davrdagi yozma yodgorliklar
aksariyati arab alifbosi asosidagi yozuvimizda, bir qismi rus tilida ham bitilgan va
o’sha davrga xos tarixiy xususiyatlarga ega.
1
A.Asqarov. O’zbyek xalqining etnogyenyezi va etnik shakllanishi T.: 2007
5

va aql –zakovati bilan yaratilgan qurolva buyumlarning naqsh va bezaklari,
kishilar ongida, shuningdek, og’zaki va yozma adabiyotda saqlanib qolgan o’tmish
urf-odat va ananalari, kishilarning turmush tarzi etnografik manba h’isoblanadi.
Bularning barchasini etnografiya(yunon, etnos – xalq, grapxo – yozaman, xalq
h’aqida malumotlar; xalqshunoslik) ilmi tekshiradi va o’rganadi.
Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, aniqrog’i uning leksik-so’z boyligi
tarkibidagi uzoq o’tmishdan qolgan, ijtimoiy – iqtisodiy, mamuriy va yuridik
atamalar, masalan, xiroj- o’rta asrlarda ah’olidan, asosan dehqonlardan olinadigan
asosiy soliq; daromad solig’i; ushr– daromadning o’ndan bir qismini tashkil etgan
soliq; zakot– chorva va mulkdan kambag’allar uchun yiliga bir marta olinadigan
soliq; suyurg’ol– shah’zodalar va amirlarga toju taxt oldida ko’rsatgan katta
xizmatlari uchun beriladigan yer-suv tansuqot – kamyob, e`tiborga molik buyum,
mato; podshoh’lar, xonlar va nufuzli kishilarga qilinadigan tortiq; cherik- qo’shin;
qorovul- qo’shinning oldi va yon tomonlarida boradigan maxsus h’arbiy bo’linma;
xalifa –Muh’ammad payg’ambarning o’rinbosari, o’rta asrlarda arab musulmon
feodal davlatining boshlig’i; mirishkor – to’g’risi – miri shikor, podshoh va
xonlarning ov qushlari va ov h’ayvonlarini tasarruf etuvchi mansabdor; mirob –
suv taqsimoti bilan shug’ullanuvchi mansabdor; qozi –shariat asosida ish
yurituvchi sudya; yorlig’-o’rta asrlarda hukmdor tarafidan beriladigan rasmiy
h’ujjat; vaqfnoma –masjid, madrasa, xonaqoh va mozorlarga inom etilgan yer - suv
haqidagi tuzilgan maxsus hujjat va boshqa atamalar juda ko’p uchraydi. Bu va
shunga o’xshash atamalar shubhasizq,qimmatli tarixiy material bo’lib,
ajdodlarimizning ijtimoiy – siyosiy hayotini o’rganishga yordam beradi. Ularning
kelib chiqishi va etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani o’rganadi.
Xalq og’zaki adabiyoti
Og’zaki adabiyot madaniyatning eng qadimgi qismi bo’lib, uning ildizi
ibtidoiy jamoa va ilk feodalizm tuzumiga borib taqaladi. Og’zaki adabiyotning
ayrim namunalari qadimgi yunon tarixchilari, shuningdek, Tabariy, Masudiy,
Beruniy, Firdavsiy, İbn al-Asir kabi sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha etib
15

2.Tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar.
Tarixiy, geo-kosmografik, hamda biografik asarlar to’g’risida shuni aytish
kerakki, ular hukmron sinfning topshirig’i bilan yozilgan va shu tufayli ularning
sah’ifalarida ko’proq podshohlar va xonlarning, amirlar va yirik ruh’oniylarning
hayoti va faoliyati yoritilgan, moddiy boylik yaratuvchi mehnatkash xalqning tarixi
esa ko’p hollarda chetlab o’tilgan. Xullas, bu asarlarda, yani yozma manbalarda
hukmron feodal sinfning dunyoqarashi o’z ifodasini topgan, o’sha sinfning maqsad
va manfaatlari ifoda etilganligi bilan ajralib turadi.
Mo’jaz rasm-miniatyuralar
X-XIX asrlar davomida qo’lyozma kitoblarini ziynatlash uchun yaratilgan
nafis mo’jaz rasmlar ham tarixiy manba bo’lib xizmat qiladi. Yurtimiz tarixi va
moddiy ashyolar, hunarmandchilik, kiyim-kechak, memorlik obidalari va umuman
moddiy madaniyatimiz xususiyatlarini o’rganmoqchi bo’lsak, nafis mo’jaz tasviriy
sanat namunalari- miniatyura rasmlar qimmatli manba rolini o’taydi. Chunki
ularda tarixiy ashyolar tasviri aynan, bazan badiiy ijod xususiyatlariga
moslashtirilgan h’olda aks ettiriladi.
Masalan, buyuk musavvir ustod Kamoliddin Behzodning “Samarqanddagi
Bibixonim masjidining masjida qurilishi” nomli mashh’ur rasmini eslatish kifoya.
Bu rasmda XV asrdagi qurilish jarayoni, unda ishtirok etayotgan ustalar to’g’risida
mukammal tasavvur beriladi. Bunday rasmlardan tarixni o’rganishda tasviriy
vosita sifatida unumli foydalanish mumkin. Biz so’nggi yillarda chop etilgan
manbalarda ulardan shunchaki befarq foydalanishlarini ko’rishimiz mumkin.
17

Ma’lumki, kishilik jamiyati tarixi qariyb 40 ming yillik davrni о‘z ichiga
oladi, lekin yozuv paydo bо‘lganiga esa kо‘p vaqt о‘tganicha yо‘q.
Masalan, sivilizatsiyaning ilk о‘choqlaridan biri bо‘lmish О‘rta Osiyoda
dastlabki yozuv оrameycha xat negizida taxminan eramizdan avvalgi birinchi ming
yillik о‘rtalarida paydo bо‘lgan. Xat tarixchisi Erkin Oxunjonovning ma’lumotiga
kо‘ra, yurtimizda arab istilosiga qadar о‘n sakkiz yozuv turi mavjud bо‘lgan ekan.
Lekin, afsuski, kо‘hna tariximizni о‘zida aks ettirgan yozma yodgorliklarning katta
qismi bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. Ularning kо‘pchiligi bosqinchilik
urushlari vaqtida, qolaversa tabiiy ofаtlar oqibatida yо‘q bо‘lib ketgan.
Ilk tarixning ayrim lavhalari о‘tmishdan qolgan va insonning ijtimoiy
faoliyati bilan bog‘liq bо‘lgan moddiy yodgorliklarda, aniqrog‘i ularning bizgacha
saqlangan qoldiqlari yetib kelgan. 3
Xullas, moddiy (ashyoviy) manba deganda ibtidoiy odamlar istiqomat qilgan
va dafn etilgan joylar, ularning mehnat va urush qurollari, bino va turli inshootlar
(qal’a va qasrlar, hammomlar va karvonsaroylar, hunarmandchilik ustaxonalari
hamda suv inshootlari va boshqalar)ning qoldiqlari, uy-rо‘zg‘or buyumlari va zeb-
ziynat taqinchoqlari tushuniladi. Moddiy yodgorliklarni qidirib topish va о‘rganish
ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon, arxeo -qadimiy, logos – ilm; о‘tmish
haqidagi ilm; kishilik jamiyatining uzoq о‘tmishni о‘rganuvchi ilm,
qadimshunoslik) shug‘ullanadi.
2.Etnografik manbalar
Xalqlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq bо‘lgan material va ma’lumotlar
etnografik manba hisoblanadi. Masalan, xalq, qabila va urug‘ nomlari, inson qо‘li
va aql –zakovati bilan yaratilgan qurol va buyumlarning naqsh va bezaklari,
kishilar ongida, shuningdek, og‘zaki va yozma adabiyotda saqlanib qolgan о‘tmish
urf-odat va an’analari, kishilarning turmush tarzi etnografik manba hisoblanadi.
Bularning barchasini etnografiya (yunon, etnos – xalq, grapxo – yozaman, xalq
haqida ma’lumotlar; xalqshunoslik) ilmi tekshiradi va о‘rganadi.
3.Lingvistik manbalar
3
A.Asqarov Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi bir masalalar.“O’zbekiston etnologiyasi yangicha
qarashlar va yondashuvlar” T.:2004 76-84 b.
9

sharqshunoslik instituti doirasida maxsus uyushtirilgani o‘zini to‘la oqlab
kelmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati.
1. A.Asqarov. O’zbyek xalqining etnogyenyezi va etnik shakllanishi
T.: 2007
2. A.Asqarov mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya O’zIF
jurnali T.: 1996 № 6 son 70-71 byetlar
3. A.Asqarov Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi bir masalalar.
“O’zbekiston etnologiyasi yangicha qarashlar va yondashuvlar” T.:2004 76-84 b.
4. B.A.Axmyedov. O’zbyekiston tarixi manbalari.-T.: «O’qituvchi». 2001.
5. O’zbyekiston tarixi. R.X.Murtazayeva taxriri ostida.-T.: 2003.
37

turmushi, ma’naviy qiyofasi, urf-odati, ayniqsa, uzoq о‘tmishda hukm surgan
ijtimoiy munosabatlar haqida qimmatli ma’lumot beradi. Tarixiy manbalarning bu
turi bilan folklor (nem. Folk – xalq, lore – bilim; donishmandlik, xalq donoligi)
fani shug‘ullanadi. 4
5.Yozma manbalar
Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy turidir. Insonning
ijtimoiy faoliyati, aniqrog‘i kishilarning о‘zaro munosabatining natijasi о‘laroq
yaratilgan va о‘sha zamonlarda sodir bо‘lgan ijtimoiy-siyosiy voqealarni о‘zida
aks ettirgan manba sifatida о‘rta asr (U1-X1X asrlar) tarixini о‘rganishda muhim
о‘rin tktadi. Yozma tarixiy manbalar о‘z navbatida ikki turga bо‘linadi:
1.Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar
(yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisobot daftarlari, rasmiy
yozishmalar).
Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni
о‘rganishda rasmiy hujjatlar, moliyaviy - hisrbot davtarlari va yozishmalarning
ahamiyati benihoya kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni ma’lum
yuridik shaklda bevosita va kо‘p hollallarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir.
Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda sohtalari ham uchrab turadi.
Shuning uchun ham ulardan foydalanilganda diqqat-e’tibor va zо‘r ehtiyotkorlik
talab qilinadi.
Hujjatlar ustida ish olib borganda, undan biron ijtimoiy-siyosiy voqea yoki
faktni talqin etish uchun foydalanish jarayonida, bittasi bilan kifoyalanmasdan,
о‘xshash bir necha hujjat, manbalarni qо‘shib о‘rganmoq zarur, chunki bitta
hujjatda faqat bir kelishuv yoki fakt ustida gap boradi. Shuning uchun faqat bir
hujjat bilan ma’lum ijtimoiy-siyosiy masala ustada qat’iy fikr yuritib,
umumlashtirib qat’iy xulosaga kelib bо‘lmaydi.
2.Tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar.
Tarixiy, geo-kosmografik, hamda biografik asarlar tо‘g‘risida shuni aytish
kerakki, ular hukmron sinfning topshirig‘i bilan yozilgan va shu tufayli ularning
4
B.A.Axmyedov. O’zbyekiston tarixi manbalari.-T.: «O’qituvchi». 2001.
11

I.Bob. Xulosa
Xulosa qilib aytganda umuman, bizgacha etib kelgan qadimgi devoriy rasmlar
va qo’lyozma kitoblarga ishlangan h’amda aloh’ida muraqqalardagi rasmlar
ah’amiyati juda katta. Ko’rib chiqqanimizdek, manbashunoslikfani tadqiqot
manbalari juda ko’p va xilma-xil bo’lib, biz eng asosiylari to’g’risida malumot
berdik. Shu kunlarda texnika tarqqiyoti munosabati bilan yana tovushli manba,
foto manba, kinotelevidenie manbalari va internet materiallari ham paydo bo’lib,
ular ananaviy manbalarni inkor etmaydi, balki o’shimcha vosita bo’lib xizmat
qilishi mumkin. Ayniqsa kompakt disklarni yaratilishi turli yangi pedagogik
vositalarni qo’llash imkonini yaratadi.
Manbashunoslik fani tarix ilmining fundamental yo’nalishi bo’lib, bu soh’ada
faoliyat olib borish uchun bir necha til va yozma manbalar to’g’risida katta bilim
va tajribaga ega bo’lish talab qilinadi.
18

II.Bob.Nazariy manbashunoslik xususiyatlarini
2.1. Tarixiy va nazariy manbashunoslik yo’nalishlari va ularning
muammolari
Manbashunoslikning yo’nalishlari asosiy maqsad va vazifalari
Manbashunoslik fani asosan ikki yo’nalishga ega bo’lib, u nazariy manbashunoslik
va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy manbashunoslik
xususiyatlarini bayon etamiz.
Nazariy manbashunoslik (yo’nalishi) yo’nalishi amaliy manbashunoslik
tajribasini umumlashtiradi, yozma manbalarni vujudga kelishi va ularning real
tarixiy sharoitni o’zida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish,
turkumlash, tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy
muomalaga kiritishning, amaliy o’rganishning eng maqsadga muvofiq asosiy usul
va yo’llarini aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi. Ular quyidagilardir.
Manbalarni turkumlash
Sharq yozma manbalarni turkumlashning yagonaaniq bir qoidasi hozirgacha
ishlab chiqilmagan. Mavjud qo’lyozma manbalar fihristi bir qismi asarlar tili
nuqtai nazaridan kelib chiqib tuzilgan. Masalan, Angliyaning Britaniya muzeyida
saqlanayotgan sharq qo’lyozmalari yirik sharqshunos Charlz Riyotomonidan
ularning qaysi tilda yozilganiga qarab, arab, fors va turkiy tildagi qo’lyozmalarni
alohida, alohida tavsifga olib fihrist tuzgan. Frantsiya poytaxti Parijdagi Milliy
kutubxonadagi saqlanayotgan sharq qo’lyozmalari haqida Edgar Bloshe ham shu
tartibda katalog tuzgan. 7
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti
xazinasidagi qo’yozmalar birinchi bor saqlanayotgan tashkilot “O’zbekiston Fanlar
Akademiyasi Sharq qo’lyozmalari majmuasi” nomi ostida turli tildagi va turli
mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning o’n bir jildda nashr etilgan. Hozir
7
A.YU. YAkubovskiy O’zbyek xalqining yuzaga kyelishi masalasihaqida T.: 1941
19

o’n sakkiz yozuv turi mavjud bo’lgan ekan. Lekin, afsuski, ko’h’na tariximizni
o’zida aks ettirgan yozma yodgorliklarning katta qismi bizning zamonamizgacha
etib kelmagan.
Manbashunoslik fanini о‘rganishdan maqsad talabalarda ushbu fan sohasi
tо‘g‘risida umumiy tushuncha hosil qilish va ularda qiziqish uyg‘otish va
О‘zbekiston tarixini manbalar asosida mustaqil о‘rganishga harakat qildirishdan
iborat. 2
Tarixiy fakt va voqealar bayoni inson xarakteri, ma’lumot beruvchi shaxs,
guruh, firqa, sulola, mazhab va mamlakatlar manfaati yо‘lida turlicha talqin
qilinishi mumkin.
Masalan, О‘zbekiston yaqin tarixi mamlakatimizning X1X asr ikkinchi yarmi
va XX asr boshlaridagi siyosiy voqealar turli davrlarda, manbalarda va turli
mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinmoqda. Bular о‘z davrida yaratilgan
yozma yodgorliklar, tarixiy hujjatlar va solnomalarda qanday bayon qilingan?
SHо‘ro davrida qanday tushuntirildi?
Va nihoyati mustaqillik sharoitida tarixiy adolatni tiklash, manbalar asosida
xolis va obyektiv bо‘lib о‘tgan voqealarni bilishimiz mumkin va kerak. Bu esa
manbashunoslik fanisiz, manbalarga ilmiy yondoshuvsiz mumkin emas. Chunki,
о‘sha davrdagi yozma yodgorliklar aksariyati arab alifbosi asosidagi yozuvimizda,
bir qismi rus tilida ham bitilgan va о‘sha davrga xos tarixiy xususiyatlarga ega.
Xulosa, manbashunoslik fani yurtimiz tarixi tо‘g‘risida xolis va obyektiv
bilim olishga, о‘zligimizni anglashga, boy va qadimiy madaniyatimizni bilishga
xizmat qiluvchi tarix fanining muhim sohalaridan biridir.
2
A.Asqarov mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya O’zIF jurnali T.: 1996 № 6 son 70-71
byetlar
7

va о ‘rniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, k о ‘p
asr avval b о ‘lib о ‘tgan va aynan muallif bayon qilmoqchi b о ‘lgan voqeaga
о ‘xshash faktlarni misol tariqasida keltirish y о ‘li bilan bayon etganlar.
“Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XVI asr) mashhur
Juyboriy xojalardan biri xoja Muhammad Islom (taxm.1493-1563) va uning “Yetti
iqlimning chaqqon hisobchilari” bir b о ‘lganda ham yuzdan birini ham hisoblay ola
olmaydigan behisob boyliklariga b о ‘lgan о ‘zining salbiy munosabatini Tafsir va
Hadis kitoblariga tayanib, mana shunday s о ‘zlar bilan ifodalagan: “Tafsirat ul-
mubtadin”1ning uchinchi misbohida (bobida) aytilganki, jahon ayonlari
b о ‘lganliklari uchungina emas, (balki) unga tegishli b о ‘lishlari va mol-dunyoga
hirs q о ‘yishlan о ‘zini tiymaganliklari uchun yomondir. Shu bois hazrat risolat
panoh (Muhammad payg‘ambar)... bu ma’nidan xabar berdi (va dediki) “Mol-
dunyoni d о ‘st tutish har qanday gunohning boshidir.2”
Ashtarxoniylardan3 Ubaydullaxonning (1702-1711) kotibi muarrix Mir
Muhammad Amini Buxoriy mazkur xonning о ‘ldirilishi sabablarini uning
faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog‘i atrofiga tuban va sotqin kishilarni t о ‘plab
olib, saltanat va xalq ahvolidan beparvo b о ‘lganligida k о ‘radi. U yozadi: “Ravzat
us-safo”da4 aytilganki, (jahon ustidan hukm yurgizishning) birinchi sharti (shulki)
hukmdor sir saqlay oladigan, muhim davlat ishlarida mustaqil fikrga ega b о ‘lgan
maslahatchilarni tarbiyalab yetkazmog‘i zarur. Jahon ustidan hukm yurgizishning
ikkinchi sharti shulki, (hukmdor) о ‘ziga yetuk, oqil, vijdonli, kamtarin va iste’dodli
kishilarni yaqinlashtirmog‘i lozim. Shunga о ‘xshash, “Ciroj ul-muluk” kitobida5
hikoya qilinganki, Nushirvon6 kunlardan bir kuni bosh kohindan s о ‘radi:
“Davlatning inqiroziga sabab nima?” Bosh kohin javob qildi: “Buning sababi
uchta. Birinchisi, davlatning umumiy ahvoli oliy hukmdordan yashirin tutilsa;
ikkinchisi, xalq podshohga nafrat ruhida tarbiyalansa; uchinchisi, soliq
t о ‘plovchilarning jabr-zulmi oshib ketsa7”.
Mir Muhammad Amin Buxoriy zikr etilgan lavhadan xulosa chiqarib bunday
deydi: “Afsuski, har uchchala zarur shart Sayyid Ubaydullaxon hukmronligiga
taalluqlidir... Podshoh hukmronligining ikkinchi yarmida ilgari о ‘tgan podshohlar
34

Manbashunoslik fani nazariy muammolari

Купить