Maqol oqish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	551.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

yulduzaxon

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2024

3 Sotish

Maqol oqish metodikasi

Sotib olish

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH
METODIKASI
MUNDARIJA
KIRISH ...........................................................................................................3
I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z…………….…...6
1.2. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibi....................................24
II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH
USULLARI
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik
xususiyatlarini o‘rgatish usullari ……………………………………………….45
2.2. O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish
usullari…………………………………………………………………………….52
2.3.Dars ishlanma……………………………………………………………58
XULOSA……………… ………………………...………………………….65
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .. ……………..…………….……68
~ 1 ~

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini mazmunan
boyitish, zamonaviy dars shakllarini joriy etish, ularni zamon talablariga mos
holda qo‘llash, ilmiy tahlil qilish va haqqoniy yoritish davlat siyosati darajasiga
ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019- yil 15-
iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif
buyurganida, “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek
boy tarix hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga,
dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” [I.7.3-b], - deb ta`kidlagan edi. Nazarimizda,
bu fikrlar merosimizning bir bo‘lagi hisoblangan xalq og‘zaki ijodi janrlarini
boshlang‘ich ta’limda o‘rganish va o‘rgatish,shu maqsadda yangicha usul va
vositalarni qo‘llash,ularni ta’lim jarayoniga dadillik bilan olib kirish, targ‘ib qilish
masalalariga ham daxldor. Zero, bugungi kunda yoshlar tarbiyasi, ma`naviyatini
yuksaltirish davlat siyosatining ustivor vazifasiga aylangan ekan, adabiyot
namunalarini chuqurroq o‘rganish, aholining barcha qatlamlari ichida targ‘ib etish
dolzarb masala hisoblanadi. Hozirgi ijtimoiy hayotimizda ta`limga, ayniqsa, uning
poydevori hisoblangan boshlang‘ich ta`limga alohida e`tibor qaratilayotgan paytda
adabiy asarlarni , birinchi navbatda, xalq og‘zaki ijodi janrlarini o‘rganish va
o‘rgatish metodikasi juda ham muhim. Ayniqsa bu borada xalq maqollarning
ahamiyati katta. Maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalabgina qolmasdan, balki uning
dunyoqarashini, fikrlash doirasini o‘stiradi; xalqimizning boy ma’naviy
qadriyatlarini bola ongiga singdiradi.
Milliy qadriyatlar doirasida xalq maqollarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbek
tilshunosligida xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlari masalasiga yetarli
e’tibor qaratilmagan. Bitiruv malakaviy ish mavzusi shunga ko‘ra dolzarbdir.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Xalq tafakkuri durdonasi bo‘lmish
maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalash, kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Maqol so‘zlovchi nutqini bezabgina qolmasdan, uning tafakkurini,
~ 2 ~

dunyoqarashini boyitadi, insonni yetuk shaxs sifatida tarbiyalashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shu davrgacha folklor janrining go‘zal namunasi bo‘lmish maqollar ustida
qator izlanishlar olib borilgan. Jumladan, bu borada Sh.Shorahmedov[II.39.],
Sh.Rahmatullayev[II.20.], Y.Pinxasov[II.19.], G‘.Salomov[II.22.],
Q.Samadov[II.23.], M.Sadriddinova[II.25.]larning bu borada olib borgan ishlarini
e’tirof etish mumkin.
So‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligida xalq maqollarining ma’noviy,
uslubiy xususiyatlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu borada
H.Sulaymonov, Sh.Shomaqsudov, S.Mirzayev, S.Asqarov, A.Jo‘raxonov,
M.To‘ychiyev, M.Hakimov, A.Rustamov, Sh.Shorahmedov, B.Abdullayev,
A.Xolmuhammedov, B.Jo‘rayeva kabi tilshunos olimlarimizning ishlari misol
bo‘la oladi.
Ammo o‘zbek tilshunosligida maqollarning leksik-semantik xususiyatlari
masalasiga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi orqali
xalq maqollarining leksik va semantik hamda uslubiy xususiyatlarini o‘rganib
chiqildi. Shuningdek, o‘rganilgan natijalar, bilimlarni boshlang‘ich ta’limda
qo‘llash usullari ustida ish olib borildi.
Tadqiqotning obyekti va predmeti . O‘zbek xalq maqollari va ularning
izohli lug‘ati, sinonimik va antonimik lug‘atlar. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va
o‘qish savodxonligi” darsligi, “O‘qish kitobi” darsliklari.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali xalq
maqollarining leksik-semantik xususiyatlariga e’tibor qaratildi. Hamda
boshlang‘ich ta’lim tizimida maqollarning leksik va semantik xususiyatlarini
o‘rgatishning usullari o‘rganildi.
Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari . Tadqiqotda o‘rganilayotgan
muammoni hal etishda ilmiylik, xolislik, qiyosiy-tahliliy o‘rganish, tizimlilik
tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev asarlari va ta’limga doir
~ 3 ~

n о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r da ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalar muhim rol
o‘ynadi.
Tadqiqot metodlari . Ilmiy tadqiqot ishini yozish jarayonida qiyosiy tahlil
nazariyadan amaliyotga emas, balki amaliyotdan nazariy xulosalar chiqarish
usuliga tayanildi.
Tadqiqotning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi SamDU boshlang‘ich
va texnologik ta’lim kafedrasida bajarildi. Ishning natijalari haqida talabalarning
ilmiy anjumanida chiqish qilingan, muhokamadan o‘tkazilgan, tegishli fikr-
mulohazalar bildirilgan. Ilmiy ishning mavzusiga daxldor 2 ta ilmiy maqola e`lon
qilingan.
Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, ikki bob,
dars ishlanma, umumiy xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv
malakaviy ishning umumiy hajmi 70 betni tashkil qiladi.
~ 4 ~

I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK
XUSUSIYATLARI
1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z
Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham ma’no va hajm xalq
ma’naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollar – bu xalqning donoligini, millatning
ruhini, uning madaniyatini ko‘rsatadigan xalq og‘zaki ijodining gavharidir.
Maqollarni, xususan, xalq ijodiyotini o‘rganish, tadqiq qilish bugungi kunda juda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu “gavhar” nafaqat tilshunoslar, balki boshqa
turli soha vakillarini ham qiziqtirib qo‘ygan: etnograflar, madaniyatshunoslar,
folklorshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, psixologlar, faylasuflar va
boshqalar.
Maqollar – bu xalq tajribasi, uning nafasi, yig‘isi, shodligi va sevinchi,
qayg‘usi va ovunchi, bu xalq haqiqati, uni to‘g‘ri yo‘lga eltuvchi mayoqdir. “Xalq
asrlar mobaynida to‘plagan hayotiy tajribasini turli vositalar yordamida kelajak
avlodlarga meros qilib qoldiradi. Maqollar ana shunday bebaho meros namunasi
hisoblanadi. Ular zamonlarosha xalq donishmandligining muhim manbai sifatida,
og‘izdan – og‘izga o‘tib, sayqallanib kelgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining
boshqa janrlari singari har bir xalqning milliy adabiy va madaniy boyligi
hisoblanadi. Ular xalqning milliy – madaniy xususiyatlari va uning qirralarini,
dunyoqarashi, axloqiy me’yor va prinsiplarini, millatning ruhiy holatini to‘liq
ifodalaydi”. O‘zbek maqollarining o‘rganilish tarixi: o‘zbek xalq durdonalarini,
o‘zbek xalq ijodining ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqollarni to‘plash va
o‘rganish tarixi ham, ulardan yozuvchi va olimlarning o‘z asarlarida foydalanishi
ham uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, XI asrning buyuk olimi M.
Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida turk tili oilasiga kiruvchi
xalqlarning maqollaridan keng foydalangan. Bu asar yolg‘iz o‘sha davr tilidagi
so‘zlarni izohlovchi kitobgina emas, balki shu vaqtda butun Markaziy Osiyo
~ 5 ~

doirasida, ya’ni, Yuqori Chindan tortib Movorounnahr, Xorazm, Farg‘ona,
Buxoroga qadar cho‘zilgan keng va katta hududda yashagan urug‘, qabila, xalqlar,
ularning tillari, o‘sha davr xalq og‘zaki ijodiy maqollari to‘g‘risida ham ma’lumot
beruvchi noyob filologik asardir. Demak, bu qimmatli ilmiy va nodir asar xalq
og‘zaki ijodining butun yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ayniqsa, xalq
maqollarini o‘rganuvchi ilmiy fikrlarni sharhlashda xalq maqollariga katta e’tibor
bergan, birinchi marta xalq maqollarini yig‘uvchi asar hamdir. Bu haqida M.
Koshg‘ariyning o‘zi shunday yozadi: “Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida
hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy
parchalar bilan bezadim”[II.10. 45-b]. Demak, o‘zbek xalq maqollarini to‘plash va
o‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariy tomonidan boshlab berilgan. Uning
“Devoni lug‘otit turk” asarida 275 ta maqol keltirib o‘tilgan. Olimlar qadimgi
shohlardan Abbos Safoviyning amri bilan maqol va matallarimiz bir joyga
jamlangani haqida ma’lumot beradilar. Afsuski, bu majmua bugungi kungacha
yetib kelmagan. Bu o‘rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan
asarlar ham mavjudligini ta'kidlab o‘tamiz. Masalan, Muhammad Sharif
Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq o‘zbek xalq maqollari
bor. Yoki Sulaymonqul Rojiy o‘zining «Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq
maqolni she'riy vaznga solganligi ham e'tiborga loyiq hodisadir.
Xalq maqollarini ilm obyekti sifatida o‘rganish va to‘plash XX asr boshlariga
to‘g‘ri keladi. O‘zbek xalq maqollarini to‘plash va nashr qilishda missioner
N.G.Ostroumovning xizmati katta.
Bir necha o‘zbek olimlari tomonidan maqollarni tahlil qilishga e’tibor
qaratilgan.
Sh.Shorahmedov, X.Sharafiddinov va X.Abdurahmonovning maqollarning til
xususiyatini yorituvchi tadqiqoti yuzaga keldi. Maqollarning yangi nashrlari bilan
shug‘ullangan tadqiqotchilar sifatida B.Sarimsoqov, K.Imomov, va
X.Abdurahmonovlarning ishlari ham diqqatga loyiq. B.A.Soatov
[II.26.53-b]
o‘zbek xalq maqollarining janr xususiyatlari va she’riy xususiyatlarini aniqlagan.
X. Sharafiddinova o‘zbek xalq maqollarining tuzilishidagi qofiya va uning
~ 6 ~

funksional-uslubiy xususiyatlariga e’tibor qaratgan. I. Begmuratov, R. A. Latipova,
E. V. Ivanovalarning ilmiy tadqiqotlarida folklor aloqalari, jumladan maqol va
matallar qiyosiy planda ko‘rib chiqilgan.
Xalq tajribasi ma’naviy qadriyatlarning yaratilishida favqulodda muhim rol
o‘ynaydi. “Insonlarda xotiralar tufayli tajriba paydo bo‘ladi: ayni bir narsa,
predmet haqidagi bir qator xotira, nihoyat, bir tajriba ahamiyatiga ega. Tajriba esa
fan va san’at bilan deyarli bir xildir. Fan va san’at, gapga esa insonlar tajriba
tufayli erishadilar. Chunki, V.Pol aytganidek, tajriba san’atni yaratgan va to‘g‘ri
aytgan, tajribasizlik – hodisa”.
N. Barlining tasdig‘iga ko‘ra, “maqolni unga o‘xshagan boshqa turdosh
shakllar bilan munosabat kompleksidan alohida ko‘rib chiqish mumkin emas”. Har
bir xalqning maqollar zaxirasi o‘ziga xosdir. O‘zbek xalq maqollari o‘zbek xalqi
donishmandligining hosilasi hisoblanadi. O‘zbek maqollari tasnifi masalasi
bugungi kunda o‘z yechimini kutayotgan mavzu hisoblanadi. Ikki jildlik “O‘zbek
xalq maqollari” akademik to‘plamida maqollar alifbo tartibida berilgan. “Alfavitli
tasnif” to‘plamda “Balandparvoz so‘zlar” deb qabul qilingan. Tuzuvchilar
Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedovlar o‘zlarining “Ma’nolar maxzani”
to‘plamida ham maqollarni alifbo tartibida joylashtirganlar. To‘plam 20 ming
maqolni o‘z ichiga oladi. Unda maqollarning etimologiyasi va muqobillari
keltirilgan.
Boshqa to‘plamlarda, asosan, maqollarning predmetli-mavzuli tasnifidan
foydalanilgan. Masalan, “O‘zbek xalq maqollari” to‘plamida 30 predmetli mavzu
guruhi taqdim etilgan:
1) Vatan va vatanparvarlik haqida;
2) mehnat va mehnatsevarlik haqida;
3) kollektivizm;
4) do‘stlik va kelishmovchilik haqida;
5) fan va san’at haqida;
6) donolik va johillik haqida;
7) mardlik va insoniylik haqida;
~ 7 ~

8) jasorat va qo‘rqoqlik haqida;
9) hushyorlik va ehtiyotkorlik haqida;
10) oila va yaqinlar haqida;
11) sevgi va sadoqat haqida;
12) kattalarni e’zoz qilish haqida;
13) kamtarinlik va tarbiya haqida;
14) qadr-qimmat haqida;
15) mehmon va mehmondorchilik haqida;
16) yaxshi so‘z va ezgulik haqida;
17) rostgo‘ylik va samimiylik haqida;
18) ehtiyotkorlik va uquvsizlik haqida;
19) tejamkorlik haqida;
20) sabr qanoat, matonat haqida;
21) soflik, poklik haqida;
22) ishonch va umidsizlik haqida;
23) maqtanchoqlik va kibr haqida;
24) ochko‘zlik haqida;
25) hayvonot haqida;
26) nasihat haqida;
27) majoziy maqollar;
28) pand-nasihat moqollari;
29) kambag‘allik va muhtojlik: tarixiy o‘tmish haqidagi maqollar;
30) haqsizlikka qarshi yo‘naltirilgan maqollar.
Maqollar folkloristik nuqtayi nazaridan folklorshunos olimlar tomonidan
tadqiq etilgan. Xalq og‘zaki ijodi bo‘lgan maqollar to‘planib, tasniflangan va kitob
holida nashr qilingan. Maqollarning o‘rganilishi o‘zbek millatining boy tarixini
ko‘rsatish bilan birga milliy madaniyatini ham o‘zida namoyon etadi.
Til kishilar o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, fikrni boshqalarga
yetkazuvchi quroldir. Til milliy madaniyatning oynasi, uni saqlovchi xazina
hamdir. Har bir xalq yashayotgan joyining tabiati, u xalqning iqtisodiy tuzumi,
~ 8 ~

og‘zaki ijodiyoti, badiiy adabiyoti, san’ati, fani, urf-odatini o‘zida aks ettirib,
to‘plab, avloddan-avlodga yetkazib berish tilning milliy-madaniy semantik asidir.
Milliy madaniy semantika tilning hamma qatlamlarida: leksikasida ham,
grammatikasida ham, hatto fonetikasida ham mavjud. Ammo milliy-madaniy
semantika tilning harakatdagi birliklarida juda ham aniq namoyon bo‘ladi. Bunday
til birliklari – so‘zlar, frazemalar va paremalardir.
Paremiologiya so‘zi grekcha paroimia (hikmat v a logos (fan) so‘zlaridan
olingan bo‘lib , ma’lum bip tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralar
sistemasini o‘rganadigan fandir.
Demak, paremiologiya koinot qonuniyatlarini kuzatish, turmush
tajribalariga suyanish asosida chiqarilgan xulosalarni ifodalovchi , xalqning
jamiyatga munosabati, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlarini
mujassamlashtirgan, avloddan-avlodga og‘zaki formada ko‘chib yuruvchi,
ixcham va sodda, qisqa va mazmundor mantiqiy umumlashma sifati da paydo
bo‘lgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni — paremalarni o‘rganadi.
Paremiologiyada quyma fikrni ifodalovchi eng mayda birlik parema deb
ataladi. Paremiologiya tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni ikki
planda o‘rganadi.
1. Paremalar avloddan-avlodga faqat og‘zaki holdagina o‘tib kelganligi,
xalq og‘zaki ijodining mahsuli bo‘lganligi uchun adabiyotshunoslik fanining
o‘rganish obyektidir, chunki bu hikmatli iboralarning ko‘pchiligy ko‘proq she’riy
formaga o‘xshaydi va ularda o‘xshatish (istiora, tashbeh, metafora), taqqoslash
(antiteza), parallelizm, anafora, qofiyalash, evfonik vositalar (alliterasiya,
assoians), kinoya, piching, kesatiq kabi badiiy tasvir vositalari qo‘llangan bo‘ladi.
2. Paremalar so‘zlardan tuzilib, ma’lum bir fikrni ifodalovchi gaplardan
iborat bo‘lgani uchun tilshunoslikning ham o‘rganish obyektidir, chunki ular
so‘zlardan hosil bo‘lishiga ko‘ra oddiy gaplarga o‘xshasa ham, mazmuni,
strukturasi, intonatsiyasi va boshqa grammatik xususiyatlari jihatidan o‘ziga
xosliklarga ega.
~ 9 ~

O‘zbek tilida hikmatli iboralarni umuman maqol deb atashadi [II.31.5-b] .
Ammo bu tushunchani ifodalash uchun yigirmadan ortiqroq terminlar qo‘llanadi:
maqol, matal, masal, naql, hikmat, tanbeh, zarbulmasal, hikmatli maqol, xalq
iborasi, xalq so‘zi, qadimgilar so‘zi, donishmandlar so‘zi, donolar so‘zi, yaxshilar
so‘zi, burungilar so‘zi, ulusning so‘zi, avomunnos masali, hikmatli so‘z va
bosh qalar. Badiiy adabiyotda, publisistik adabiyotlarda, vaqtli matbuotda ham bu
terminlar deyarli farqlanmaydi. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda esa idiomatik
ibora, qayroqi ibora, aforizm, ko‘chma ma’noli turg‘un birikma, frazeologik
birikma, frazema kabi terminlar bilan yuritiladi.
Paremalarning qachon paydo bo‘lganligini aniqlash qiyin, lekin shunisi
aniqki, ularning ko‘pchiligi juda qadim zamonlarda yara tilgan va ular o‘zini ijod
qilgan xalq bilan birga yashab kelmoqda. Har qanday hikmatli ibora ham
ommalashib ketavermaydi, faqat jamiyatdagi ko‘pchilik xalqning orzu- umidini,
istagini, hayoti va fikrini aks ettirgan hikmatli iboralargina ommalashadi,
avloddan-avlodga o‘tadi, asrlar osha yashaydi — paremalarga aylanadi.
Har bir maqol va matal — xalq hukmi. Ular biror narsani lo‘nda qilib
tasdiqlaydi yoki inkor qiladi, ya’ni haqiqatni ifodalay di. Masalan: Nima eksang —
shuni o‘rasan. Arpa eksang — arpa o‘rasan, bug‘doy eksang — bug‘doy o‘rasan.
Besh qo‘l baravar emas. It xuradi, karvon o‘tadi. Bu maqollarning o‘z ma’nosi
ham, ko‘chma ma’nosi ham haqiqatdir.
Har bir parema ma’lum bir davrning mahsuli sifatida tug‘iladi, yashaydi va
ma’lum bir davrga kelib, iste’moldan chiqib ketadi. Paremalar davrlarning o‘tishi
bilan silliqlanadi, sayqal topadi, ma’lum q olipga tushadi. Bora-bora ma’lum bir
formada «qotib», quyma holatda qo‘llanadigan bo‘lib qoladi, ya’ni tayyor holdagi
til birligi sifatida ishlatiladi.
Paremalar ham tilning boshqa elementlari kabi ma’lum qonuniyatlarga
bo‘ysunadi. Paremalar so‘zlardan hosil bo‘ladi hamda ma’lum bir fikrni (ba’zan
ikki fikrni: to‘gri va ko‘chma) bildiradi, bu fikr (yoki fikrlar) esa o‘sha tilda
so‘zlashuvchilar uchun tushunarli bo‘ladi, bunday so‘zlar kompleksi ham uzoq
~ 10 ~

davrlar mobaynida xizmat qiladi. Demak, paremalar ham affikslar, so‘zlar kabi
nutqda emas, tilda mavjud bo‘ladi.
Tildagi so‘zlar har xil tovushlardan hosil bo‘lib, bir tushunchani bildiradi. Bu
tushuncha esa dunyodagi ko‘pchilik tillarda ham mavjud bo‘ladi: Masalan: odam,
non, suv, xotin, yemoq, ichmoq va boshqalar. Bu so‘zlar orqali ifodalangan
tushunchalar hamma tillarda ham bor, faqat boshqacha tovush kompleksi bilan
talaffuz qilinadi.
Demak, tushuncha – so‘zning ichki tomoni dunyodagi ko‘pchilik tillar
uchun umumiy bo‘lib, so‘z ning tashqi tomoni – tovushlar orqali ifodalanishi esa
har bir tilning o‘ziga xos xususiyatidir. An a shunday umumiy va xususiy
ho disalar tilning barqaror hikmatli iboralari ( “Hikmatli ibora” terminini
paremalarning faqat bir qismiga — maqol, matal, xalq aforizmlariga nisbatan
qo‘lladik) – paremalarga ham xos bo‘lgan xususiyatdir. Masalan:
so‘roqlab-so‘roqlab har qanday joyni topish mumkin degan mazmunni
anglatuvchi parema turli xalqlarda turli so‘zlar orqali ifodalanadi: ruslar “ Язык
до Киева доведет” deyishsa, fransuzlar «qui langue a, a Rome va» deyishadi,
o‘zbeklar esa “So‘rab-so‘rab Makkani topibdi” deb aytishadi. Yoki o‘zbeklar,
tojiklar «Sukut — alomati rizo» deyishsa, ruslar “Молчание – знак согласия”
deydi. Demak, bu paremalar orqali ifodalangan fikr uning ichki tomoni bo‘lib,
qanday so‘zlar bilan ifodalanishi esa tashqi tomonidir. Demak, paremalar ichki
tomonining bir xil bo‘lishi shu xalqlarning yashash sharoitlariga ham bog‘liq,
chunki hamma xalqlar ham o‘z vatanlarini sevadi, mehnatkash xalq esa hamma
yerda ham yalqovlarni yomon ko‘radi, qo‘rqoqlardan jirkanadi. O‘zlarining ana
shu tuyg‘ularini esa qisqa, ixcham paremalarda ifodalaydi.
“Hislar reallikni, fikr va so‘z umumiylikni ko‘rsatadi, tilda faqat umumiylik
bor”- deyilganidek, hikmatli iboralar orqali bildirilgan fikr ham tilda faqat umumiy
bo‘ladi. Paremalar biror voqea, holat va situatsiyasiz esga ham kelmaydi. Ularni
qo‘llab ham bo‘lmaydi. Demak, paremalarning ma’nosi kontekstdan tashqarida
reallashmaydi, faqat umumiy bo‘ladi. Paremalarning mazmun va stilistik
xarakteristikasi faqat konkret tekstdagina oydinlashadi. Paremalar orqali
~ 11 ~

ifodalangan quym a fikr, mazmun – uning ichki tomoni umuminsoniy hodisa –
ko‘pchilik tillarga xos hodisa, chunki tafakkur qonuniyati internatsional xarakterga
ega.
Paremalar mantiqiy fikrlashning mahsuli bo‘lishi jihatidan umuminsoniy
hodisa bo‘lsa ham, har bir xalqning o‘ziga xos yashash sharoiti, tarixiy rivojlanishi,
dunyoqarashi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan bu mantiqiy xulosalarning ifodasi
bo‘lmish paremalar mazmuni, intonatsiyasi, tuzilishi, ifodalanishi jihatidan milliy
xususiyatga ham ega bo‘ladi.
Demak, tildagi har qanday elementning ikki tomoni mavjud: ichki va tashqi .
Ana shu ikki tomon tilning dialektikasini tashkil qiladi, narsa va hodisalarni faqat
dialektik birlikda, shakl va mazmun birligida o‘rgangandagina uning mohiyatini
to‘liq, ilmiy tushunish mumkin.
Paremalarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyoti va ma’nolarini o‘rganuvchi
paremiologiya frazeologiya bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. Paremiologiya tilda
turli xarakterdagi barcha iboralarni o‘rganadi, frazeologiya esa uning bir qismi
sifatida – faqat ko‘chma ma’noli turg‘un birikmalarni o‘rganadi. Bu ularning
o‘zaro farqlovchi tomonlaridir. O‘rganish obyektining birligi, ya’ni bir necha
so‘zdan tuzilgan barqaror birikmalarni tekshirish ularning o‘xshash, umumiy -
tomonlaridir. Frazeologiyaning fan sifatida shakllanishida paremiologiyaning roli
katta.
O‘zbek tilshunosligida ham, boshqa tillardagi kabi, frazeologiyaning
o‘rganish obyekti keng va tor ma’noda tushuniladi. Frazeologiyaning o‘rganish
obyektini tor ma’noda tushunuvchilar frazeologik iboralarni maqol va matallardan
ajratib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularni bir-biridan farqini ilmiy jixatdan
izohlamoqdalar 1
.
Paremiologik birliklar ham tildagi boshqa birliklar singari diaxronik va
[II.18.30-31, 56-b] sinxronik taraqqiyot qonunlariga ega. Bu esa uning sistemali
xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Paremiologik birliklar nutqda emas, tilda tayyor holda mavjud bo‘lganligi
uchun ular til hodisasi sifatida leksikografik, semantik, fonetik va grammatik
~ 12 ~

jihatdan eidigina o‘rganilmoqda. O‘zbek tilining sintaksisini, fonetikasini
o‘rganishda paremalarning o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor berish, ularni maxsus
va sistemali tekshirish zarur. Masalan, ba’zi paremalardagi komponentlarning bir-
biriga munosabati hozirgi tilimizdagi so‘zlarning leksik-semantik, grammatik
birikishiga (grammatik normaga) to‘g‘ri kelmaydi: Ahmoqqa – to‘qmoq. Tanimas-
ni — siylamas. Bermasning oshi pishmas. Hozirgi o‘zbek tilida sifatdoshning -ma
+ s affikslari bilan hosil bo‘lgan bo‘lishsiz formasi kelishiklar bilan turlanmaydi.
Bu n o r m a o‘rnida -ma+gan shaklidagi sifatdosh formasi qo‘llanadi va bunday
qo‘llash norma hisoblanadi.
Paremiologiyaning o‘rganish obyekti juda keng bo‘lganidek paremalarning
tiplari xam juda xilma-xil. Ularning hammasi hakida fikr yuritish ham ancha
mushkul. Shuni xisobga olib, bu kitobda paremiologik birliklarning faqat bir qismi
— maqol-matali tipidagilari haqida fikr yuritilib, ularning o‘ziga xos xususiyatlari
haqida ma’lumot berildi.
O‘zbek tilida maqol-matal tipidagi paremiologik birliklarni uch turga bo‘lish
mumkin:
1. Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik,
ixcham, o‘tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko‘chma ma’noda, ham o‘z
ma’nosida qo‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir: Shamol bo‘lmasa, daraxtning
shoxi qimirlamas. Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin. Qizim, senga ayta-man,
kelinim, sen eshit. Sulaymon o‘ldi, dev-lar qutuldi. Bolta tushguncha, kunda dam
oladi kabilar.
2. Matallar – tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik
jihatdan to‘liq gap shaklida bo‘lgan, faqat o‘z ma’nosida – to‘g‘ri ma’noda
qo‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir: Kattaga, hurmatda bo‘l, kichikka
izzatda bo‘l! Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod qoladi. Odam olasi ichida, mol
olasi tashida kabilar.
3. Aforizmlar — umumlashtirilgan fikrni ifodalovchi lo‘nda, hikmatli
iboralar. Aforizmlar ikki turli bo‘ladi: nutqiy aforizmlar va til aforizmlari. Nutqiy
aforizmlar ma’lum bir shaxsga oid bo‘ladi, til aforizmlari esa hamma uchun
~ 13 ~

tushunarli va ular ommaviy qo‘llanadi. Masalan: A. Navoiyning Odami ersang
demagil odami, Onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami hikmatli iborasi nutqiy aforizm.
Ammo uning: Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdin qayt. Bilmaganni so‘rab o‘rgangan
— olim va orlanib-so‘ramagan — o‘ziga zolim. Sihat tilasang, ko‘p yema, izzat
tilasang, ko‘p dema kabi hikmatli iboralari til aforizmiga aylanib, hamma
tomonidan qo‘llanib, umumxalq iborasiga o‘tib ketgan.
Paremalarda grammatik zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari:
ularning intonatsiyasi ham odatdagi gaplardan farq qiladi. Masalan, bunday ibora -
lar shaklan qaysi zamonni ko‘rsatishiga qaramasdan, har doim umumiy zamonni
ifodalaydi, bu iboralarning kesimi II yoki III shaxsni ko‘rsatsa ham, mazmunan
umumga qaratilgan bo‘ladi va shaxsi umumlashgan gaplarni hosil qiladi.
Paremalar ko‘chma ma’noni bildirishi yoki bildirmasligidan qat’iy nazar
ularning ma’nosiii izohlash zarur, chunki har bir parema qanday vaziyatda va
qanday situasiyada qo‘llanishiga qarab, umumiy ma’noga ega bo‘lsa ham, biror
ma’nosi farqlanadi. Paremalar tugallangan gap shaklida bo‘lganligi uchun ular
faqat kengaytirilgan gaplar orqali izohlanadi.
Tilimizdagi maqol-matal tipidagi paremalarni to‘plash, o‘rganish juda
qadimiy tarixga ega. Mashhur turkolog M. Koshg‘ariy XI asrdayoq turkiy
xalqlarning hikmatli iboralaridan 400 ga yaqinini o‘zining «Devon»iga kiritib,
ularning qanday situatsiyada, qaysi mazmunda qo‘llanishini arab tilida izohlagan.
Shulardan 250 dan ortiqrog‘i mazmun jihatidan ham, shakli jihatidan ham hozirgi
o‘zbek tilida bugungidek yangrab tu ribdi. Masalan: Arslon qarisa, sichqon inini
poylar . Besh barmoq barobar e mas . Bor – mis, yo‘q – oltin . Yo g‘ochni uzun kes,
temirni qisqa kes . Ko‘k ka tupursa, yuzga tushar . Suv ko‘r maguncha, etik yechma .
Qo‘sh qilich qiniga sig‘mas kabilar.
XIX asrnyng boshlarida o‘zbek xalqining zab ardast masalchisi Gulxaniy 200
ga yaqin hikmatli iboralarni to‘plab, ularni bir syujet ipiga tuzib, «Zarbulmasal»
nomli badiiy asar yaratgan. Gulxaniy M. Koshg‘ariyni bilmagan, uning
«Devon»ini o‘qimagan bo‘lishi ham mumkin. Lekin ba’zi maqollar Koshg‘ariyda
ham, Gulxaniyda ham o‘xshash; M. Koshg‘ariy Teshik inju yerda qolmas desa,
~ 14 ~

Gulxaniy Teshik munchoq yerda qolmas deb ishlatadi. Bunday hodisadar maqol-
matal tipidagi paremalarning juda qadimiyligidan dalolat beradi.
Mashhur sharqshunos N. Ostroumov ham XIX asrning oxirlarida o‘zbek
xalqining bir mingdan ortiq maqol-matal tipidagi paremalarini to‘plab, nashr
qildiradi va rus, nemis tillariga tarjima ham qiladi [II.6.4-17-b].
Maqol, matal va aforizmlar tipidagi paremalarni to‘plash, ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib berish ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik fanlarining
zimmasiga tushadi. Adabiyotshunoslar o‘zbek tilidagi maqol-matal, aforizmlarni
faqat tematik jihatdangina klassifikasiya qilishadi. Masalan, «O‘zbek xalq
maqollari» to‘plamida 1800 ta maqol-matal 31 temaga ajratib klassifikatsiya
qilingan. Ularni R. Jumaniyozov 22 temaga, A. Xolmuhamedov esa 56 temaga
ajratadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, maqol-matal tipidagi paremalarni
tematik jihatdan klassifikasiya qilishda ma’lum bir qonuniyat yo‘q, shunint uchun
ularni ko‘plab temalarga ajratib klassifikasiya qilish mumkin. Paremalar badiiy
tasvirlash vositalariga ko‘ra ham klassifikasiya qilinsa bo‘ladi, ya’ni qofiyasiga,
evfon ik vositalariga ko‘ra, o‘xshatishni (metafora), taqqoslashni (antiteza),
parallelizm, anafora, kinoya, piching, kesatiqni ifodalashiga ko‘ra ham turlarga
ajratish mumkin.
Tilshunoslik nuqtayi nazaridan ham maqol-matal tipidagi paremalar bir necha
xil klassifikatsiya qilinadi: a) strukturasiga ko‘ra; b) semantik xususiyatiga ko‘ra.
Strukturasiga ko‘ra paremalar ikki turga bo‘linadi: s o d d a paremalar va
m u r a k k a b paremala r.
Sodda paremalar. Bunday paremalar bir komponentli 2
bo‘ladi. Bir
komponentdan tuz ilgan paremalar ham necha elementdan (gan bo‘lagidan) hosil
bo‘lishiga qarab, yana o‘z navbatida 6 turga bo‘linadi: ikki elementdan, uch
elementdan, to‘rt elementdan va shu kabilar. Paremalar odatda ikki elementdan
besh elementgacha bo‘ladi, besh elementdan ortiqlari juda kam uchraydi (Qo‘shma
gap tarkibiga kiruvchi nisbiy sodda gaplarni «komponent» termini bilan atash
keng tarqalgan. Shuningdek, har bir komponentni tashkil qilgan gap bo‘lаklariga
nisbatan, shartli ravishda, «element» termini qo‘llandi).
~ 15 ~

Demak, paremalar tuzilishi jihatidan eng kami ikki elementdan (gap
bo‘lagidan) bo‘ladi va tugallangan fikr bildiradi. Bu fikrni bildiruvchi gap
bo‘laklari, odatda, bosh bo‘laklar bo‘ladi, lekin bosh bo‘laklar: ega yoki kesim
paremada ifodalanmasligi ham mumkin. Bosh bo‘laklarning bo‘lishi yoki
bo‘lmasligiga qaramasdan, har bir paremada ikki element (gap bo‘lagi) bo‘lishi va
ular ikki intonatsion markazga bo‘linishi shart. Masalan, Tegirmon navbati bilan
paremasida kesim ifodalanmagan bo‘lishiga qaramasdan, egadan keyin pauza
qilinib, shu so‘zning oxirgi bo‘g‘ini cho‘zibroq talaffuz qilinib, keyingi bo‘lak —
hol alohida intonatsiya – kesim (predikativ) intonatsiyasi bilan talaffuz etilmoqda
va tugallangan fikrni bildirmoqda. Paremalarda ega tarkibi ifodalanmaganda ham,
yuqoridagidek ikki qismga ajralish hodisasi ro‘y beradi: Bo‘lmagan-ga bo‘lishma,
Suymaganga / suykanma.
Demak, paremani eng kami ikki mantiqiy markaz hosil qiladi. Bu mantiqiy
markazni tashkil qiluvchi so‘zlar bosh bo‘lak vazifasida kelishi ham, kelmasligi
ham mumkin: Bolalik — podsholik. Pokliging — sog‘lig‘ing. Ehtiyot — shart. Til
suyaksiz. Axtargan topar. Oltan chirimas kabi paremalar ega va kesimdan tashkil
topgan bo‘lsa, Sanamay /sakkiz dema. Yetimni yig‘latma. Tanimasni siylamas kabi
paremalar faqat bir bosh bo‘lak — kesim tarkibidan tashkil topgan, lekin shunga
qaramasdan bularda ham ikki mantiqiy markaz mavjud. Ahmoqqa / to‘qmoq.
Xizmatga / tuhmat kabi paremalarda esa ega ham, kesim ham bo‘lmasligiga
qaramasdan ikki mantiqiy markaz va ikki intonatsion markaz mavjud.
Sodda paremalarni necha elementdan ho s il bo‘lishiga ko‘ra quyidagicha
klassifika siya qilish mumkin:
a) ikki e lementli paremalar: Davlating — ota-onang. Ishlagan — xor
bo‘lmas. Erta — ermak. Tekinxo‘r — haromxo‘r kabi;
b) uch elementli paremalar: O‘ qiganning oshigu olchi. So‘raganning / aybi
yo‘q. Ken gashli to‘y / tarqamas. Botirning mushti ham ya rog‘ kabilar;
v) to‘rt elementli paremalar: Yurtdan ayrilganni yov chopadi. Xalq ishi —
haq ish. Yurti boyning / o‘zi boy kabilar.
~ 16 ~

g) besh elementli paremalar: Minnatlik oshdan beminnat musht yaxshi. Quruq
savlatdan quruq savat yaxshi. Kunda kelgan mehmonning qadri yo‘q kabilar;
d) olti elementli paremalar: Bir tomchi suv chumoliga daryo ko‘rinar. Qorni
to‘qning qorni ochdan xabari yo‘q kabilar;
ye) yetti va undan ortiq elementli parema lar : Qirqida qo‘liga soz olgan
qiyomatda qulog‘ini burar. Birovning mis qozonidan o‘zingning qora qozoning
yaxshi. Past ko‘chadan topilgan do‘stdan rost ko‘chadan topilgan dushman
yaxshi. Jo‘n charmdan tikilgan keng etik qimmatbaho tor etikdan afzal kabilar.
Murakkab paremalar. Bunday paremalar ikki va undan ortiq komponentdan
tuzilgan bo‘ladi, O‘zbek tilidagi paremalarning ko‘pchiligi ikki yoki to‘rt
komponentdan hosil bo‘ladi. Besh va olti komponentdan hosil bo‘lganlari esa juda
kam uchraydi. Murakkab paremalardagi har bir komponent tuzilishi jihatidan
sodda paremalarga o‘xshaydi, lekin murakkab paremalarda besh va undan ortiq
elementdan hosil bo‘lganlari deyarli uchramaydi. Murakkab paremalardagi
komponentlar asosan ikki, uch va to‘rt elementdan hosil bo‘ladi. Murakkab
paremalarni necha komponentdan tuzilishiga ko‘ra quyidagicha gruppalarga
ajratish mumkin:
a) ikki komponentdan tuzilgan paremalar: Ahmoqning o‘zi bilmas, bilganning
so‘ziga kirmas. Ma’raka mardniki, to‘y xalqniki. Yov qochsa, botir ko‘payar
kabilar;
b) uch komponentdan tuzilgan paremalar: Uroqda yo‘q, moshoqda yo‘q,
xirmonda hozir. Yolg‘iz otning changi chiqmas, changi chiqsa xam, dong‘i
chiqmas. Osilsang, baland dorga osil, oyog‘ing yerga tegmasin. Gilam sotsang,
qo‘shningga sot, bir chekkasida o‘zing ham o‘tirasan kabilar;
v) to‘rt komponentdan tuzilgan paremalar: Qozonga yaqin yursang, qorasi
yuqar, yomonga yaqin yursang, balosi yuqar. Oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidagini
oldirar, to‘rtovlan tugal bo‘lsa, ko‘kdagini undirar. Elga bersangoshingni, erlar
silar boshingni, itga bersang oshingni, itlar g‘ajir boshingni kabilar;
g) besh komponentdan tuzilgan paremalar: Bog‘ni boqsang, bog‘ bo‘ladi,
botmon-dahsar yog‘ bo‘ladi, boqimsiz bog‘ tog‘ bo‘ladi, yurak-bag‘ring dog‘
~ 17 ~

bo‘ladi. Mulladan non so‘rama, ilondan oyoq so‘rama, chumolidan ko‘z so‘rama,
kotibdan kog‘oz so‘rama, xindudan surma so‘rama kabilar;
d) olti komponentdan tuzilgan paremalar: Tog‘ni baland dema, talab qilsang,
chiqasan, yovni kuchli dema, g‘ayrat qilsang, yiqasan kabi.
Semantik xususiyatiga ko‘ra paremalarning turlari. Maqol, matal, aforizm
xarakteridagi paremalarni semantik xususiyatiga ko‘ra klassifikasiya qilishda ulardagi
ma’noning k anday ifodalanishi — ko‘chma ma’noga ega buli sh-bo‘lmasligi asos qilib
olinadi. Bu xugusiyatiga ko‘ra o‘zbek tilidagi paremalarni quyidagicha uch gruppaga
bo‘lish mumkin:
1. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar: Sichqon sig‘mas iniga,
g‘alvir bog‘lar dumiga kabi. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar
sintaktik jihatdan gap bo‘laklariga ajratib tahlil qilinmaydi . Agar gan bo‘laklariga
ajratilsa, ularn ing ko‘chma ma’nosi yo‘qolib, oddiy gapga – erkin birikmaga aylanib
qoladi, natijada «bir qaynovi ichida» gaplar hosil bo‘ladi.
2. Ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda q o‘llanadigan paremalar:
Shamol bo‘lmasa, Daraxtning boshi (uchi) qimirlamaydi. kuli qimirlaganning og‘zi
kimirlar. Arg‘amchiga qil quvvat. Ignachining ming urgani, temir chining bir urgani
kabilar. Bunday paremal ar o‘z ma’nosida qo‘llanganda, oddiy gap lardek–erkin
birikmalardek tahlil qilin adi, lekin ko‘chma ma’noda qo‘llanganda, ran bo‘laklariga
ajratilmaydi.
3. Faqat o‘z ma’nosida qo‘llanadigan pa remalar: Ilmni mehnatsiz egallab
bo‘lmas. So‘raganning aybi yo‘q. Aql bozorda sotilm as kabilar. Bunday
paremalarning grammtik jihatdan erkin birikmalardan farqi yo‘q.
O‘zbek tilining paremiologik lug‘atini — maqol-matal tipidagi hikmatli iboralar
lu g‘atini tuzish xuddi frazeologik lug‘at, aforizmlar lug‘ati kabi leksikografik ish.
Maqol-matal tipidagi paremalar tuzilishi jihatidan yopiq, tugallangan bo‘lganligi
uchun ma’no va intonasion jihatdan ham tugallangan, sintaktik jihatdan
bo‘laklarga bo‘linadigan (agar o‘z ma’nosida — to‘g‘ri ma’noda qo‘llangan
bo‘lsa), predikativ va modal kategoriyalarga ega bo‘lgan, birlikdir. Paremalarda
asosiy fikr, diqqat qaratilgan so‘zlar logik urg‘u berib, alohida talaffuz qilinadi.
~ 18 ~

Paremiologik lug‘atning maqollar to‘plamidan farqi quyidagicha: maqollar
to‘plami adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tuziladi, ya’ni maqol va matallar
tematik xususiyatiga qarab: ilm va hunar haqida, donolik va nodonlik haqida,
botirlik va qo‘rqoqlik. haqida kabi gruppalarga bo‘lib joylashtiriladi.
Paremalarni o‘rganish faqat adabiyotshunoslikka xos bo‘lib qolmay, balki
tildagi boshqa leksik va frazeologik birliklar kabi til birligi sifatida tilshunoslikda
ham o‘rganilishi zarur. Chunki paremalar ham tilning boshqa birliklari kabi
ma’lum bir qolipda qo‘llanadi, o‘z ma’nosining motivirovkasiga ega bo‘ladi,
ularning sinonim va antonimlari ham bo‘ladi. Paremiologik lug‘atda ham
paremalar qat’iy alfavit tartibida joylashtiriladi. Bunday lug‘atda paremalarning
variantlari: leksik variantlari, formal variantlari, leksik-grammatik variantlari,
struktura variantlari, ularning to‘liq va qisqargan holda ishlatilishi, elliptik
tushirish, ekspressiv qisqartish kabi hodisalar ham o‘z aqsini topadi.
Paremiologik lug‘at tuzilishi jihatidan ikki xil bo‘ladi:
I. Oddiy paremiologik lug‘at — izohsiz paremiologik lug‘at, ya’ni ma’lum bir
tildagi paremalarning alfavit tartibidagi lugati. Bunda paremalarning yozilishi,
ularda tinish belgilarining ishlatilishi, logik yrgu olgan qism, paremalarning to‘liq
va kiskargan shakllari, kesimlardagi — hukmni ko‘rsatuvchi bo‘laqdagi grammatik
elementlarning variantlari o‘z aksini topgan bo‘ladi.
Ba’zan paremadagi biron so‘zni o‘shanga o‘xshash boshqa so‘z bilan
grammatik ko‘rsatkichlarni variantlari bilan almashtirish natijasida uning yangi
varianti kelib chikadi. Paremalarning quyidagi kabi variantlari bo‘ladi: a) so‘z
almashtirish natijasi hosil bo‘ladigan leksik variantlari, b) so‘z yasash
elementlarini almashtirish natijasida hosil bo‘lgan variantlari, v) grammatik
ko‘rsatkichlarni almashtirish natijasida hosil bo‘ladigan variantlari va g) struktura
variantlari. Paremalarning yangi variantlari uning asosiy mazmunidan keskin
farqlanmaydi. Bu jihatdan variantlar sinonimlardan farqlanadi. Masalan,
toshkentliklar Ahmoqqa To‘ytepa nima yo‘l deyishsa andijonliklar Ahmoqqa Quva
bir tosh deyishadi. Bu paremadagi so‘zlarni almashtirish bilan uning dialektal-
~ 19 ~

leksik varianti hosil qilingan. Ehtimol bu paremaning Xorazmda, Buxoroda va
Surxondaryoda boshqa variantlari ham bo‘lishi mumkin.
Umumxalq paremalarining variantlarini individual-avtor variantlaridan
farqlash kiyin xamda paremaning avtor tomonidan qanday ishlanganini aniqlab
bo‘lmaydi. Paremalarning variant yoki variant emasligini aniqlashda quyidagilarga
e’tibor berish kerak:
a) umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonim bo‘lmagan boshqa so‘z bilan,
shuningdek, uning bir necha so‘zi almashtirilgan bo‘lsa, so‘zlarning o‘rinlari
qismlar orasida almashtirilsa yoki grammatik formalar, fe’l zamonlari
almashtirilgan bo‘lsa,. bunday paremalar avtor tomonidan o‘zgartirilgan variant
deb qarash kerak;
b) agarda umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonimi bilan almashtirilsa,
parema tarkibidagi olmoshlar almashtirilgan bo‘l-sa, ba’zi grammatik formalar
o‘zgartirilsa, paremadagi qismlar orasida bog‘lovchilar ishlatilsa, so‘zlarning
tartibi almashgan bo‘lsa, paremaning biron qismi elliptik tushish yoki ekspressiv
(o‘zgarishga) sisqa-rishga uchragan bo‘lsa, bunday paremalar umumxalh
paremalar variantlari bo‘ladi.
2. Izohli paremiologik lug‘at – ma’lum bir tildagi paremalarning ma’nosini
izohlab, badiiy adabiyotdan, yozma manbalardan misollar keltirib, uning
kontekstual va situativ stilistik xususiyatlarini tahlil ki lib beruvchi, uning har xil
variantlarini, sinonim va antonimlarini ko‘rsatuvchi, diaxronik va sinxronik planda
ma’nolarini izohlab beruvchi lug‘at.
Bu lug‘atlarning birinchisini tuzmasdan turib, ya’ni o‘zbek, tilidagi hamma
maqol-matal tipidagi paremalarni bir yerga to‘plamasdan turib, ikkinchisini —
izohli lug‘atni yaratib bo‘lmaydi.
O‘zbek tilidagi paremalar va palemiologik variantlarni aniqlash uchun, eng
avvalo, o‘zbek tilidagi barcha paremalarning variantla rini qamrab olgan to‘plamini –
pare miologik lug‘atni yaratshi kerak. Bu lug‘at orqali paremalarning qaysi
variantlari, sinonimlari, antonimlari bor-yo‘qligini bilib olish va .yangilarini
to‘plash imkoniyatiga ega bo‘linadi. Muallif larning bu lugatni tuzishdan asosiy
~ 20 ~

maqsadi ham ana shunday qo‘llanma yaratishdir. Bu lug‘atda o‘zbek
paremalarining e’lon qilingan va e’lon qilinmaganlaridan o‘n mingga yaqini qat’iy
alfavit tartibida joylashtirildi.
Lug‘atdan namunalar:
Agar oyog‘imda etik tor bo‘lsa, dunyo kengligidan nima foyda bor?
Adabning yaxshisi: kattani siyla
Adanda joy topilsa, to‘rda na gap bor?
Adashgan aqldan ozar.
Adashgan yo‘lini topsa, ayb emas.
Adashganni barcha kechirar.
Adashganni yo‘lga sol!
Adashganning aybi yo‘q, qaytib yo‘lini topsa.
Adashganning aybi yo‘q, qaytib uyini topsa.
Adashganning oldi yo‘l.
Adashgan tosh terar.
Adashmoqlik ayb emas, qaytib yo‘lini topsa .
Adovatli uy yorishmaydi.
Adovat emas, adolat yengadi.
Baxilni o‘z saxiylig i n g bilan uyaltir.
Baxil topsa – bosib yer.
Baxil to‘ymas, o‘gri boyimas.
Baxil ehsonda n q o char, xasis – mehmondan.
Baxil g‘alvirga su v solib, arqonga un bosib qo‘yadi.
Baxtash tavakkal
Baxt belgisi – bilim.
Baxt bilan baxtsizlik doim yetaklashib yuradi.
Baxt garovi – do‘stlik.
Bemehr qondoshdan mehribon qardosh (do‘st) yaxshi> Bemor bemor
emas, bemor boqqan bemor. Bemordan seskangan tabib tabib emas. Bemor
tuzalgisi kelsa, tabib o‘z oyog‘i bilan kelar.
~ 21 ~

Bemor dardini dori, odam ko‘nglini odam oladi.' Bemor oshi – bezor oshi.
Bemor oshi — xo‘rda osh .
Benomusga kunda to‘y, kunda bayram.
Benuqson do‘st axtargan do‘stsiz qolar.
Berarmonga – beshov ko‘p, olarmanga – oltov oz.
Bergan – betga boqar, bermagan – kimga yoqar? (Ta rixiy:)
Bergan boyga (biyga) yoqar, bermagan kimga yoqar? (Tarixiy-)
Berganga bitta ham ko‘p, olganga o‘nta ham oz. (Tarixiy.)
Berganning betiga qarama, uzumini ye, bog‘ini so‘rama! (Tarixiy.)
«Berdi»siyai aytguncha, belimni bukma!
«Berdi»sini aytguncha, urib o‘ldirma!
Berishingda bir sina, olishingda ikki sina!
Bermaganga berib uyaltir!
Bermaganni berib uyaltir. (N. 0.)
Umuman olganda maqol –bu xalqning uzoq yillik tajribasini, madaniyatini,
ma’naviyatini, uzoq o‘tmishini o‘zida aks ettirib, o‘sha xalqning borlig‘ini o‘zida
mujassamlashtiruvchi noyob manba, qimmatli topilma hisoblanadi. Maqollar –bu
tilning ko‘rki, xalqning boyligi hisoblanadi. Maqollar, bilamizki, o‘z-o‘zidan
paydo bo‘lib qolmasdan yillar davomidagi kuzatishlar, tajribalar asosida paydo
bo‘ladi. Shuning uchun ham u tarbiya vositasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqol ta’sir jihatidan ham muhim bo‘lib, o‘z o‘rnida topib qo‘llanilgan maqol
kishi ongiga tezda ta’sir qiladi, tarbiyalaydi. Maqollar – ibrat manbai.
E’tibor beradigan bo‘lsak, ulardagi mavzular ham xilma-xil bo‘lib, deyarli
ko‘pgina sohalarni, hayotimizda uchratishimiz mumkin bo‘lgan ko‘plab
hodisalarni qamrab olgan. Chunki, maqollar yuqorida ta’kidlaganimiz kabi
xalqning uzoq yillik tajribasi asosida yuzaga kelgan, sayqallangan. Maqollar
insonlar uchun, ularni tarbiyaga chorlash uchun yaratilgan bo‘lsa ham, bilamizki,
ularda asosan turfa xil ramzlardan foydalanilgan. Bunda turli xil hayvon, qush,
parranda obrazlaridan mohirona foydalanilgan.
~ 22 ~

1.2. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibi
Ma’lumki, maqollar xalq og‘zaki ijodining janri bo‘lib, xalqning donoligini,
millatning madaniyatini ko‘rsatadigan, insoniy fazilatlarni targ‘ib etadigan,
xalqning kuzatuvlari, tajribalari asosida vujudga kelgan sintaktik-semantik
jihatdan tugal bo‘lgan barqaror birikmalar hisoblanadi. Maqol kishi nutqini
bezaydi, ta’sirchanligini oshiradi. Insonlarga uzundan uzun pand-nasihatdan
ko‘ra qisqa va sermazmun maqollar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbek xalq
maqollarining komponent tarkibiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, asosan qisqa
so‘zlar orqali keng ma’no ifodalangan. Demak, maqollarda ellipsis hodisasini
uchratishimiz mumkin ekan. Tejamkorlik tamoyiliga asoslangan ellipsis
hodisasi maqollarning badiiyligini, ixchamligini, jozibadorligini va eng
muhimi ta’sirchanligini oshiradi. Albatta, ellipsis ma’lum bir nutq talabiga
asosan qo‘llaniladi.
Ellipsis (yunoncha – elleipsis ~ tushish, tushirilish) – nutq unsurining
tushib qolishi. Nutqda ellipsis turli maqsadlar bilan (mas.,iqtisod talabi bilan)
yuz beradi [II.7. 65-b].
Ellipsis atamasining lug‘aviy kelib chiqishi hamda bir qancha
kuzatuvlarga ko‘ra ellipsisni tilning fonetika, so‘z yasalishi, sintaksis sathida
kuzatilishi mumkin bo‘lgan , qisqalik , tejamkorlik tamoyiliga asoslanadigan,
ba’zan nutq talabi bilan sodir bo‘ladigan hodisa deyish mumkin.
Maqollarda ellipsis hodisasi tilning quyidagi sathlarida o‘rganildi:
1. Gap bo‘laklari bilan bog‘liq ellipsis hodisasi.
2. Grammatik shakllar bilan bog‘liq ellipsis hodisasi.
3. Fonetik soha bilan bog‘liq ellipsis hodisasi.
O‘zbek xalq maqollarining sintaktik sathida ellipsis hodisasini quyidagi
misollarda ko‘rib chiqamiz:
I. Kesim komponent ellipsisga uchraydi:
a) fe’l kesim:
~ 23 ~

Mehnat yerda qolmas, Oltin – yo‘lda [qolmas], To‘g‘ri so‘z toshni yorar,
Egri so‘z – boshni [yorar], Ekin yerida ko‘karar, Er – elida (ko‘karar), Yaxshi
boladan – rahmat, yomon boladan – la’nat [kelar];
b) ot kesim:
Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka – tog‘ [yaxshi], Mehmon mezbonga aziz,
Mezbon – mehmonga [aziz], Eplashga ep kerak, Bog‘lashga – ip [kerak],
Kelinning tili yo‘q, Qaynonaning – iymoni [yo‘q]
II. Ega ( aniqlanmish) komponent ellipsisga uchraydi:
Yalqov asli qush bo‘lmas, qush bo‘lsa ham ucha olmas. Bu misolda ega
(yalqov so‘zi uchun esa aniqlanmish) – kishi so‘zi bo‘lib, u ellipsisga uchragan,
natijada ega vazifasini yalqov so‘zi bajargan. O‘zbek tilshunosligida bu
hodisaga nisbatan otlashish atamasi ham ishlatiladi .
Olovdan qo‘rqqan [odam] tutundan ham qochar. Ish ishtaha ochar,
Dangasa [odam] ishdan qochar. Misollardan ko‘rinadiki, sifat, sifatdosh
bog‘langan ot [odam] gapda ellipsisga uchragan.
Qo‘shma gap tuzilishida shakllangan quyidagi maqollarda esa har ikkala
sodda gapning aniqlanmish komponenti ellipsisga uchragan: Birlashgan [kishi]
o‘zar, Birlashmagan [kishi] to‘zar. Kamtar [odam] yetar murodga, Manman
[odam] qolar uyatga.
III. To‘ldiruvchi komponent ellipsisga uchraydi:
Vafosizda [kishi] hayo yo‘q. Hayosizda [kishi] vafo yo‘q. Yo‘qotgan
[odam]ingni yo‘qlab topasan. Chiniqqan [odam]ga chang yuqmas. Misollardan
ko‘rinadiki, vositali va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida kelgan ot komponent
ellipsisga uchragan.
IV. Aniqlovchi komponent ellipsisga uchraydi:
Bunda aniqlovchi aniqlanmish tipida tuzilgan birikmalarning aniqlanmish
komponenti ellipsisga uchragan: Ko‘p [odam]ning qo‘li ham to‘g‘ri, yo‘li ham
to‘g‘ri. So‘zi o‘lgan [kishi]ning o‘zi o‘lar.
Ba’zi maqollarda esa bir nechta gap bo‘laklarining birvarakayiga
ellipsisga uchragani kuzatildi: Rost [so‘z]ni aytgan [kishi] shon yutar, Yolg‘on
~ 24 ~

[so‘zni] aytgan [kishi] qon yutar. Bu misolda to‘ldiruvchi va eganing
tushirilishi kuzatiladi, natijada vositasiz to‘ldiruvchi – ot komponentning
grammatik shaklini aniqlovchi qabul qilgan.
Ko‘rganning tili bildirar, Kuyganning – dili maqoli to‘liq gap holida quyidagi
ko‘rinishda shakllanadi: «Ko‘rgan kishi ning tili ko‘rganini bildirar, Kuygan
kishi ning dili kuyganini bildirar ». Maqolda aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim
komponentlar ellipsisga uchragan. Maqolning elliptik ko‘rinishi qisqa bo‘lsa-
da, ta’sirchanroq, ma’no jihatidan mukammal.
Qizil gul ekkan[kishi]ning xirmoni bo‘lmas, Yaxshi[inson]ni suygan
[odam]ning armoni [bo‘lmas]. Bu maqolda aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim
vazifasida kelgan 4 ta so‘z ellipsisga uchragan. Quyidagi maqolda esa «Aqlli
ishiga ishonar, Aqsiz – tushiga» (Aqlli odam qilgan ishiga ishonar, Aqlsiz
odam ko‘rgan tushiga ishonar ) ega, aniqlovchi, kesim vazifasida kelgan 5 ta
so‘z ellipsisga uchragan.
«O‘nning yarmi besh» (O‘n[son]ning yarm[qism]i besh[sonidir]) maqolida
aniqlovchi, ega, kesim kabi bo‘laklar ellipsisga uchragan.
O‘zbek xalq maqollarida sifat, son, ravish, sifatdoshlar bog‘langan otning
tushib qolishi natijasida ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, ba’zi ot kesim kabi gap
bo‘laklarining ellipsisga uchrashi kuzatildi.
.Maqollarda morfologik ko‘rsatkichlarning ellipsisga uchrashi ham ko‘p
kuzatiladi: El[ning] qudrati – chin qudrat [dir],Vatan[ning] tuprog‘i –
qimmat[dir]. Ushbu maqolda ikki o‘rinda qaratqich kelishigi, ikki o‘rinda esa
bog‘lama; «Do‘stingga qo‘shiq[ni] ayt, Mehringni qo‘shib ayt» maqolida esa -ni
tushum kelishigi affiksi tushirilgan.
Bundan tashqari ellipsis hodisasi fonetik sathda ham til va nutq talabi
bilan uchraydi. Fonetik ellipsis hodisasi tilda «tovush tushishi» deb ham
o‘rganiladi: «Qor[i]nimga yig‘[i]lamayman,Qadrimga yig‘[i]layman»,
«O‘zingni o‘zing maqtama, Sen[n]i birov maqtasin», «Betga aytganning
zah[a]ri yo‘q» kabi.
~ 25 ~

Shunday qilib, maqollar barqaror birikmalar bo‘lgani bois ulardagi
elipsisga uchragan gap bo‘lagi, morfologik ko‘rsatkich, yoki fonetik birliklarni
mantiqan tiklay olish mumkinligini o‘quvchilarga tahlillar davomida tushuntirib
borish maqsadga muvofiq sanaladi.
Xulosa qilib aytganda, ellipsis hodisasi til va nutq talabi bilan yuzaga
chiquvchi hodisa bo‘lib, tejamkorlik tamoyiliga asoslanadi. Shuning uchun
ham maqollarda ellipsisning o‘rni muhim bo‘lib, bu hodisa tufayli maqollar
hajman qisqaradi, ifoda ravon bo‘lib mazmun aniq bo‘ladi, badiiyligi, ta’sir kuchi
ortadi va esda saqlab qolish osonlashadi.
Xullas, maqollar xalqning so‘z boyligi sifatida adabiy tilning fonetik, leksik,
morfologik, sintaktik xususiyatlarini atroflicha o‘rganish uchun boy manba bo‘lib
xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida xalq maqollari leksik-semantik jihatdan
yetarlicha tadqiq etilmagan. Bitiruv malakaviy ishimizda maqollarning semantik
xususiyatlarini maqol matnidagi yetakchi komponent bo‘lgan leksik birliklar
arxisemalari asosida semantik guruhlarga ajratish, maqollarning ma’noviy va
shakliy xususiyatlarini aniqlash, ularni qoliplash, xalq maqollari semantikasida
ko‘chimlarning o‘rni, konnotativ ma’noning ifoda usullari, qolaversa, badiiy
matnda maqollarning uslubiy imkoniyatlarini tadqiq etish orqali yoritib berishni
o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. O‘zbek xalq maqollari komponent tarkibi
maqollarning leksik-semantik shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Maqollarda
qo‘llanilgan turli xil komponentlar ma’no ta’sirchanligigani oshirishga, maqolning
jozibadorligini ta’minlashga, qisqa so‘zlar orqali keng ma’no ifodalashga xizmat
qiladi.
Ornitonim komponentli o‘zbek xalq maqollari
Xalq og‘zaki ijodining ko‘pgina janrlarida, jumladan, maqollarda
jamiyatdagi munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq
maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar
(qushlar, hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, ish
qurollari, mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazli ustalik bilan foydalaniladi.
~ 26 ~

Ana shu narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga
(xoh ijobiy, xoh salbiy) ega bo‘lgan kishilarning obrazi gavdalantiriladi.
Ornitonim komponentli maqollarda asosan hayotimizda ko‘p uchraydigan,
barchaga ma'lum bo‘lgan qush nomlaridan foydalanilgan.
Kuzatishlarimiz natijasiga ko‘ra o‘zbek xalq maqollarida yirik qushlardan:
burgut (Burgut kuchi –oyog‘ida, Odamniki –do‘stlikda), qarg‘a (Qarg‘a qarg‘aning
ko‘zini cho‘qimas), qiyg‘ir ( Qiyg‘ir uchsa, chumchuqni tirqishda ko‘r), tovus
(Tovus tanasiga qarab yayraydi,oyog‘iga qarab yig‘laydi), qarchig‘ay (qarg‘a
qanot yozib qarchig‘ay bo‘lmas), shunqor (Ikki shunqor urishsa, bir qarg‘aga yem
tushar), yapaloqqush (Burgut qarisa, yapaloqqush bo‘lar), laylak (Laylakning
ketishiga emas kelishiga boq), to‘rg‘ay (To‘rg‘ay qutursa, burgutga chopar);
Mayda qushlardan: bulbul (Zimiston ko‘rmagan bulbul, Guliston qadrini
bilmas), bedana (Bedananing uyi yo‘q, Qayga borsa «bitbildiq»), kaklik (Bulbulga
bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘), chumchuq ( Chumchuq ham o‘z toshicha botmon);
Parrandalardan: o‘rdak (Dunyoni suv bossa, o‘rdakka ne g‘am), g‘oz (G‘oz
to‘dasi yo‘lboshchisiz uchmas), xo‘roz (Boyning xo‘rozi ham tuxum qilar),
tovuq (Ola tovuq somon sochar, O‘z aybini o‘zi ochar), jo‘ja (Jo‘jali tovuqdan
don ortmas. Jo‘jani kuzda sanarlar) kabi komponentlarni ko‘proq uchratishimiz
mumkin.
Maqollarda ushbu ornitonim komponentlaridan foydalanishda asosan,
ularning tabiati, ovozi, katta-kichikligi, yashash sharoiti, tashqi ko‘rinishi kabi
xususiyatlariga e'tibor qaratilgan. Bunday maqollar asosan ko‘chma ma'noda
qo‘llanilgan. Bulbul qafasda sayramaydi maqolida bulbul tabiatidagi sayroqilik
xususiyatiga urg‘u berilgan. Bulbullar gulzorda, chamanzorda erkin uchsagina
sayrashadi. Ammo ushbu maqol bulbul haqida emas, majoziy ma'noda qo‘llanilgan
bo‘lib insonlar haqidadir. Maqolning tag mazmunida insonlarning erkinligi,
ozodligi yotibdi.
Tovuq ham tirmalab to‘yinar maqoliga ham e'tibor qaratadigan bo‘lsak, bu
yerda insonlardagi mehnatsevarlik fazilati yotibdi. Insonlar hayotida halol mehnat
~ 27 ~

bilan non topsagina, inson huzur-halovat topadi. Aksincha mehnatsiz kelgan
narsalar insonga yuqmaydi, qornini to‘yg‘azmaydi.
Tulkining tushiga tovuq kiradi, tovuqning tushiga tariq kiradi. Odatda
kishi biror narsani o‘ngida ko‘p ko‘rsa, ko‘p o‘ylasa, shu narsa uning tushiga ham
kiradi. Mazkur maqolni: «Har kim o‘z niyatiga, maqsadiga yetishish orzusida
bo‘ladi, shu haqda o‘ylaydi, qayg‘uradi, shuning g‘amida yuradi» [II.38.67-b],
degan ma'noda qo‘llaydilar.
Jiblajibonning es-hushi pashsha tutishda. Jiblajibon –chumchuqning bir
turi, uni «Tog‘ chumchug‘i» deb ham ataydilar. U juda serharakat qush bo‘lib,
yerda mayda-mayda qadam tashlab, ildam yo‘rg‘alab, ingichka va uzun dumini
doim likkilatib yuradi. Yerda yurgan hatto uchib ketayotgan pashshalarni osongina
tutib yeydi. Majozan ushbu maqol o‘z istaklarini qondirish, o‘z maqsadiga erishish
yo‘lida turli xiyla nayranglar ishlatuvchi, osongina o‘zgalarni alday oladigan,
ularni «tutib oladigan» insonlar haqida.
«Qush tilini qush biladi» Hayot qonuniyati shundaki, har bir kasb egasining
«tili»ni –ya'ni uning hol-ahvolini, sir-asrorini, ichki kechinmalarini, niyat-
maqsadini, nuqson-kamchiligini, xullas, jamiki o‘ziga xos xususiyatlarini o‘sha
kasb egalari; qariyaning tilini qariyalar, ayolning tilini ayollar, bolaning tilini esa
bolalar va h.k. boshqalarga nisbatan yaxshi biladilar, yaxshi tushunadilar, his
etadilar.
Demak, yuqorida keltirilgan maqollardan kelib chiqsak ornitonim
komponentli maqollarning aksariyati ko‘chma ma'noda qo‘llaniladi va ulardagi
o‘ziga xos belgilardan insonlardagi turli xil fe'l-atvor, turli xil emotsional
holatlarni, insoniy fazilatlarni, kamchiliklarni –umuman olganda insonlarning
xarakterini ochib beruvchi ma'nolarni ifodalashda qo‘llaniladi. Bunday maqollarda
aynan bitta ornitonim komponenti bir o‘rinda ijobiy ma'noda qo‘llanilsa, yana
boshqa bir o‘rinda esa insonlardagi salbiy xislatlarni, xarakterni namoyon qilish
uchun qo‘llaniladi.
O‘zbek xalq maqollarida ornitonim komponentli maqollarning o‘z ma'nosida
qo‘llanilgan holatlarini ham uchratamiz. «Bulbul chamanni sevar,Odam –
~ 28 ~

Vatanni»; «Boqqa bulbul yarashar, Odamga – aql»; «Qarg‘a qag‘illasa qishni
chaqirar, G‘oz g‘ag‘alasa –yozni»; «Jo‘jani sanab bil, Kuchni – sinab»; «Burgut
kuchi -oyog‘ida, Odamniki –do‘stlikda»; «Xo‘rozning suti yo‘q, Qo‘rqoqning quti
yo‘q»; «Qo‘shninimg tovug‘i g‘oz ko‘rinar, Kelinchagi -qiz»; «Tovuq ko‘rganin
cho‘qir, Mulla bilganin o‘qir»; «Oz bo‘lsin, soz bo‘lsin Bedana bo‘lsin,yog‘
bo‘lsin»; «O‘rgimchakdek o‘rmala, Bedanadek yo‘rg‘ala»; «Chumchuqdan
qo‘rqqan tariq ekmas, Chigirtkadan qo‘rqqan – ekin»; «Bulbul navosi – ko‘ngil
havosi» va h.k
Bunday maqollarda, e'tibor bersak o‘z ma'nosida qo‘llanilganida, qush
nomlaridan insonlardagi xususiyatlarni, do‘stlik, mehr-oqibat, yaxshilik, yoki
insonlarning salbiy xarakterini; hayotimizdagi biror bir hodisani ochib berishda
foydalanilar ekan. Bunday maqollarning deyarli barchasi tuzilish jihatidan
qo‘shma gap shaklida bo‘ladi.
Ornitonim komponentli maqollar yuqorida ta'kidlanganidek, qushlar
tabiatidan kelib chiqib majozan insonlardagi fe'l-atvor xususiyatlarni yoritib berish
uchun xizmat qiladi.
Ikki shunqor urushsa,bir qarg‘aga yem tushar. (shunqor –ovchilar qo‘lga
o‘rgatadigan ov qushi. Uni mard, botir, dovyurak odamlarga tashbeh etadilar).
Maqolning to‘g‘ri ma'nosi shuki, agar ikki shunqor osmonda bir-biri bilan urushib
qolsa, ular og‘zida olib kelayotgan yem yerga tushib ketadi-da, qarg‘aga tayyor
o‘lja bo‘ladi. Majozan: Ig‘vogar, mutahham odam o‘z kuchi yetmaydigan ikki
odamning o‘rtasiga nifoq solib, o‘zlari bilan o‘zlarini ovora qilib qo‘yadi-da,
shundan manfaatlanib qoladi.
Zog‘cha sigirdan qo‘rqmaydi. Bu maqolni majozan xiyonatchi,
jinoyatchilarga nisbatan qo‘llaydilar.
Itolg‘i –qarchig‘ayning sherigi. Itolg‘i – yirtqich qushlar turkumining
lochinsimonlar oilasiga kiradi. Itolg‘i shunday olg‘ir qushki, u osmonda uchib
ketayotgan qushni ham, yerda yugurib ketayotgan kemiruvchini ham osongina
ovlay oladi. O‘tmishda bu maqolni majozan: «Boylar, amaldorlar va shariat
~ 29 ~

peshvolari, domla-imomlar xalqni talashda, aldab yeyishda bir-birlariga sherik
bo‘ladi, bir-birlaridan qolishmaydilar» degan ma'noda qo‘llaganlar.
Zag‘izg‘on bir qo‘nib, sakkiz sakraydi . Zag‘izg‘on – ziyrak, hushyor va
ehtiyotkor qushlardan biri. Xalqimizda esa majozan, ayyor, o‘g‘ri va
xiyonatkorlarni zag‘izg‘onga tashbeh etadilar.
Bulbul –insonning eng sevimli, eng ardoqli qushlaridan biri. Ornitonim
komponentli maqollarda bulbul leksemasi odatda oshiq ma'nosini ifodalash uchun
qo‘llanilgan. «Sevgining aslini bulbuldan so‘ra, Gulzorning qadrini –guldan»;
«Bulbul chamanni sevar, Odam –Vatanni»; « Gulsiz bulbul –yorsiz bulbul»;
«Bulbulning suygani -gul»; «Bulbulning ishqi –gulda»; «Bulbul gulga oshiq,
Gul –sanamga».
O‘zbek xalq maqollarida zoonim komponentlarning qo‘llanilishi
Bosqichli tasnifda “Tirik mavjudod” ma’nosini ifodalagan jonzot leksemasi
o‘ninchi pog‘onasida odam va jonivor dominantali guruhlarga bo‘linadi. Bu ikki
leksemaning zidlanishi ham ekvipolent tabiatlidir. Jonivor bu zidlanishda
hayvonlarning barcha turlarini aks ettiruvchi, atovchi leksema sifatida chiqadi.
Jonivor leksemasi giperonim sifatida hayvonlarning turlarini atovchi hayvon,
hasharot, parranda baliq, gazanda leksemalardan iborat giponimik qurshovni
qamrab oladi. Ot leksemasi hayvon majmuasiga aloqador bo‘lganligi bois keying
bosqichda shu leksemaning giponimik qurshovlari xususida to‘xtalamiz.
Hayvon tizimi o‘z navbatida “uy hayvonlari” hamda “yovvoyi hayvonlar”
guruhlariga ajraladi.
Uy va yovvoyi hayvonlarni atovchi leksemalar o‘zbek tilida, odatda, teng
qiymatli oppozitsiya hosil qiladi. Qiyoslaymiz: qulon –eshak, arxar –echki,
silovsin –mushuk, qirg‘ovul –tovuq kabilar.
Xalq maqollari orasida “hayvon” komponenti qatnashgan maqollar juda katta
qismni tashkil etadi. Buni o‘zbek tilining o‘ziga xos ifoda imkoniyatlari, qolaversa
xalqimizning fikrini oshkora ifodalamay, ishora-yu ramzlar bilan yetkazish,
~ 30 ~

o‘zgalar ko‘nglini ehtiyotlashkabi ulug‘ samimiyati bilan izohlash mumkin. Ayni
shunday ifoda imkoniyati maqollar uslubiyatini belgilovchi omillardan sanaladi.
Shundan bo‘lsa kerak, zoonim leksemalar markaziy element sifatida yaratilgan
maqollar emotsional-ekspressiv xususiyatlarni namoyon etadi. Mazkur
strukturadagi maqollar bir qator semantik xusussiyatlarga ega bo‘lib, ulardan
asosan, ko‘chma ma’noga asoslanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, “shaxsga
xos” semasi reallashadi, ayrimlarida esa “hayvon” semasi saqlanadi.
Taqqoslaymiz: Boq otingni arpa bilan, boqar qazi-qarta bilan, Yoli quyuq
eshakdan yag‘ir bo‘lgan ot yaxshi, It xurisa, bulbul to‘xtaydi, Boq otingni arpa
bilan, boqar qazi-qarta bilan.
Ushbu maqollarning mazmuni zoonimik leksemaning konnotativ ma’nosiga
emas, balki denotativ ma’nosiga asoslangan.
Badiiy adabiyotda majoz va ramzlar vositasida fikr ifodalash juda qadimiy
bo‘lib, dono xalq o‘zining sermazmun maqollarida ham ana shunday usuldan goyat
mohirlik bilan foydalangan. Zero, majoz ifodalanayotgan fikrninh ta’sirchanligini
oshiradi, maqolning didaktik ahamiyatini ta’minlashga xizmat qiladi va fikrni
obrazli ifodalash imkonini beradi. Bunday maqollarning asosan barchasi ko‘chma
ma’noga asoslanadi. Chunki maqol hayvon-u parrandalar uchun emas kishilar
uchun qo‘llaniladi. Bu ko‘chma ma’no tayanch leksemalarning pragmatic
ma’nosiga tayaniadi. Hayvonot va nabotot nomlarini ifodalovchi leksemalarning
pragmatik ma’nolari, asosan shu hayvon yoki o‘simlikning tabiatidan, hayot
tarzidan kelib chiqib belgilanadi. Ana shu belgi-xususiyatlar maqollarda insonlarga
qiyoslanadi. U yoki bu maqolning ko‘chma ma’nosini, und anima deyilmoqchi
bo‘layotganini aniqlash uchun maqolda keltirilgan obrazlarning mohiyatini to‘g‘ri
anglamoq kerak. Xalq og‘zaki ijodiyotining ko‘plab janrlarida, jumladan
maqollarda jamiyatdagi munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq,
oydinlashtirib ifodalash maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos
keladigan turli narsalar ( hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, qushlar,
jismlar, uy jihozlari, kiyim-kechaklar, fasllar, tabiat hodisalari, ish qurollari, turli
mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazi ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu
~ 31 ~

narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga ega
bo‘lgan kishilarning obrazlari shakllantiriladi. “Hayvon” komponentli maqollarda
tayanch komponentlarning ifoda semalari shaxs tushunchasiga ishora qiladi va
maqol semantikasidan majoziy ma’no anglashiladi. Bunday maqollarda
insonlarning ijobiy yoki salbiy xususiyatlariga, fazilat va nuqsonlariga hayvon
nomlarining konnotativ ma’nosi ishora qilib turadi va bu birliklar ana shunday
baho semasi bilan maqol matnining semantik strukturasida qatnashadi. Ayrim
leksemalar esa ham ijobiy, ham salbiy baho munosabatini namoyon qila oladi. Bu
munosabatlarni matndagi boshqa leksik birliklar yordamida anglash mumkin
bo‘ladi.
“Hayvon” arxisemali maqollarni semantik xususiyatiga ko‘ra tasnif etishda
ulardagi ma’noning qanday ifodalanishi –ko‘chma ma’noga ega bo‘lish-
bo‘lmasligi asos qilib olinadi. Bu xususiyatiga ko‘ra ularni 3 guruhga bo‘lish
mumkin:
Ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan maqollar. Sichqon sig‘mas iniga,
g‘alvir bog‘lar dumiga; Taka bo‘lsin, suti bo‘lsin; Tekinga mushuk ham oftobga
chiqmaydi kabilar
Ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan maqollar.
Ot tepkisini ot ko‘tarar; silaganni sigir bilmas, siylaganni –ho‘kiz; Poyga
olmagan quluqdan(poyga oti), beli yo‘g‘on biya yaxshi; Tirnog‘i bo‘lmasa,
yo‘lbars ham ojiz.
Faqat o‘z ma’nosida qo‘llaniladigan maqollar. Sunbulaning ko‘ragi –
go‘sala buzoqning xo‘ragi;
Yuqoridagi maqollardan faqat ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan maqollar
sintaktik jihatdan gap bo‘laklariga ajratib tahlil qilinmaydi. Agar gap bo‘laklariga
ajratilsa, ulardagi ko‘chma ma’no yo‘qolib, oddiy gapga –erkin birikmaga aylanib
qoladi.
Maqollarni shakllantirgan hayvon nomlarini mavjud manbalarga tayanib
sеmantik jihatdan uch guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin:
~ 32 ~

hayvonlar nomi : ot, biya, toy, eshak, xachir, it, tuya, bo‘ta, kuchuk, yo‘lbars,
buzoq, go‘sala, mol, ho‘kiz, buqa, bo‘ri, bo‘rsiq, arslon, baliq, taka, qo‘chqor,
qo‘y, qo‘zi, g‘unajin, ayiq, shеr, echki, tozi, fil, ilon, nor, kiyik, kulon, mushuk,
sichqon;
qush va parrandalar nomi: qush, olato‘g‘anoq, olaqarg‘a, kurkurak, g‘oz,
tuvaloq, laylak, zag‘izg‘on, zog‘cha, itolg‘i, tovuq, xo‘roz, bulbul, o‘rdak, to‘rg‘ay,
balapon (polapon), turumtoy, bdana, tullak, shunqor, tovus, chumchuq,
jiblajibon, qarg‘a, kulonkir, kurkurak, turna;
hasharotlar va qumursqalar nomi: chigirtka, mita, burga, bit, ari, chayon,
chivin, ninachi, so‘zanak, qurbaqa.
Zoonimlar orasida eng faol birliklar sifatida ot, it, tuya, bo‘ri, ilon
lеksеmalarini kеltirish mumkin. O‘zbеk xalq maqollarida ishtirok etgan
zoonimlarning qo‘llanish chastotasini aniqlasak, bu borada it lеksеmasi еtakchilik
qiladi, kеyingi pog‘onani esa ot, undan so‘ng bo‘ri, tuya va ilon zoonimlari
egallaydi. O‘zbеk xalq maqollarini struktur –sеmantik jihatdan shakllantirishda
yuqorida qayd etilgan birliklarning faol qo‘llanishini kuzatish mumkin.
O‘zbеk xalqida birgina “it” ishtirok etgan 75 ga yaqin maqol borligi
aniqlangan. Jumladan: “It xo‘ra bo‘lsa – o‘g‘riga eshik ochiq” maqolining ma'nosi
shunday: Uyni qo‘riqlash uchun eshik og‘ziga bog‘lab qo‘yilgan it xo‘ra, ochko‘z,
badnafs bo‘lsa, kеlgan o‘g‘ri unga yеgulik bir nima tashlab, ovora qilib qo‘yadi-
da, o‘zi bеmalol uyga kirib, oladiganini olib, chiqib kеtadi. Bu maqolning to‘g‘ri
ma'nosi. Majozan: “Shahar darvozasini qo‘riqlash uchun qo‘yilgan darvozabon
(yoki biror joyning qoravuli) poraxo‘r, sotqin bo‘lsa, yov shaharni osonlikcha
qo‘lga kiritib oladi (yoki o‘g‘ri, xiyonatkor arzimagan narsani sarflab, o‘z niyatiga
osonlikcha erishadi). Shuning uchun darvozabon va qoravullikka to‘g‘ri, halol,
sodiq odamlarni tayinlash kеrak”, dеyilmoqchi.
Yuqoridagi maqolga mazmunan yaqin bo‘lgan: “Itning ahmog‘i kunduzi
xuradi”, dеgan maqol ham borki, bu bilan: “Ahmoq it kunduzi, ya'ni egasi va
boshqa odamlar uyg‘oq bo‘lganda hurib, xavf-xatardan ogohlantirishning xojati
ham bo‘lmagan paytlarda xuriydida, kеchasi hamma uxlab yotgan paytda hurimay
~ 33 ~

jim yotadi, o‘g‘ri-o‘truqdan ogohlantirmaydi”, dеgan ma'noda yalqov, anqov,
ovsar darvozabonlar, qoravullar, soqchilardan nafratlanganlar. Itning duosi qabul
bo‘lganda – osmondan suyak yog‘ar edi maqoli esa majozan: “Yomon, niyati
buzuq odamning gapi, tilagi zoе kеtadi. Uning gapini hеch kim inobatga
olmaydi”, dеgan ma'noda qo‘llanadi. Maqolning ko‘chma ma'noda
qo‘llanganligini “duosi qabul bo‘lmoq” sintagmasi orqali ko‘rishimiz mumkin.
Chunki “duo qilish”, “niyat qilish” “shaxs” mikromaydonini tashkil etuvchi
lеksеmalar sirasiga kiradi. Yuzaki qaraganda maqolda insonga xos nutqiy va ruhiy
holat itga ko‘chirilgandеk tuyuladi, aslida esa matnda istiora qo‘llangan bo‘lib,
o‘xshatilayotgan obyеkt – ”odam” lеksеmasi kontеkstda ifodalanmagan, uning
ma'nosi “it” so‘ziga yuklangan: natijada, mеtaforik ko‘chim paydo bo‘lgan.
Xalqimizda it lеksеmasi ishtirokidagi maqollar juda ko‘p va bu insonning
turmushdagi doimiy hamrohi sanalgan ushbu xonaki hayvonga xos fе'l-atvor va
xaraktеr egasi tomonidan yaxshi o‘rganilganligidan bo‘lsa kеrak. It it bilan quda
bo‘lsa, o‘rtaga suyak qo‘yadi; It itligini qilmay qo‘ymaydi; It itning o‘rtog‘i bit.
Mazkur maqollarning har uchalasi ham majoziy ma'noga ega. Chunki quda,
qo‘ymoq, itlik, o‘rtoq kabi lug‘aviy birliklar faqat ko‘chma ma'nosi bilangina
matnning sеmantik strukturasida ishtirok etadi. Shuningdеk, maqol mazmunida it
so‘zining takrori muhim ahamiyatga ega.
Ma'lum bo‘ldiki, har uch holatda ham zoonimlar sеmantik qamrovida salbiy
baho еtakchilik qiladi. Ayrim maqollardagina it zoonimida ijobiy baho bеlgisi
mavjud: It cho‘ponning qo‘ldoshi, yolg‘izlikda yo‘ldoshi. Aytish joizki, it
lеksеmali ishtirokidagi maqollarning aksariyatida salbiy baho munosabati
ifodalangan.
Hayvon nomlari ishtirokidagi maqollarni sеmantik jihatdan o‘rganishda,
maqol tarkibidagi shu zoonim bilan sеmantik va sintagmatik munosabatga
kirishuvchi lеksеmalar guruhini aniqlash juda muhim. Xalq maqollarida suyak,
achchiq, bo‘ri, ovchi, burga, vovullamoq, gadoy, qusmoq, buyurmoq, quyruq,
itlik, kiyik, bit, oydin, poxol, tish, tumshuq, cho‘pon, yo‘ldosh, egasi, hurmoq,
so‘ngak, dum, likillatmoq, o‘lmoq, quturmoq, qopmoq, qurbonlik, yorug‘lik, fе'l,
~ 34 ~

yalog‘, ovul, ov, ko‘mmoq, dеvona, irillamoq, kеyingi oyoq, karvon, pocha, uyat,
silamoq lеksеmalari it lеksеmasi bilan sintagmatik va sеmantik munosabatlarni
shakllantiradi. Xalq maqollarida inson xaraktеr–xususiyati, ruhiy holati, jismoniy
nuqsonlari qiyoslash, taqqoslash, chog‘ishtirish orqali ochib bеriladi. Bunda
hayvon arxisеmali birliklarning atash va ifoda sеmalari namoyon bo‘ladi.
Hayvon va parrandalarni ifodalaydigan lеksеmalar tilimizda shaxsni
anglatuvchi so‘zlarga qaraganda kamroq. Lеkin faqat urg‘ochi hayvonlarni yoki
faqat erkak hayvonlarni ifodalaydigan maxsus so‘zlar tilimizda mavjud. Bu ham
asosan xalqimizning turmush tarzi bilan bog‘liq. Xalqimiz asosan qo‘y, echki, it,
ot, tuya, sigir, parrandalardan tovuq, kurka, g‘oz, o‘rdak kabilarni boqqanligi
uchun bunday so‘zlar ham asosan shu hayvon turlari bilan bog‘liq. Masalan,
novvos, buqa, axta, ayg‘ir, qo‘chqor, sеrka, taka kabi so‘zlar erkak hayvonni
bildiradi. Ho‘kizga tuqqan kun, buzoqqa ham tug‘adi. Tana, mеgajin, biya, sigir,
sovliq, baytal kabilar urg‘ochi hayvonni ifodalash uchun xizmat qiladi/ Silaganni
sigir bilmas, siylaganni– ho‘kiz/. Parrandani bildiruvchi so‘zlardan makiyon, tovuq
urg‘ochini ifodalasa, xo‘roz, jo‘jaxo‘roz erkak parrandani anglatadi. Boshqa
parrandaning jinsini bildirishda erkak, urg‘ochi kabi so‘zlardan foydalaniladi:
erkak g‘oz, urg‘ochi g‘oz.
“O‘simlik” arxisеmali maqollar
Obyektiv borliqda mavjud bo‘lgan jins-tur munosabatini ifodalash asosida
bog‘langan so‘zlar qatori bilan, butun-bo‘lak munosabatini ifodalash asosida
bog‘langan lug‘aviy birliklar bir leksik-semantik guruhga birlashmaydi. Chunki
bir leksik-paradigmatik qatorni hosil qiluvchi daraxt, qayin, terak, tol, chinor
tushunchalarini ifodalovchi lug‘aviy birliklar o‘zaro teng bog‘lanish asosida
aloqaga kirishadi. Bu qatordagi daraxt so‘zi umumiylik, yaxlitlik ma'nosini
ifodalovchi so‘z sifatida qayin, terak, tol, chinor tushunchalarini shu daraxtning
alohidaalohida turlarini ifodalovchi tushunchalar sifatida biriktirib qamrab
oladi. Bu o‘rinda yuqoridagi so‘zlar orasidagi ma'no munosabatini butun-
bo‘lak munosabati asosida bog‘langan so‘zlar orasidagi munosabat bilan bir xil
~ 35 ~

baholash mumkin emas.Chunki daraxt, qayin, chinor, terak, tol (I guruh – jins-tur
munosabati) so‘zlari o‘zaro jins-tur munosabatini ifodalash asosida bog‘langan
so‘zlar qatori orasidagi farq yuqoridagi so‘zlar orasidagi mantiqiy semantik aloqa
bilan daraxt, shox, ildiz, barg (II guruh – butun-qism munosabati) so‘zlari
orasidagi o‘zaro aloqa chog‘ishtirilganda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Daraxt so‘zi I guruhda jins tushunchasini ifodalovchi bosh so‘z sifatida shu
jinsga nisbatan tur tushunchalarining nomlarini ifodalab keluvchi so‘zlarning
barchasini o‘ziga biriktirib kela oladi. Ayni paytda daraxt so‘zi II guruhda butun
tushunchasining nomini ifodalovchi lug‘aviy birlik sifatida shu butunlikning
tarkibiy qismlari nomini ifodalovchi so‘zlar bilan bog‘lanib, bir leksik-semantik
qatorni hosil qiladi. Shuning uchun ham ob'ektiv borliqdagi jins-tur munosabatini
ifodalash asosida hosil bo‘ladigan gipo-giperonimik leksik paradigmalarning
elementlari orasidagi o‘zaro ma'no munosabatlarini butun-bo‘lak tushunchalarini
ifodalash asosida hosil bo‘ladigan nisbiy leksik paradigma elementlari
orasidagi mantiqiy-semantik aloqalarni lingvistik nuqtai nazardan o‘zaro farqlash
asosidagina tilning leksik-semantik tizimida mavjud bo‘lgan giponimiya
hodisasining aniq chegarasini belgilash hamda gipo- gipеronimik semantik
aloqalar asosida hosil bo‘lgan paradigmalarning lingvistik xarakterini ochish
mumkin. Bu so‘zlar bir tomondan meva giperonimi bilan bog‘lanib, meva, olma,
o‘rik, nok, shaftoli, gilos giperonimik qatorini hosil qilsa, ikkinchi
tomondan,daraxt giperonimi bilan bog‘lanib, daraxt, olma, o‘rik, nok, shaftoli,
gilos gipo-giperonimik paradigmani hosil qiladi.
«Bir sathga mansub bo‘lgan, qiymat jihatidan bir xil til birliklarining ma'lum
umumiy bеlgi asosida bir guruhga (uyaga) birlashuviga uyadoshlik munosabati
dеyiladi» 14
. Masalan, nimrang, toifi, charos, husayni, chillaki, shakarangur,
shivilg‘oni, doroyi, kishmish kabi lеksеmalarning barchasi uchun umumiy bo‘lgan
bеlgi bu «uzum» ekanlik bеlgisidir. Ular shu bеlgi asosida bitta sеmantik uyaga
(paradigmaga) birlashadi, o‘z navbatida uzum lеksеmasi olma, nok, bеhi, gilos,
olcha, shaftoli kabi lеksеmalar qatorida «mеva» uyasiga kiradi.
~ 36 ~

O‘zbеk xalq maqollari orasida o‘simlik nomlari ishtirokida tuzilgan maqollar
juda ko‘p va ular sеmantik jihatdan hayvon tushunchali maqollarga o‘xshab
kеtadi. Bunday parеmalar tarkibida asosan donli ekinlar nomi ko‘proq uchraydi.
Masalan: Arpa еmagan otlarim ajriqqa zor bo‘ldi, podsho minmagan otlarim gado
tagida xor bo‘ldi; Arpa ekkan arpa olar, bug‘doy ekkan, bug‘doy olar; Bug‘doy
hosili boshida, sabzi hosili tagida O‘simlik arxisеmali maqollarda fitonimlar bir
qator sеmantik xususiyatlarni namoyon qiladi: 1) o‘xshatish etaloni sifatida
tanlanadi: Ona-yurting omon bo‘lsa, Rangi-ro‘ying somon bo‘lmas;
Yondoshmagin yomonga, Ranging o‘xshar somonga; 2) partonimik (butun-
bo‘lak) munosabatni shakllantiradi: O‘roqda yo‘q, mashoqda yo‘q(mashoq boshoq
so‘zining o‘zgargan shakli);
3) ko‘chma ma'no ifodalaydi: Baxilning bog‘i ko‘karmas;
4) ham o‘z ma'nosida, ham ko‘chma ma'noda qo‘llanuvchi maqollar
sеmantikasida ishtiroq etadi: Arpa ekkan, arpa olar, Bug‘doy ekkan, bug‘doy olar;
Egri daraxt to‘g‘ri o‘smas; Daraxt bir еrda ko‘karadi; Olma tagidan yiroq tushmas;
5) daraxt mеvasi o‘xshatish obyеkti sifatida maqollarda muayyan etalonga
ega bo‘ladi: Bir yil tut ekkan kishi, Yuz yil gavhar teradi;
6) qiyos uchun asos bo‘ladi : Boboning tol ekkani, O‘ziga nom ekkani; Bir
tariqdan bo‘tqa bo‘lmas, Qayrag‘och qalin bo‘lsa, yomg‘ir o‘tmas; Tikansiz gul
bo‘lmas, Mashaqqatsiz-hunar; Aqlsiz kallaning xom qovoqdan farqi yo‘q;
Yantoqdan atir chiqmas, Ahmoqdan botir chiqmas; Odam-temirdan qattiq, Guldan
–nozik; Eman daraxtining egilgani-singani, Er yigitning uyalgani – o‘lgani; Tikan
zahri uchida, Dushman zahri ichida; Bolani yoshdan asra, Niholni boshdan asra;
Bug‘doy noning bo‘lmasin, Bug‘doy so‘zing bo‘lsin; Yaxshiga ipak ilashur,
Yomonga – tikan; Og‘zi bilan o‘roq o‘rgan, Og‘zi bilan mashoq terar; Bir yomon
anjir kesar, Ikki yomon zanjir kesar; Yomonga yog‘ yarashmas, Xiyobonga – bog‘;
7) o‘simlik mikromaydonida lokal bеlgi ifodalovchi lеksеma sifatida
qatnashadi: Bog‘ni boqsang bog‘ bo‘lar, Botmon-daxsar yog‘ bo‘lar; Boqimsiz
bog‘ tog‘ bo‘lar, Yurak - bag‘ring dog‘ bo‘lar; El o‘g‘risiz bo‘lmas, To‘qay –
bo‘risiz;
~ 37 ~

8) mеtaforik nom ko‘chish uchun asos bo‘ladi: Inson qo‘li-gul; Ona bilan
bola – gul bilan lola; Gul qadrini bulbul bilar; To‘g‘ri bo‘lsang, o‘sib borib gul
bo‘larsan, Egri bo‘lsang o‘sib borib kul bo‘larsan; 9) oppozitiv munosabatni
ifodalaydi (bu o‘rinda o‘simlikka nisbatan egalik va ega emaslik sеmalari yuzaga
chiqadi): Odam qo‘li cho‘lni bo‘ston qilar;
10) biologik tirik emaslik sеmasini namoyon qiladi: O‘qimagan yalangoyoq,
Baayni bir quruq tayoq; Aqlga-ishorat, Nodonga – kaltak;
11) o‘lchov birligi sifatida tanlanadi: Jinnini jinni desang, arpa bo‘yi
qo‘shilar;
12) manfaatsizlik sеmasi ifodalanadi: Nomardlarga aslo sunma, Bo‘yningni
puch yong‘oqqa to‘ldiradi;
13) baho sеmasiga ega bo‘ladi: Bolamning bolasi, Qandak o‘rikning donasi;
14) fitonim o‘zining doimiy bеlgisi bilan qatnashadi: Puli kuygan qalampir
chaynar;
15) xomlik sеmasi matn mazmunini bеlgilaydi: Sabr qilsang, g‘o‘radan holva
bitar;
16) fitonimning tibbiy xususiyati namoyon bo‘ladi: Archa suvini ichgan
ming yil yashar.
“Tabiat hodisasi” arxisеmali maqollar
Onomasiologik yondashuv asosida butun olam bir-biri bilan uzviy ravishda
bog‘langan uchta yirik tushuncha maydoni - «Tabiat», «Jamiyat» va «Inson» ga
bo‘linib kеtadi. Ammo yuqoridagi bo‘linishda hali butun olamning asosini,
yashovchanligini tashkil qiluvchi harakat, holat, miqdor va munosabatga еtarlicha
e'tibor qaratilmagan. Shunga ko‘ra, sеmantik shaklning yangicha talqinida mazkur
katеgoriyalarni “Tabiat-Inson-Jamiyat” uchburchagining ichki qismiga
joylashtirish o‘rinli bo‘ladi. Sababi ushbu katеgoriyalar yuqoridagi uchta
maydonning barchasiga birdеk tеgishli.
Makromaydonning muayyan qismi bo‘lgan tirik mavjudotlar o‘z doirasi
tarkibidagi variantlarga nisbatan invariant bo‘lishi mumkin. Barcha variantlar
~ 38 ~

uchun asos sеma «tiriklik» sеmasi orqali umumlashish bo‘lib, tirik mavjudotlar
nomlari paradigmasini hosil qiladi. Bu paradigma variantlari sifatida insoniyat,
o‘simlik, hayvonot dunyosi nomlarini kiritish mumkin.
Makromaydonning ikkinchi qismi jonsiz mavjudotlar nomlarini tashkil etgan
lеksеmalardir. Bu paradigma a'zolari qatorida tabiat hodisalari nomlarini kеltirish
mumkin.
«Tabiat» makromaydonidan kеyingi pog‘onada «Noorganik olam» hamda
«Organik olam» mikromaydonlari, undan so‘ngra «Organik olam» qamrovida
«O‘simliklar dunyosi» va «Hayvonot olami» sеmantik maydonlarining bеrilishi
maqsadga muvofiq. «Tabiat» dan kеyingi pog‘onada birdaniga «Еr», «Daraxtlar»,
«Tuproq», «Butalar», «Suv» kabi tushunchalarning bеrilishi o‘rinli emas.
Tabiat hodisalari nomlari – anеmonimlar borliqning bir bo‘lagi sifatida aks
etadi. O‘z navbatida, tabiat hodisalari ham qanday sharoitda sodir bo‘lishiga qarab
turlicha bo‘ladi. Shunday hodisalar borki, ularning yuzaga kеlishida tomchi asos
bo‘lib xizmat qiladi. Ba'zi hodisalar o‘t asosida, ba'zilari harakat zaminida yuzaga
chiqadi. «Tabiat hodisasi» sеmasi asosida barcha tabiat hodisalari nomlarini
ifodalovchi lеksеmalar ma'lum mazmuniy guruhlarga birlashadi va anеmonimlar
nomi bilan yuritiladi. Anеmonimlar shamol, qor, yomg‘ir, bo‘ron, chaqmoq, sеl,
do‘l, momaqaldiroq, vulqon, shudring, yashin, tuman, bulut va shu kabilar lеksik
sath doirasida bir paradigmatik sistеmaning a'zolari bo‘ladi. Tabiat hodisalari
nomlarini bildiruvchi lеksеmalar bir paradigma ostida birlashib, har bir lеksеma
o‘z xususiy bеlgisiga ham ega bo‘ladi. Bu ana shu lеksеmaning boshqa o‘z
sistеmasidagi lеksеmalardan o‘zaro farqlovchi xususiyatidir. Bu yеrda «tabiat
hodisalari nomlari arxisеma bo‘lib, har qaysi paradigma a'zosi turli xil tarkibiy
qismlarni tashkil etadi. Tabiat hodisalari nomlarini tashkil etgan lеksеmalar
paradigmasi a'zolarini umumlashtiruvchi intеgral sеma, arxisеma tabiatda sodir
bo‘lish hisoblanadi. Ushbu umumiy sеma doirasida lеksеmalar bir mazmuniy
maydonga birlashadilar. Lеkin mikromaydon tarkibiga kirgan har qaysi elеmеnt,
boshqacha aytganda, paradigma a'zosi turli holat yoki sharoitda kuzatilishi orqali
~ 39 ~

o‘zaro farqlanadi. Bu xususiyat mikromaydon tarkibiga mansub bo‘lgan har bir
lеksеmaning umumiy va xususiy sеmalarini namoyon qiladi.
Profеssor E.Bеgmatov o‘z qatlamning mavzuiy guruhlari borasida so‘z
yuritganda tabiiy obyеktlar, hodisalar nomi sirasiga kiruvchi tabiiy borliq va
hodisalar guruhi tarkibiga kun, ko‘k, oy, tun, quyosh, yulduz, yorug‘, qorong‘u,
tong, tuman, bulut, do‘l, dovul, еl, yolqin, yomg‘ir, momaqaldiroq, yashin, to‘fon,
quyun, to‘lqin, qirov, o‘pqon [II.2.122-b]
kabilarni kiritadi. A.Sobirov esa o‘zbеk
tilida har doim faol va kеng ko‘lamda ishlatilib kеlingan ob-havo va shamollar
sеmantik maydonini tashkil etuvchi mazmuniy guruhga sabo, boda, nasm, shamol,
bo‘ron, shabada, quyun, еlvizak, garmsеl, yomg‘ir, qor, jala, do‘l, qirov, bulduriq,
shabnam, momaqaldiroq singari lеksik birliklarni kiritadi
[II.24.92-b].
O‘zbеk tilshunosligida anеmonim birliklarni monografik yo‘nalishda tadqiq
etgan D.Vaqqosova tabiat hodisalari mikromaydonini tashkil etgan lеksеmalar
paradigmasini quyidagicha bеlgilaydi:
oddiy tabiat hodisalari nomi : izg‘irin, shabada, shamol(еl), shudring, qirov,
momaqaldiroq, chaqmoq, yashin, yomg‘ir;

 tabiiy ofat nomlari (esish, yog‘ish, yonish, silkinish harakatli anеmonimlar):
jala, sеl, garmsеl, bo‘ron, dovul, quyun, zilzila, vulqon, ko‘chki. Anеmonimlarni
tashkil etgan lеksеmalar o‘zaro darajalanish (graduonimik) munosabatiga ham
kirishadi. Masalan: tomchi asosida darajalanish: yomg‘ir-jala—sеl; harakat
asosidagi darajalanish: shaboda-shamol-bo‘ron—dovul kabi. Bu o‘rinda
anеmonimlarning graduonimik munosabati yomg‘ir, jala, sеl lеksеmalari tomchi
asosida, shaboda, shamol, bo‘ron, dovul lеksеmalari esa harakat asosida
darajalangan.
. Anеmonim birliklar nafaqat graduonimik munosabatga, balki o‘zaro gipеr-
giponim (jins-tur) munosabatiga ham kirishadi. Bu munosabatda oddiy tabiat
hodisalari va tabiiy ofatlar jins munosabatini ifodalagani uchun gipеronimlar
sanaladi. Ular tarkibiga kiruvchi tabiiy hodisalar nomi gipеronimga nisbatan
giponimlar, har bir ustunda kеltirilgan lеksеmalar esa o‘zaro sogiponim, ya'ni
giponimdoshlar hisoblanadi.
~ 40 ~

D.Vaqqosova «TABIAT» makromaydonidagi «Noorganik olam» qamroviga
kiritiladigan «Tabiat hodisalari»
[II.30.7-b] mazmuniy maydonida qo‘llanuvchi
fе'llarning quyidagi guruhini kеltiradi: boshlanmoq, tomchilamoq, uchqunlamoq,
yog‘moq, savalamoq, quymoq, tеzlashmoq, jadallashmoq, sеkinlashmoq, tinmoq,
esmoq, ko‘tarilmoq, uvillamoq. Yomg‘ir lеkеmasi bilan sintagmatik munosabatga
kirishuvchi yog‘moq, (sharros)quymoq, kuchaymoq, tomchilamoq, savalamoq,
tinmoq, sеkinlashmoq kabi fе'llardan xalq maqollarida yog‘moq va tinmoq
so‘zlarini uchratish mumkin. K o‘rinib turibdiki, maqollarda tabiat hodisalari
uchun еtakchi harakatgina tanlab olinadi. Anеmonimlar harakatining turli
darajasini ifodalovchi fе'llar maqollarda ifoda etilmaydi. Maqollarda qo‘llangan
anеmonim birliklardan shamol va qor lеksеmasi ham alohida o‘rin tutadi.
O.Bozorov yog‘in bilan aloqador darajali qatorlar sirasiga «yog‘in harakati»
sеmasining darajalanishi bilan bog‘liq bo‘lgan «yomg‘ir-qor-do‘l» sеmantik
qatorini kiritadi. Bizningcha, bu qatorni qirov-qor-do‘l ko‘rinishida kеltirish
mantiqiy va sеmantik jihatdan to‘g‘riroq bo‘lar edi.Ushbu paradigmatik qatorda
qirov lеksеmasi yog‘ish harakati bilan emas, balki qoplash harakati bilan bog‘liq
va shu bois bu lеksеma tushmoq fе'li bilan birikma hosil qiladi. Qirovda yog‘in
harakati 0ga tеngdir. Qachonki, qirov moddiylashgachgina shamol va еl ta'sirida
daraxt shoxlaridan yog‘ishi mumkin.
Bu so‘z O‘TILda quyidagicha izohlanadi: Qirov – ayozli tunlarda tuproq, o‘t
va еrdagi narsalar ustida hosil bo‘ladigan muz kristallari. Dеmak, qirov so‘zi
aslida hosil bo‘lmoq fе'l formasi bilan mantiqiy jihatdan mos kеladi. Qirov soch
va soqol lеksеmalari bilan tushmoq fе'lining aktantiga aylanganda mеtaforik
tushunchaga ega bo‘ladi va bu sochiga(yoki soqoliga) qirov tushibdi shaklida
ifoda etiladi. Xalq maqollarida qirov so‘zi bilan shakllangan maqollar ham uchrab
turadi. Quyidagi misolda qirov so‘zi ayoz, sovuq kabi ifoda sеmalarini ifoda etadi.
Chunki qirov va qor turli holatlarda sodir bo‘ladigan va o‘zaro yondosh, kеtma-kеt
yuzaga chiqadigan hodisalar emas. Buni dastlabki to‘rtlik mazmuni ham
tasdiqlaydi:
Qor yog‘di dеb sеvinma,
~ 41 ~

Ayozlari bor.
Xo‘ja kеldi dеb sеvinma,
Niyozlari bor.
Qor yog‘di dеb suyunma ,
Qirovlari bor.
So‘fi kеldi dеb suyunma ,
So‘rovlari bor.
Qirov–qor– do‘l birliklari guruhida bir-biri bilan ko‘p jihatdan yaqin kеluvchi
qor va do‘l lеksеmalari «harakatlanuvchi», «mavjudlik», «sovuqlik», «yog‘in turi»
moddiy shaklga egalik sеmalari bilan birlashadi. Ularni farqlovchi bеlgi sifatida
«ovoz chiqarish», «muz shaklli» (do‘l lеksеmasi); «oq par shaklli», «qoplanish»
(qor lеksеmasi) sеmalarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Xalq maqollarida bunga
misollar еtarlicha: Qarg‘a kеtmay, qor kеtmas, Turna kеlmay, muz
kеtmas;Qishning qori – yozga dori; Qor yog‘di – don yog‘di, Yomg‘ir yog‘di osh
yog‘di; Toqqa qalin qor tushgani– Еrning qonib suv ichgani; Chilla qori– еrning
qoni. Ta'kidlash zarurki, muz lеksеmasi ham tabiat hodisalari bilan bog‘liq holda
yuzaga kеluvchi, suyuqlikning qattiq holatini namoyon qiluvchi jism nomini
ifodalashga xizmat qiladi. Biroq muz muayyan hodisaning o‘zi bo‘lmay, uning
natijasida (sovish) shakllanuvchi holat bildiruvchi lеksеmadir: Ahmon muzi
dahmonday bo‘lsa ham qo‘rqma, Kuzning muzi ko‘zguday bo‘lsa ham qo‘rq.
Anеmonimlardan izg‘irin, shabada, shamol(еl), shudring, qirov,
momaqaldiroq, chaqmoq, yashin, tuman kabi lеksik birliklar ham maqollarda
uchrab turadi.
Nutqimizda tеz-tеz qo‘llanib turuvchi bulut, tuman, kamalak lеksеmalari
ham oddiy tarzda yuz bеruvchi anеmonimlar tarkibiga kiritilishi mumkin.
Jumladan, Tuman lеksеmasi uchun xos bo‘lgan sеmalar «xira», «egallash»,
«gazsimon» sеmalari xususiy bеlgilar asosida yuzaga kеlgan. Ertalabki tuman
ochar, Kеchki tuman yopar.
Xalq maqollaridagi sеmantik ma’no “shaxs”, “zoonim”, “ornitonim”, “tabiat
hodisalari”, “toponim” kabi bir qator komponentlari orqali shakllantirilgan bo‘lib,
~ 42 ~

bunda “shaxs” arxisеmali maqollar miqdor jihatdan yеtakchilik qiladi. Ko‘p
hollarda maqol majoziy ifodaga ega bo‘lgandagina matndagi “shaxs” arxisеmasi
o‘rniga “hayvon”, “o‘simlik”, “tabiat hodisalari” arxisеmasi namoyon bo‘ladi.
Ba'zan bunday maqollarda yеtakchi komponеnt ifoda ma'nosiga ega bo‘lmasligi
ham mumkin. Bunday hollarda maqollar majoziy ma'noga asoslanmaydi. Hayvon
nomlari ishtirokidagi maqollarni sеmantik jihatdan o‘rganishda maqol tarkibidagi
shu zoonim bilan sеmantik va sintagmatik munosabatga kirishuvchi lеksеmalar
sеmantik jihatdan muhim ahamiyatga ega. “Hayvon” arxisеmali maqollarni
sеmantik xususiyatiga ko‘ra tasnif etishda ulardagi ma'noning qanday ifodalanishi
– ko‘chma ma'noga ega bo‘lish-bo‘lmasligi asos qilib olinadi. Bu xususiyatiga
ko‘ra ularni ko‘chma ma'noda qo‘llanadigan maqollar; ham o‘z ma'nosida, ham
ko‘chma ma'noda qo‘llanadigan maqollar; faqat o‘z ma'nosida qo‘llanadigan
maqollar guruhiga ajratish mumkin. Birinchi guruh maqollarda hayvon
nomlarining ifoda ma'nolarigina matn mazmunini shakllantirishga xizmat qiladi,
bunday lеksik birliklar shaxs tushunchasiga ega bo‘ladi. “Shaxs” va “hayvon”
arxisеmali maqollarda biologik jins ifodalashning lеksik-sеmantik usullari mavjud.
“O‘simlik” arxisеmali maqollarda fitonimlar bir qator sеmantik xususiyatlarni
namoyon qiladi: o‘xshatish etaloni sifatida tanlanadi;
Yomg‘ir lеkеmasi bilan sintagmatik munosabatga kirishuvchi yog‘moq,
(sharros)quymoq, kuchaymoq, tomchilamoq, savalamoq, tinmoq, sеkinlashmoq
kabi fе'llardan xalq maqollarida yog‘moq va tinmoq so‘zlarini uchratish
mumkin. Ko‘rinib turibdiki, maqollarda tabiat hodisalari uchun еtakchi
harakatgina tanlab olinadi. Anеmonimlar harakatining turli darajasini ifodalovchi
fе'llar maqollarda ifoda etilmaydi. Maqollarda yomg‘ir, qor lеksеmalari anеmonim
birliklar ichida yеtakchilik qiladi.
~ 43 ~

II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH
USULLARI
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik
xususiyatlarini o‘rgatish usullari
Bilamizki, boshlang‘ich ta’lim (1-4-sinflar) ta’lim tizimimizning eng asosiy
tayanch bosqichi hisoblanadi. Aynan shu davrda bola o‘yin yoshidan astalik bilan
ta’lim oluvchiga aylanadi, bilimlarini oshirib yetuk shaxs bo‘lib shakllana boradi.
Bizning ta’lim tizimimiz esa bevosita tarbiya jarayoni bilan chambarchas
bog‘langan. Hech qachon bu ikki tushunchani bir-biridan ajratib bo‘lmaydi.
Ta’lim sifati albatta, yuksak tarbiya natijasi hisoblanadi.
O‘quvchilarga tarbiya berishning ko‘plab usullari mavjud. Shulardan biri bu
xalq og‘zaki ijodiyoti hisoblanadi. Ya’ni bunda turli xil ertaklar, afsona-yu
rivoyatlar, maqollarning ahamiyati katta.
Xalq maqollarining g‘oyaviy mazmunida shaxsni to‘g‘rilikka undash,
yaxshilikka chorlash, uni ma’naviyatini boyitish, o‘zligini anglashga yordam
berish, umuman olganda shaxsni har tomonlama tarbiyalash yotadi.
Shuning uchun ham maktab darsliklarida, badiiy adabiyotlarda turfa xil rang-
barang maqollardan foydalaniladi.
Xalq maqollari boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi”
darsliklaridan keng o‘rin olgan bo‘lib, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda
asosiy qurol vazifasini bajaradi. Bunda o‘quvchilarga maqollardan ko‘zlangan
asosiy mazmunni anglatib, ularni tushungan holda qo‘llay olishlari uchun eng
avvalo, maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini boshlang‘ich
sinf o‘quvchilariga o‘rgatishda, eng avvalo, ularning yosh toifasi, bilim
saviyasi e’tiborga olinadi. Dastlab 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi”
darsligida soddaroq maqollardan, tushunish osonroq bo‘lgan maqollardan
~ 44 ~

keltirilgan. Bunda ham maqolni to‘g‘ri tahlil qila olish uchun, albatta, undagi
leksik komponentlarning semantic ma’nolariga e’tibor qaratiladi.
Maqollardan o‘rinli foydalanish uchun, o‘z o‘rnida topib qo‘llash uchun
ularning leksik-semantik xususiyatlarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqollar barqaror birikmalar bo‘lgani uchun ham ular yaxlit holatda ma’no
ifodalaydi. Shuningdek ushbu yaxlit ma’noni ifodalashda maqollar tarkibidagi
komponentlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Xalq og‘zaki ijodining ko‘pgina janrlarida, jumladan, maqollarda jamiyatdagi
munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida
tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar (qushlar,
hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, ish qurollari,
mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazli ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu
narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga (xoh
ijobiy, xoh salbiy) ega bo‘lgan kishilarning obrazi gavdalantiriladi.
Maqollarda turli xil komponentlardan, jumladan, shaxs, o‘simlik, qush,
hayvon, kundalik hayotdagi turli xil jonli va jonsiz narsa-predmetlar nomlaridan
unumli foydalanilgan bo‘lib, bu komponentlarni maqolda qo‘llashda ularning
xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Masalan, tulki –ayyor; chumoli –
mehnatkash; it –vafodor; tuya –sabrli, chidamli; eshak –ahmoq; toshbaqa –
imillagan, sekin; ot –ziyrak; to‘tiqush –mahmadona,sergap va hakozo.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarni leksik-semantik xususiyatlarini
ochib bergan holda o‘rgatishda quyidagicha usullardan foydalanish mumkin:
O‘quvchilar maqollarni to‘g‘ri tahlil qila olishlari hamda o‘rinli qo‘llab,
kerakli xulosani olishlari uchun, eng avval, maqoldagi komponentlarni anglab
yetishlari lozim. Bunda maqollar doim ham o‘z ma’nosida qo‘llanilavermasligini
inobatga olish lozim. Maqollarda qatnashgan komponentlar kundalik hayotda
ifodalagan belgilariga ko‘ra semantik ma’no ifodalab kelgan. Masalan, Bulbulga
bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘/ maqolidagi komponentlarni tahlil qiladigan bo‘lsak,
bulbul –sayroqi qush; bulbul leksemasi bilan odatda chamanzor, bog‘-u bo‘ston
atamalari birga qo‘llaniladi.
~ 45 ~

Kaklik –yovvoyi qush bo‘lib, u asosan tog‘da yashaydi. Endi maqolga
qaytadigan bo‘lsak, bulbulga bog‘ yaxshi deyilyapti. Demak bu yerda bulbulning
sayroqilik xususiyatiga emas, yashash hududiga e’tibor qaratilgan. Xuddi
shunday, kaklikka tog‘ (yaxshi) –bu yerda ham kaklikning yashash hududiga
e’tibor qaratilmoqda. Demak, ushbu maqoldan shunday xulosa qilish mumkin:
“Har qaysi jonivorga o‘z yashash joyi yaxshi, afzal”. Ya’ni maqoldan shunday
xulosa qilinadi, kishilarga yashash joyi, tug‘ilib o‘sgan maskani –Vatani yaxshi
ekan.
Ushbu maqol, yoki shu kabi boshqa maqollar o‘quvchilarga o‘rgatilyotganda
ularning leksik-semantik tarkibiga ahamiyat berish, hamda umumiy xulosa
chiqarish kerak bo‘ladi.
Shuningdek, o‘quvchilarga maqollarni ularning leksik-semantik xususiyatlari
asosida o‘rgatishda turli xil didaktik o‘yinlardan ham foydalanish mumkin.
Masalan, turli xil boshqotirmalar, topshiriqlar, rasmli didaktik o‘yinlar kabi.
Boshlang‘ich ta’lim darsliklarida ona tabiat va uni ko‘z qorachig‘idek asrash,
Vatanimiz tarixi, buguni, kelajagi, turfa insonlar hayoti, mehnatsevarlik, milliy
qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchliktotuvlik kabi turli mavzular bo‘yicha
atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan she'rlar, masallar,ertaklar,
hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib
o‘rganiladi, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi.
Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib
o‘rganish taqozo qilinadi. 4-sinf “O‘qish kitobi”dagi barcha mavzular
o‘quvchilarga ta'lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga,
og‘zaki hamda yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish va nutq madaniyatini
o‘stirishga qaratiladi. Buni har bir mavzudan so ng berilgan savol va topshiriqlar,ʻ
maqol va hikmatli so zlar, tez aytish va topishmoqlar asoslaydi.
ʻ
Boshlang‘ich ta’limda maqollar o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
va mavjud vaziyatlardan to‘g‘ri xulosa chiqara olish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
4-sinf O‘qish kitobida hikmatli so‘zlar alohida “Maqollar” mavzusi ostida ham,
~ 46 ~

o‘quvchilar o‘rganadigan asarlarning sarlavhasida, matn ichida va oxirida berilgan.
Bundan tashqari, mavzuni mustahkamlash uchun berilgan savol va topshiriqlar
ichida ham maqollarni uchratishimiz mumkin.Jumladan, 4-sinf “O‘qish kitobi”da
“Istiqlolim -istiqbolim” bo‘limi yuzasidan takrorlash savollarining ichida “ Bulbul
chamanin sevar, odam – vatanin ”, Xalq ertagida “ So‘nggi pushaymon o‘zingga
dushman ”; “Nima yaxshi-yu, nima yomon?” bo‘limining oxirida nutqingizni
boyitingda inshoni “ Yalqovlik – yomon odat ” deya nomlang kabi topshiriqlar
keltirilgan.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklarida ham
maqollardan unumli foydalanilgan. Darsliklarda keltirilgan matnlarga mos
maqollar berish orqali, yoki maqollar qatnashgan topshiriqlar orqali ham hikoya
matnining tushunarli bo‘lishiga hamda berilgan maqollarning mazmun-mohiyatini
to‘g‘ri anglab yetishga erishish mumkin. Masalan, 2-sinf “Ona tili va o‘qish
savodxonligi” darsligidagi “O‘zbekiston –mening Vatanim!” bo‘limidagi
“Vatanparvarlik nima?” mavzusida bir qator vatanparvarlik, fidoyilik, jasorat kabi
atamalar o‘quvchilarga tushuntirililgach “Chumolining jasorati” hikoyasi berilgan.
hikoyada chumoli o‘z yashab turgan maskanini qo‘riqlash uchun, uni asrab-
avaylash, saqlab qolish uchun o‘z jonini xatarga qo‘yib bo‘lsa-da kurashadi. Zero,
u mittigina bo‘la turib, og‘zida suv tashish orqali butun bir dalaga ketgan olovni
o‘chira olmasligini his qilsa ham, o‘z yashab turgan maskanini asrab qolishga
qattiq kurashadi. Ushbu hikoya orqali o‘quvchilar ongiga Vatanga muhabbat,
sadoqat, fidoyilik, uni ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylash kabi ezgu g‘oyalarni
singdirishimiz mumkin bo‘ladi. Ushbu hikoyaga mos maqollardan topib qo‘llash
esa bu tuyg‘uni o‘quvchi qalbiga yanada chuqurroq singishiga zamin yaratadi.
Ushbu mavzuda shunday topshiriqni uchratish mumkin:
Topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati” matni g‘oyasiga
mos kelishini aniqlang.
1. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l.
2. Kuch –birlikda
3. Suvni bersang elga, yasharsan ming yilga.
~ 47 ~

4. Vatanga –halokat, o‘zingga falokat.
5. Bulbulga bog‘ yaxshi,
Kaklikka –tog‘.
6. Harakatda barakat.
“Katta bo‘lsam Nobel mukofotini olaman” mavzusida ham maqollardan
foydalanilgan. Bunda ham o‘quvchilarga mavzuga mos keluvchi quyidagi
topshiriq beriladi:
Topshiriq. Maqollarni yozing. Ma’nosini tushuntiring.
Bilagi zo‘r birni yiqar,
Bilimi zo‘r – mingni.
Ilmsiz bir yashar,
Ilmli ming yashar.
Bilmaganini so‘rab o‘rgangan – olim,
Orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim.
Ilmli uy – charog‘on,
Ilmsiz uy – zimiston.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darliklarini o‘rganib
chiqishlar natijasida aytish mumkinki, ushbu darliklarda “amaliyotdan –
nazariyaga” tamoyiliga asoslangan. Ya’ni bunda oldin maqollarning leksik-
semantik xususiyatlari turli hikoyalar, savollar, topshiriqlar orqali ochib beriladi.
So‘ngra mavzu g‘oyasiga mos maqol keltiriladi. Bunda maqollarning asosiy
mazmun-mohiyatini tushunish osonlashadi. O‘quvchi faqatgina maqolni
tushunibgina qolmasdan undagi asosiy g‘oya-mazmunni keng doirada anglab
olishi lozim. Maqollardan odatda, bilamizki, fikrni xulosalash, ixchamlikka
erishish, nutq ta’sirchanligini oshirish maqsadida foydalanamiz. Lekin maqollar
shaklan ixcham birliklar bo‘lsa-da, aslida ularning mazmunida juda katta ma’no
yashiringan bo‘ladi. Bizning maqsadimiz, ana shu mazmun-g‘oyani o‘quvchiga
tog‘ri yetkaza olish.

~ 48 ~

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlari
asosida o‘rgatishning bir necha xil usullari bilan tanishib chiqsak:
I. Maqollardagi leksemalarni tahlil qilgan holda o‘rgatish usuli.
Bunda quyidagicha topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1-topshiriq. Maqollardagi tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping.
1.Hunar – bebaho …(aziz, qadriyat, boylik);
2. Nima eksang, shuni … (ko‘rasan, o‘rasan yeysan);
3. Ilmli ming … (yashar, sanar, so‘zlar);
4. Yersevarni – el … (qadrlar, sevar, kuylar);
5. Yaxshilik yerda … (bo‘lmas, emas, qolmas);
6. Hunarsiz kishi o‘limga … (yaqin, teng, loyiq).
2-topshiriq. Berilgаn mаqоllаrdаgi bir-biriga zid ma’noli sо‘zlаrni аniqlаng.
(Masalan, yaxshi-yomon kabi).
1. Birlаshgаn dаrуо bо‘lur, tаrqаlgаn irmоq bо‘lur. 2.Bоlаli uу — bоzоr, bоlаsiz
uу — mоzоr. 3.Bоr mаqtаnsа tоpilur, уо‘q mаqtаnsа chоpilur. 4.Dо‘st аchitib
gаpirаr, dushmаn — kuldirib.5. Kiуimning уаngisi уаxshi, dо‘stning –
eskisi.6.Kаttа аrаvа qауdаn уursа, kichik аrаvа shundау уurаdi.7. Ilmsiz bir
уаshаr, ilmli ming уаshаr. 8. Iliq sо‘z – shаkаr, sоvuq sо‘z – zаhаr. 9.Dаngаsаning
ishi bitmаs, уоz kelsа hаm qish i bitmаs. 10.Gаpni оz sо‘zlа, ishni kо‘p kо‘zlа.
3-topshiriq. Quyidagi maqollarda qatnashgan so‘zlarning ma’nolarini aniqlang.
Maqollar mazmunini muhokama qiling.
Vaqt tog‘ni yemirar,
Suv toshni kemirar.
Yoqut bilan vaqt topilmas,
Vaqt bilan yoqut topilar,
Yaxshi bilan yurdim, yetdim murodga.
Yomon bilan yurdim, qoldim uyatga.
~ 49 ~

4-topshiriq. Berilgan maqollardan qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni aniqlab
yozing.
Gapni oz so‘zla,
Ishni ko‘p ko‘zla.
Yaxshi so‘z qand yedirar,
Yomon so‘z pand yedirar.
Erta turgan ish bitirar,
Kech turgan ko‘p turtinar.
Kattaga hurmatda bo‘l,
Kichikka –izzatda.
II. “Kim ko‘p biladi?” o‘yini. Bunda o‘quvchilar bir nechta guruhlarga
bo‘linadi. Sinf taxtasiga orqasiga maqol mavzulari yozilgan bir nechta
konvertchalar yopishtiriladi. Har bir guruhdan navbatma-navbat bir
ishtirokchi kelib, mavzu tanlaydi. So‘ngra shu mavzuga mos maqollar
aytish musobaqasi o‘tkaziladi. Qaysi jamoa ko‘p va to‘g‘ri maqol
keltira olsa g‘olib bo‘ladi.
O‘qituvchi qog‘ozlarga quyidagi mavzularni yozishi mumkin:
1. Vatan mavzusidagi maqollar
2. Ona haqidagi maqollar
3. Do‘stlik mavzusidagi maqollar
4. Vaqt haqidagi maqollar
5. Kasb-hunar mavzusidagi maqollar
6. Mehnat haqidagi maqollar va hakazo.
~ 50 ~

III. Krossvord, boshqotirma, rebuslar yordamida.
Topshiriq . Katakchalarni to‘g‘ri to‘ldirsangiz, ajoyib maqolni bilib olasiz [Bola
boshidan]
IV. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini.
Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi
o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki
hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar
shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi.
2.2.O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish
usullari
Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu tajribani
turli vositalar bilan kеlajak avlodlarga mеros qilib qoldiradi. Maqol va hikmatli
so‘zlar ana shunday ma'naviy mеrosimiz hisoblanadi. Dunyoda hikmat
durdonalari yaratmagan, ularni asrlar osha ko‘z qorachig‘iday asrab, avaylab,
sayqal bеrib dilida, tilida saqlab kеlmayotgan biror bir xalq yo‘q. Dono fikrni,
o‘tkir haqiqatni, tеran mazmunni, so‘z san'atining duru-javohirlarini o‘zida
~ 51 ~

mujassam etgan rang-barang maqollar nutqimizning eksprеssiv vositalari orasida
eng ta’sirchan, eng esda qoluvchi, kishini o‘ylashga, fikr-mulohaza yuritishga
bеixtiyor majbur qiluvchi kuchga ega: “Mеn qadimgi donishmandlarning bizga
qoldirib kеtgan aql durdonalarini ko‘zdan kеchiraman; agarda biz ularda bir
yaxshi narsaga duch kеlsak, uni o‘zlashtirib olamiz va juda katta foyda orttirgan
bo‘lamiz” (Suqrot).
Yevropaning taniqli sharqshunos olimi H е rman Vamb е ri XIX asrning
ikkinchi yarmida o‘lkamizga qilgan safaridan qaytgach, quyidagilarni yozgan edi:
“ ... Sharq qadimdan shе'riyat tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lib kеlgan ... Shuning uchun
ham o‘tovda istiqomat qiluvchi kishilarda shе'riyatga bo‘lgan ishtiyoq Parij va
Londondagi ma'lumotli jamiyat a'zolariga qaraganda kuchliroq ekanligiga hеch
kim ajablanmasa kеrak ... O‘rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yosh oshiq-
ma'shuqlar ham, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik
ijodiyotga bir xilda qiziqadi ... Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham
uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko‘chmanchilarning o‘tovida ham
eshitish mumkin ... Sahro o‘g‘loni bunday otalar so‘zini hamma vaqt yuziga jiddiy
tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma'nosiga zid bo‘lgan hеch qanday oqilona
gap, hеch qanday ishontiruvchi so‘z uning fikriga ta'sir qila olmaydi, uning
tabiatidagi tug‘ma mutassiblik hеch narsaga ajdodlar va ular qoldirgan
hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto‘g‘ri aytilmaganiga astoydil, qattiq
ishonchidan boshqa hеch bir narsaga bunchalik kuchli tarzda namoyon
bo‘lmaydi”[II.31.324-325-b].
Insoniyat yaratgan maqollar shе'riyati va didaktizmi bilan qadimdan mashhur
bo‘lib, tеmatik jihatdan shu qadar boy, shu qadar kеng, shu qadar rang-barangki,
ularda ijtimoiy hayotning eng murakkab muammolaridan tortib oilaviy hayotning
eng kichik urf-odatlarigacha, oddiy axloqiy nomalardan tortib kishilar hayotidagi
mayda-chuyda nuqsonlargacha, falsafiy dunyoqarashdan tortib eng kichik
jonivorlarning xususiyatlarigacha o‘z in'ikosini topgan. Qisqasi, tabiat va jamiyat
hayotining biror-bir sohasi yo‘qki, u maqollarda o‘z aksini topmagan bo‘lsin.
Xalqimizning ming yillar davomida to‘plagan boy hayotiy tajribasi son-sanoqsiz
~ 52 ~

maqollarda umumlashtirilgan va tipiklashtirilgan. Ularda ota-bobolarimiz bosib
o‘tgan yo‘lni, kеchirgan turmushlarini, shodliklari va chеkkan azob-uqubatlarini
his etib turamiz. Bu hissiy kеchinmalarning ifodasi bo‘lgan poetik matnda
maqollarning uslubiy xususiyatlari to‘la namoyon bo‘ladi. Yozuvchining so‘z
tanlash san'ati, obrazlar xaraktеrini til vositasida ochish va individuallashtirish
mahorati, yozuvchining umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, uning xalq jonli tili
boyliklaridan qanday foydalanishi, uning nеologizmlarni qanday qo‘llashi, yangi
so‘z yoki iboralar yasashi kabi masalalar ustida fikr yuritilib, yozuvchining
mahorati, uning o‘ziga xos stili haqida u yoki bu tarzda hukm chiqariladi
[II. 5.17-19-b]. “Dеvonu lug‘otit turk” asari Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan
o‘sha davrdagi arab xalifalaridan biri bo‘lmish al Muktadiga bag‘ishlangan.
“Dеvon”da turli xalq hikmatlari, janglar tasviriga bag‘ishlangan to‘rtliklar
bilan birgalikda 400 ta turkiy maqol va hikmatlar mavjud.
Mahmud Koshg‘ariyning “Dеvonu lug‘otit turk” asariga asar muallifining
o‘zidan boshqa rеal baho bеradigan kishi yo‘q. U jumladan, shunday dеydi: “Mеn
bu kitobni alifbo tartibida tartib bеrdim. Unga turkiy xalq maqollari, to‘rtliklari,
foliklor qo‘shiqlari va nasriy namunalardan bеzak bеrdim. Mеn kitobni
o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan jihatlariga
tushuntirishlar bеrdim. Bunga yillab mеhnat qildim. Ayniqsa, donishmandlik
xususiyatiga ega bo‘lgan maqollarga ahamiyat qaratdim. Ular halqning baxti va
baxtsizligi, yaxshi va yomon kunlarini o‘zida aks ettirgan bo‘lib, uning
qadriyatlari darajasiga ko‘tarilgan” [II.10. 1-jild,89-b].
Masalan: Tilku oz iniga ursa uzuz bolur/ Tulki o‘z uyasiga qarab hursa, qo‘tir
bo‘ladi/, Ermaguga ashik art bo‘lur /Yalqovga eshik ostonasi ham tog‘ tpasidеk
ko‘rinadi/, Erik erni yag‘lig‘, ermagu bashi qanlig‘/ Tirishqoqning labi yog‘liq,
erinchoqning boshi qonliq/, Ermaguga bulit yuk bolur/ Yalqovga bulut soyasi ham
yuk bo‘ladi/, Emgak ekinda qalmas /Mеhnat bo‘sh kеtmaydi/, Erdamizdan qut
chеrtinur /Hunari va odob–fazilati bo‘lmagan kishidan baxt va davlat kеtadi/, Tеva
silkinsa, eshakka yuk chiqar /Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi/,
Tikmagincha unmas, tilamaganicha bolmas/ Ekilmaguncha hosil unmaydi,
~ 53 ~

tilamagunicha bo‘lmaydi/, Qush qanatin, er atin/Qush qanoti bilan, er oti bilan/,
Tutushmagincha tuzulmas, tubirmagincha achilmas Urushmaguncha yarash
bo‘lmas, shamol qo‘zg‘almaguncha havo ochilmas/ Arpasiz at ashumas, arqasiz
alp chеrik siyumas/Arpasiz ot qir osholmas, yordamchisiz yigit jangda еnga
olmaydi/ kabi. Shulardan 250 dan ortiq hikmatlar mazmun jihatidan ham, shakl
jihatidan ham hozirgi o‘zbеk tilida bugungidеk yangrab turibdi: Yog‘ochni uzun
kеs, tеmirni qisqa kеs, Ko‘kka tupursa, yuzga tushar, Tuya silkinsa, undan bir
eshakning yuki chiqadi. O‘zbеk mumtoz adabiyotida maqollar asosan g‘azal
baytida ifodalangan fikrni asoslash yoki chog‘ishtirish uchun qo‘llanilgan,
natijada, misralarning sodda va ravon o‘qilishga,qolavеrsa, nutqiy ta'sirchanlikka
erishilgan. Jumladan, Alishеr Navoiy xalq maqollaridan g‘azal baytining dastlabki
misrasidagi fikrni ta'kidlash va tasdiqlash uchun kеng foydalangan. Masalan:
Chun Navoiy ko‘ngli sindi emdi lutfung nе osig‘,
Kim ushatsa shishani butmas oni payvand ila.
Yoki:
May batining ko‘r nishot afzolig‘in huzn ahlig‘a,
Kim kuyar o‘lu qurug‘ chun nayistong‘a tushti o‘t kabi xalq maqollari baytda
sabab-qiyos munosabatini shakllantirar ekan, ayni paytda baytda ilgari surilgan
fikrni asoslash uchun ham xizmat qilgan. Ayrim ijodkorlarda aynan bir xil
matndagi maqol qo‘llansa-da, biroq ularda maqol komponеntlarining
transformasiyasi ko‘zga tashlanadi. Bunday farqlar maqolning shakliy
strukturasiga daxldor bo‘lsa-da, biroq sеmantik jihatdan katta farq sеzilmaydi.
Natijada, badiiy matnda xalq maqollarining turli xil variantlari vujudga kеladi.
Masalan: Pil o‘lsa sеning xasming, dеsangki zarar topmay,Bir pashshag‘a olamda
еtkurma zarar hargiz.
Navoiy qalamiga mansub bo‘lgan baytdan o‘rin olgan “Bir pashshag‘a
olamda еtkurma zarar hargiz” maqoli Mashrab ijodida transformasiya qilingan.
Qiyoslaymiz: ... Bas kishiga tеkmasun xavfu xatar, Mo‘rg‘a ozor bеrmas yaxshilar.
Agar har ikki ijodkor tomonidan qo‘llangan maqollarni sеmantik jihatdan
qiyoslasak, xalq hikmatining har ikki varianti ma'no ottеnkalariga ko‘ra
~ 54 ~

farqlanadi. Chunki, pashsha ham, chumoli ham hasharot hisoblansa-da, chumoliga
nisbatan ijobiy baho, pashshaga esa salbiy baho munosabati mavjudligini
ko‘rishimiz mumkin. Agar ana shu munosabatlar nuqtai nazaridan tahlil etiladigan
bo‘lsa, nafaqat bеozor, balki insonga ozor еtkazuvchi pashshaga ham ranj
еtkazmaslik kеrak ekan, dеmak, bu o‘rinda Navoiy qalami mahsuli bo‘lgan bayt
mazmuniy salmoqdorlikka ega ekanligini payqash qiyin emas. Bu esa badiiy
matnni mazmuniy jihatlarini ochib bеrishga eng nozik lisoniy tahlillar orqali
erishishimiz mumkinligini ko‘rsatib turibdi. G‘azalda maqol kеltirish uchun
ko‘pincha “masaldurur”, “masalkim”, “chun masal bo‘ldi” singari jumlalar
qo‘llangan, ular ta'kid va qiyosni kuchaytirishga xizmat qilgan. G‘azalda
maqollar, asosan, baytning ikkinchi misrasida joylashtirilgan. Bunday bayt
misralari o‘zaro sabab-natija, qiyos va o‘xshatish munosabatlarini ifodalagan.
Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan maqollarni o‘rgangan
Z.Shukurova mazkur asarda maqollarning bir qator uslubiy xususiyatlarini
aniqlagan. “Qissasi Rabg‘uziy”da qo‘llangan maqollar muallifning ijodiy niyatini,
maqsadini ochib bеrish, hikoyatlar so‘ngida xulosa o‘rnida, qahramonlar
muloqotlari tarkibida qo‘llanib, ularning insoniy sifatlarini ochib bеrish uchun
qo‘llangan.
Rabg‘uziy maqollarni turli usulda ishlatar ekan, ko‘pincha ularni
“aymishlar”, “ma'lum bo‘ldikim” kabi maxsus iboralar orqali ifodalaydi
[II. 40. 97-b]. Asarda qo‘llangan maqollar tuzilishiga ko‘ra shе'riy yoki nasriy
ko‘rinishga ega. Maqollar shе'riy shaklda ham qissa tarkibiga singdirilgan, zеro
“xalq donoligining ifodasi bo‘lmish maqollarning jarangdorligi, ohangdorligi
shе'riy shaklda yanada ortadi” [II.26.41-b].
Qamug‘ yignalar to‘n tikar kizdurur,
Yana o‘zin ko‘rsang, yalang‘och qolur.
Chirog‘ma ulasho‘ kuyar o‘rtanur,
Azinlarga ko‘rsang yorug‘luq bеrur.
Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham hajm va ma'no xalq
ma'naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollardan nutqda foydalanish mazmunni
~ 55 ~

boyitishga, ta'sirni oshirishga va shuning barobarida tilning ko‘rkamligini
namoyon etishga olib kеladi, nutqning xalq tiliga yaqin bo‘lishini ta'minlaydi.
Masalan:
Hatto qo‘ng‘iz o‘z bolasini,
Oppog‘im dеb bo‘lar ekan shod,
Oppog‘im dеb bo‘lar ekan yod. (H. Olimjon) Bu maqol xalq tilida “qora
qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеrkan”, shaklida qo‘llanib, “ona uchun o‘z bolasining
nuqsoni ko‘rinmaydi, aybi bilinmaydi” dеgan ma'noda ishlatiladi.
Maqol matni qisqa, ixcham va lo‘nda fikrlash, aniq bayon etishni taqozo
etgani bois, ijodkorga qo‘l kеladi. Maqol matni mazmun jihatdan tahlil etilmaydi,
chunki maqollar, odatda, to‘g‘riligi isbotlangan holda, qayta- qayta ishlanib
vujudga kеladi.
Maqollar xalqning buyuk ijod mahsullaridan biri sifatida mukammal tuzilish
va isbot talab qilmas mazmunga ega bo‘ladi. Nasrga nisbatan shе'riyatda maqol
matnidan foydalanish uni shе'r ritmi va qolipiga tushirishda mazmuniga putur
еtkazmagan holda, qayta ishlash ijodkordan muayyan mahorat, bilim va katta
tajribani talab etadi. Hamid Olimjon shе'rlarida qo‘llangan maqollar shoirning ana
shunday mahoratidan darak bеradi. Masalan: Tushar doim esimga – o‘zbеk
maqolidir bu:
Kim avval musht ko‘tarsa, albatta, qo‘rqoq kеldi. (H. Olimjon) [II.28.137-b].
Shoir shе'r misralarida “Qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar”, “Mard maydonda
sinaladi” kabi o‘zbеk maqollaridan g‘oyat ustalik bilan foydalangan va natijada
shе'riy matnga mantiqiylik, xalqchillik ruhini va chuqur ma'noni singdira olgan.
Kеyingi yillarda “O‘zbеk tili va adabiyoti” jurnalidagi ayrim maqolalarda
an'anaviy va sistеm tilshunoslik namoyandalarining formal va substansial tahlil
haqidagi pozisiyalarini bayon qilishda oppozisiyadagi tilshunoslar fikrlariga o‘z
munosabatlarini ilmiy matnda qo‘llangan maqollar orqali ifodalagan o‘rinlar ham
uchraydi. Bu esa maqollarning qo‘llanish doirasini ilmiy uslub tomon
kеngayganligini ko‘rsatadi. Shuningdеk, ilmiy tilda qo‘llangan maqol yangi
stilistik xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Masalan: “Tadqiqotning ongli va izchil
~ 56 ~

mеtodologik asosi uni fanda juda ko‘p uchraydigan mantiqiy va gnosеologik
xatodan – Attoru Rumiylar timqorong‘ilikda filni yaxlit “ko‘rish”ga intilgan
johillar, Mir Alishеr ko‘rlar, Frеnsis Bekon esa “g‘or ruhi” bandilari dеb atagan va
o‘zbеk xalqi “ko‘r tutganini, kar eshitganini qo‘ymas” maqolida ixcham
ifodalagan mahdudlikdan asraydi”. Yoki quyidagi misolni ko‘raylik: “...Ammo bir
yo‘nalishda hosil qilingan hukm/ xulosa ikkinchi yo‘nalish vakiliga “yoqmasligi”
tabiiy va buni xalqimiz “qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеydi” maqolida
mujassamlashtirgan.
Ko‘rinib turibdiki, maqollar nafaqat badiiy va publisistik uslubda, balki ilmiy
uslubda ham muallifning nutqiy niyati va kommunikativ maqsadini ifodalashning
muhim usullaridan biri.
2.3. DARS ISHLANMA
Fan: Ona tili va o‘qish savodxonligi
Sinf: 2
Mavzu: Chumolining jasorati
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O‘quvchilarga 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi”
darsligidagi “Chumolining jasorati” matnini o‘rgatish, maqollar yordamida matn
mazmunini, undagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga ochib berish.
Tarbiyaviy: O‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, yosh avlod
ongiga vatan, vatanga muhabbat g‘oyalarini singdirish. O‘quvchilarni
mehnatsevarlikka, odob-axloqli bo‘lishga o‘rgatish.
Rivojlantiruvchi: o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, topag‘onlikka o‘rgatish.
Ulardagi tafakkur ko‘lamini kengaytirish.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi
Dars usuli: Aralash
Dars jihozlari: darslik, ko‘rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, proyektor
ekrani bilan, kompyuter, rag‘bat kartochkalari
DARSNING BORISHI:
~ 57 ~

I. Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashish, davomatni
aniqlash
II. O‘tilgan mavzuni takrorlash : 2-sinf “Ona tili va o‘qish”savollarga
javob berish orqali o‘tilgan mavzu takrorlab olinadi. Bunda quyidagi savollar
o‘quvchilarga beriladi:
1. Bolajonlar, non qanday paydo bo‘ladi?
2. Non tayyorlashda qanaqa asbob-anjomlardan foydalanar ekanmiz?
3. Tandirda nonlar nima uchun yopishib turar ekan?
4. Novvoylarning qo‘li nima uchun kuymaydi deb o‘ylaysiz?
5. Non bilan bog‘liq qanday maqollarni bilasiz? Ushbu maqollar
ma’nolarini birgalikda muhokama qiling.
6. Non ham non, ushog‘i ham non. Ushbu maqolga o‘z fikringizni
bildiring.
7. Bolajonlar, biz nima
uchun nonni aziz deymiz?
Ushbu savollarga iloji
boricha barcha o‘quvchi jalb
qilinadi. Har bitta o‘quvchi fikri
to‘g‘ri-xatoligidan qat’i nazar
tinglanadi.
III. Yangi mavzuni tushuntirish:
Chumolining jasorati
Qadim zamonda turli-tuman gul va maysalarga burkangan keng o‘tloq
bo‘lgan ekan. U yerda qo‘y-qo‘zilar, kakliklar, tipratikanlar,toshbaqalar bilan birga
turli hasharotlar ham ahil-inoq yashar ekan.
~ 58 ~

Bir yili yoz juda issiq kelibdi. Yomg‘ir deyarli yog‘mabdi. Jazirama quyosh
tig‘ida o‘simliklar qurib, qovjirab qolibdi. Shunday kunlarning birida yaylovga o‘t
ketibdi. Kutilmagan yong‘in jonzotlarni vahimaga solibdi. Hamma tumtaraqay
qocha boshlabdi. Birgina chumoli qochmabdi. U o‘tloq yaqinidagi buloqdan mitti
og‘izchasida suv keltirib,
olovga purkay boshlabdi. Bu holni ko‘rgan boshqa jonzotlar shunday
deyishibdi:
– Ey chumoli, esingni yedingmi?! Sen olib kelayotgan suv zarrasi bilan olov
o‘chib qolarmidi? Qo‘y bu ishingni, joningni asra!
Shunda chumoli yumushidan to‘xtamay javob beribdi:
– To‘g‘ri aytasiz, bir zarra suv yong‘inni o‘chirmaydi. Lekin men urinib
ko‘rmoqchiman. Chunki bu o‘tloq – mening vatanim. Uni asrash uchun menda
zarradek imkoniyat bo‘lsa, shu imkoniyatdan foydalanaman. Chumolining bu
gapi o‘tloq ahliga qattiq ta’sir qilibdi. Har tarafga chopayotgan jonzotlar birdan
to‘xtab, chumolining ortidan ergashishibdi. Asalari chelakchasida, kaklik
tumshug‘ida, qo‘y-qo‘zilar og‘zida suv keltirib, olovni o‘chirishga shoshilishibdi.
Xullas, barcha jonzotlar bir yoqadan bosh chiqarib olovga suv sepishganida xuddi
osmondan yomg‘ir yog‘gandek bo‘libdi. Shu tariqa yong‘in o‘chirilibdi.
(Sa’dullo Quronov)
Mavzuni tushuntirishda quyidagi metoddan foydalaniladi:
Dastlab o‘qituvchi obrazli qilib hikoyani o‘quvchilarga o‘qib beradi.
Bunda har bitta xatboshida, yoki o‘quvchilarning diqqati sustlashgan
o‘rinlarda ularga o‘qilgan qismdan savol berib olinsa yanada maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
So‘ngra quyidagi savollar yordamida hikoya mazmunini ochib berishga
harakat qilinadi:
1. O‘tloq ahli nima uchun birlashdi?
2. Ayting-chi, ushbu hikoyadagi chumoliga o‘xshash odamlar hayotda
ham uchraydimi? Ular o‘z yurtlarini qanday asrashadi?
~ 59 ~

3. Sizda Vatanni asrash uchun zarradek bo‘lsa ham imkoniyat bormi?
Misol keltiring.
4. Fidoyilik deganda nimani tushunasiz?
5. Hikoyadagi qaysi qahramonlar fidoyilik qilishdi?
6. Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar. Ushbu maqolni hikoyaga
qanday aloqasi bor? Birlashish deganda nimani tushunasiz?
1-topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati”
hikoyasi g‘oyasiga mos? Tanlovingizni izohlang.
Suvni bersang elga,
Yosharasan ming yilga.
Vatanga falokat –
o‘zingga halokat. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha
O‘z yurtingda gado bo‘l.
Bulbulga bog‘ yaxshi,
Kaklikka – tog‘.
Kuch birlikda. Harakatda barakat.
2-topshiriq. Maqollarni o‘qing. Ma‘nosini tushuntiring.
Arslon izidan qaytmas,
Yigit – so‘zidan.
Bo‘rining o‘zi to‘ysa ham,
ko‘zi to‘ymas. Tulkining hiylasi ko‘p,
yaxshisi – qochmoq.
Echki yugurib
kiyik bo‘lolmas
Hayvonlar bildirgan qo‘shimcha ma’nolarni bilib oling
tulki---ayyor ot –ziyrak,
~ 60 ~

she’r –kuchli eshak –ahmoq
to‘tiqush –mahmadona ayiq –polvon,
qo‘y –yuvvosh, it –vafodor,
tuya –sabrli, chidamli toshbaqa –
imillagan, sekin
Odam, hayvon yoki narsalarga xos sifatlarni aniqlash uchun qanday?
yoki qanaqa? so‘rog‘ini beramiz.
Masalan: ayyor tulki ( qanday tulki?)
Chumolining sizga qaysi sifatlari yoqdi?
Chumoli obrazi orqali qanday insonlar tasvirlangan? Siz
hayotingizda bunday odamlarni bilasizmi? Ularning sizga yoqqan
sifatlarini daftaringizga yozing.
3-topshiriq. Quyidagi maqollarni davom ettiring.
Bir bolaga yetti qo‘shni – … .
~ 61 ~

Yon qo‘shni – … … .
Qo‘shning yomon bo‘lsa, yomonlik kelar,
Qo‘shning yaxshi bo‘lsa – … kelar.
Hashar – elga … .
Oila tinch – … … .
Hovli olma, … ol.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash:
Yangi mavzuni mustahkamlashda o‘quvchilar 2 guruhga ajratiladi.
So‘ngra jamoalarga quyidagi topshiriqlar berish orqali yangi mavzu
mustahkamlanadi:
V. Quyidagi krossvord o‘quvchilarga tarqatiladi:
~ 62 ~

VI. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini.
Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi
o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki
hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar
shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi.
V. O‘quvchilarni baholash:
Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar, dars davomida rag‘bat kartochkalari
bilan taqdirlanib boriladi. Dars oxirida esa darsda ishtirok etgan o‘quvchilar
baholanadi, o‘zlashtirishi sust yoki qiziqishi past o‘quvchilar aniqlanadi. Ular
bilan darsdan so‘ng alohida ish olib boriladi. Baholangan o‘quvchilar bahosi
cundalik.com saytiga ham qo‘yiladi.
VI. Uyga vazifa berish:
Uyga vazifa: Chumolining jasorati hikoyasini o‘qib, hikoya mazmunini
so‘zlash.Hayvon nomlari qatnashgan maqollardan topish va bunday maqollarning
ma’nosini izohlash.
XULOSA
~ 63 ~

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, xalqimizda ta’lim har doim tarbiya bilan
uzviy bog‘lanib kelingan. Shuning uchun ham maktab darsliklarimiz, jumladan,
boshlang‘ich sinf darsliklari ham ta’lim, ham tarbiya bera oladigan qilib tuzilgan.
bunda xalq maqollarining ahamiyati katta. Maqollar bu xalqning uzoq yillik
tajribasi, kuzatishlari asosida yuzaga kelishi barchaga ma’lum. Maqollar
yordamida o‘quvchilarni odob-axloqqa o‘rgatish oson kechadi. Albatta, bunda
maqollardagi asosiy mazmun-mohiyatni o‘quvchi anglab yetsagina ko‘zlangan
maqsadga erishamiz.
Biz ham o‘z bitiruv malakaviy ishimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
“Ona tili va o‘qish savodxonligi” (1-3-sinflar) hamda 4-sinf “O‘qish”
darsliklaridagi mavzularni, aniqrog‘i mavzularda keltirilgan maqollarni, ularni
o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkaza olish usullarini, maqollar yordamida o‘quvchilar
fikrlash doirasini, tafakkurini kengaytirish usullarini, darsda mavzularga mos
maqollarni tanlab, ularni o‘quvchiga tushuntira olish usullarini, keltirilgan hikoya
matnlarga mos keluvchi maqollarni to‘g‘ri tanlay olishni va ulardan kundalik
hayotda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llay olish ko‘nikmalarini yoritib berishni maqsad
qilib oldik. Ana shu maqsad mohiyatidan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishning
har bir bobida maqollarni, ularning leksik-semantik xususiyatlarini o‘quvchilarga
o‘rgatishda aniq vazifalarni belgilab oldik.
Bitiruv malakaviy ishning “O‘zbek xalq maqollarining leksik-semantik
xususiyatlari” bobida maqollar tarkibidagi komponentlar tahlil qilindi, maqollarda
ifodalab kelgan ma’nolari o‘rganib chiqildi.
“Boshlang‘ich ta’limda maqollarni o‘rgatish usullari” bobida mavzu
yuzasidan olib borilgan tajriba va usullar haqida va ularni o‘rgatishda ta’lim
texnologiyalarning o‘rni yuzasidan fikr yuritiladi. Ushbu bobda maqollarning
boshlang‘ich ta’limda tutgan o‘rni ularni boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
o‘rgatish usullari xususida mulohazalar yuritildi.
“Ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarida o‘quvchilarga maqollarni
o‘rgatishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish muhim deb o‘ylaymiz:
-o‘qituvchi bayonining o‘quvchilar ongiga to‘la yetib borishi;
~ 64 ~

-barcha o‘quvchilar darsda faol va ongli munosabatda bo‘lishi;
-dars jarayonida ta’limning eng so‘nggi va interfaol usullaridan hamda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish;
-maqollar tarkibidagi komponentlarni to‘g‘ri tahlil qilishni o‘rgatish;
-maqollardagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga singdirishda maqol mazmuniga
mos rivoyat, hikoyalar keltirish;
-maqollarni o‘rgatishda turli xil qiziqarli topshiriqlarni tashkil etish;
-dam olish daqiqalarida maqollar bo‘yicha qiziqarli o‘yinlarni
tashkillashtirish.
Biz tajriba-sinov mashg‘ulotlarini Samarqand shahar 5-maktabda olib borish
jarayonida shunga amin bo‘ldikki, darslarda noan’anaviy metodlarni qo‘llash,
yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish, dars qismida, dam olish
daqiqalarida maqollarga doir qiziqarli o‘yinlarni tashkillashtirish o‘quvchilarda,
nafaqat, maqollar haqida chuqur bilim va ko‘nikmalarni hosil qilishda, balki
insoniy fazilatlarni, odob-axloq qoidalarini kamol toptirib borishda, nutqini erkin
ifodalay olishida samarali natijalar beradi.
Biz tajriba olib borayotganda har bir mashg‘ulotimiz so‘ngida o‘quvchilarga
darsda tahlil qilingan har bitta maqolni o‘quvchilar o‘z kundalik hayotida qo‘llashi,
amal qilishini ta’kidladik. O‘quvchilar o‘zlari amal qilgan holatlarni kelasi
mashg‘ulotlarda so‘zlab berishdi. Bu boshqa o‘quvchilarga ham o‘rnak bo‘lib,
ularning tarbiyasida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar sezildi. Bu esa o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasiga, bilim olishi ham ta’sir ko‘rsatdi. Olib borgan tajriba-
sinovlarimiz natijasida o‘quvchilarning nutq qobiliyatlari, fikrlash doirasi o‘sgani
sezildi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining qiziqarli o‘yinlarni o‘ynashga bo‘lgan
qiziqishlaridan unumli foydalanib, dars jarayonlarida, ayniqsa, ona tili darslarida
maqollarning mazmuni, undagi asosiy g‘oya-mazmun bilan tanishtirib borish,
maqollarga oid topshiriqlar bajarishda ko‘proq qiziqarli o‘yinlardan foydalandik.
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida olib borgan tajriba-sinov ishlarimiz
orqali biz quyidagilarga erishdik:
~ 65 ~

a) O‘quvchilardagi odob-axloqni o‘stirishga;
b) O‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirishga;
c) Fikrlash, tafakkur qobiliyatlarini rivojlanishiga;
d) Dunyoqarashini kengayishiga;
e) Milliy qadriyatlarimizni o‘quvchilar ongiga singdirishga;
f) Bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga;
g) Mashg‘ulotlarda faol ishtirok etish ko‘nikmalarini rivojlanishiga;
h) O‘zlashtirish ko‘rsatkichlarining oshirilishiga erishildi.
Kuzatishlarimiz yakunida yana bir bor boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
maqollarni o‘rgatish muhim ekanligiga ishonch hosil qildik. O‘quvchilarga
maqollarni o‘rgatish jarayonida leksemalarning semantik tarkibiga e’tibor qaratish,
leksik-semantik xususiyatlari asosida turli qiziqarli topshiriqlarni bajargan holda,
maqollarda ifodalangan asosiy mazmun-mohiyatni ochib borish muhim deb
hisoblaymiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
~ 66 ~

I.N о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r v а met о d о l о gik
а h а miу а tg а m о lik n а shrl а r
1. “О‘ zbekistоn Respublikаsi Xаlq tа’limi tizimini 2030-уilgаchа
rivоjlаntirish kоnsepsiуаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi О‘zbekistоn Respublikаsi
Prezidentining 5712-sоnli Fаrmоni, 2019- уil 29-аprel.
2. “Tа’lim tо‘g‘risidа”. О‘ zbekistоn Respublikаsining Qоnuni. 23.09.2020-
уildаgi О‘RQ-637-sоn.
3. Umumiу о‘rtа tа’limning milliу о‘quv dаsturi.Оnа tili. 1-11-sinf. Lоуihа_2
4. 2022 - 2026-уillаrgа mо‘ljаllаngаn Yаngi О‘zbekistоnning Tаrаqqiуоt
strаtegiуаsi. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 29.01.2022-уildаgiʻ
PF-60-sоn.
5. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. –T.:O‘zbekiston, 2016.
6. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz, -T.: O‘zbekiston, 2017.
7. Mirziyoyev Sh. “O‘qituvchi va murabbiylar - yangi O‘zbekistonni barpo
etishda katta kuch,tayanch va suyanchimizdir”. Murojaat.–Toshkent,
“Boshlang‘ich ta’lim” jurnali, 2020-yil, № 10, 3-bet
II.Darslik, o‘quv qo‘llanmalar:

1. Abdusaidova B.H. Ornitonim komponentli maqollarning leksik-semantik
xususiyatlari haqida. “Fan, ta’lim va amaliyot integratsiyasi” ilmiy-metodik
jurnali, 23.05.2023, 59-62-b.
2. B е gmatov E. Hozirgi o‘zb е k adabiy tilining l е ksik qatlamlari. –T.: Fan, 1985.
122-b.
3. Begmatov E. Antroponimlar –antroposentrik tadqiq obyekti. “O‘zbek tili
va adabiyoti’’ jurnali, 2013, № 3.
~ 67 ~

4. Berdiyorov X, Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. –
Toshkent “O‘qituchi”,1984
5. Doniyorov H., Mirzayеv S. So‘z san'ati. T., 1962.
6. H. Berdiyorov, R. Rasulov, B. Yo‘ldoshev. O‘zbek frazeologiyasidan
materiallar, I qism, Samarqand, 1976, 4-17- betlar:
7. Ҳожиев А . Тилшунослик тlминларининг изоҳли луғати . – Тошкент :
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси , 2002.
8. Karamatova K.M., Karamatov H.S. Proverbs–Maqollar– Пословицы . – T.:
Mehnat, 2000.
9. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. -T.: Mumtoz so‘z, 2010.
10. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘atit turk. Tarjimon va nashrga
tayyyorlovchi S.Mutallibov, I -III tom. -Toshkent: 1960-1963yil.
11. Matchonov S. va b. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-
sinfi uchun darslik. - T.: “Yangiyo‘l poligraph service”, Toshkent, 2020.
12. Nasriddinova D., Mirzayev R. “Kitobim - oftobim” ( 1-, 2-, 3-, 4- sinflar
uchun sinfdan tashqari o‘qish kitobi ), - T. :”Qaldirg‘och nashriyoti”, 2020.
13. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 1-sinf uchun / I.
Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b.
14. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 1-sinf uchun dаrslik / I.
Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b
15. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi. 1-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun
/K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b
16. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b
17. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 3-sinf uchun /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2022. – 144 b.
18. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 3-sinf uchun dаrslik /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 144 b
19. Pinxasov Y. O‘zbek tili frazeologiyasi haqida. –Toshkent.Fan, 1957.
~ 68 ~

20. Rahmatullayev Sh. Nutqimiz ko‘rki. –Toshkent.Fan, 1970.
21. Samadov Q. Maqollarimiz mohiyatiga doir. -T.: O‘zbekiston Madaniyati.
1965, 213-b.
22. Salomov. Til va tarjima. –Toshkent: Fan, 1966.
23. Samadov Q. Oybekning til mahorati. –Toshkent: Fan, 1981.
24. Sobirov A. O‘zbеk tilining lеksik sathini sistеmalar sistеmasi sifatida
tadqiq etish. –Toshkеnt: Ma'naviyat, 2004.92-b.
25. Садриддинова М. Лексика узбекских пословиц и поговорок. АКД. –
Ташкент, 1985. -20 стр.
26. Soatov B . A . O ‘ zbek xalq maqollarining janr va she ’ riy xususiyatlari .- T .:
1990, 53- bet
27. Soatov B . O ‘ zb е k xalq maqollari poetikasiga doir mulohazalar // O ‘ zb е k
tili va dabiyoti . 1992, №5-6. 41-b.
28. Qurbonova S . Hamid Olimjon sh е' rlarida xalq maqollaridan foydalanish //
O ‘ zb е k filologiyasining dolzarb muammolari . Farg‘ona. 2010. 137-b.
29. Vafoyeva M. Abdusaidova B. O‘zbek xalq maqollarida ellipsis hodisasi.
“ Образование и наука в ХХ I веке ”, 22.12.2021 г . 939-c.
30. Vaqqosova D. O‘Zbеk tilida anеmonimlarning sеmantik tahlili. NDA. -
Farg‘ona, 2005. 7-bet
31. Вамбlи Г. Очlки Средней Азии. Москва, 1968. 323-324- c .
32. Xudoyberganova D. O‘zbek tilshunosligida matnning antroposentrik
talqini “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2011/1.
33. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati, 4- jild. – T. : O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi davlat nashriyoti,2006 – 2008-yil.
34. O‘zbek xalq maqollari. Toshkent, 1965; R. Jumaniyozov. So‘z ko‘rki –
maqol. Toshkent, 1964.
35. O‘zbеk xalq maqollari. T., 1958.
36. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 1981.
37. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 2005.
38. Sh . Shomaqsudov « Hikmatnoma », Toshkent -1990
~ 69 ~

39. Shorahmedov Sh. Maqollarning paydo bo‘lishiga doir. “O‘zbek tili va
adabiyoti”. 1971, 4-son. 31-34-betlar
40.
Shukurova Z. “Qissasi Rabg‘uziy”da maqollar / O‘zbеk tili va adabiyoti.
2012, №2. 97-b.
III. Internet saytlari:
1. www.samdu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.google.uz
4. www.phrases.org.uk/meanings/proverbs

~ 70 ~

Maqol oqish metodikasi

Sotib olish