Markaziy bank pul muomalasini tartibga soluvchi organ sifatida - Iqtisodiyot - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	50.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	31 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimbek G'aniyev

Ro'yxatga olish sanasi 31 Yanvar 2024

1 Sotish

Markaziy bank pul muomalasini tartibga soluvchi organ sifatida

Sotib olish

MARKAZIY BANK-PUL MUOMALASINI MUVOFIQLASHTIRUVCHI
ORGAN SIFATIDA
1.1. Ma rk az iy bankning tashkil et il is h sh ak ll ar i va
maqomi
Bizga ma’lumki, dastlabki markaziy banklar eramizning XVII XVIII
asrlarda Yevropaning rivojlangan mamlakat lari da tashkil etildi. Markaziy
banklarni tashkil etishdan asosiy maqsad muoma- laga pul birliklari
chikarilishini markazlashtirish va muomaladagi pul xajmini tartibga
solishdan iborat edi. Markaziy bank tashkil etilishiga qadar kapitalizmning
dastlabki davrida mamlakatdagi ti- jorat banklarining barchasi muomalaga
o'z banknotlarini chiqarish huquqiga ega edi. Banknot - muayyan
bankning unda ko'rsatilgan miqdordagi pulni real, haqiqiy pulga xohlagan
paytda almashtirib berishi to’grisidagi majburiyatdir. Shunday ekan, har bir
bank o'zining zahirasidagi mavjud real, haqiqiy (oltin, kumush) miq-
aorigacha muomalaga pul belgilari- banknotlar chiqarishi mumkin. Bunda
muomalaga chiqarilgan banknotlar banklarning oltin zahi- ralari bilan
to'liq ta’minlangan bo’lishi lozim, ya'ni muomaladagi banknotlar
banklarning zahiralaridagi haqiqiy, real pullarning muomaladagi
“muqobillari”, belgilari hisoblangan.
Lekin XVII va XVIII asrda ishlab chikaris'hning rivojlanishi uchun
qo'shimcha pul mablag'lari talab etilgan. Ishlab chiqarish, muomala
jarayonining rivojlanishi pulga boMgan talabning os- hishiga olib
kelgan. Ushbu talabni qondirish va o’zlari oladigan daromadni
ko'pavtirish maqsadida tijorat banklari muomalaga o'zlarining oltin
zahiralaridan bir necha barobar ko’p miqdorda banknot chiqarishgan.
Natijada muomaladagi banknotlar banklarning oltin zahiralari bilan
to'liq ta'minlanmasdan qolgan va banklar o'zlarining majburiyatlarini
bajarish imkoniyatlarini yo'kotgan. Bu

esa, o’z navbatida, tijorat banklariga bo'lgan ishonchning yo'qo- lishiga
olib kelgan va shu holat pul muomalasining izdan chiqishi- ga sabab
bo’lgan.
Natijada pul muomalasini tartibga solish, muomaladagi pul
miqdorini muvofiqlashtirish zaruriyati vujudga kelgan. Oqibatda
muomalaga chiqariladigan pul mablag'larini markazlashtirish, pul
muomalasini nazorat qilish va tijorat banklari faoliyatini tartibga solish
uchun maxsus davlat organi Markaziy bank tashkil etilishiga ob'ektiv
sabablar vujudga kelgan. Dastlabki Markaziy bank 1656 yil Shvesiyada
tashkil qilingan bo'lsa, 1694 yil Angliyada Angliya banki tashkil
etilgan.
Demak, Markaziy bank hukumat tomonidan pul muomalasini
barqarorlashtirish, muomaladagi pul miqdorini tartibga solish va tijorat
banklari faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan. Har bir
mamlakatning Markaziy banki davlat banki hisoblanadi va uning
mavqei, vazifalari harakat doiralarini huquqiy asoslari o’sha
mamlakatning qonunlari bilan belgilanadi.
Odatda, Markaziy bankni tashkil etish shakllari deganda ularning
faoliyat yuritishi uchun lozim bo’lgan ustav kapitalining shalc- llanish
manbalari e'tiborga olinadi.
Markaziy banklar mamlakatdagi qonunchilik asosida davlat to-
monidan tashkil etiladi. Lekin uning ustav kapitalining shakllanish
manbalari turlicha bo „ lishi mumkin.
Ba'zi mamlakatlarda Markaziy bank ustav kapitali shakllanishi
ushbu mamlakatlar qonunchiligiga muvofiq quyidagicha:
Yuqorida keltirilgan ma’ lumotlardan ко' rinib turibdiki, Markaziy
bankning ustav kapitali to’liq davlat mablag'lari hisobiga. bir qismi
(odatda, 50 foizdan ortig'i) davlat mablag'lari, qolgan qismi yuridik va
jismoniy shaxslar mablag'lari evaziga yoki to'liq a’zo banklar (Federal
zahira tizimi) mablag'lari va to'liq banklar va sug'urta

kompaniyalari mablag'lari hisobiga tashkil etiladi. Markaziy bank
ustav kapitalini to'ldirish, oshirish va ularning manbalari har bir
mamlakatning qonunchilik hujjatlarida o'z aksini topadi. E tirof
etilganidek, ustav kapitalini tashkil etish shakllaridan qat’iy nazar,
Markaziy bank davlatning pul-kredit sohasidagi siyosatlarini amalga
oshiruvchi organdir. Har bir mamlakat qonunchiligida, albatta,
Markaziy bankning ushbu jihati alohida aks ettirilgan.
t/r Mamlakatlar Markaziy bank ustav kapitali manbalari
1 .
Buyuk Britaniya,
Daniya, Gollandiya,
Rossiya, Fransiya.
Germaniya 100 foiz davlat mulki
2. Shveytsariya
43 foiz-xususiy shaxslar;57 foiz-kanton (ma’muriy
bo'linmalar) mulki
3 Italiya 100 foiz - banklar va sug'urta kompaniyalari mulki
4. AQSh 100 foiz - Federal zahira tizimiga a'zo banklar mulki
0„zbekiston Markaziy bankining ustav kapitali miqdori ikki milliard
so’mdan iborat. Ustav kapitali miqdori O'zbekiston Oliy Majlisining
qaroriga muvofiq oshiriladi.
Markaziy bankning ustav kapitali boshqa shaxslarga berilishi yoki
undan bo'nak sifatida foydalanish mumkin emas. O'zbekiston Markaziy
bank davlatning mutlaq mulkidir.
Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, Uzbekistan Markaziy bankining
ustav kapitali to'liq davlat mablag' hisobidan tashkil topgan.

1.2. Markaziy bankning mustaqilligi
va uni ta’minlash shartlari.
Markaziy bankning maqomi, vazifalari, vakolatlari, tashkil etili - shi
va faoliyati tamoyillari mamlakatning qonunlari bilan belgilana- di.
0„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi ham
0„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Markaziy banki
to’g'risida”gi qonun va boshqa qonunlarda o'z aksini topgan. Ularning
eng diqqatga sazovor bo'lgan asosiy jihatlarini quyidagi- lar tashkil
etadi:
- O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs hiso-
blanadi va u davlatning mutlaq mulkidir. Markaziy bank o'zining
nizomiga, hisob raqamiga va mustaqil balansiga egadir. Uning faoliyati
harakatdagi qonunlar majmuasi doirasida tashkil etiladi va mustaqil
boshqaruv tizimiga ega. "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’grisida'‘gi qonun bilan uning maqsad va vazifalari, taqiqlangan
faoliyatturlari, hisobdorligi, mustaqilligi, tashkiliy tuz- ilishi va tashqi
iqtisodiy faoliyati belgilab berilgan. Yuqorida qayd etganimiz kabi,
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 100 foiz davlat mablag„i
hisobiga tashkil etilgan bo’lib, u davlatning pul- kredit sohasini
muvofiqlashtiruvchi mustaqil organ hisoblanadi.
- 0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki o’z sarf-xarajatla- rini
o’zining daromadlari hisobidan amalga oshiruvchi, iqtisodiy jihatdan
mustaqil muassasadir. Markaziy bank yuridik shaxs sifatida o'z
faoliyatidan daromad oladi va ushbu mablag„lar bilan o'z xarajatlarini
qoplaydi. Daromadlarning xarajatlardan oshgan qismi, ya’ni Markaziy
bankning foydasi boshqaruv belgilagan tartibda taqsimlanadi.
Foydani taqsimlashda ishonchsiz, shubhali qarzlar va boshqa aktivlar
bo'yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash zahiralari va

turli ijtimoiy va iqtisodiy fondlar shakllantiriladi va uning qolgan qismi
respublika byudjeti daromadiga yunaltiriladi.
- O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning muassa- salari
O'zbekiston Respublikasining Davlat gerbi tasviri tushiril- gan va o'z
nomi yozilgan muhrga ega.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning barcha muas-
sasalari muhri va ish qog'ozlarida Davlat gerbining aks ettirilishi ham
uning davlat organi ekanligidan dalolat beradi.
Markaziy bankni mustaqillik darajasini aniqlash, uning mezon- lari,
jihatlari masalalariga bag„ishlangan qarashlar iqtisodiy adabi- yotlarda
yetarli darajada o'z aksini topgan.
Markaziy bankning mustaqillik darajasi ko’p jihatdan mam-
lakatdagi harakatda bo’lgan qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ko’p
hollarda, Markaziy bankning mustaqilligini belgilashda sub’ektiv va
ob’ektiv omillar ta’siri inobatga olinadi. Sub’ektiv omil sifatida
Markaziy bank rahbariyati va hukumat xodimlari o’rtasidagi o’zaro
rasmiy munosabatlar. markaziy bank rahbariyatining hukumat
xodimlari orasidagi norasmiy obro’ e’tibori, ularning mamlakatiqtisodiy taraqqiyoti jihatlarini belgilashdagi fikr va mulohazalar -
ining
hukumat doirasida tan olinishi kabilar inobatga olinadi.
Markaziy bank mustaqilligining ob’ektiv omillari sifatida asosan
quyidagilar tan olinadi:
- markaziy bank kapitalida davlatning ulushi;
- markaziy bank vazifalarining qonunchililcda yoritilish darajasi;
- Markaziy bank rahbari (Raisi) va uning o’rinbosarlarini tayin-
lash (saylash) tartibi va ularning faoliyat ko’rsatish muddatlarin- ing
qonun hujjatlarida to’liq, aniq aks ettirilishi hamda ushbularga rioya
etish darajasi;
- Davlat tomonidan Markaziy bank faoliyatini nazorat qilish
shakllari;

- markaziy bank rahbariyati tomonidan qabul qilingan qarorlar- iga
davlat organlarining qonun asosida ta'sir ko’rsatish ko'lamlari va
Markaziy bankning pul-kredit siyosatlarini hayotga tatbiq etish- da
hukumatning ishtiroki;
- markaziy bank moliyaviy faoliyatida davlatning roli, ya’ni uning
daromadlarini tashkil etish, xarajatlarini amalga oshirish va foydasini
taqsimlashda davlatning ishtiroki;
- mamlakat byudjetini bevosita va bilvosita moliyalashtirishda
Markaziy bankning ishtirokini belgilovchi jihatlarning qonun huj-
jatlarida aks ettirilishi.Biz yuqorida Markaziy bankni
tashkil etish masalalariga to'xtal -
ganimizda, uning ustav kapitalini tashkil etilishi masalalariga ba- tafsil
to’xtalib o'tgan edik. Markaziy bank ustav kapitalining tashkil etilishi
manba’laridan qatiy nazar, u albatta. qonun bilan bel- gilangan,
davlatning pul-kredit sohasidagi siyosatini amalga oshi- ruvchi,
mamlakatda pul muomalasini boshqaruvchi, mamlakat pul birligining
barqarorligini ta’minlovchi davlat organidir.
Maikaziy bankning ustav kapitali hissadorlik asosida tashkil etilgan
taqdirda ham, davlat qonunchiligi asosida bevosita va bilvosita usul- lar
orqali Markaziy bankning davlat organi ekanligini e’tirof etadi.
Markaziy bank vazifalari va ularning qonun hujjatlarida bataf- sil
yoritilishi masalasi ham uning mustaqilligini belgilovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Markaziy bankning vazifalari va ularning
mohiyati keyingi bo’limlarda batafsilroq yoritiladi. Bu yerda faqat shuni
ta’kidlab o’tishimiz lozimki, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda
Markaziy bankning aniq vazifalari, faoliyat doirasi hamda asosiy
maqsadlari mamlakatning Konstitutsiyasi, Markaziy bank to'glisidagi
qonuni va boshqa bank faoliyatiga tegishli qonunchilik hujjatlarida o'z
aksini topadi. Bular Markaziy bank faoliyatining qonuniy asoslari
hisoblanadi va bir tomondan uning

qonuniy vakolatlarini belgilab bersa, ikkinchi tomondan faoliyat
vakolatlarini aniq belgilab berilgan maqsad va vazifalar doirasida
chegaralab qo'yadi.
Markaziy bank mustaqilligining keyingi ob'ektiv omili bank rahbari,
uning o’rinbosarlarini tayinlash yoki say lash masalalari, ularning
faoliyat ko’rsatish muddatlarining qonun hujjatlarida aniq aks
ettirilganligi hamda ularga rioya etish darajasi hisoblanadi.
Ushbu masalalar Uzbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarida
to’liq va aniq o'z aksini topgan. “O'zbekiston Respublika- sining
Markaziy banki to’g„risida”gi qonunga muvofiq Markaziy bank raisini
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining tavsiyasiga ko’ra Oliy Majlis
tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi.
Ushbu qonunga muvofiq Markaziy bank raisining vakolat mud- datibesh yil belgilangan. Bundan tashqari, qonunning 20 -modda- sida uning
vazifalari ham batafsil ravishda bayon etilgan. Markaziy bank raisining
egallab turgan lavozimidan ozod etish masalalari ham qonunda o’z
aksini topgan. Ular quyidagilardan iborat:
- vakolat muddati tugaganida ;
- iste’foga chiqishni so’rab, sabablarini ko'rsatgan holda yozil- gan
shaxsiy arizasiga ko'ra;
- jinoyat sodir qilishda qonunda belgilangan tartibda aybdor deb
topilganda;
- o’zining hizmat vazifalarini salomatligiga ko’ra bajara ol-
maganda, davlat tibbiy komissiyasining hulosasiga ko’ra;
- egallab turgan lavozimiga munosib bo’lmagan hatti-harakat- lar
qilganida, shu jumladan, ushbu qonunni qo’pol ravishda buz- ganida va
Markaziy bank manfaatlariga katta zarar yetkazganida. 2
- yuqorida qayd etilgan qonunning 22-moddasida Markaziy bank
raisining birinchi o'rinbosari va o’rinbosarlari bank raisi tavsiyasiga
binoan 0„zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga
tayinlanadilar va lavozimidan ozod etiladilar.

— markaziy bankning Oliy organi sifatida uning boshqaruv e’tirof
etilgan. Boshqaruv Markaziy bank siyosati va faoliyatining asosiy
yo'nalishlarini belgilab bex*adi va bankni boshqaqradi. Qo nunda
boshqaruvning tarkibi, vakolatlari va majlislari hamda qaror batafsil
yoritilgan.
- markaziy bank mustaqilligini belgilovchi ob’ektiv omillardan
yana biri davlat tomoiiidan Markaziy bank faoliyatini nazorat qilish
shakli hisoblanadi. 0„zbekiston Respublikasi Marqkaziy banki o'z
vakolatlari doirasida qarorlar qabul kilish borasida mustaqildir.
Davlat Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan. basharti o'z
zimmasiga bund ay majburiyatlami olmagan bo’lsa yoki qonunlarda
boshqa qoida nazarda tutilmagan bo'lsa, Markaziy bank davlatning
majburiyatlari yuzasidan javobgar bo'lmaydi. Ushbu qonunga muvofiq,
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 0„zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisiga hisob beradi.
Hisobot davri 1 yanvardan 31 dekabrgacha qilib belgilangan. Hisobot
15 maydan kechiktirilmasdan Oliy Majlisga taqdim etilishi lozim.
Bundan tashqari, Markaziy bank davlat tashkiloti boiishi bilan bir
qatorda uning faoliyati yiliga bir marta mustaqil auditor tashki- lotlari
tomonidan auditorlik tekshiruvidan o’tkaziladi.
Yuqorida ta'kidlab o’tganimiz kabi, 0„zbekiston Respublikasi
Markaziy banki qarorlar qabul qilishda mustaqildir. Harakatdagi
qonunlarga muvofiq Markaziy bank tomonidan qabul qilingan qa-
rorlarga davlat organlarining aralashuvi man etilgan.
1.3. Pul-kreditni muvofiqlashtirishda Markaziy bankning roii.
Markaziy bank o’z faoliyatining bosh maqsadi - mamlakat pul
birligining barqarorligini ta'minlash. Pul-kredit siyosatini mus-

taqil ravishda yuritadi, siyosatni amalga oshirishda hukumat faol
ishtirok etadi.
Markaziy bank mustakilligini belgilovchi ob’ektiv omillardan yana biri
Markaziy bank moliyaviy faoliyatida davlatning ishtiroki masalasi
hisoblanadi.
Qonun hujjatlarida qayd etilganidek, Uzbekiston Respublikasi
Markaziy banki davlatning mutlaq mulki bo'lishi bilan bir qatorda, u
o'z sarf-xarajatlarini o'zining daromadlari hisobidan amalga os-
hiruvchi, mustaqil muassasadir.
“O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g„risida”gi qonunning 11-
moddasida Markaziy bank foydasini aniqlash va uni taqsimlashning asosiy
tamoyillari o’z aksini topgan.
Markaziy bankning foydasi har bir moliya yili uchun:
- ishonchsiz, shubhali qarzlar va boshqa aktivlar bo’yicha ehti-
moliy yo'qotishlarni qoplash zahiralari shakllantirilgandan so’ng;
— umumiy qabul qilingan buxgalterlik amaliyotiga muvofiq amalda
barcha daromadlar va chiqimlar hisoblanganidan, shuning- dek,
aktivlar va passivlarbaholanganidan so’ng aniqlanadi.
Markaziy bank foydasi boshqaruv belgilagan tartibda, yillik
hisobotni tasdiqlash bilan bir paytda tasdilanadi.
Boshqaruvning qaroriga muvofiq aniq maqsadni to'gMi zahiralar va
fondlar shakllantirilishi mumkin.
Aniq maqsadga yo'naltirilgan zahiralar va fondlar belgilangan
tartibda to’ldirilgandan keyin foydaning qolgan qismi Respublika
byudjeti daromadiga yunaltiriladi.
Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki soliqlar,yig„imlar, bojlar va boshqa to’lovlardan ozod qilingan. 1
Yana shuni ta’kidlash lozimlci, qonun bilan Markaziy bank uchun
taqiqlangan faoliyat turlari ham aniqlangan. Unga ko’ra, Markaziy
bank:

- moliyaviy yordam ko’rsatish bilan shug„ullanishga;
- tijorat faoliyati bilan shug„ullanishga;
- banklar va boshqa yuridik shaxslaming kapitallarida qatnash-
ishga haqli emas.
Markaziy bank mustaqilligini ifodalovchi ob’ektiv ko'rsatkich-
lardan yana biri mamlakat byudjetini UVg'ri va egri moliyalash- tirishga
Markaziy bankning ishtirokini belgilovchi jihatlarining qonun
hujjatlarida aks ettirilishi masalasidir.
(Uzbekistan Respublikasi Markaziy banki to’g„risida"gi qonunning
VII bobida Markaziy bankning hukumat bilan munosabatlari toliq o'z
aksini topgan. U yerda Markaziy bankning hukumat bilan bo'ladigan
munosabatlaridagi vazifalari (44-modda), davlat sek- toriga qarz ajratish
masalalarida maslahatlar berish (45-modda), depozitariy va kassiming
vazifalari (46-modda), fiskal agentning vazifalari (47 -modda),
hukumatga kredit berish (48-modda) masalalari o’zining qonuniy asosini
topgan.
Ushbu qonunga muvofiq Markaziy bank hukumatga 0„zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan miqdorda kre- ditlar
ajratish huquqiga ega. Odatda, Oliy Majlis tomonidan hukumatga
ajratiladigan Markaziy bank kreditlarining miqdori davlat byudjeti
xarajatlarining 3 foizidan oshmasligi belgilanadi.
Hukumatga ajratiladigan kreditlar:
- oltin, chet el valyutasi, xalqaro zahiralar toifasiga kiruvchi
valyuta boyliklari;
- davlat qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa qarz
vositalari garoviga beriladi.
Ushbu garovlarning qaytarilish muddati bir yildan oshmasligi lozim,
chunki hukumatga Markaziy bank kreditlari, odatda, bir yil muddatga
ajratiladi.
Bundan tashqari, Markaziy bank hukumatga obuna buyicha

badallar yoki respublikaning u yoki bu xalqaro tashkilotga a'zoli- eidan
kelib chiquvchi boshqa to’lovlar uchun ancha uzoq muddatli ]<reditlar
berishga haqli.
Qonunga muvofiq, Markaziy bank yuqorida aks ettirilgan hol- larda
hukumatga moliyaviy yordam berishga haqli emas.
Markaziy bankning hukumat bilan moliyaviy munosabatlarining
qonun hujjatlari orqali chegaralanishi. albatta, uning monetar
siyosatining samaradorligini ta'minlashga xizmat qiladi.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, Markaziy bankning
mustaqilligi darajasi, uning hukumat organ!aridagi nu- fuzi hamda
ilmiy asoslangan mustaqil pul-kredit siyosati mamlakat pul birligining
barqarorligiga hizmat qiladi. Markaziy bank davlat organi sifatida
iqtisodietning va butun bank tizimining barqarorligini ta’minlash
uchun xizmat qiladi.
1.4. Markaziy bank emissiya, davlat banki sifatida
Yuqoridagi bo'limda ta'kidlab o'tganimizkabi, odatda, dastlabki
Markaziy banklar ham ma’lum bir maqsadda tashkil etilgan va ushbu
maqsadga erishish uchun ularning aniq vazifalari belgilab berilgan.
Bilamizki, dastlabki Markaziy banklarni tashkil etishdan maq- sad,
mamlakatda pul emissiyasini markazlashtirishdan iborat boigan.
Demak, muomaladagi pul massasini tartibga solish ehtiyoji vujudga
kelgan va uni amalga oshiradigan davlat muassasasi zaru- riyati
tug'ilgan.
Tashkilot, korxona yoki muassasa kabi Markaziy bankning ham
aniq maqsadi va vazifalari qonun hujjatlarida o’z aksini topadi.
«0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki to'g„risida»gi qonunning 3-
moddasida 0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki-

ning maqsad va vazifalari bayon etilgan. Unga kura, Markaziy bankning
bosh maqsadi - milliy valyutaning barqarorligini ta’min- lashdan iborat.
Uning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan: birinchidan,
monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni
shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish;
ikkinchidan, O'zbekiston Respublikasida hisob-kitobning sama- rali
tizimini tashkil etish va ta’minlash;
uchinchidan, banklar, kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini
litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, kredit uyushmalari va
garovxonalarni nazorat qilish, qimmatdor kog„ozlarni nazorat qilish,
qimmatdor qog’ozlarni ishlab chiqarislmi litsenziyalash;
to’rtinchidan, 0„zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyu- ta
zahiralarini, shu jumladan, kelishuv bo’yicha hukumat zahiralar- ini
saqlash va tasarruf etish;
beshinchidan, davlat byudjetining kassa ijrosini Moliya vazirligi
bilan birgalikda tashkil etishdan iborat. Yana bir bor eslatib o’ta- mizki,
Markaziy bankning barcha vazifalari unga yuklatilgan maq- sadga to'liq
erishish uchun qaratilgan, ya’ni ular ushbu maqsadga, mamlakat pul
birligining barqarorligini ta’minlashga erishish uchun hizmat qiladi.
Emissiyaviy vazifasi:
markaziy bank banknotlarni muomalaga chiqarish bo'yicha monopol
mavqega ega. Bu “banknot yakka hoqimligi”, deb ham ataladi.
Banknotlar mamlakat hududidagi hisob-kitoblarda chek- lanmagan
miqdorda qabul qilinuvchi yagona to’lov vositasidir. Markaziy bankning
naqd pullami berish jarayonidagi monopol ma- vqei, uning barcha pul
massasining hajmini, shu jumladan. tijorat banklarining hisob-
raqamlaridagi pul mablag„larini ham nazorat qilishiga imkon beradi;

“Markaziy banki haqida”gi qonunning 34 - 38 - raoddalarida
Markaziy bank mamlakatda muomalaga pul chiqarish huquqiga esa
bo'lgan monopol bank ekanligi qavd etilgan. Shu nuqtai naz- ardan, u
muomaladagi pul massasining barqaror ravishda aylan-
ishigajavobgardir.
markaziy bank uchun banknotlaming harid imkoniyatini barqaror
darajada saqlab turish muhim ahamiyatga ega. Bu esa, eng av- valo.
muomaladagi banknotlar miqdorining o'zgarishiga bog„liq. Bu holatni
hisobga olgan bir qator markaziy banklar, xususan, Ger- maniya
Markaziy banki rahbariyati muomaladagi naqd pul massasini tartibga
solishni, kreditlash hajmini nazorat qilish bilan bir qatorda, milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlashning muhim sharti, deb
hisoblaydi.
Markaziy bankning “banklarning banki’* sifatidagi vazifasi, bizning
fikrimizcha, asosan, quyidagi to ;
rt yo’nalishda namoyon bo’ladi:
Barcha tijorat banklari o’z mablag„larining ma’lum qismini
Markaziy bankdagi foizsiz hisob-raqamlarida minimal rezervlar sifatida
saqlashga majburdirlar.
Xususan, Germaniya Federativ respublikasida 1984 yildan bosh-
lab, asosan, barcha tijorat banklari bilan bir qatorda uzoq muddatli
qo ;
yilmalar bilan shug„ullanuvchi kredit institutlari va qurilish
jamg ;
arma kassalari ham minimal zahiralarini Markaziy bankda
saqlashga majbur bo'ldilar.Bank
mijozlari o’z jamg'armalarining yoki kreditlarining ma’ lum
qismini Markaziy bank biletlarida, ya’ni naqd pullarda oladilar.
Mijozlarning bu talabini tijorat banklari Markaziy bankdagi mud-
datsiz jamg„armalarining istalgan paytda naqd pulga almashtiril-
adigan qismi hisobidan qondiradilar. Markaziy bank ana shunday yo’l
bilan butun bank tizimining to'lovga qobilligiga ta sir qiladi.

Ammo, bundan har bir tijorat banki o'zining naqd pullarga bo’lgan
talabini faqatgina ikki muhim vazifani hal qilish imkoniyatiga ega bo'lib
turibdi. Birinchidan, minimal emission bank mablag'lari hi- sobidangina
qondira oladi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ayrirn banklarda
banknotlarning ortiqcha zahirasi mavjud bo’ladi va ular boshqa
banklarga bu pullarni kreditga berishi mumkin. Pul bozori rivojlangan
mamlakatlarda bu jarayon texnik jihatdan juda silliq ko'chadi. Shunisi
harakterliki, tijorat banklaridagi ortiqcha naqd pullar miqdori emission
bank yaratgan pullar miqdoriga tengdir, I Demak, tijorat banklarining
banknotlarni kreditga berish imkoniyati cheklangan. Bu esa, ularning
banknot emissiyasi sohasida Markaziy bankka bog'liqligini saqlab
qoladi. Demak:
1. Markaziy bank zahiralar tizimi orqali, avvalo. bank tizimi- ning
to’lovga qobilligini ta’minlayotgan bo’lsa, qolaversa, pul bozoridagi
naqd pullarga bo'lgan talabni boshqarish orqali tijorat I banklarining pul
va kredit tajovuzini nazorat qilish imkoniyatiga j ega bo'layapti.
2. Markaziy bank barcha tijorat banklari va boshqa kredit insti-
tutlari uchun "so'nggi kreditor”dir.
Tijorat banklari vaqtinchalik likvidli kredit oladilar. Bu kreditlar,]albatta, tijorat
veksellari bilan, davlatning qimmatdor qog„ozlari bi - ] lan
yoki bankning boshqa qarz majburiyatlari bilan ta’minlangan j boTishi
kerak.
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish bo'- I
yicha amalga oshiradigan doimiy operatsiyalari tufayli pul bozorining
mo''tadiI faoliyati ta'minlanadi. Bu esa, o'z navbatida, tijorat banklariga
mijozlarga qulay bo’lgan foiz stavkalarida kreditlar berish imkoniyatini
yuzaga keltiradi.
Ayni vaqtda. Markaziy bank, tijorat banklariga bergan kredit- lari
uchun belgilaydigan foiz stavkalarini o'zgartirish yo ;
li bilan kreditga
bo'lgan talabni tartibga solish imkoniyatiga ega bo'ladi.

3 Markaziy bankning ushbu vazifasi doirasidagi uchinchi yo’-
nalish- asosan, ikki holatda namovon bo’ladi. Markaziy bank mamlakat
hududida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar shakllarini, ularni qo'llash
tartibini va muddatini belgilab beradi. Xususan, Ne- j^js Federal banki
to’g„risidagi qonunda Bundesbankning „„hisob- kitoblar tizimining
banklar tomonidan mamlakatda va xorij bilan bo’lgan aloqalarda ijro
etilishi to’g„risida g„amxo’rlik qilishi” belgilab qo’yilgan.
Haddan ziyod katta miqdordagi zahiralarni tijorat banklari to-
monidan saqlab turilishi xazina va tijorat veksellari kabi pul bo- zori
vositalariga bo’lgan talabni qisqarishiga olib keladi. Shu bilan birga,
to’lovning kechikishi yuqori inflyatsiya sharoitida kelib tushadigan pul
mablag 1
lari real qiymatining pasayishiga, davlat va korxonalar
tomonidan kreditga bo’lgan talabning kuchayishiga olib keladi. Bunday
sharoitda qayta tuziladigan pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi,
shubhasiz. mablag'lar yetishmovchiligi natijasida ijro etilmagan to’lov
topshiriqnomalarining to’planib qolishiga va korxonalaming o’zaro
qarr'dorlik summalarining sezilarli dara- jad; j
- o’sishiga olib keladi.
4. Mamlakat bank tizimining mo' tadil faoliyat ko’rsatishida
Markaziy bankning qanday usullar yordamida va qay darajada tijorat
banklari faoliyatini nazorat qilishi muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi kunga kelib banklar faoliyatini nazorat qilish rivojlan- gan
xorijiy davlatlarda markaziy banklarning muhirn faoliyatiga aylandi.
Faqat Buyuk Britaniya Markaziy bankigina nisbatan kech, ya'ni 1979
yilda rasman, qonuniy asosda banklar faoliyatini nazorat qilish
huquqiga ega bo’ldi.
Bundesbankning bu sohadagi o’ziga xos xususiyati shundan ibo-
ratki. u bevosita banklar faoliyatini nazorat qilish bilan shug’ullan-
maydi. Balki nazoratni Federal nazorat mahkamasi amalga oshiradi.

Ammo Bundesbank nazorat mahkamasiga yaqindan ko'maklashadil
Xususan, ushbu mahkamaning joyiarda bo'linmalari mavjud emas va u
to'liq Federal bankning joylardagi muassasalaridan foydalanadi. Bundan
tashqari, qarorlar qabul qilishda nazorat mahkamasi bir qator masalalar
bo^yicha Markaziy bankning roziligini olishi kerak. Masalan,
banklarning o'z kapitali va to'lovga layoqatliligi xususida qaror qabul
qilinishi uchun albatta, Bundesbankning ro- ziligi bo'lishi shart.
Markaziy bankning banklar faoliyatini nazorat qilishining eng asosiy
sababi mamlakatda bank tizimiga bo’lgan yuksak ishonchni ta’minlash.
Bu ishonch tijorat banklarining o’z mijozlari - huquqiy va jismoniy
shaxslar oldidagi majburiyatlarini to ;
liq va o’z vaqtida bajara olishi
orqali ta’minlanadi.
Davlat bankining vazifasi:
davlat byudjetining kassali bajarilishini amalga oshiradi, davlat
organlarining naqd pulsiz operatsiyalarini ma’lum qismini amalga
oshiradi, hukumatning tashqi qarzlarini to'lashga xizmat qiladi, byudjet
defisitining ma’lum qismini qoplashga va boshqa davlat
muassasalarining xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlariga qisqa
muddatli kreditlar beradi; hukumatga pul-kredit va valyuta masalalari
bo’yicha maslahatlar beradi.
Masalan, Bundesbank davlat banki sifatida Federatsiyaga, ma’- muriy-
hududiy bo’linmalarga hamda Federasiyaning parabyud- jet fondlariga
kreditlar berish huquqiga ega. Bu kreditlar hajmi cheklangan bo’lib. qisqa
muddatli tavsifga egadir.
Davlat banki sifatida Bundesbank, hukumat nomidan uning ob-
ligatsiyalarini. moliyaviy veksellarini sotadi va ularni sotish uchun e’lon
qiladi. U federal zayomlar kursini barqaror darajada saqlani- shi uchun
javobgar hisoblanadi.
Markaziy bank davlatning asosiy bankiri va hukumatning moliyaviy
maslahatchisi hisoblanadi. Bu borada:

- hukumat miqyosidagi tashkilotlarning hisob raqamlarini
yuritadi;
- davlat zayomlarini chiqarish, saqlash va ular bilan tegishli op-
eratsiyalarni amalga oshiradi;
- hukumatga kredit beradi;
- davlatning oltin-valyuta va qimmatdor toshlardan iborat za-
hirasini o’zida saqlaydi va boshqaradi;
mamlakat miqyosida valyuta kursini o'rnatadi, foiz siyosatini
yurgizadi va davlatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatlariga
javob beradi. Ular bilan korrespondentlikmunosabatlarini o’rnatadi va
olib boradi.
Markaziy bankning davlat banki sifatidagi vazifasining muhim
ko'rinishlaridan biri hukumatning tashqi qarzlarini to’lash jaray- onida
namoyon bo’ladi.
1.5. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida Markaziy
bank monetar siyosatining asosiy yo’nalishlari
Amaldagi qonun va qoldalarga muvofiq O'zbekiston Respublikasi
Markaziy banki moliyaviy yil boshlanishidan 30 kun old in kelgusi yil
uchun o’zining pul-kredit va monetar siyosatining asosiy vunalishlarini
ishlab chiqadi va bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi.
Bundan tashqari, monetar siyosat matbuotda z’lon qihnadi.
Markaziy bankning pul-kredit va monetar siyosatining asosiy
yunalishlari iqtisodiy konyunkturaning tahlili va istiqbol ko'rsat-
kichlari. muomaladagi pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan
chegaralari, valyuta va foiz siyosatining asosiy yunalishlari hamda
hukumat tomonidan keyingi yil uchun belgilangan makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarning prognoz parametrlaridan kelib chiqqan holda
tayvorlanadi.

Monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari samarali bo’lishini
ta'minlash uchun, avvalambor, albatta o'tgan yillardagi mamlakat- dagi
iqtisodiy kon’yunktura har tomonlama ehuqur tahlil qilinmogl zarur.
Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, yalpi ichki mahsulot- ning
tarkibi, o'sish yoki kamayish dinamikasi, ularning sabablari o’rganiladi.
Yalpi ichki mahsulotning qishlok xo’jaligidagi, sanoat, aholiga pullik
xizmat ko'rsatish, investitsiya va qurilish sohalarida- gi 0 „zgarishlari va
ularning sabablari tahlil qilinadi. Shu bilan birga, asosiy makroiqtisodiy
ko'rsatkichlardan hisoblangan inflyatsiya va narxlarning o’sish
darajalari. tendensiyasi va sabablari to'lik o’rganiladi.
Bizgama’lumki, hozirgi zamon iqtisodiy globallashuv sharoitida
alohida olingan mamlakat iqtisodiyotini tashqi mamlakatlar bilan
iqtisodiy aloqalarisiz tasavvur etish qiyin. Shunday ekan, monetar
siyosatning asosiy yunalishlarini aniqlashda mamlakatning boshqa
davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarining ko’lami. dinamikasi, tashqi savdo
aylanmalari, to'lov va hisob-kitob balanslarining holati tahlili muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, kelgusi yilda samarali pul-kredit
siyosatini amalga oshirishni belgilab olish uchun, o'tgan yildagi
Markaziy bankning monetar siyosati, uning qaysi instrumentlaridan
samaraliroq foydalanilganligi, yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklar to „
liq talqin qilinmog'i va ulardan ijobiy foydalanmog' i tavsiya eti ladi.
Bunda pul-kredit siyosatining bevosita vositalari bilan bir qatorda
uning bilvosita vositalaridan foydalanish imkoniyatlari, o’tgan davrdagi
monetarlashtirish darajasi tahmini va eng asosiysi pul bozorining holati,
ya’ni foiz stavkasining dinamikasi va valyuta siyosati tahlili muhim
ahamiyat kasb etadi.
Darhaqiqat, pul-kredit, monetar siyosatning samarasi pirovard
natijasida mamlakat pul birligining barqarorlik darajasi bilan bel-
gilanadi.

Yuqoridagilar bilan bir qatorda samarali monetar siyosat yo'na-
lishlarini aniqlashda mamlakat bank tizimi barqarorligi tahlili ham
muhim o'rin tutadi.
Yuqorida qayd etilgan masalalar aniq va to'liq ehuqur tahlil qilinib,
sabab va oqibatlar har tomonlama o'rganilgandan keyin Markaziy bank
hukumat tomonidan keyingi yil uchun prognoz qilingan yalpi ichki
mahsulot hajmi va uning real o'sishi, YIM deflyato- rining miqdoriy
ko'rsatkichlari va inflyatsiya darajasi hamda tashqi savdo aylanmasi
qoldig'ining ijobiy bo'lishi va davlat byudjeti ko'rsatkichlari kabi
makroiqtisodiy parametrlardan kelib chiqqan holda o'zining pul-kredit,
monetar siyosatini ishlab chiqadi.
Bizning nazarimizda, eng muhim masala shundan iboratki, pul-kredit,
monetar siyosatni belgilashda Markaziy bank hukumat to -
monidan mo’ljallangan makroiqtisodiy ko'rsatkichlaming o'sish
dinamikasi bilan muomaladagi pul massasi o'zgarishi o’rtasidagi
mutanosiblik darajasini aniqlash va doimiy ravishda unga erishish- dan
iborat bo'lmog'i lozim. Chunki
xalk xo'jaliginjng har bir tar - mog’ida
ma’lum darajada o'sishni ta'minlash, albatta, qo'shimcha pul
mabiag'larini talab qiladi. Demak doimo yalpi ichki mahsulot o'sishi
bilan pul massasi o'sishi o'rtasida mutanosiblik bo'lishini talab qiladi.
Mamlakat iqtisodivotining pul mablag'lari bilan ta’minlanganlik
darajasini oshirish, inflyatsiyaning barqaror darajasini saqlash, tijo rat
banklari kreditlarining baholari barqarorligini ta’minlash monetar
siyosatning modernizasiya bosqichidagi ustivor vazifalaridir.
Shunday qilib, monetar siyosatning asosiy yo'nalishlari mamlakat
iqtisodiyotiga pul-kredit vositalari orqali ta’sir qilishi natijasida
mamlakat pul birligining barqarorligini ta’minlovchi muhim hujjatdir.

Qisqacha vulosa
Markaziy banklar XVII - XVIII asrlarda Yevropaning rivojlan- I gan
mamlakatlarida tashkil etildi. Markaziy banklarni tashkil etish-1| dan
asosiy maqsad muomalaga pul birliklari chikari 1 ishini marka-1
zlashtirish va muomaladagi pul xajmini tartibga solishdan iborat edi.
Markaziy bank tashkil etilishiga kadar kapitalizmning dast-I labki davrida
mamlakatdagi tijorat banklarining barchasi muoma- ■ laga o’z
banknotlarini chiqarish huquqiga ega edi. Banknot - bu ushbu bankning
undagi ko’rsatilgan miqdordagi pulni real, haqiqiy 1
pulga xoxlagan
paytda almashtirib berishi to'grisidagi majburi-1 yatidir. Shunday ekan,
har bir bank o’zining zahirasidagi mavjud real, haqiqiy (oltin, kumush)
miqdorigacha muomalaga pul belgi- I lari-banknotlar chiqarishi mumkin.
Bunda muomalaga chiqarilgan j banknotlar banklarning oltin zahiralari
bilan to’liq ta’minlangan 1 bo'lishi lozim, ya’ni muomaladagi banknotlar
banklarning zahi- 1 ralaridagi haqiqiy, real pullarning muomaladagi
“o’rinbosarlari”,H belgilari hisoblangan.
Markaziy bankning maqomi, vazifalari, vakolatlari, tashkil etili- 1 shi
va faoliyati tamiyillari mamlakatning qonunlari bilan belgilana- 1 di.
0„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi I ham
0„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O'zbekiston I Respublikasi
Markaziy banki to’g„risidagi Qonun va boshqa qo- nunchilik hujjatlarida
o’z aksini topgan.
“0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi qonun- j ning 3-
moddasida 0„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maqsad va vazifalari
bayon etilgan. Unga kura, Markaziy bankning bosh maqsadi - milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. 1

Takrorlash uchun savollar
1. Markaziy banklarni tashkil etishdan maqsad nima?
2. Markaziy bank ustav kapitali shakllanishi mamlakatlar qo-
nU nchiligiga muvofiq qanday?
3. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ustav kapitali miqdori qancha?
4. Markaziy bank mustaqilligining ob’ektiv omillarini ayting.
5. Markaziy bank mustaqilligining sub’ektiv omillarini ayting.
6. Markaziy bankning bosh maqsadi nima?
7. Banklarning banki funksiyasi.
8. Markaziy bankning pul-kredit va monetar siyosatining asosiy yunalishlari ayting.
9. Davlatning banki funksiyasi.
10. Emission funksiya.
Tayanch so’z va birikmalar
Muvofiqlashtirish; maqom; shakl; tartibga solish; barqarorlashtirish; ustav kapitali; qonunchilik
hujjatlari; davlat mablag'lari; yuridik shaxs; daromad; xarajat; hissadorlik; ob’ektiv o

Sotib olish