Markaziy bankning inflyatsiyaga qarshi siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	249.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

30 Sotish

Markaziy bankning inflyatsiyaga qarshi siyosati

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………. 3
I-BOB. O’ZBEKISTON RESPO’BLIKASIDA INFLYATSIYA
VA UNING TURLARI …….....................................................................4
1.1. Inflyatsiyaning mohiyati, kelib chiqish sabablari va hisoblanishi…...4
1.2. Inflatsiyaning turlari va unga ta'sir etuvchi omillar………………….9
II-BOB.MARKAZIY BANKNING INFLYATSIYAGA QARSHI
SIYOSATI ………………………………………………………....…..19
2.1. O'zbekiston Markaziy Bankning inflyatsiyaga qarshi yo'llari....……19
2.2. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatsiyaga
qarshi siyosat istiqbollari………………………………………………..24
Xulosa…………………………………………………………….…….30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………......32
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Inflyatsiya iqtisodiyotdagi eng muhim masalalardan
biridir. Chunki, inflatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Bu esa infyatsiyaning har
tomonlama avj olib ketishi mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qarama-
qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflatsiyani
hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Davlatimiz rahbari Prezident
Sh.Mirziyoyevning 2018-yil 28-dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomalarida
“Biz makroiqtisodiy barqarorlikni va yuqori o'sish sur'atlarini ta'minlashimiz shart.
Avvalo, inflyatsiyani jilovlamasdan turib, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish
mumkin emas” deb bejiz ta'kidlamaganlar 1
. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning
oldini olish chora-tadbirlari ishlab chiqadi. Infyatsiyaga qarshi kurashning asosiy
shakilari: inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul islohoti hisoblanadi. Bugungi kunda
inflatsiya darajasi yurtimizda keskin ko'tarilishi kutilmoqda va bunga qarshi chora-
tadbirlar ko'rib chiqilmoqda. Infatsiyaning jadallashuvi bir qator qiyinchiliklar
tug'diradi. Bular jumlasiga ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullanish va
investitsiya kiritishga qiziqishni susaytirish kiradi. Bu esa harakatlar stategiyasining
uchinchi ustuvor yo'nalishi
-Iqtisodiyotni yanada rivojlantirishidagi tashqi iqtisodiy aloqalarni
kengaytirish, eksportga mo'ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda xorijiy
investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirishdagi islohotlarga katta to'siq
qo'yadi. Bularga qo'shimcha tariqasida katta odimlovchi inflyatsiya moliyaviy
bozorlaring me'yordagi faoliyatini izdan chiqaradi. Qanday foizda kredit berish va
qarz olish, qimmatli qog’ozlardan qancha daromadlilikni kutish kerak - bularning
barchasi kutilayotgan inflyatsiya sur'atlariga bog'liq bo'ladi. Bu esa iqtisodiyotning
rivojlanishiga o'ta noxush ta'sir ko'rsatadi.
Kurs ishining maqsadi : Inflatsiyaning kelib chiqish sabablarini va unga qarshi
siyosatni o'rganish va shu asosda tegishli xulosalar chiqarishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o'z ichiga oladi :
• Inflyatsiyaning mohiyati; kelib chiqish sabablari va hisoblanishini
o’rganish;
Inflyatsiyaning turlari, shakilari va yuzaga keltiruvchi omillarini farqlash;
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatisiya jarayonlarini tahlil etish;
• O'zbeliston Respubliasida inflyatsiyaga qarshi siyosat istiqbollarini o'rganish,
Kurs ishining obyekti. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti va unda
kechayotgan inflyatsiyon jarayonlar kurs ishining obyekti hisoblanadi.
1
Prezident SH.Mirziyoyevning 2018-yil 28-dekabirdagi Oliy Majlisga qarshi Murojatnomasi// www.uza.uz
3

Kurs ishining predmeti. O'zbekiston Respublikasi inflatsiya jarayonlaridagi
munosabatlar va infyatsiyaga qarshi davlat siyosati kurs ishining predmeti
hisoblanadi.
I-BOB. O’ZBEKISTON RESPO’BLIKASIDA INFLYATSIYA VA UNING
TURLARI
1.Inflyatsiyaning mohiyati, kelib chiqish sabablari va hisoblanishi
Makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlariga iqtisodiy o'sishni, to'lov
balansining barqarorligini, ishsizlikning past darajasini ta’minlash qatori inflyatsiya
sur'atlarini pasaytirish ham kiradi. Infyatsiyani jilovlash, uni yuzaga kelish
sabablarini bartaraf qilish davlat iqtisodiy siyosatda muhim o'rin egallaydi.
Inflyatsiya ( lotincha inflatio - shishish, bo'rtish, taranglashish)- malum davr
mobaynida mamlakatda baholar o'rtacha (umumiy) darajasining barqaror o'sishi,
pulning xard qobilyatini uzoq muddatli pasayishi deb ta'riflanadi.
-Inflyatsiya bozor iqtisodiyoti sharoitida makroiqtisodiy beqarorlik
ko'rinishlaridan biri bo'lib, hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun umumiy bo'lgan
hol hisoblanadi.
Inflyatsiya bu iqtisodiy tizimda narx o'sishining barqaror tendensiyasi orqali
ifodalanuvchi makroiqtisodiy hodisasidir.
Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga
kiradi, unng sur'ati qanchalik yugori bo'lsa, iqtisodiyotga xavifli ta'siri shunchalik
katta bo'ladi. Ayniqsa, bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga o'tayotgan
mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta'siri ancha xavifli. Chunki, bu davr
narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi keskin oshib
ketishi bilan bog'liq.
Inflyatsiyaning past darajada bo'lishi - mamlakatda makroiqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashga xizmat qilgan holda iqtisodiyotning uzoq muddatda
sog’lom faoliyat yuitishining asosy shatlaridan biri hisoblanad. Aksincha, narxlarning
oshishi (infyatsiya) iqtisody noaniqlklarni keltirb chigaradi va bu, o'z navbatida,
ishlab chiqarish suratining pasayishiga sabab bo'ladi. Shu bilan birga, infyatsiya aholi
va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning jamg'arma mablag'larini qadrsizlantiradi,
sarmoyalaming inflyatsiyadan himoyalangan chet el aktivlariga, qimmatbaho
metallar yoki ko'chmas mulkka yo’naltirilishiga turtki bo'lib, investitsion faollika
salbiy ta'sir ko'rsatadi va kelajakni rejalashtirishi murakkablashtiradi 2
.
Inflyatsiya davrida barcha tovarlarning baholari ham oshavermaydi:
ayrimlariniki barqaror bo'lib tursa, ba'zilariniki esa tushishi mumkin
-Inflyatsiya atamasi ilk bor Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi
fuqarolar urushi davrida qo'llanldi. Inflyatsiya atamas muomaladagi qog'oz pul
2
. Shodmonov Sh. Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiy nazariya. , Darslik; IQTISOD-MOLTYA, 2018, 517- bet
4

massasining tovarlaming real taklifiga nisbatan haddan ziyod ko'payib ketishi holatini
izohlagan. Ammo infyatsiyaning bunday tavsifi mukammal emas va uning
sabablarini ochib bermaydi. Shuni takidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar
tajribasi inflyatsiya nisbatan me'yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga
chiqishi mumkinligini ko'rsatdi.
Inflyatsiyaning mohiyati iqtisodiy adabiyotlarda turli iqtisodchi olimlar
tomonidan turlicha talqin etiladi. Xususan, K.R. Makkonell, S. Bryu va K. Elkund
inflyatsiyani iqtisodiyotda baholarning o'rtacha ko'tarilishi sifatida, P. Xeyne esa
pulning sotib olish qobiliyati pasayishi, yoki qiymatining yo'qolishi ekanligini
ta’kidlaydilar.
Agar o'tgan asring 30-40-yillarida inflyatsiya qog'oz pullarning ko'payib ketishi
sababli yuzaga keladi, deb hisoblansa, -1950 yillarda inflyatsiyani kelib chiqishining
asosiy sababi sifatida uning yetarli darajada oltin va boshqa moddiy qimmatliklar
bilan ta'minlanmaganligi ekanligin qayd etdilar.
1960 yillarda iqtisodchi olimlar infyatsiya murakkab, ko'p omilli ijtimoiy-
iqtisodiy jarayon ekanligini, uni ichki va tashqi omillar ta'sir qilishi natijasida yuzaga
keladigan iqtisodiy kategoriya sifatida baholadilar!'
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovalar va xzmatlarga bo'lgan baholari
muntazam o'sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan, shu bilan
bir qatorda ishlab chigarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya
hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.
Inflyatsiya – bu mamlakatda narxlar umumiy darajasining o‘sishi va pulning
xarid qobiliyatining pasayishi jarayoni. Bu iqtisodiy hodisa, asosan, tovar va
xizmatlar bozorida talab va taklif muvozanatining buzilishi natijasida yuzaga keladi.
Inflyatsiya davomida iste’molchilar bir xil miqdordagi pulga kamroq tovar yoki
xizmat sotib olishi mumkin bo‘ladi.
Inflyatsiyaning asosiy turlari
1. Talab inflyatsiyasi – Bozorda talabning taklifdan oshib ketishi natijasida
yuzaga keladi. Bu, odatda, iqtisodiy o‘sish davrida aholining xarid qobiliyatining
ortishi bilan bog‘liq.
2. Taklif inflyatsiyasi – Ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi (masalan,
xomashyo yoki ish haqining qimmatlashishi) tufayli narxlarning ko‘tarilishi.
3. Pullik inflyatsiya – Aylanmadagi pul massasi ko‘payib ketishi natijasida
yuzaga keladi.
Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablari
1. Pul massasi ko‘payishi: Markaziy bankning ko‘p miqdorda pul chiqarishi va
uni iqtisodiyotga yo‘naltirishi narxlarning oshishiga olib keladi.
2. Iste’mol talabining oshishi: Aholining daromadlari oshganida ular ko‘proq
xarid qilishadi, bu esa talabni kuchaytiradi va narxlarni oshiradi.
5

3. Ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi: Masalan, xomashyo, transport, yoki
energiya narxlarining oshishi mahsulot narxlarini ko‘taradi.
4. Import qilinadigan mahsulotlar narxining oshishi: Tashqi bozordagi
narxlarning oshishi mahalliy bozorlarda ham narxlarning ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi.
5. Iqtisodiy siyosatdagi nomutanosibliklar: Moliyaviy boshqaruvdagi xatolar,
masalan, davlat qarzlarining ko‘payishi yoki defitsit budjet.
6. Inflyatsion kutilmalar: Agar odamlar kelajakda narxlar oshishini kutsa, ular
oldindan ko‘proq xarid qilishadi, bu esa talabni sun’iy ravishda oshiradi.
Inflyatsiya ma’lum darajada iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi (masalan,
biznesni faollashtirishi) mumkin, lekin uning nazoratdan chiqishi iqtisodiy inqirozga
olib kelishi xavfi bor. Shu sababli davlatlar uni boshqarish uchun turli usullardan
foydalanadilar, jumladan, pul-kredit va fiskal siyosat vositalaridan.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo'lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg'arma va iste'mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari,
xo'jaliklarning pul massasi va unga bo'lgan talabi o'rtasidagi nomutanosibliklar,
shuningdek Markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu keltirib
o'tilgan omillar o'z mohiyatiga ko'ra inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta'sir
etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga kelishiga sabab
bo'ladigan omillarni asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Bu
omillar qanday tavsiflanadi!?
Ichki omillarni asosan monetar omillari va nomonetar omillarga ajratish
mumkin. Monetar omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjet taqchilligini
mavjudligi, davlat qarzdorligining ortishi, pul emissiyasi, kredit vositalarining
aylanishini ko'payishi, pulning aylanish tezligi va boshgalar kiradi.
Nomonetar omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlar o'rtasidagi nomutanosiblik,
tarmoqlarining iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va
xizmat ko'rsatish sohalarida monopoliyaning mavjudligi, narx shakllantirishdagi
davlat monopoliyasi va boshga omillarni kiritish mumkin.
Tashqi omillar o'z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga ta'sir
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga dunyo
mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo,
energetika, neft, valyuta iqirozlarni kiritish munkin. Ushbu omillardan tashqari biron-
bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqyosidagi valyuta
siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltin eksportini amalga oshirilishini ham kiritish
mumkin.
Umman olganda inflyatsiya pul muomalasi qonunlarning buzlishi shakli
sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab taklif nomutanosibligini
anglatadi.
6

Keynschilar maktabi namoyondalari bunday nomutanosiblikning sababi to'liq
bandlik sharoitida talabning haddan ziyod bo'lishida deb bilishadi. Shu sababli ular
ishlab chiqarish quvvataridan foydalanish darajasi past bo'1sa byudjet taqchilligia
qo'shimcha pul chiqarish yo'li bilan xarid qobiliyatini. Boshqacha aytganda yalpi
talabni ko'paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashadi.
Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chigarishning
haddan ziyod o'sishida, ishlab chigarish xarajatlarining ko'payishida deb bilishadi.
Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif tomonidan
yondoshishadi. Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga
nisbatan sekinroq o'ssa, yoki yalpi talab ko'paygani holda o'zgarmasdan tursa, bu
nomutanosiblik baholar darajasining ko'tarilishi orqali bartaraf etladi. Oqibatda pul
birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo' shimcha pul
massasiga ehtiyoji paydo bo'ladi.
Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab
chigarish mexanizmining kasali, makroigtisodiy buzilishlar natijasidir.
-Baholarning o'sishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashgari
inflyatsiya namoyon bo'lishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular:
1)valyuta kurslarining o'zgarishi;
2)kredit berish shartlarining gimmatlashuvi va muddatlarining qisgarshi tomon
o'zgarishi;
3)kundalik ehtiyoj mollaridan iborat ist’mol savati bahosining o’sishi
infilyatsiya baho indekislari yordamida aniqlanadi;
Inflyatsiya baho indekslari yordamida aniqlanadi.
Baholar indeksini yoki inflyatsiya darajasini hisoblash uchun:
-deflyator (Paa she indeks);
-iste'mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi);
- sanoat ishlab chigarish baholari indekslari hisoblanishi lozim
Deflyator (YalM deflyatori yoki Paashe indeksi) ko'rsatkichi quyidagi formila
bilan hisoblanadi:
Deflyator = ∑ Q1iP1i
∑ Q1iP0i∗100
Bu yerda: i - deflyatomi hisoblash uchun bozor savatiga kiritilgan tovarlar soni;
Q1i
- joriy yilda bozor savatiga kiritilgan i - tovar yoki xizmatlar hajmi miqdori
(Masalan, 2kg shakar, 2 dona ko'ylak va h);
P1i
- joriy yilda bozor savatiga kiritlgan i - mahsulotning shu yilgi bahosi;
P0i
-joriy yil da bozor savatiga kiritl gan i - mahsulotning bazis yil dagi bahosi;
Inflyatsiyani miqdoran o'lchash uchun makroiqtisodiyotda «70-miqdor
qoidasi» deb atalgan usuldan ham foydalamladi. Bu usul narxlarining barqaror o'sishi
7

sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini
beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga bo'lish kifoya:
Baholar ikki martaga oshishi uchun zarur yillar soni = 70
π
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo'lsa, taxminan 10 yilda baholar
ikk martaga oshadi, ya'n1, (70:7 = 10).
8

1.2. Intyatsiyaning turlari va unga ta’sir etuvchi omillari
Inson kasalligining belgisi - uning harorati (istmasi). Kasallikni yashirsang -
isitmasi oshkor qiladil. Iqtisodiyot kasalligining belgisi uning inflyatsiya darajasi
hisoblanadi. Inflyatsiya - pul muomalasi qonunining buzilishi, iqtisodiyotda tovar
massasi hamda pul massasi o'rtasidagi nomutanosiblik jarayonida vujudga keladi.
Inflyatsiyani vujudga kelishiga qator omillar ta'sir qilib, ularni ichki va tashqi
omillarga ajratish mumkin
-Ichki omillar tarkibiga ortiqcha pul massasi vujudga kelishi, milliy valyutaga
nisbatan ishonchning pasayishi, mamlakatning nomutanosib to'lov balansi kabilarni
kiritish mumkin.
-Tashqi omillarga mamlakat tashqi siyosatining beqarorligi, iqtisodiy
inqirozlar, moliya va fond bozorlaridagi indekslarning o'zgarishi kabilarni keltirish
mumkin.
Inflyatsiyani kelib chiqishi sabablariga, yoki uni tug'diradigan omillarga ko'ra
talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga bo’lish mumkin.
Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab
chigarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo'lmay qolgan sharoitlarda yuzaga
keladi. Ya’ni, to’liq bandlikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chigarish
imkoniyatlari o'sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real
tovarlar bahosining ko'payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib
chiqadi. Yoki, oddiy so'zlar bilan aytganda, «haddan ziyod pullar haddan kam
tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar
9Inflyatsiyani
ng yuzaga
chiqish
shakllari Mahsulot va xizmatlar narxning o'sishi natijasida pulning
qadrszlanishi→Milliy pul birligining xarid qilish qobilyatini
pasayishi
Milliy pul birligining xorijly valyutaga nisbatan kursning
tushishi→Aholi va xo’jalik sub'yektlarida xorijiy valyutaning
jamg'arilishi
Oltin va xorijy valyutaning millly valyutadagi narxining
ko'tarilishi→Mamlakat aholisida oltinning to'planishi

aholining ish bilan to'liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak,
inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, ishlab chigarish sur'atlari kabi
ko'pgina omillarga bog'liq.
Talab infyatsiyasi natijasida narxlarning muvozanatli darajasi oshadi.
Narxlarni muvozanatli darajasi deganda, yalpi talab va yalp taklif bir-biriga mos
kelishi yoki bir-biriga teng bo'lishi tushuniladi. Narxlarni muvozanatli darajasida
malum miqdordagi mahsulotni xaridorlar sotib olishga, ishlab chigaruvchilar esa uni
ishlab chigarish va sotishga rozi bo'ladi. Buni milliy ishlab chigarish hajmining
muvozanatli real hajmi deb ataydilar. Chizmada bu ikki ko'rsatkich yalpi talab va
yalpi taklif egri chiziqlarining kesishgan nuqtalari bilan aniqlanadi (2-rasmn).
AD
3
˙
AS
AD
2
AD
1e3
e2
e
1
1-rasm. Yalpi talab o'zgarishining narxlar darajasidaga ta'siri.
Endi u AD
3 , holatini egallaydi va taklif egri chizig'ini klassik yoki vertikal
kesmada kesib o'tadi. Bu yerda muvozanatli narx P
3 darajada, ishlab chigarishning
muvozanatli hajmi
Y3 , nuqtada o'rnatiladi. Yalpi taklifning bu kesmasida talabning har
qanday o’zgaeishi faqat narxlar darajasini o’zgarishiga olib keladi, ishlab chigarish
hajmlari esa bunda o'zgarishsiz qoladi.
Oraliq va vertikal kesmalarda narxlar o'sib borishi bilan kuzatilgan yalpi
talabning ko'payishi talab inflyatsiyasi mavjudligini ko'rsatadi.
Iqtisod pasayish holatida bo'lganda mamlakatda yalpi talab oshsa, ishlab
chigarish hajmi ko'payadi, ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa deyarli o'zgarmaydi
yoki kam miqdorda o'zgaradi. Baho o'zgarmasligining sababi shundaki, katta
hajmdagi bo'sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu o'zgarmas bahoda ishga
tushirish mumkin bo'ladi. Chunki ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab
qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o'zi kifoya hamda qo'shimcha stanok sotib
olishga hojat yo'q.
Inflyatsiyaning asosiy turlari
1. Talab inflyatsiyasi – Bozorda talabning taklifdan oshib ketishi natijasida
yuzaga keladi. Bu, odatda, iqtisodiy o‘sish davrida aholining xarid qobiliyatining
ortishi bilan bog‘liq.
10

2. Taklif inflyatsiyasi – Ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi (masalan,
xomashyo yoki ish haqining qimmatlashishi) tufayli narxlarning ko‘tarilishi.
3. Pullik inflyatsiya – Aylanmadagi pul massasi ko‘payib ketishi natijasida
yuzaga keladi.
Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablari
1. Pul massasi ko‘payishi: Markaziy bankning ko‘p miqdorda pul chiqarishi va
uni iqtisodiyotga yo‘naltirishi narxlarning oshishiga olib keladi.
2. Iste’mol talabining oshishi: Aholining daromadlari oshganida ular ko‘proq
xarid qilishadi, bu esa talabni kuchaytiradi va narxlarni oshiradi.
3. Ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi: Masalan, xomashyo, transport, yoki
energiya narxlarining oshishi mahsulot narxlarini ko‘taradi.
4. Import qilinadigan mahsulotlar narxining oshishi: Tashqi bozordagi
narxlarning oshishi mahalliy bozorlarda ham narxlarning ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi.
5. Iqtisodiy siyosatdagi nomutanosibliklar: Moliyaviy boshqaruvdagi xatolar,
masalan, davlat qarzlarining ko‘payishi yoki defitsit budjet.
6. Inflyatsion kutilmalar: Agar odamlar kelajakda narxlar oshishini kutsa, ular
oldindan ko‘proq xarid qilishadi, bu esa talabni sun’iy ravishda oshiradi.
Inflyatsiya ma’lum darajada iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi (masalan,
biznesni faollashtirishi) mumkin, lekin uning nazoratdan chiqishi iqtisodiy inqirozga
olib kelishi xavfi bor. Shu sababli davlatlar uni boshqarish uchun turli usullardan
foydalanadilar, jumladan, pul-kredit va fiskal siyosat vositalaridan.
Bundan tashgari, baho ishchi kuchini to'la ish bilan bandligiga erishishdan
oldin ham oshishi mumkin. Ya'ni, ba'zi sanoat korxonalarida bo'sh turgan resurs va
zahiralarni ishlab chigarishga ertaroq to'liq jalb qilinadi, natijada ular talabning
o'sishiga mos ishlab chigarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko'payib
ketadi, natijada baho yana osha boshlaydi.
Taklif inflyatsiyasi - bu mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining
kamayishi natijasida tovar va xizmatlar baholarining oshishidan paydo bo'ladi.
Bunday hollarda ortiqcha talab bo'lmasa ham tovarlarning baholari oshib boradi.
Hatto ish bilan bandik va YalM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi
oshadi. Yalpi taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan
xarajatlarning o'sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xom ashyo va yoqilg'i
narxlarning oshishi natijasida ishlab chigarish tannarxi ham oshadi.
Yalpi taklif yoki muayyan, narx darajasida bozorda taklif qilinishi mumkin
bo'lgan tovar va xizmatlarning real hajmi narx-navoga bog'liq bo'lmagan bir qator
omillar ta'siri ostida bo'ladi. Bu omillar yalpi taklifni goh kamayishini, goh
ko'payishini keltirib chigarishi mumkin. Birinchi holatda yalpi taklif egri chizig'i
chapga, ikkinchisida o'ngga suriladi.
11

Yuqoridagi diagrammada 2019–2023 yillar oralig‘ida O‘zbekiston
Respublikasida inflyatsiya darajasi, iste’mol narxlari indeksi (CPI) va pul-kredit
siyosati stavkasining dinamikasi tasvirlangan.
Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va uni xal etish yo'llari
Inflyatsiya dunyoning qay bir mamlakatida mavjud bo'lmasin, u o'z salbiy
ta'sirini nafaqat shu mamlakat iqtisodiyotida balki jamiyat hayotida ham namoyon
qiladi. Iqtisody jhatidan inflyatsiya keltirib chiqaradigan noxush holatlarga bir qancha
misollarni keltirish mumkin.
Avvalo, mamlakatda mavjud infyatsiyaning o'sishi ishlab chiqarish hajmining
pasayishiga sabab boladi. Bu holatda esa narx-navoning doimiy tebranuvchanligi
sharoiti paydo bo'lib, buning natijasida ishlab chiqarishni rivojlantirishga ishonchning
yo'qolishi kuzatiladi.
Ikkinchidan, ishlab chiqarish sohasidagi kapitalning asosiy qismi savdo va
vositachilik operatsiyalariga yo'naltirilishga moyil bo'ladi. Chunki savdo va
vositachilik sohalarida kapital aylanishi tez amalga oshishi kuzatiladi va katta foyda
keltiradi. Inflyatsiyaning yugori sharoitida aholi o'rtasida puldan qochish holati
kuzatiladi, ya'ni kishilar qo'llaridagi pullarni tovarlar xaridi uchun sarf etishga
urinishadi. Bu holat natijasida esa savdo va vositachilik do'konlarida tovarlar tez
sotiladi.
Shuningdek, narx-navoning keskin va notekis o'zgarishi natijasida
chayqovchilik tobora kengayadi. Infyatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit)
yuzaga chigadi. Ushbu taqchillik narx-navoning keskin ko'tarilishiga olib keladi.
Inflyatsiya masalasini chuqurroq tushunish uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni
quyidagi mavzularda ko‘rib chiqish mumkin:
12

Inflyatsiyaning darajalari va turlari
Inflyatsiya o‘z ta’siri va sur’atiga qarab quyidagi darajalar va turlarga
bo‘linadi:
1. Inflyatsiya darajalari:
• Mo‘tadil inflyatsiya: Narxlarning yiliga 5-10% atrofida o‘sishi. Bunday
inflyatsiya iqtisodiyot uchun qabul qilinadi va hattoki rivojlanish belgisi bo‘lishi
mumkin.
• Tezlashgan inflyatsiya: Narxlarning yiliga 10-50% yoki undan yuqori
darajada o‘sishi. Bu iqtisodiy beqarorlik belgisidir.
• Giperinflyatsiya: Narxlarning yiliga yuzlab yoki minglab foizga ko‘tarilishi.
Bu jarayon iqtisodiyotning jiddiy inqiroziga olib keladi (masalan, Germaniya 1920-
yillar, Zimbabve 2008-yillar).
2. Inflyatsiya turlari:
• Ochiq inflyatsiya: Narxlarning oshishi rasmiy statistikada aks etadi.
• Yashirin inflyatsiya: Bozor mexanizmlari ishlamaydigan davlatlarda yuzaga
keladi, bunda narxlar sun’iy ravishda nazorat qilinadi, ammo mahsulot tanqisligi
paydo bo‘ladi.
• Tasavvufiy inflyatsiya: Narxlar oshishi sur’ati vaqtinchalik pasayganda
kuzatiladi, ammo inflyatsiya davom etadi.
Inflyatsiyaning iqtisodiy oqibatlari
Inflyatsiya iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin:
Ijobiy ta’siri:
1. Ishlab chiqarish va investitsiyalarni rag‘batlantiradi: Mo‘tadil inflyatsiya
bizneslarni ishlab chiqarishni kengaytirishga undaydi.
2. Davlat qarzining kamayishi: Inflyatsiya natijasida davlat qarzi real qiymatda
kamayadi.
3. Iqtisodiyotda faollik: Narxlar oshishi kutilayotganda iste’molchilar va
investorlar ko‘proq mablag‘ sarflashga harakat qiladi.
Salbiy ta’siri:
1. Aholining xarid qobiliyatining pasayishi: Pul qadrsizlanishi tufayli aholi
real daromadlari kamayadi.
2. Ijtimoiy tengsizlik: Inflyatsiya boylikni qayta taqsimlaydi, bu boylar va
kambag‘allar o‘rtasidagi farqni oshiradi.
3. Ishlab chiqarishga ta’siri: Giperinflyatsiya iqtisodiy tizimni izdan chiqarib,
ishlab chiqarishni qisqartiradi.
4. Tashqi savdo muammolari: Milliy valyutaning qadrsizlanishi import
mahsulotlarining qimmatlashishiga olib keladi.
Inflyatsiyani boshqarish usullari:
Inflyatsiyani nazorat qilish uchun davlat quyidagi choralarni amalga oshiradi:
13

1. Pul-kredit siyosati:
• Pul massasini qisqartirish: Markaziy bank foiz stavkalarini oshirish yoki
kreditlarni cheklash orqali pul aylanmasini nazorat qiladi.
• Inflyatsion targetlash: Markaziy bank inflyatsiya darajasini aniq maqsad qilib
qo‘yadi va bunga erishishga intiladi.
2. Fiskal siyosat:
• Soliqlarni oshirish va davlat xarajatlarini qisqartirish orqali talabni
pasaytirish.
• Byudjet defitsitini kamaytirish.
3. Ishlab chiqarishni rag‘batlantirish:
• Ichki mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish orqali narxlar oshishini
sekinlashtirish.
• Energiya va xomashyo narxlarini subsidiyalash.
4. Valyuta kursi boshqaruvi:
• Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash.
• Tashqi savdo balansini yaxshilash.
Tarihiy misollar
1. Germaniya (1923): Giperinflyatsiya natijasida narxlar kuniga bir necha
marta oshgan. Pul qadrsizlanib, mahsulotlar tovar ayirboshlash yo‘li bilan sotilgan.
2. Zimbabve (2008): Inflyatsiya darajasi yiliga 89,7 sekstillion foizga yetgan
(10^21). Davlat iqtisodiyoti butunlay izdan chiqqan.
3. AQSh va Yevropa (2022-2023): COVID-19 pandemiyasi va global yetkazib
berish tizimidagi uzilishlar tufayli inflyatsiya ko‘tarilgan.
Inflyatsiya murakkab va ko‘p omilli jarayon bo‘lib, uning ta’sirini samarali
boshqarish davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biridir.
Davlat moliya resurslari ham qadrsizlanadi. Davlat byudjeti daromadlari
byudjet xarajatlari amalga oshirigunga qadar davirda qadrsizlanadi. Byudjet
daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi mutanosiblikni saqlash qiyinlasha boradi va
buning natijasida byudjet taqchilligi (defitsiti) yuzaga chiqadi;
Mamlakatda kredit operatsiyalari cheklanishi kuzatiladi. Chunki inflyatsiya
darajasi tufayli yuridik va jismoniy shaxslarga tijorat banklaridan beriladigan
kreditlarning foiz darajasi yuqori darajada o'rnatiladi.
Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati sarasiga esa daromadlar va
boyliklarni qayta taqsimlanishini kiritish mumkin. Ushbu qayta taqsimlanishi
quyidagi omillar natijasida amalga oshadi:
-mamakat aholisining daromadlari indeksatsiya qilinmasligi;
-tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga beriladgan kreditlar
baholar indekslarining o'zgarishini hisobga olinmagan holda berishligi.
14

Inflyatsiya shart-sharoitlarida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad
quyidagi yo’nalishiarda qayta taqsinlanadi:
1)Milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlakat
hududlari o'rtasida narx-navoning notekis o'sishi natijasida;
2) Mamlakat aholisi va davlat o'rtasida. Bunda davlat tomonidan muomaladagi
ortiqcha pul massasidan qo'shimcha daromad sifatida foydalanadi. Xalqaro
amaliyotda bu infyatsion soliq deb nomlanadi;
3)Mamlakat aholisining sinflar va turli toifalar o'rtasida. Mahsulotlar va
xizmatlarga bo'lgan narx-navoning notekis o'sib ketishi natijasida aholi o'rtasida
ijtimoiy toifalarga bo'linishini (boylar, kambag'allar, qashshoqlar), mulkiy holatidagi
farqni chuqurlashuviga, jamg'armalar va joriy iste'molning keskin o'zgarishi yuzaga
chigadi. Inflyatsiyaning ijtimoiy salbiy ta'siri eng avvalo qati’y belgilangan
daromadlari oluvchi shaxslar hisoblangan — nafaqaxo'rlar, nogironlar, ko'p farzandli
oilalar va davlat xizmatchilari (o'qituvchilar, vrachlar, bog'cha xodimlari va
boshqalar) uchun juda og’ir kechadi;
4)Debitorlar va kreditorlar o'rtasida. Ushbu holatda olingan qarzlani pul
qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi, kreditorlar
qo'shimcha zarar ko'radi.
Yuqorida keltirilgan oqibatlarga qo'shimcha ravishda inflyatsiya mamlakatning
tashqi iqtisodiy aloqalariga ham faol ta'sir ko'rsatadi. Inflyatsiya darajasi yugori
mamlakatlar bilan qo'shimcha sug'urta va turli kafolatlar asosida o'zaro munosabatlar
olib boradilar. Xalqaro amaliyotda ushbu munosabatlar savdoning kamsitlishi yoki
diskriminatsiya deb nomlangan.
Mamlakat iqtisodiyotiga inflyatsiyaning salbiy ta'siri bo'lishi iqtisodiy va
ijtimoiy qarama-qarshilikar keskinlashuvida namoyon boladi. Noxushliklarni
kamaytirish uchun hukumat barqarorlashtirishning oqilona ishlab chiqilgan
inflyatsiyaga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim bo’ladi.
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatsiya jarayonlari tahlili
Inflyatsiya mamakatning iqtisodiy holatini tavsiflovchi eng muhim ko’rsatkich
hisoblanadi. Mamlakatimizda mavjud inflyatsiya darajasini hisoblash iste'mol
narxlari indeksi(INI), ya'ni iste'molchi o'rtacha xarid qiladigan tovar va xizmatlaring
miqdori ma'lum davr mobaynda o'zgarmas bo’lgan holida, aholining istemol
xarajatlari umumiy miqdorining o'zgarishini ifodalash orqali aniqlanadi. Iste'mol
narxlari indeksida, mamlakatning barcha hududlari bo’yicha xilma-xil tovar va
xizmatlar narxlarining harakati o’rtacha holga keltiriladi.
O'zbekiston Respublikasida iste’mol narxlari indeksini hisoblash tizimi ilk bor
Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) yordamida 1994- yil yanvar oyidan boshlab amalga
oshirla boshladi. INI -Istemol narxlari indeksi bo’yicha qo’llanmaga: Nazariya va
amaliyoti (XVF, Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti, Yevrostat, BMT YelK,
15

Butunjahon banki va XMT, 2007 yil) asosan O’zbekiston Respublikasi Davlat
statistika qo’mitasining 2012-yil 8-iyundagi 10-sonli qaroga muvofig Tovar va
xizmatlarning iste’mol narxlari (tariflari) kuzatuvini tashkil etish bo' yicha uslubiy
nizom shakllantirildi.
Inflyatsiya darajasini hisoblash uchun xalqaro andozalarga muvofiq o'rtacha
daromad oluvchi aholining iste mol qiladigan kamida 300ta Tovar va xizmatlardan
iborat istemol savati bo’lishi lozim. Agar 1994 yilda respublikamiz iste’mol savatiga
267ta tovar va xizmatlar kiritilgan bo'lsa, 2018 yilga kelib bu miqdor 386 taga yetdi.
(rivojlangan mamlakatlarda-1000-2000 ta). Bu uch yirik guruhlarga - ozig-ovqat
(96ta), nooziq-ovqat tovarlari (188ta) hamda xizmatlarga (66ta) bo'lingan. Ushbu iste'
mol savati minimal yashash byudjeti savatidan keskin farq qiladi.
Mamlakatimizda mavjud inflyatsiya darajasi 2005-2017-yillarda tahlil qilar
ekanmiz, so'nggi yillarda inflyatsiya darajasi keskin oshib ketgani ko'rishimiz
mumkin. 2017-yilga qadar bolgan davirda, pul-kredit va ifilyatsiyaga qarshi, milliy
va valyutani barqarorligini ta’minlashi natijasida iste’mol sektorda inflyatsiya
darajasini pasayishiga erishilgan edi. Masalan, 2005 yilda tovar va xizmatlar narxlari
darajasi o'rtacha 7,8%ga o'sgan bo 'lsa, 2015 - 2016 yillarga kelib, yilik o’rtacha
narxlaming o'sish darajasi mos ravishda 5,6% va 5,7%ni tashksil qildi. Biroq, bu
ko'rsatkich 2017-yilga kelib eng yugori darajaga 14,4% ga yetdi.
MDH davlatlarida iste'mol narxlari indeksi (o'tgan yilning dekabiriga
nisbatan, %)
2005 y. 2010 y. 2016 y.
Armaniston 99.8 109.4 98.9
Ozarbayjon 105.4 107.9 115.7
Belarus 108.0 109.9 110.6
Qozog’iston 102.5 107.8 108.5
Qirg’iziston 104.5 119.8 103.4
Moldova 110.0 108.1 102.1
Rassiya 110.9 108.8 105.1
Tojigiston 104.1 109.8 106.1
Ukraina 110.7 109.1 112.4
O’zbekiston 107.8 107.3 105.7
O ' zbekiston Respublikasida 2005-2017 yillarda iste ’ mol narxlari indeksining
o ' rtacha yillik o ' sishi surati tahlili , xizmatlar va nooziq - ovqat tovarlari narxlarining
o ' sish suratlari oziq - ovqat tovarlari narxlaridagi huddi shunday o ' zgarishlarga
nisbatan sezilarli darajada ilgarilab ketganligini ko ’ rsatib turibdi .
16

2005, 2010, 2016 va 2017 yillar uchun yillk iste ' mol narxlari indeksiga ta ' sir
etuvchi omillarning tahlilida , oziq - ovqat mahsulotlari narxlarining o ' sishi yig ’ ma
indeksning o ' sishiga ta ' siri ulushini ko ' rib chigadigan bo ' lsak , eng kichik ko ' rsatkich
2016- yilda (2%) kuzatilganiga guvoh bo ' lamiz . Bunga qarama - qarshi tarzda bu
ko ' rsatkich 2017- yilda 48,1% ga yetganini ko ' rishimiz mumkin ..
2017- yilda bu vaqtda esa asosiy inflyatsion omil sifatida nooziq - ovqat
tovarlarini tahlil etsak , muayyan holat 39,6 % ni tashkil etganini ( ta ' sir ulushining
ko ’ payishi 2005 yildagi 19,0% dan 2016 yilda 60,4% gacha ) hamda xizmatlar
narxining ko ' tarilishi jihatidan esa 12,3% ga yetganiga guvoh bo ' lamiz .
Inflyatsiya darjasi denamikasi jadvali:
Yil Inflyatsiya darajasi(%) Istemol narxlari
indeksi(%) Pul-kredit syosati
stavkasi(%)
2019 14.5 15.2 16.0
2020 11.0 11.7 14.0
2021 10.5 10.8 14.0
2022 12.3 12.5 15.0
2023 10.8 10.9 14.0
O ʻ zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatsiya jarayonlari mamlakat
iqtisodiy siyosati , ichki va tashqi omillar ta ʼ sirida shakllanib , iqtisodiy barqarorlikni
ta ʼ minlashda muhim ahamiyatga ega . Quyida O ʻ zbekiston iqtisodiyotidagi inflyatsiya
jarayonlarining tahlilini asosiy jihatlari bilan ko ʻ rib chiqamiz :
1. Inflyatsiya darajasi va dinamikasi
O ʻ zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo ʻ mitasi va Markaziy bank
ma ʼ lumotlariga ko ʻ ra :
• Inflyatsiya darajasi yiliga o ʻ rtacha 10-12% atrofida kuzatilmoqda ( so ʻ nggi
yillardagi o ʻ zgaruvchanlikka qarab ).
• Iste ʼ mol narxlari indeksi ( CPI ) va asosiy mahsulotlar narxlaridagi o ʻ sish bu
jarayonni belgilaydi .
• So ʻ nggi yillarda pul - kredit siyosatini qat ʼ iylashtirish va bozor
mexanizmlarini joriy etish natijasida inflyatsiya darajasi asta - sekin pasaymoqda .
2. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi omillar
Inflyatsiyani shakllantiruvchi asosiy omillar quyidagilar :
• Ichki omillar:
• Ishlab chiqarish quvvatlarining cheklanganligi. Mahalliy ishlab chiqarish
talabni to liq qondira olmagani uchun mahsulotlar narxi ko tariladi.ʻ ʻ
• Narxlarni liberallashtirish. Davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlarning
bozor tamoyillariga o tishi qisqa muddatda inflyatsiyaga olib keladi.
ʻ
17

• Energetika va transport xarajatlari oshishi. Bu omil ishlab chiqarish va
xizmat ko rsatish xarajatlarini oshiradi.ʻ
• Tashqi omillar:
• Import qilingan mahsulotlar narxining oshishi. Ayniqsa, oziq-ovqat va
texnologik mahsulotlarga bog liqlik yuqori bo lgani uchun import inflyatsiyasi
ʻ ʻ
seziladi.
• Global inflyatsiya ta siri. Xalqaro bozorlardagi narxlarning o sishi milliy
ʼ ʻ
iqtisodiyotga o z ta sirini ko rsatadi.
ʻ ʼ ʻ
3. Davlat siyosati
O zbekiston hukumati va Markaziy bank inflyatsiyani jilovlash uchun bir qator
ʻ
choralar ko rmoqda:
ʻ
• Pul-kredit siyosati: Markaziy bank asosiy foiz stavkasini belgilash orqali
likvidlikni nazorat qiladi.
• Fiskal siyosat: Davlat xarajatlarini maqbullashtirish va byudjet taqchilligini
kamaytirish orqali inflyatsiya bosimini pasaytirishga e tibor qaratadi.
ʼ
• Narxlarni tartibga solish: Bozor mexanizmlarini kengaytirish bilan birga,
ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar narxlarini vaqtincha nazorat qilish amaliyoti
davom etmoqda.
4. Inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta siri
ʼ
• Ijobiy ta siri: Mehnat unumdorligini oshirish va investitsiya oqimlarini
ʼ
rag batlantiradi.
ʻ
• Salbiy ta siri: Aholining xarid qobiliyatini pasaytiradi, uzoq muddatli
ʼ
barqarorlikni buzadi hamda moliyaviy tizimga bosim o tkazadi.
ʻ
5. Inflyatsiya jarayonlarini jilovlash bo‘yicha takliflar
• Mahalliy ishlab chiqarishni kengaytirish va qo llab-quvvatlash.
ʻ
• Energiya manbalari va transport infratuzilmasiga investitsiyalarni oshirish.
• Moliyaviy barqarorlikni saqlash uchun valyuta bozori islohotlarini
chuqurlashtirish.
• Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish orqali import inflyatsiyasini kamaytirish.
Ushbu jarayonlarning tahlili shuni ko rsatadiki, O zbekiston hukumati va
ʻ ʻ
moliyaviy institutlari inflyatsiya darajasini pasaytirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta minlash yo lida strategik chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda.
ʼ ʻ
18

II-BOB.MARKAZIY BANKNING INFLYATSIYAGA QARSHI
SIYOSATI
2.1. O'zbekiston Markaziy Bankning inflyatsiyaga qarshi yo'llari
O’zbekiston Markaziy Banki (O’MB) inflyatsiyaga qarshi yo’llarni belgilash
va amalga oshirishda bir nechta usullarni qo'llab-quvvatlaydi.
Bu usullar quyidagilarni o'zichiga oladi
Moliyaviy siyosatlar: O’MB, moliyaviy siyosatlar orqali inflyatsiya darajasini
nazorat qiladi. Bu siyosatlar orqali pul mablag’larining miqdori va turli darajadagi
qo'shilishlar bilan inflyatsiya darajasini to'g'ri vaqtida tartibga soladi.
Diskont darajasi nazorati: O’MB, diskont darajasini o'zgartirib, bu orqali
moliya tizimi va istiqlolli savdo faoliyati ustida ta'sir ko'rsatadi. Diskont darajasi
o'zgartirilishi orqali moliya tizimi orqali aylanshni nazorat qilish va inflyatsiyani
kamaytirishni maqsad qiladi.
Valyuta siyosati: O’MB, valyuta siyosatini o'zgartirishi orgali mamlakatning
valyuta bozoridagi hodisa-talqinlarni nazorat qiladi. Bu, valyuta kurslarini nazorat
qilish va devalvasiya yoki revalvasiya jarayonlarini to'xtatish orgali inflyatsiyani
ta'sir ostida qoldirishni maqsadlaydi.
Tijorat tolovlari: O’MB, tijorat to’lo’vlari orqali inflyatsiyaga ta'sir ko'rsatishni
iloji boricha kamaytinshga harakat giladi. Bu, tijorat to'lovlari darajasini o'zgartirish,
to'lovlarni ozichiga olgan infyatsiyani to’xtatish yoki pastga tushirish orqali amalga
oshiriladi.
Moliyaviy stertch: O’MB, moliyaviy stertchni amalga oshirib, moliyaviy
tizimning tushunarli darajada ozodlikni ta'minlashga qaratilgan turli chora-tadbirlarni
qo’llaydi. Bu, mablag’larining turli operatsiyalarda ishlatlishi orqali moliya
tizimining inflyatsiya va devalvatsiya oqibatlari bilan muomalasini ta'sir ostida
qoldirishni maqsadlaydi.
Moliyaviy tahlil va monitorning: O’MB, moliyaviy tizimning holatini tahlil
qilish va monitoring qilish orqali inflyatsiya jarayonlarini aniqlab, zarur bo’lgan
holatlarda kerakli ishlarni amalga oshirishga harakat qiladi. Bu, inflyatsiya tahlili,
to’lovlarning takomillashtirilishi va mablag’larning o'zi miqdorida nazorat qilishni o'z
ichiga oladi.
Shunga qaramay, O’zbekiston Markaziy Banki inflyatsiyaga qarshi
kurashishda keng turdagi vositalardan foydalanadi va mamlakatning molyaviy
tizimining stabil va istiqbolli bolishini ta'minlashga intilishadi.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiyaga qarshi yo'li strategiyasi.
19

O’zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiyaga qarshi yoli strategiyasi,
mamlakatning inflyatsiyani boshqanrish va kuzatish sohasidagi struktura, siyosatlari
va qo’llanmalarni belgilaydi. Bu strategiya inflyatsiyani pastga tushirish, pul
miqdonning barqarorligini taminlash, moliyaviy istemolni rag’batlantirish va
mamlakatning iqtisodiyotini barqarorlikka yo’l qo’ymoqda.
O’zbekiston Markaziy Bankining infyatsiyaga qarshi yo’li strategiyasi
quyidagi asosiy komponentlarga ega bo'lishi mumkin:
Inflatsiyani nazorat qilish: Inflyatsiyani nazorat qilishda mamlakatning pul-
soliq siyosati, moliyaviy politikasi, daromadni o'stirish siyosatlari kabi ko'rsatkichlar
asosiy ahamiyatga ega boladi
Moliyaviy iste'molni boshqarish: Mamlakat pul miqdorini belgilashda aniq va
samarali siyosatlarni amalga oshiradi. Bu, moliyaviy siyosatlar orqali inflyatsiyani
nazorat qilish, valyuta kursini barqarorlash va mamlakatning iqtisodiyotidagi
stabilizatsiyani ta'minlashni o'z ichiga oladi.
Inflyatsiyani o'z ichiga olgan sabablarga qarshi kurash: Bu strategiya,
inflyatsiyani o'z ichiga olgan sabablarga garshi kurashning asosiy yo'llari aniqlab,
ulari bartaraf qilish uchun amalga oshiriladi. Misol uchun, mamlakatlrning valyutasi,
ishlab chiqarish darajasi, moliyaviy ko'rsatkichlar va chet el valyutasi miqdori kabi
sabablar aniqlash va ularni bartaraf qilishda o'zgarishlar amalga oshiriladi.
Ko'p tomonlama tashkilotlar bilan hamkorlik: O’zbekiston Markaziy Banki,
hokimiyat va moliyaviy tashkilotlar, tadbirkorlik sektori, akademik jamoat kabi
tashkilotlar bilan ko'p tomonlama hamkorlil qilad. Ular mamlakatning inflyatsiyaga
qarshi yo’li strategiyasini rivojlantirishda, uni amalga oshirishda va monitoring
qilishda ishtirol etadi.
Ushbu strategiya mamlakatning inflyatsiyaga qarshi kurashi va moliyaviy
iste'molni boshqarishda yugori darajada muvaffaqiyatli bolish uchun kerakli samarali
va barqaror siyosatlarni o'z ichiga oladi.
Inflyatsiyani nazorat qilish uchun qo'llaniladigan vositalar va usullar.
Inflyatsiyani nazorat qilish uchun O’zbekiston Markaziy Banki (O’MB) va
boshqa moliyaviy tashkilotlar kabi inflyatsiylar quyidagi vositalar va usullardan
foydalanadi.
O zbekiston Respublikasining inflyatsiyaga qarshi siyosati mamlakatdaʻ
barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash va narxlar darajasining barqarorligini
saqlashga qaratilgan. Bu siyosat davlatning makroiqtisodiy boshqaruv tizimi, pul-
kredit siyosati, fiskal siyosat va boshqa iqtisodiy vositalar orqali amalga oshiriladi.
Quyida asosiy yo nalishlar keltirilgan:
ʻ
1. Pul-kredit siyosati
Inflyatsiyani jilovlashda O zbekiston Respublikasi Markaziy banki muhim rol
ʻ
o ynaydi. Markaziy bankning asosiy maqsadi:
ʻ
20

• Pul massasi hajmini boshqarish;
• Foiz stavkalarini o‘zgartirish orqali iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatish;
• Valyuta bozorini barqarorlashtirish.
So‘nggi yillarda Markaziy bank inflyatsiyani maqsadli ko‘rsatkichlar asosida
boshqarishni joriy etdi. 2023-yilda inflyatsiya darajasini 5–7% atrofida ushlab turish
maqsad qilib qo‘yilgan edi.
2. Narxlar barqarorligini ta’minlash
Narxlar barqarorligini saqlash uchun quyidagi choralar ko‘riladi:
• Energetika va oziq-ovqat bozorini nazorat qilish: Ijtimoiy ahamiyatga ega
mahsulotlar narxini boshqarish.
• Importni diversifikatsiya qilish: Oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari importini
kengaytirish orqali ichki bozorni to‘ldirish.
3. Fiskal siyosat
Davlat byudjeti orqali inflyatsiyaga qarshi siyosat quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
• Davlat xarajatlarini optimallashtirish: Davlat xarajatlarining tejamkorligini
oshirish va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish.
• Soliq siyosati: Soliq yukini pasaytirish orqali ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish.
4. Ishlab chiqarishni rag‘batlantirish
• Import o‘rnini bosuvchi va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni
rivojlantirish;
• Ishlab chiqarish tarmoqlariga imtiyozli kreditlar ajratish.
5. Xalqaro hamkorlik
Xalqaro moliya institutlari, jumladan, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (XVJ) va
Jahon banki bilan hamkorlik qilinmoqda. Bu hamkorlik inflyatsiya darajasini
pasaytirishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirishga yordam beradi.
6. Ijtimoiy himoya choralarini kuchaytirish
Inflyatsiyaning aholi daromadlariga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun:
• Aholi kam ta’minlangan qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash;
• Ish haqi, pensiyalar va nafaqalarni inflyatsiyaga mutanosib ravishda oshirish.
Moliyaviy siyosatlar va qo'llanmalar: O'zbekiston Markaziy Banki inflyatsiyani
nazorat qilish uchun qo’llaniladigan eng muhim vosita moliyaviy siyosatlar va
qollanmalar. Bu siyosatlar o’rqali O'zbekiston Markaziy Banki inflyatsiyani
daromadni o'stirish, valyuta kursini bargarorlashtirish va pul miqdorini boshqarish
uchun kerakli harakatlarini amalga oshiradi.
Monetar siyosat: Monetar siyosat orqali pul miqdorini nazorat qilish va
nazoratli tartibda uni o'zgartirish mumkin. Bu siyosat valyuta mablag'larining
21

darajasi, likvidlik mablag’lar, kredit shakilari, omonatlar va qarzlar kabi faktorlarga
ta'sir qiladi.
Diskont daromadi o'zgartirish: Diskont daromadi O'zbekiston Marisaziy Banki
tomonidan belgilangan muddatlar oralig’ida omonatlar qabul qilish va omonatlarni
taqsimlash orqali to'g’ri cheklanadi. Diskont daromadi o'zgartirish orqali banklar
orqali qaytarib berish imkoniyatlari cheklanadi, shuningdek kreditlarni va
omonatlarni taqdim etishning murakkabliklari oshadi.
Valyuta kurslari nazorati: O’zbekiston Markaziy Banki o'zgaruvchan valyuta
kursini nazorat qiladi va uning barqarorligini taminlash uchun qollaniladigan vosita.
Agar valyuta kursi oshish yo'li bilan o’zbekiston so’mi oshib ketsa, bu inflyatsiya
darajasini oshirishi mumkinligini anglatadi.
Moliyaviy iste'molni boshqarishning boshqa vositalari: Bu qo'llanmalar
mamlakatning infyatsiyani nazorat qilishda keng qamrovli rolini o'z ichiga oladi.
Masalan, daromadni o'stirish, sug’urta siyosati, soliq siyosati, tashqi savdo siyosati
kabi vositalar inflyatsiyani nazorat qilishda o'z hissasini o'z ichiga oladi.
Bu vositalar va usullar mamlakatning inflyatsiyani nazorat qilish va uni pastga
tushirishda O'zbekiston Markaziy Banki va boshga moliyaviy tashkilotlar tomonidan
amalga oshiriladi. Bu usullar mamlakatning moliyaviy stabilizatsiyasini ta'minlash va
iqtisodiyotni rivojlantirishda juda muhim ahamiyatga ega.
Inflyatsiyani pasaytirishning amaliy usullari.
Inflyatsiyari pasaytirish uchur bir nechta amaly usullar mavjud, va bu usullar
mamlakatning iqtisodiyoti va moliyaviy siyosati boyicha turli manbalar bilan
o'rganiladi. Quyidagi, eng mashhur amaly usullardan ba’zilari:
'Molyaviy siyosatlar orqali inflyatsiyani nazorat qilish': O'zbekiston
Marksaziy Banki va boshga moliyaviy tashkilotlar inflyatsiyani daromadni o'stirish,
pul migdorini boshqarish, va moliyaviy stabilizatsiyani ta 'minlash uchun moliyaviy
siyosatlar orgali inflyatsiyani nazorat qiladi. Bu siyosatlar monetar siyosat, diskont
daromadi o'zgartirish, valyuta kursini nazorat qilish va boshqa moliyaviy vositalar
orqali amalga oshiriladi.
'Soliqqa tegishli siyosatlar': Soliq siyosatlar orgali inflyatsiyani pasaytirish ham
juda muhimdir. Soliq siyosati orqali daromadni qisqartirish, pul miqdorini cheklash
va moliyaviy iste'molni rag'batlantirish mumkin. Soliq daromadi o'sishini cheklash,
soliq qo’llanmalari va soliq daromadi so'ralgan ko'rsatkichlar orqali bu maqsadga
ershish mumkin.
'Bozor rivojlanishini targ’b etish': Bozor rivojlanishini targ’ib etish va sodiq
moliyaviy siyosatlar orqali inflyatsiyani pasaytirish muhim vazifalardan biri. Bozor
rivojlanishini targ’ib etish, iste’molni ko'paytirish va daromadni o'stirish orqali
inflyatsiyani pastga tushirishga yordam beradi.
22

'Daromadni o'stirish va investitsiyalar': Daromadni o'stirish, iste'molni
ko'paytirish va investitsiyalar mamakatning iqtisodiyotini rivojlantirishda juda
muhimdir. Investitsiyalar orqali tadbirkorlikni rag’batlantirish va yangi ish o'rinlarini
yaratish, daromadni o'stirish va inflyatsiyani pastga tushinshga yordam beradi.
'Energiya va resurslarni boshqarish': Energiya va resurslami boshgarish,
tadbirkorlik sharoitlarini yaxshilash va iqtisodiyotni innovatsion yondashuv orgali
rivojlantirish inflyatsiyani pastga tushirishda muhim rol o'ynaydi. Energiya va
resurslarni boshqarish va ularni foydali ishlatish infyatsiyani pasaytirishda yordam
beradi.
Bu amaliy usullar mamlakatning iqtisodiyoti va moliyaviy siyosati bo'yicha
turli manbalar bilan o'rganiladi va amalga oshiriladi. Inflyatsiyani pasaytirishning
muhim vazifasi moliyaviy stabilizatsiya va mamlakatning iqtisodiyotini
rivojlantirishdir.
O'zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiya belgilash uslubiyati.
O’zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiya belgilash uslubiyati mamlakatning
iqtisodiyoti va inflyatsiya darajasini nazorat qilish uchun o'zgaruvchan va aniq
belgilangan bir qator indikatorlarga e'tibor beradi. Bu uslubiyat, O'zbekiston
Markaziy Banki va boshqa iqtisodiy tashkilotlar tomonidan mamlakatning
iqtisodiyoti va inflyatsiyasi haqida malumotlarni to'plash, tahlil qilish va etibor berish
uchun ishlatiladi 3
.
O’zbekiston Markaziy Bankining inflyatsiya belgilash uslubiyati quyidagi
asosiy komponentlarga ega.
'Ko'rsatkichlar to'plami': Bu kotsatkichlar o'zbekiston iqtisodiyotining umumiy
holatini ta'minlovchi ko'rsatkichlardir. Bu, GDP, infyatsiya, ishlab chigarish darajasi,
ishlab chiqarish narxi indeksi, ishlab chiqarishga qarshi narxi indeksi, valyuta kursi,
inflyatsiya darajasi, ishlab chiqarsh va xizmatlar narxi indeksi kabi ko'rsatkichlardan
iborat bolishi mumkin.
'Inflyatsiya indekslari': O’zbekiston Markaziy Banki tomonidan inflyatsiya
darajasi va inflyatsiya indekslari tahlil qilinishi uchun foydalaniladi. Bu indekslar,
mamlakatning umuniy inflyatsiya darajasini, mahsulot va xizmatlar narxlarining
o'sishi va boshqa infyatsiya korsatksichlarini o’lchab, inflyatsiya bosqichini
aniqlashga yordam beradi. Bu usubiyat mamlakatning iqtisodyoti va infyatsiyasi
haqida aniq va samarali ma'lumotlarni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi va
O'zbekiston Markaziy Banki tomonidan inflyatsiya belgilash uslubiyati ishlab
chiqiladi va amalga oshiriladi.
3
O'zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi -Banklar va bank faoliyati to'g'risidallgi Qonuni. -O'zbekiston
Respublikasi qonun xujjatlari to'plami. Nº 3. -T.: Adolat, 2004 .
23

2.2. O'zbekiston Respublikasining inflyatsiyaga qarshi siyosat istiqbollari
Jahonning iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarida inflyatsiyaga qarshi kurash
olib borishda juda katta nazariy va amaliy tajriba to'plangan. Inflyatsiyani butunlay
yo'qotish imkoniyati yo'q. Chunki uni yuzaga chiqishiga sabab bo'lgan omillarni
(ichki va tashgi, pullik va pulsiz) to'liq yo'qotish munkin emas. Shuning uchun
hozirgi davrda eng asosiy maqsad inflyatsiyaning butunlay yo'qotish emas, balk uni
boshqaruvchan qilish va uning salbiy iqtisodiy - ijtimoiy oqibatlarini zaiflashtirish
hisoblanadi.
Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqtisodiy-ijtimoiy
shart-sharoitlaridan kelib chiqgan holda inflyatsiyaga qarshi turli antiinflyasion
siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar. Davlat tomonidan
antiinflyasion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar hisoblangan byudjet,
ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-investitsiya, tashqi iqtisodiy va emissiyani
amalga oshiradilar.
Byudjet siyosati - bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va uning
asosiy maqsadi mamlakatning aniq belgilangan muddat mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishning ustuvor yo'nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi. Byudjet
siyosati yordamida soliqlar va yig'imlar asosida yig'ilgan davlat moliya resurslarini
umummilliy vazifalarini bajarish uchun qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi.
Byudjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo'lib ijtimoiy siyosat hisoblanadi. Chunki
mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirish asosan davlat byudjeti tomonidan
amalga oshiriladi 4
.
Soliq siyosati - bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifalarini bajarishi
uchun zarur moliya mablag'larini yig'ish uchun xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va
mamlakat aholisidan soliqlar, to'lovlar hamda majburiy ajratmalarni belgilash, ularni
undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.
Baho siyosati - bu mahsulotlar, xizmatlar va to'lovga qobiliyatli talab
o'rtasidagi mutanosiblikga erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog'liq
siyosatdir.
4
O’zbekiston respo’blikasi Konstetutsiyasi – T O’zbekiston 2017
24

Kredit-moliya siyosati - bu Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish
stavkasi, majburiy zahiralar me'yori va ochiq bozordagi operatsiyalar orqali
mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solb turishdan iborat.
Sanoat-investitsiya siyosati - bu yalpi ichki mahsulotning o'sishini ta'minlovchi
mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan siyosatdan iborat.
Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati - bu davlat tomonidan xorijy mamlakatlar
bo'lib tashqi iqtisodiy siyosatni boj-tarif dastaklari yordamida tartibga solib turishdan
iboratdir.
Emissiya siyosati - bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyotning
holatiga asosan muomalaga qog'oz pul chigarish, ulaming aylanishini tartibga solish
va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat siyosatdir.
Dunyoning har bir mamlakatidan hukumat tomonidan antiinflyatsion siyosati
mavjud infyatsiyani tartibga solishga hamda uni o'sish sur'atlarini pasaytirishga
qaratilgan bo 'lishi lozin. Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shaklardan
foydalaniladi:
1.Pul istohotlarini amalga oshirish;
2.Inflyasion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish;
Pul islohotlari - bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va
kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to'liq yoki qisman
o'zgartirishlarini amalga oshirishdir. Mamlakatning iqtisodiy rivojlangan holati,
pullarning taminlanganligi darajasiga asosan pul islohotlarining revalvatsiya,
devalvatsiya va denominatsiya usullardan foydalaniladi. Iqtisodiyoti rivojlangan
davlatlardan Germaniya Federativ Respublikasi, Isroil va boshqalarda revalvatsiya
usulidan foydalaniladi. Revalvatsiya o’z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy
valyutaga nisbatan kursini ko'tarib qo'yishdan iborat. Pul islohotining ikkinchi usuli
bo'lib devalvatsiya hisoblanadi. Devalvatsiya o'z mohiyatiga asosan milliy pul
birligini xonjiy valyutaga nisbatan tushirib qo'yishdan iborat.
Devalvatsiya usulidan asosan iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o'tayotgan
mamlakatlarda keng foydalaniladi. Pul islohotining uchinchi usuli bo'lib
denominatsiya hisoblanadi. Denominatsiya o'z mohiyatiga asosan milliy pul
birligidagi ortiqcha nollarni olib tashlab muomalaga yangi pullarni chiqarishdan
iborat. Denominatsiya usulida Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Turkiya
(liradan 6 dona nolni olib tashladi) hukumatlar foydalanishdi.
O zbekiston Respublikasi Markaziy Banki (MB) inflyatsiya darajasiniʻ
belgilash uchun xalqaro tajribaga asoslangan bir qancha uslubiyatlardan foydalanadi.
Ushbu uslubiyat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va pul-kredit siyosatini samarali
yuritishga qaratilgan. Quyida asosiy tamoyillar va usullarni izohlayman:
1. Inflyatsiyani o lchash vositalari
ʻ
25

O zbekiston Markaziy Banki inflyatsiyani asosan ikki asosiy ko rsatkichʻ ʻ
yordamida baholaydi:
• Iste’mol narxlari indeksi (INI): Bu ko‘rsatkich ma’lum vaqt oralig‘ida
iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlarining o rtacha o zgarishini o lchaydi.
ʻ ʻ ʻ
• Yadroviy inflyatsiya: Bu ko rsatkich oziq-ovqat mahsulotlari, yoqilg‘i va
ʻ
boshqa o‘zgaruvchan narxlar ta’sirini chetlashtirib, umumiy narx dinamikasini
aniqlash uchun ishlatiladi.
2. Statistik ma’lumotlardan foydalanish
MB inflyatsiya darajasini aniqlash uchun O zbekiston Respublikasi Davlat
ʻ
Statistika Qo mitasi tomonidan taqdim etilgan ma lumotlardan foydalanadi. Ushbu
ʻ ʼ
ma lumotlar iste mol savatidagi tovar va xizmatlar narxlari asosida hisoblanadi.
ʼ ʼ
3. Makroiqtisodiy model va prognozlar
Markaziy Bank inflyatsiyani tahlil qilish uchun makroiqtisodiy
modellashtirishdan foydalanadi. Bu modellar quyidagilarni hisobga oladi:
• Valyuta kursi dinamikasi.
• Oziq-ovqat va xomashyo narxlarining o‘zgarishi.
• Pul-kredit siyosati stavkalari (asosiy stavka).
4. Inflyatsiyani boshqarish rejimi (Targeting)
O zbekiston Markaziy Banki 2019-yildan boshlab inflyatsiya targeting
ʻ
rejimiga o tishni boshlagan. Ushbu rejimning asosiy maqsadi inflyatsiyani
ʻ
belgilangan maqsad darajasida ushlab turishdir.
• 2023-yilda inflyatsiya maqsadli darajasi 5% etib belgilangan.
• Inflyatsiyani nazorat qilish uchun asosiy stavka (key policy rate) vositasi
qo llaniladi. Bu stavka iqtisodiyotdagi kredit va investitsiya jarayonlariga ta sir
ʻ ʼ
qiluvchi asosiy omildir.
5. Tashqi va ichki omillarni tahlil qilish
Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillar muntazam ravishda
kuzatilib boriladi:
• Tashqi omillar: global bozor narxlari, xalqaro savdo holati, import
qilinadigan mahsulotlarning narxi.
• Ichki omillar: iste’mol talabining o zgarishi, ishlab chiqarish hajmi, fiskal
ʻ
siyosatning ta’siri.
6. Davriy tahlillar va hisobotlar
Markaziy Bank inflyatsiya dinamikasi va prognozlari bo‘yicha muntazam
ravishda hisobotlar e’lon qiladi. Hisobotlar orqali iste’mol narxlarining o‘zgarish
sabablari, kelajakdagi inflyatsiya tendensiyalari va boshqaruv choralarini
tushuntiradi.
26

Ushbu uslubiyat Markaziy Bankga inflyatsiyani samarali boshqarish va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash imkonini beradi. Agar aniqroq masalalar yoki
texnik tafsilotlar bo‘yicha ma’lumot kerak bo‘lsa, aniqlik kiritishingiz mumkin.
O zbekiston Respublikasi Markaziy banki — mamlakatning asosiy davlatʻ
moliyaviy muassasasi bo lib, O zbekiston hududida pul-kredit siyosatini amalga
ʻ ʻ
oshiradi. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Asosiy funksiyalari:
1. Pul-kredit siyosati: Markaziy bank milliy valyuta barqarorligini ta minlash
ʼ
maqsadida pul-kredit siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshiradi.
2. Bank tizimi nazorati: Tijorat banklari va boshqa kredit tashkilotlarini
litsenziyalash, ularning faoliyatini nazorat qilish va tartibga solish.
3. Valyuta siyosati: Valyuta zaxiralarini boshqarish, milliy valyutaning
almashuv kursini nazorat qilish.
4. To lov tizimlari boshqaruvi: Moliyaviy institutlar o rtasidagi hisob-kitob va
ʻ ʻ
to lov tizimlarining samarali ishlashini ta minlash.
ʻ ʼ
5. Inflyatsiya darajasini nazorat qilish: Narxlar barqarorligini saqlash va
iqtisodiy o sish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish.
ʻ
6. Emissiya funksiyasi: Milliy valyuta — so mni emissiya qilish va uning
ʻ
barqarorligini ta minlash.
ʼ
Huquqiy maqomi:
Markaziy bank O zbekiston Respublikasi Prezidentining bevosita nazorati
ʻ
ostida faoliyat olib boradi. Uning asosiy faoliyati O zbekiston Respublikasi
ʻ
qonunlariga asoslangan.
O zbekiston Respublikasi Markaziy banki haqida batafsil ma lumot:
ʻ ʼ
Tarixiy ma lumotlar:
ʼ
O zbekiston Respublikasi Markaziy banki 1991-yil 7-sentyabrda tashkil
ʻ
etilgan. Bu sobiq Sovet Ittifoqi davridagi Davlat banki tizimi tugatilganidan so ng,
ʻ
mustaqil davlatning moliyaviy suverenitetini ta minlash maqsadida yaratilgan.
ʼ
Asosiy qonunchilik:
Markaziy bankning faoliyati O zbekiston Respublikasining “Markaziy bank
ʻ
to g risida”gi qonuni asosida tartibga solinadi. Ushbu qonun Markaziy bankning
ʻ ʻ
huquqiy maqomi, mustaqilligi va uning vazifalarini belgilaydi.
Tashkiliy tuzilma:
Markaziy bank boshqaruvi quyidagilarni o z ichiga oladi:
ʻ
• Markaziy bank raisi: Prezident tomonidan tayinlanadi.
• Boshqaruv a zolari: Rais o rinbosarlari va boshqa mutasaddi vakillar.
ʼ ʻ
• Hududiy boshqarmalar: Respublikaning barcha viloyatlarida Markaziy
bankning vakolatli filiallari faoliyat yuritadi.
Faoliyat yo nalishlari:
ʻ
27

1. Pul-kredit siyosati:
• Inflyatsiya darajasini pasaytirish va narxlar barqarorligini ta minlash.ʼ
• Iqtisodiyotda pul massasini nazorat qilish.
• Qarz stavkalarini belgilash.
2. Valyuta siyosati:
• Milliy valyutaning (so mning) almashuv kursini tartibga solish.
ʻ
• Valyuta zaxiralarini boshqarish va xorijiy valuta bozorlarini nazorat qilish.
3. Bank tizimi barqarorligi:
• Tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va monitoring qilish.
• Banklararo kreditlash va likvidlikni ta minlash.
ʼ
4. Moliyaviy texnologiyalarni rivojlantirish:
• Raqamli moliya xizmatlari va to lov tizimlarini takomillashtirish.
ʻ
• Fintex sektorini qo llab-quvvatlash.
ʻ
5. Xalqaro hamkorlik:
• Xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish (Masalan, IMF, Jahon
banki, Osiyo taraqqiyot banki).
Valyuta kurslari:
Markaziy bank har kuni asosiy xorijiy valyutalar (AQSh dollari, yevro, rubl va
boshqalar) uchun rasmiy kurslarni belgilaydi. Ushbu ma lumotlar tijorat banklari va
ʼ
iqtisodiy subyektlar uchun asosiy ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi.
Moliyaviy barqarorlikni ta minlash:
ʼ
Markaziy bankning asosiy maqsadlaridan biri iqtisodiyotda moliyaviy
barqarorlikni ta minlashdir. Bu jarayon quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
ʼ
• Bank tizimining sog lom ishlashi uchun shart-sharoitlar yaratish.
ʻ
• Qarz va investitsiyalarni boshqarish siyosatini ishlab chiqish.
Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o'z mohiyatiga
asosan mamlakatda mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko'rsatiladigan xizmatlarga bo'lgan
narx-navolarni o'sib borishini cheklash va pul tizimini barqarorlashtirish maqsadida
davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat.
Ushbu chora-tadbirlar ikki yo'nalishda olib boriladi:
1)Deinflyatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo'lgan talabni pul-
kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib turiladi. Deinflyatsion
siyosat davlat xarajatlarini qisqartrish, kreditlar uchun foiz stavkalarini oshirish, soliq
yukni kuchaytirish (soliqlar soni va ularni foiz stavkalanni ko'tarish) va pul massasini
cheklashni o'z ichiga oladi. Shuni ta'kidlash lozimki, deinflyatsion siyosat
mamlakatdagi iqtisodiy o'sishni sekinlashuviga sabab bo'ladi;
2)Daromadlar siyosati. Ushbu siyosat olib borishda davlat tomonidan
mahsulotlar, ko'rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlarga bo'lgan narx-navo va ish haqqi
28

ustidan birdaniga nazorat etiladi hamda ularni o'sishini malum chegarasi o'rnatiladi
yoki butunlay «muzlatib» qo'yiladi. Daromadlar siyosati o'z mohmiyatiga ko'ra qat'iy
siyosat hisoblanadi va u aholi o'rtasida norozilikni kelib chiqarishi mumkin. Lekin
inflyatsiya bilan kurashishda ayrim mamlakatlarda daromadlar siyosatidan
foydalaniladi.
Xalqaro amaliyotda rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi kurash
olib borish tajribasida biz takidlab o'tgan ikki yo'nalishdan oqilona birgalikda
foydalanilgan.
O'zbekistonning inflyatsiya jarayonlarini jilovlashga oid olib barilgan chora-
tadbirlar jahoning rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan yetarlicha samarali emas,
bu esa yuqorida sanab o'tilgan mamlakatlarning tajribasini o'rganishni talab etadi.
O'zbekistonda inflyatsiya muammosni hal etishdagi taraqqiyotga mustaqil
byudjet-soliq siyosatini shakllantirish, narxlarni erkinlashtirish jarayonini yakunlash,
shuningdek to'lov intizomini mustahkamlash bilan bog'liq chora-tadbirlar yordamida
erishildi.
Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bog'liq hodisa bo'lganligi sababli shok
terapiyasi pul massasining o'sish sur'atlarini keskin qisgartiradi va inflyatsiya
sur'atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo bunda ishlab chiqarish keskin pasayishi
va bandllik qisgarishi mumkin.
Monetaristlar tomonidan taklif qilinayotgan inflyatsiya jarayonlarini
jilovlashning yana bir ko'rnishi - inflyatsiya sur'atlarini asta-sekinlik bilan pasaytirib
borish usulidir. Bu usulda infyatsiya sur'atlari pul massasini ko'p marotalaba, lekin
oz-ozdan kamaytirish orqali pul massasining o'sish sur'atini pasaytirishni ko'zda
tutadi.
Shuningdek, antinflyatsion siyosatdag asosiy usullardan bir pul-kredit
siyosatining targetlash rejimi hisoblanadi. Ushbu siyosat Markaziy bank tomonidan
inflyatsiyaning o'rta muddatli maqsadli darajasi e'lon qilinadi va pul-kredit
instrumentlari ushbu inflyatsiyaning o'rta muddatli maqsadli ko'rsatkichiga erishishga
yo'naltiriladi. Pul-kredit siyosatining amalga oshirishning mazkur usuli ko'pgina
rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarida, xususan, Avstraliya, Argentina,
Braziliya, Buyuk britaniya kabi mamlakatlarda qo'llanilib kelinmoqda.
29

Xulosa
Kurs ishini yozish davomida o'rganilgan nazariy bilimlarga tayangan holda
quyidagilar muhim deb topildi:
-Infyatsiya iqtisodyotni qoni bo’lgan pulni qadrsizlanishi bo'lib, barcha mamlakatlar
uchun umumiy va mamlakat iqtisodiyotini bir qismi bo’lgan hodisa hisoblanadi.
-Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida bu oddiy mahsulot va xizmat ko'rsatish
narxlarining o'sishi bilan ifodalanadi. Bunday mamlakatlarda inflyatsiya aholi
daromadlari o'sishi va mahsulotlarning defitsiti sabab bo'ladi.
-Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi 4 ta sabab borligi aytiladi. Bular mahsulotga
bo'lgan talabning haddan ziyod ortib ketishi, mahsulot taklifining haddan ziyod kam
taklif etilishidir, pul massasi va aholi daromadlari o'sishi bu bozorda pulning ko'p
taklif qilinishi va mahsulotga bo'lgan talabning ko'payishiga olib keladi; ishlab
chigarish xarajatlari ortishi va oxirgisi milliy valyuta kursining jahon bozorida kursi
tushib ketishi inflyatsiya keltirb chiqaradi.
-Inflyatsiya bozor xo'jaligining har bir sohalarida takror ishlab chigarish
mutanosibliklarini tug'diradigan murakkab ijtimoiy iqtisodiy xodisadir. Biroq alohida
tovar bozorlaridagi talab va taklif nisbatining har qanday buzilishi ham inflyatsiyani
keltirib chiqaravermaydi. Shuningdek, iqtisodiyotdagi davriy o'zgarishlar, masalan,
talabning mavsum bilan bog'liq holda o'sishi yoki tabiy ofatlar natijasida tovarlarga
talabning kuchayishi keltirib chiqargan narxning o'sishi inflyatsiyani anglatmaydi. Bu
narxlar malum muddat o'tgach bozordagi talab va taklif muvozanatga kelgach,yana
pasayishi mumkin. Yuqoridagilardan xulosa qilib, inflyatsiyaga quyidagicha ta'rif
berishimiz mumkin; Infyatsiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog’liq
holda qog’oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi.
30

-Infiyatsiya darajasini hisoblash uchun xalqaro andozalarga muvofig o'rtacha
daromad oluvchi aholining iste'mol qiladigan kamida 300ta Tovar va xizmatlardan
iborat iste'mol savati bo'lishi lozim. Agar 1994 yilda respublikamiz iste' mol savatiga
267ta tovar va xizmatlar kiritilgan bo'lsa, 2018 yilga kelib bu miqdor 386taga yetadi
(rivojlangan mamlakatlarda 1000-2000ta). Bu yirik uch guruhlarga - oziq-ovgat
(96ta), nooziq-ovqat tovarlari (188ta) hamda xizmatlarga (66ta) bo'lingan. Ushbu
iste'mol savati minimal yashash byudjeti savatidan keskin farq qiladi.
Mamlakatimizda mavjud inflyatsiya darajasi 2005-2017-yillarda keskin oshib ketgani
ko'rishimiz mumkin. 2017-yilga qadar bo'lgan davrida, pul-kredit va inflyatsiyaga
qarshi siyosat o'tkazilishi, milliy valyutani barqarorligini taminlashi natijasida,
iste’mol sektorida infyatsiya darajasini pasayishiga erishilgan edi.
2015 - 2016 yillarga kelib, yilik o'rtacha narxlarning o'sish darajasi mos ravishda
5,6% va 5,7%ni tashkil qildi. Biroq, bu ko'rsatkich 2017-yilga kelib eng yuqori
darajaga 14,4% ga yetdi.
2018 yilda pul-kredit siyosati "2017-2021 yillar davrida pul-kredit siyosatini
yanada takomillashtirish chora-tadbiriari to'plami" va "Rejimga bosqichma-bosqich
o'tish" tadbirlariga muvofiq kelgusi yil tasdiqlangan rejalarni to'liq bajarilishini
taminlashga yo’naltiriladi. Iqtisodiy islohotlar davrida inflyatsiya bosimi va sezilarli
keskin o'sish va iqtisodiyotda narx barqarorligini samarali ta'minlash uchun iqtisodiy
va huquqiy bazan mustahkamlash bo'yicha ogohlantirish tatbiq etildi.
Inflyatsiyani kamaytirishda hamma mamlakatlar uchun birdek ish beradigan
usulni topish qiyin. Shuning uchun mamlakatda infatsiyani oldini olish uchun olib
boriladigan harakatlar mamlakatni iqtisodiy holati, inflyatsiyani darajasi kabi
omillarga qarab olib boriladi. Inflyatsiya darajasini kamaytirishga qo'llangan har bir
chora albatta o'z zararli ta'sirini o'tkazmay qolmaydi. O'zbekiston Respublikasida
inflyatsiya hozirgi kunda yuqoriligidan kelib chiqib, inflyatsiya darajasini
kamaytirish uchun barcha iqtisodchilarga ma'lum bo’lgan pul ta'minotini nazorat
qilish foydalanish mumkin.
Pul ta'minotini nazorat qilish o'tkazishda mamlakatda pulni massasini kamaytirish
orqali narxlarni tushirishni va pulga bo’lgan ehtiyojni ko'paytirish maqsad qilinadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1.O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O'zbekiston, 2017
2.O'zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi -Banklar va bank faoliyati
to'g'risidallgi Qonuni. -O'zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to'plami. Nº 3. -T.:
Adolat, 2020.
3.O'zbekiston Respublikasining -Investitsiya faoliyati to'g'risidagi Qonuni (yangi
tahriri)., 09.12.2014 y. NORMA tizimi
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining -2017-2021 yillarda O'zbekiston
Respublikasi yanada rivojlantirish bo’yicha Haraktlar to'g'risidagi 2017 yil
Farmonlari //www.lex.uz
5.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Oliy
Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga Murojaatnomasi, 28.12.2018//www.uza.uz
6.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Oliy
Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga Murojaatnomasi, 22.12.2017//www.uza.uz
7. Mirziyoev Sh.M. -Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyot va xalq farovonligining garovi mavzusidag O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 24 yilligiga bag'ishlangan tantanali
marosimdagi ma'ruzasi - T.: -O'zekiston||, 2017
8. Omonov A.A., Qoraliev T.M. Pul kredit va banklar Darslik-T.: -Iqtisod- Moliya,
2012.-324 b.
32

9. Ishmuhamedov AE.,Djumayev Z.A,Jumayev Q.X.Makroiqtisodiyot (O'quv
qo'llanma)-T.:O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti,
2005., 29- b.
10.Rashidov O. Y., Toymuhamedov I.R., Alimov I.I., Tojiev R.R. Pul, kredit va
banklar: Darslik. -T.: TDIU, 2009., 289 b
11. Shodmonov Sh. Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiy nazariya. , Darslik; T. IQTISOD-
MOLTYA, 2018, 517- bet
33

Tayyor kurs ishi

Sotib olish