Markaziy Osiyo aholisi va mehnat resurslari - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	438.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Markaziy Osiyo aholisi va mehnat resurslari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUB LIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI AHOLISI ........................................ 5
1.1. Markaziy Osiyo davlatlari aholisi va mehnat resurslari ..................................... 5
1.2. Markaziy Osiyo xalqlarining etnik va madaniy tarkibi .................................... 10
1.3. Migratsiya masalalari ....................................................................................... 12
II BOB. MARKAZIY OSIYO MAMLAKATLARIDA DEMOGRAFIK HOLAT
................................................................................................................................. 16
2.1. O’zbekiston aholisi va mehnat resurslari ......................................................... 16
2.2. Qozog’iston va Qirg’iziston aholisi haqida umumiy tavsif .............................. 23
2.3. Tojigiston va Turkmanistonning demografik vaziyati ..................................... 27
XULOSA ................................................................................................................. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: ........................................... 30
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi:
Aholi har qanday davlatning asosiy tarkibiy qismi bo’lib, uning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi, madaniy xilma-xilligi va xalqaro jarayonlardagi rolini
belgilab beradi. Markaziy Osiyo mamlakatlari, jumladan, Qozog iston,ʻ
Qirg iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O zbekiston tarixiy, geografik va
ʻ ʻ
ijtimoiy omillar ta sirida shakllangan o ziga xos demografik xususiyatlarga ega.
ʼ ʻ
Bu mamlakatlar aholisini o’rganish ularning demografik tuzilishining
xususiyatlarini, migratsiya jarayonlari va urbanizatsiya darajasini hamda
mintaqaning barqaror rivojlanishiga ta’sirini aniqlash imkonini beradi.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, Markaziy Osiyo mamlakatlari
aholisining dinamikasi va tuzilishi ularning iqtisodiy istiqbollari, ijtimoiy
barqarorligi va ekologik barqarorligi bilan bevosita bog’liqdir. Globallashuv va
texnologik taraqqiyotning jadallashuvi sharoitida demografik jarayonlarni tahlil
qilish aholi soni tez sur’atlar bilan o’sib borayotgan va notekis rivojlanishga ega
bo’lgan hududlar oldida turgan muammolar va imkoniyatlarni tushunish uchun
ayniqsa muhimdir.
Kurs ishining maqsadi.
Markaziy Osiyo davlatlarining asosiy demografik xususiyatlarini, jumladan,
kattaligi, aholi zichligi, yoshi va etnik tarkibini o’rganish, shuningdek,
mintaqaning demografik rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy tendentsiyalar va
omillarni tahlil qilishdir.
Kurs ishining vazifalari :
1. Markaziy Osiyo mamlakatlari aholisining soni va zichligini o’rganish,
ularning joylashish xususiyatlarini yoritib berish.
2. Aholining yosh va jins tarkibini tahlil qilish va demografik qarish yoki
o’sish tendentsiyalarini aniqlash.
3. Asosiy migratsiya jarayonlarini, jumladan ichki va tashqi migratsiyani,
shuningdek, ularning sabablari va oqibatlarini ko’rib chiqing.
3

4. Urbanizatsiya darajasini va uning mintaqa iqtisodiyoti va infratuzilmasini
rivojlantirishga ta’sirini baholash.
5. Markaziy Osiyo davlatlarining demografik rivojlanish istiqbollari va
ularning mintaqaning barqaror rivojlanishiga ta’sirini o’rganish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatilardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja
mavjud.
6.
4

I BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI AHOLISI
1.1. Markaziy Osiyo davlatlari aholisi va mehnat resurslari
Amerikalik mashhur olim U.Ayzard fikricha, u yoki bu hududning xo’jaligi
murakkab jumboq bo’lib, uni е chishni aynan aholi bo’g’inidan boshlamoq kerak.
Darhaqiqat, aholi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tushunchadir, u bilan ishlab
chiqarish ―boshdan oyoq , chambarcham bog’liq. Chunki, mehnat resurslarisiz‖
ishlab chiqarish bo’lmaydi, ishlab chiqarish esa aholi uchun kerak; moddiy va
ma’naviy boyliklarni yaratuvchisi ham, ularni iste’molchisi ham aynan ana shu
aholi, ya’ni kishilarning ma’lum hududdagi birligidir.
Markaziy Osiyo davlatlarida inson omili belgilovchi o’rinda turadi.
Markaziy Osiyo davlattlarining haqqiy boyligi va mulki uning mehnatsevar saxiy,
vatanparvar va mehnatparvar hamda mehmondo’st xalqidur. “Jamiyatning eng oliy
boyligi bo’lgan xalq abadiy qadiryatlarning qudratli salohiyatini o’ziga jalb qilgan.
Bu salohiyatni yuzaga chiqarisah jamiyatimizni rivojlantirish va taraqqiy
ettirishning juda kuchli omili bo’lib xizmat qiladi. Inson salohiyati eng faol, eng
bunyodkor omil bo’lib, u mamlakatning islohatlar va tub o’zgarishlar yo’lidan
tinimsiz ilgarilab borishini ta’minlab beradi. Inson salohiyati mehnat zahiralarini
shakllantirishda ijtimoiy demografik vaziyat hal qiluvchi rol o’ynaydi. Markaziy
Osiyoda bu vaziyat qanday ahvolda ekanligi mavzu bayonida bayon etilgan.
Markaziy Osiyo davlatlarining demografik hususiyatlariga oid ma’lumotlar ancha
yetarli bo’lib, ularda keltirilgan sonli raqamlar bir - biridan farq qiladi. Shunga
qaraganda demografik xususiyatrlani belgilovchi qonuniyatlar deyarli bir xilda.
Shuning uchun aholiga xos bo’lgan xos va xususiyatlarni o’rganganda unga xos
bo’lgan qoqnuniyatlarni bilishga etiborni qaratishimiz kerak.
Markaziy Osiyo aholisi haqidagi ma’lumotlarni 1897; 1920; 1926; 1930;
1959; 1970; 1989-yildagi aholi ro’yxatining materiallaridan va keyingi yillarda
chiqqan statistik ko’rsatishlar asosida ta’sir etildi. Bu regionda ham boshqa
joylardagi kabi aholining umumiy o ‘sishi, ijtimoiy, iqtisodiy, tarixiy, geohgrafik
hususiyatlar bilan bo’gliq. Jumladan Turkistonning bosib olinishi, Harbiylarning
5

ko’chib kelishi, shaharlaming vujudga kelishi, jahon urushhlarining oqibatlari,
milliy va diniy qarashlar davlatlarning parchalanib ketishi va boshqalar. Aholining
umumiy ko’rsatikichini belgilovchi omillar.
Markaziy Osiyoda aholining umumiy soni 81 mln.kishi shu jumladan
O’zbekistonda 37 mln.kishi, Qozog’istonda 20,1 mln. kishi va Qirg’izistonda 7
mln.kishi, Turkmanistonda 7,05 mln, Tojikistonda 10 mln.kishi
Aholi o’sishining barcha davlatlarda bir xilda emasligiga regionda
shakllangan tarixiy geografik ananaviy va ijtimoiy iqtisodiy xususiyatlar katta
ta’sir ko’rsatadi. Region aholisining asosiy qismi O’zbekiston Respublikasida
yashaydi (45 %). Aholining ko’payishi turli davrda turlicha. Markaziy Osiyo
davlatlari aholisining yuqori suratlar bilan o’sishi Qozog’istondan tashqari asosan
tabiiy o’sish hisobiga bo’lmoqda. Tabiiy o’sish ko’rsatkichiga ko’ra Markaziy
Osiyo davlatlari MDH da oldingi o’rinda turadi. Tabiiy o’sish ko’rsatkichi
bo’yieha keyingi yillarda Turkmaniston yuqori ko’rsatkichga ega 26,9 kishi.
O’zbekiston, Tojikiston, Qirg’izioston va Qozog’iston Respublikalarida ming kishi
hisobiga tabiiy o ‘sish 26,6; 25,6; 21,4 va 11,8 kishini tashkil etgan.
Markaziy Osiyo Respublikalarida tabiiy o’sish bir xilda emas. Birgina
o’tgan 1990-1997 yillarning o’zida O’zbekiston aholisi 13,3 %ga ko’paydi.
Qozog’istonda esa aholi sonida kamayish bo’lgan.
Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi suv va yer resurslari omillari
(gidrografik tarmoqlar va relyef)ga bog’liq holda notekis joylashib, asosan,
sug’orma dehqonchilik yaxshi rivojlangan daryo vodiy va deltalari, tog’
oralig’idagi botiqlarda mujassamlangan. Bunday yerlar eng ko’p O’zbekiston
hududida bo’lganligi bois, respublikamiz aholi soni jihatidan subregionda yetakchi
o’rin egallaydi. Aholi zichligi ko’rsatkichlari bo’yicha Markaziy Osiyoda,
1.01.2017-yil holatiga, O’zbekiston (71,5 kishi/km2) va Tojikiston (61,3
kishi/km2) yetakchi, Qozog’iston (6,6 kishi/km2) esa eng oxirgi o’rinda turadi.
Jahon mamlakatlari orasida ham, Qozog’iston aholisi eng siyrak joylashgan
davlatlar safiga kiradi (o’rtacha aholi zichligi bo’yicha dunyoda 184-o’rin).
6

Markaziy Osiyo davlatlarining demografik vaziyatiga tug’ilish va aholi
tabiiy o’sishining ancha yuqori ko’rsatkichlari xos. Aytilgan ko’rsatkichlar
Tojikiston va Qirg’izistonda subregion bo’yicha eng baland, Qozog’iston va
Turkmanistonda eng past, O’zbekistonda esa o’rtacha darajada. Shuningdek,
beshta respublikada ham migratsiyaning salbiy saldosi kuzatilmoqda.
Urbanizatsiya darajasi Qozog’istonda 53 %, O’zbekistonda 51 %, Turkmanistonda
50 %, Qirg’izistonda 36 %, Tojikistonda esa 26 % ga teng. Ko’rinib turibdiki, eng
yuqori va eng past ko’rsatkichlari orasidagi tafovut 2 martaga teng. Markaziy
Osiyoda 2 ta “millioner” shahar mavjud: Toshkent (2,4 mln kishi) va Almati (1,7
mln kishi).
1-jadval
Markaziy Osiyo davlatlarining ba’zi demografik ko’rsatkichlari (2022)
Astana, Bishkek, Dushanbe, Ashxobod, Shimkent, Namangan, Samarqand
esa eng yirik (aholi soni 500 ming kishidan ortiq bo’lgan) shaharlar qatoriga kiradi.
Mahalliy xalqlardan o’zbek, qozoq, qirg’iz, turkman, qoraqalpoqlar oltoy tillar
oilasining turkiy guruhiga mansub bo’lsa, tojiklar va ularga qardosh Pomirdagi
kichik xalqlar (shug’nonlar, vaxanlar, ishkashimlar va boshq.) hind-yevropa tillar
oilasining eroniy guruhi tarkibiga kiradi. Sanab o’tilgan millat vakillari, nafaqat
tegishli respublikalarda, balki qo’shni davlatlar hududida ham keng tarqalgan.
Masalan, o’zbeklar O’zbekistonga qo’shni Qirg’iziston, Tojikiston,
Turkmanistonda son jihatidan 2-chi, Qozog’istonda esa 3-chi millat hisoblanadi.
7

O’z navbatda, O’zbekistonda ham tojiklar, qozoqlar, qirg’izlar va turkmanlar
vakillari salmoqlidir.
Markaziy Osiyo hududida aholining zichligi har bir kv.km ga 16.5 kishini
tashkil etmoqda. Bu ko’rsatkich O’zbekistonda–67, Qozog’istonda–6,
Tojikistonda–55, Turkmanistonda–11, Qirg’izistonda–27 kishiga to’g’ri keladi.
Aholi zichligining davlatlar orasida keskin farq qilishi aholining hududiy tarkibi,
tabiiy o’sish koeffitsenti, tarixiy omil va boshqalar bilan bog’liq.
Aholi zichligi har bir davlat hududlarida ham keskin farq qiladi. Masalan:
O’zbekistonda aholining o’rtacha zichligi bir kv.km ga Andijon viloyatida 630
kishidan ortiq bo’lsa, Qoraqalpog’istonda 9,5, Navoiy viloyatida 7,9 kishini tashkil
qiladi xolos.
Aholining jinsiy, yosh va milliy tarkibi muhim ijtimoiy–demografik
ko’rsatkich hisoblanadi. Aholining jinsi va yosh tarkibi istiqbolini belgilash aholini
takror barpo etish uchun zarur ko’rsatkichdir.
Turli sabablarga ko’ra ularning salmog’i o’zgarib turgan. Masalan:
O’zbekistonda 1939 yilda erkaklar 52,0 % ni, ayollar 48,0 % ni tashkil etgan
bo’lsa, 1989 yilda erkaklar 49,0 % ni va ayollar 51 % ni tashkil etgan. 2022 yilda
har 1000 erkakka 1016 ayol to’g’ri kelgan. Zamonamizda aholining jinsiy tarkibi
tenglashib bormoqda; shaharliklar orasida ayollar ko’proq (50,2 foiz), qishloqlarda
esa jinslar o’rtasidagi farq deyarli sezilmaydi.
Mintaqada 1989 yilda o’tkazilgan aholi ro’yxati bo’yicha O’zbekistonda 0–
14 yoshdagilar–40.8 %ni, 15–29 yoshdagilar–28.3 %ni, ular birgalikda esa jami
aholining 69,1 % (bolalar va o’smirlar)ni tashkil etgan. 2021 yilda bu ko’rsatgich
0–14 yoshdagilarda–25.8 %ni, 15–29 yoshdagilarda 42.3 %ni tashkil etdi. Hozirda
O’zbekiston aholisining o’rtacha yoshi 26 yoshga teng.
Aholi yosh tarkibidagi yuqoridagi ko’rsatkichlar mamlakat ishlab chikarish
kuchlarini rivojlantirishning istiqbollarini belgilab beradi.
O’zbekiston aholisining milliy tarkibida o’zbeklar ulushi 82 % ni tashkil
etadi. O’zbeklar O’zbekistondan tashqarida, jumladan, Tojikistonda,
Qozog’istonda, Turkmanistonda va Afg’onistonda ham istiqomat qiladi.
8

O’zbekistonda o’zbeklardan tashqari tojiklar (4,9 %), ruslar (3,1 %), qozoqlar (2,9
%), qirg’izlar (0,9 %), turkmanlar (0,6 %) va boshqa millat vakillari mavjud.
Qozog’iston Respublikasida 2022 yilgi ma’lumot bo’yicha: qozoqlar–66
%, ruslar–21,7 %, ukrainlar–2,0 %, o’zbeklar–2,9 %, nemislar–1,1 %, boshka
millat vakillari–6,3 % ni tashkil etadi. Tojikistonda aholining milliy takibida
tojiklar–84,2 %, o’zbeklar–13,8 %, qirg’izlar 0,8 % , ruslar–0,5 %, va 0,7 %
boshqa millatlar egallaydi. Qirg’izistonda qirg’izlar 72 % ni tashkil etadi.
Turkmanistonda aholining milliy takibida turkmanlar–78,6 %, o’zbeklar–9,4 %,
ruslar–3,2 %, qozoqlar–2,7 % va 6,1 % boshqa millatlar egallaydi. MODning
qishloqlarida asosan tub aholi vakillari yashaydi. Masalan O’zbekiston
qishloqlarida 96,7 % aholi tub aholidir. Shaharlarda tub aholining ulushi 64,7 % ni
tashkil etadi.
Markaziy Osiyoda aholining o’sish va geografik joylashishiga oid
muammolar mavjud bo’lib, ularni birtaraf qilish hozirgi kunning dolzarb
masalalaridan biridir. Ayniqsa mintaqada tabiiy o’sishning turlicha ekanligi va
hududlar bo’yicha notekis taqsimlanganligi (umumiy soni, zichligi ijtimoiy tarkibi
va boshqalar), mehnat resurslari va ish bilan bandlik darajasining nomutanosibligi,
yoshi va bilimidagi farqlar va x.o.
9

1.2. Markaziy Osiyo xalqlarining etnik va madaniy tarkibi
Markaziy Osiyo dunyodagi etnik va madaniy jihatdan eng xilma-xil
mintaqalardan biridir. Bu xilma-xillik uning tsivilizatsiyalar chorrahasi, savdo
yo’llari (masalan, Ipak yo’li) va turli imperiyalar tomonidan bosib olinishi
sifatidagi tarixidan kelib chiqadi.
Markaziy Osiyoda beshta mustaqil davlat - Qozog’iston, Qirg’iziston,
O’zbekiston, Turkmaniston va Tojikiston - har biri o’ziga xos etnik tarkibga ega.
Qozog’iston. Qozoq ko’pchilik etnik guruh, aholining qariyb 70% ni
tashkil qiladi. Ular an’anaviy ravishda ko’chmanchi bo’lib, turkiy bo’lgan qozoq
tilida gaplashadi. Ruslar aholining 15-20 foizini tashkil etuvchi, asosan Shimoliy
Qozog’istonda to’plangan eng katta ozchilik guruhini tashkil qiladi. Boshqa etnik
guruhlarga o’zbeklar, ukrainlar, tatarlar, nemislar va koreyslar kiradi.
O’zbekiston. O’zbeklar aholining 84% ga yaqinini tashkil etuvchi asosiy
etnik guruh. O’zbeklar fors va turkiy madaniyatlar bilan bog’liq boy tarixga ega.
Boshqa etnik guruhlarga ruslar, tojiklar (ayniqsa, Samarqand va Buxoro
viloyatlarida), qozoqlar, tatarlar va koreyslar kiradi.
Qirg’iziston. Qirg’izlar Titulli guruh, aholining taxminan 73% ni tashkil
qiladi. Qirg’iz xalqi chorvachilik an’analari va turkiy merosi bilan mashhur.
Boshqa etnik guruhlarga Janubdagi o zbeklar (14%), ruslar (5%) va dunganlarʻ
(Xitoy musulmonlari).
Tojikiston. Tojiklar Etnik jihatdan fors va aholining 85% ni tashkil etuvchi
ko’pchilik guruh. Tojiklar asosan fors tili bo’lgan tojik tilida gaplashadi. Boshqa
etnik guruhlarga Sharqiy Tog li Badaxshon viloyatidagi o zbeklar (10%), ruslar va
ʻ ʻ
qirg izlarni ham qo shing.
ʻ ʻ
Turkmaniston. Turkmanlar aholining qariyb 85 foizini tashkil qiladi,
kuchli ko’chmanchi meros va turkiy madaniyatga ega. Boshqa etnik guruhlarga
o zbeklar (5-9%), ruslar, qozoqlar va tatarlarning kichik guruhlari kiradi.
ʻ
10

Turkiy etnik guruhlar (qozoq, o zbek, qirg iz, turkman) til va madaniyʻ ʻ
ildizlarga ega. Ko’chmanchilar an’analari, epik she’riyat va chavandozlik mahorati
umumiy mavzulardir. Nauriz (bahorgi tengkunlik bayrami) kabi bayramlar butun
mintaqada nishonlanadi. Tojikiston va O zbekistonning ayrim hududlari, xususan,
ʻ
Samarqand va Buxoro kabi shaharlar fors madaniyatining kuchli ta sirida. Fors
ʼ
me’morchiligi, oshxonasi va klassik adabiyoti (masalan, Rudakiy, Firdavsiy
asarlari) muhim madaniy elementlardir.
Sovet Ittifoqining ta’siri tufayli rus tili ikkinchi til sifatida, ayniqsa, shahar
va o’qimishli aholi orasida keng tarqalgan. Sovet siyosati urbanizatsiya, ta’lim va
madaniy integratsiyani ham shakllantirdi, garchi ular ko’pincha mahalliy urf-
odatlar va tillarni bostirishdi. Turkiy millatga mansub musulmon ozchilik guruhi
mintaqa bo ylab, xususan Qozog iston va O zbekistonda uchraydi. Asosan
ʻ ʻ ʻ
Qozog iston va Qirg izistonda istiqomat qiluvchi o zbeklar bilan madaniy va
ʻ ʻ ʻ
lingvistik aloqaga ega turkiy etnik guruh bu uyg’urlardir.
Islom dini - aholining 90% dan ortig’i amal qiladigan asosiy din. Markaziy
osiyoliklarning aksariyati sunniy musulmonlar (hanafiy mazhabi), Tojikistondagi
kichikroq guruhlar shia islomiga e’tiqod qiladi. Islom madaniyati kundalik
hayotga, arxitekturaga (masalan, masjid va madrasalar) hamda Ramazon va Hayit
bayramlari kabi an analarga ta sir qiladi.
ʼ ʼ
Boshqa dinlar: Xristianlik, asosan, ruslar (pravoslavlar) va kichik katolik
jamoalari orasida eng ko’p qo’llaniladigan ikkinchi dindir. Buddistlar, yahudiylar
va ateistlarning kichik guruhlari ham mavjud bo’lib, ular tarixiy xilma-xillikni aks
ettiradi.
11

1.3. Migratsiya masalalari
Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasida mehnatga layoqatli aholi ichki
va tashqi migratsiyasi Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston aholisi soni va
tarkibining o’zgarishiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Bu holat mazkur
respublikalardagi ijtimoiy-iqtisodiy, gumanitar va ekologik omillarga bog’liq.
Ushbu mamlakatlarning ishchi kuchi sifatidagi asosiy migratsiya oqimi Rossiya,
Qozog’iston, Janubiy Koreyaga yo’nalgan bo’lsa, bugungi kunda uning
geografiyasi kengaymoqda.
Mehnat migratsiyasi – Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston hukumatlari
uchun hassos siyosiy-ijtimoiy masalalardan. Aynan shu uch respublikalarda
aholining eng katta o’sishi ko’rsatkichi Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin sodir
bo’ldi. 1990-yildan buyon o’tgan o’n-yilliklarda Qirg’iziston aholisi qariyb 50%ga
ko’paygan bo’lsa, Tojikistonda bu ko’rsatkich 80,1%ni tashkil etdi. Shu davrda
O’zbekiston aholisi qariyb 67%ga, ya’ni 13,7 mln. kishiga ortdi.
Rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish, davlat sektorining
qisqarishi, qishloq xo’jaliklari daromadlarining pasayishi, demografik o’sish,
sanoat ishlab chiqarishning kamayishi ommaviy ishsizlikka olib keldi, va bu holat,
Markaziy Osiyo davlatlarida mehnatga layoqatli ishchi kuchlarining ommaviy
mehnat migratsiyasini keltirib chiqardi.
Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston hukumatlarining mehnat
migratsiyasini nazorat ostiga olishga doir siyosati mustaqillik davrida turlicha va
ko’pincha bir-biridan farqli bo’lib kelgan. Ko’pincha, mehnat migratsiyasi
hukumatlar tomonidan yengillik sifatida qaraldi, chunki ortiqcha ishchi kuchining
chiqib ketishi, albatta, ichki siyosiy-ijtimoiy ziddiyatlarni yengillashtirdi va
hukumatga ishsizlik, qashshoqlik, infratuzilmaning yetishmasligi va boshqa
iqtisodiy-gumanitar muammolarni yengishga muayyan ma’noda yordam
bergandek bo’ldi. Mehnat migrantlari tomonidan amalga oshirilgan pul
o’tkazmalari mahalliy iqtisodda valyuta tushumlarini ortishi bilan bog’liq ijobiy
moliyaviy tendensiyaga aylandi.
12

Shuning uchun Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston hukumatlari odatda
ishchi kuchining ommaviy ravishda chiqib ketishini tabiiy jarayon sifatida qabul
qildi, hattoki, hukumatlarning o’zi ishchi kuchlarining boshqa mamlakatlarga
ko’chishiga tegishli ma’muriy yordamni berib keldi. Mehnat migratsiyasi
Markaziy Osiyo davlatlari siyosiy imidjiga zarar yetkazmaslik uchun oshkor
qilishni istamagan jarayon. Ba’zida muhojir ishchilar migratsiyasiga qarshi rasmiy
siyosatchilarning salbiy ritorikasi ham kuzatilib turiladi.
Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston ijtimoiy vaziyatni tahlil qilgan
holda, mehnat migratsiyasining iqtisodiyot uchun ahamiyatini tushunib yetmoqda.
Bugungi kunda mehnat muhojirlari tomonidan oilalarini boqish uchun xorijdan
yuboriladigan pul o’tkazmalari muhim qo’llab-quvvatlash mexanizmiga aylanib,
mamlakatdagi iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatni yumshatishga sezilarli hissa qo’shdi.
Masalan, 2020-yilda xorijdan pul o’tkazmalari O’zbekiston YaIMning 11,6 foizini
tashkil etdi. Qirg’iziston uchun bu ko’rsatkich 31,1%ni tashkil qilgan bo’lsa,
Tojikiston 26,7% bilan undan keyingi o’rinni egalladi.
Boshqa tarafdan, chet eldan pul o’tkazmalariga bunday qaramlikning salbiy
oqibatlari Markaziy Osiyo davlatlari 2020-yilda, dunyo davlatlarining chegaralari
pandemiya tufayli to’satdan yopilganda ayon bo’lib qoldi. Bu vaziyat jiddiy
iqtisodiy xavf omili ekanligi ayon bo’lib qoldi. Shu bilan birga, Qirg’iziston,
Tojikiston va o’zbekistonlik migrant ishchilarning aksariyati bir mamlakatda –
Rossiyada ishlaydi. Shu jihatdan, Markaziy Osiyoning Rossiya bilan
munosabatlarida migrantlar bilan bog’liq vaziyat siyosiy yo’nalishning mazmun-
mohiyatiga ta’sir etish xususiyatiga ega.
Qirg’iziston Yevrosiyo iqtisodiy Ittifoqi a’zolaridan biri bo’lib, u o’z
fuqarolariga boshqa a’zo davlatlarda, jumladan, Rossiyada erkin ishlash imkonini
beradi. Tojikiston va O’zbekistonda esa, mehnat migratsiyasi doim Rossiya bilan
ikki tomonlama shartnomalar va muzokaralarning alohida bir mavzusi bo’lib
kelgan. Rossiyadagi Tojikiston va o’zbekistonlik muhojir ishchilarning aksariyati
ishlash uchun ruxsatnoma oladi va qonuniy ravishda ishlaydi. Rossiya hukumati
ishlash uchun ruxsatnomalarga kvotalar belgilash orqali mehnat migratsiyasi
13

oqimini tartibga soladi. Ammo, Rossiyada qolish va ishlash istagani bildirgan
muhojirlar sonining ko’pligi mehnat bozorida ish ruxsatnomalari kvotalarining
chegaralanganligi tufayli noqonuniy migratsiya muammolarining yuzaga kelishiga
sabab bo’ladi. Rossiyaning mehnat migratsiyasini tartibga solish va cheklash
harakati Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston uchun salbiy harakterga ega.
Migrant ishchilar sonini cheklash bo’yicha ko’rilayotgan jiddiy choralar ushbu
mamlakatlarning xorijiy ishchilardan pul o’tkazmalarining kamayishiga bog’liqligi
tufayli sezilarli iqtisodiy-ijtimoiy sohalarda salbiy oqibatlarga olib keladi.
So’nggi-yillarda Rossiyada iqtisodiy o’sishning pasayishi Markaziy Osiyo
respublikalarida ortiqcha ishchi kuchini eksport qilish uchun boshqa bozorlarni
izlashga undamoqda, mehnat migratsiyasi geografiyasini kengaytirish masalalariga
jiddiy yondashilmoqda. Shu jihatdan, Uzoq Sharq, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq
mintaqalari davlatlariga potensial mehnat bozori sifatida ko’proq e’tibor
qaratilmoqda. O’zbekistondagi tashqi mehnat migratsiyasi agentligining Janubiy
Koreya, Turkiya, Yaqin Sharq, Yevropa Ittifoqi davlatlari o’rtasida mehnat
migratsiyasi bilan bog’liq muzokaralari aynan shu jarayon mahsulidir.
Turkiya o’zbekistonlik mehnat muhojirlari uchun ham asosiy
yo’nalishlardan biriga aylanib bormoqda. Turkiya va O’zbekiston o’rtasidagi ikki
tomonlama uchrashuvlarida mehnat migratsiyasi masalasi tez-tez muhokama
qilinadi. Shuningdek, O’zbekiston Janubiy Koreya bilan ham mehnat migratsiyasi
masalalari bo’yicha faol muzokaralar olib bormoqda. Migratsiya diplomatiyasi
tashqi siyosatda muhim muhokama mavzusiga aylangan.
Mustaqillikning ilk-yillaridagi o’tish davri qiyinchiliklari, siyosiy, iqtisodiy
va gumanitar sohalardagi muammolar, demografik o’sish Qirg’iziston, Tojikiston
va O’zbekiston uchun murakkab bo’ldi. Ammo qo’shni yirik iqtisodiyotlar bilan
puxta o’ylangan to’g’ri mehnat diplomatiyasi yukni ustunlikka aylantirishi, boshqa
mamlakatlar bilan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashi
mumkin.
Boshqa jihatdan xorijiy migratsiyaning mintaqaviy va xalqaro xavfsizlikni
ta’minlash tizimlariga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan jihatlariga ham e’tibor qaratish
14

muhim. O’zbekistonlik ekspert Yu.Vasilev bu borada fikr bildirar ekan, Markaziy
Osiyolik mehnat muhojirlari Rossiya uchun xavfsizlikga tahdid omili bo’lishi
mumkinligini ham ta’kidlab, “ ...migrant ishchilarning ijtimoiy va ma’naviy muhiti
zaif – u ekstremistik g’oyalarga moyil bo’lishi mumkin. Biror kishi ekstremistik
g’oyalar bilan yo’g’rilgan mafkuraviy targ’ibotlarga ilakishib qolishi, radikal
qarashlari shakllanishi, terrorchilik faoliyatini ma’qullashi, uning yashirin
tashuvchisiga aylanishi ehtimoli yuqori. Bunday shaxslar vataniga qaytib, u yerda
bu g’oyalarni tarqatishi xavfi mavjud. Bu juda uzoq vaqtdan beri shakllanib
kelayotgan muhit mahsuli bo’lishi mumkin ”, deya fikr bildiradi.
15

II BOB. MARKAZIY OSIYO MAMLAKATLARIDA DEMOGRAFIK
HOLAT
2.1. O’zbekiston aholisi va mehnat resurslari
Aholining tabiiy harakati natijasida aholi soni va uning yoshi, jinsiy tarkibi
muntazam o’zgarib turadi. Yangi tug’ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibida
ma’lum o’zgarishlarga olib keladi. O’lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga ta’sir
etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o’zgarishlar jamiyatda ma’lum sotsial
muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Aholining tabiiy harakati jarayoni
esa, o’z navbatida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir bo’ladi. Shu bois
aholining takror barpo bo’lish jarayoni jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida
o’ziga xos xususiyatlarga egadir.
Aholining miqdoriy xususiyatlari ma’lum millat, hudud aholisi sonining
o’zgarib (o’sishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy
xususiyatlari esa, asosan ma’lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va
ma’lumotlilik darajasida, o’rtacha umr ko’rish muddatida ifodalanadi. Har ikkala
jarayon, ya’ni aholining miqdoriy va sifatiy rivojlanishi bir-biriga chambarchas
bog’liq holda sodir bo’ldi. Masalan, aholi salomatligini yuqori darajada bo’lishi,
aholi o’rtasida o’limning kamayishi, o’rtacha umr ko’rish muddatining esa
uzayishiga olib keladi.
Natijada aholi soni o’sib boradi. Shuningdek, tug’ilishning juda yuqori
darajada bo’lishi, ko’p hollarda ona va bola organizmining zaiflashib borishiga va
o’lim hollarining ko’payishiga olib keladi. Jamiyat taraqqiyotining eng dastlabki
bosqichidan to hozirgi davrga qadar har bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat
jihatidan muntazam o’zgarib kelgandir. Statistika aholining miqdoriy va sifatiy
o’zgarishlarini aholining takror barpo bo’lishining asosiy omillari sifatida
o’rganadi.
Q.H. Abdurahmonov, Sh.R. Xolmo’minovning tadqiqotlarida aholi
turmush darajasiga ta’rif berilib, uni oshirishga doir nazariy ma’lumotlar berilgan,
jumladan, aholi turmush darajasi deganda ularning hayot kechirishi uchun zarur
16

bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar
ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilish darajasi tushuniladi. Biz maqolada
ushbu ta’rif asosida statistik tahlillar qilib, tegishli xulosa va tavsiyalar ishlab
chiqamiz. A.O’lmasovning “Iqtisodiyot asoslari” kitobida aholi turmush darajasi
va farovonligining bir nechta ta’riflari nazariy jihatdan keltirilib, u muntazam
o’zgarib turadigan, turli ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi
bilan, ehtiyojni qondirish imkoniyatlari, tovar va xizmatlar bozoridagi holat, aholi
daromadlari, mehnatkashlarning ish haqi bilan belgilanishi ko’rsatib o’tilgan.
Bunda aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish yuzasidan taklif, tavsiyalar
keltirilgan. Aholi takror barpo bo’lishdagi asosiy jarayonlar tug’ilish va o’limni
o’rganishda XVII asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan, ingliz olimi D.
Graunt tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir. Muallif statistik kuzatish asosida
aholining o’lim holati va o’limning yosh guruhlari bo’yicha alohida o’rgangan,
hamda o’lim jadvalini ishlab chiqqan. Tug’ilishning qishloq va shahardagi farqlari,
aholi migratsiyasini ham tahlil etgan.
Aholi turmush darajasi bilan bog’liq dastlabki faktor - aholi soniga nazar
tashlaydigan bo’lsak, respublika aholisi 1926 yilda 4,6 mln. kishini, 1939 yilda 6,3
mln. kishini, 1959 yilda 8,1 mln. kishini, 1970 yilda 11,8 mln. kishini, 1979 yilda
15,4 mln. kishini, 1989 yilda esa 19,8 mln. kishini tashkil etgan, 2000 yil 24,5 mln.
kishini, 2023 yil 1 yanvar holatiga 36, 6 mln. kishini tashkil etib, 2000 yilga
nisbatan 12,1 mln. kishiga, ya’ni 49,4 foizga o’sgan.
Yosh tarkibi bo’yicha 1991 yilda mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar (0-
15 yoshdagilar) 43,1 foizni, mehnatga layoqatli yoshdagilar (erkaklar 16-59 yosh,
ayollar 16-54 yosh) 49,1 foizni, mehnatga layoqatli yoshdan kattalar (erkaklar 60
yosh va undan katta, ayollar 55 yosh va undan katta) 7,8 foizni tashkil etgan
bo’lsa, 2023 yil 1 yanvar holatiga mazkur ko’rsatkichlar mos ravishda 30,1 foiz,
60,5 foiz va 9,4 foizni tashkil etgan. Bundan ko’rinadiki, 2023 yilda 1991 yilga
nisbatan mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar ulushi kamayish tendensiyasiga ega
bo’lib, mehnatga layoqatli yoshdagilar va mehnatga layoqatli yoshdan kattalar
ulushi o’sgan (1-jadval).
17

2-jadval
O’zbekiston Respublikasi mehnat resurslari tarkibi to’g’risida ma’lumot
Ko’rsatkichlar 2018 2019 2020 2021 2022 2022 yil 2018
yilga nisbatan
o’zgarishi
( + ; - ) ( % )
Mehnat resurslari 18829,6 18949,0 19158,2 19334,9 19517,5 687,9 103,7
doimiy aholiga nisbatan,
foizda 57,1 56,4 56,0 55,4 54,8 -2,3 95,9
shu jumladan:
mehnatga layoqatli yoshdagi
mehnatga layoqatli aholi 18712,1 18857,6 19075,7 19237,6 19393,0 680,9 103,6
doimiy aholiga nisbatan,
foizda 56,8 56,2 55,7 55,1 54,4 -2,4 95,8
mehnat resurslariga nisbatan,
foizda 99,4 934,0 99,6 99,5 99,4 0,0 100,0
mehnatga layoqatli yoshdan
kichik va katta yoshdagi
ishlovchilar 117,5 91,4 82,5 97,3 124,5 7,0 106,0
doimiy aholiga nisbatan,
foizda 0,3 0,3 0,2 0,3 0,3 0,0 116,4
mehnat resurslariga nisbatan,
foizda 0,6 0,5 0,4 0,5 0,6 0,0 106,3
Manba: O’zbekitson Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika
agentligi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida ta’kidlash mumkinki,
Respublikamizda mehnat resurslari 2022 yilda 19517,5 ming kishini tashkil etib,
2018 yilga nisbatan 687,9 ming kishiga yoki 3,7 % ga ortgan. Mehnatga layoqatli
yoshdagi mehnatga layoqatli aholi 19393,0 ming kishni tashkil etib, 2018 yilning
mos davriga nisbatan 3,6 % ga yoki 680,9 ming kishiga ko’paygan. Mehnatga
layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlovchilar 124,5 ming kishini tashkil
etib, 7,0 ming kishiga yoki 6,0% ortganligini ko’rsatmoqda.
18

3-jadval
O’zbekiston Respublikasida aholisining milliy tarkibi
to’g’risida ma’lumot (ming kishi)
Jami O’zbek Qora-
qalpoq Rus Ukrain Belorus Qozoq Qirg’iz Tojik Turkma
n Tatar boshqa
millatla
r
O’zbekiston
Respublikasi 36559,8 29859,3 764,0 711,9 67,0 18,4 824,3 296,9 1692,1 210,1 185,1 642,3
Qoraqalpog’i
ston
Respublikasi 1948,5 790,6 722,4 10,1 0,1 489,0 296,4 1,5 0,3 105,3 4,8 15,7
viloyatlar:
Andijon 3253,5 3033,3 0,2 18,5 1,4 0,5 0,9 109,2 40,6 0,2 8,8 40,0
Buxoro 976,8 830,8 0,9 24,9 2,6 0,8 16,5 0,1 61,6 11,8 4,8 22,1
Jizzax 1443,4 1294,5 0,2 14,8 1,7 0,5 28,3 44,8 33,8 0,5 6,3 18,0
Qashqadaryo 3408,3 3166,1 0,2 20,3 2,4 1,1 2,0 0,2 139,2 37,2 7,9 31,9
Navoiy 1033,9 916,7 23,9 16,1 0,9 0,1 37,5 0,6 14,5 0,8 6,1 16,7
Namangan 931,1 2610,8 0,2 11,5 0,7 0,2 0,9 23,1 261,7 0,4 2,2 19,4
Samarqand 4031,3 3574,8 1,0 46,7 8,1 3,4 5,0 0,4 283,4 1,6 6,3 100,7
Surxondaryo 2743,2 2317,9 0,2 21,2 3,5 1,5 2,7 0,2 342,8 33,6 6,9 12,7
Sirdaryo 878,6 697,7 0,1 22,6 0,9 0,4 12,9 18,6 81,6 0,7 5,9 37,2
Toshkent 2939,7 2077,6 4,1 133,1 9,3 2,6 344,1 17,7 165,7 3,5 35,2 146,7
Farg’ona 3896,4 3499,4 1,0 40,6 4,8 0,6 1,0 76,8 227,6 0,1 1,9 42,6
Xorazm 1924,2 1883,5 1,8 5,8 1,6 0,4 10,7 0,9 0,5 10,1 3,4 6,3
Toshkent sh. 2862,4 2165,8 7,9 325,7 28,1 6,1 65,4 3,5 39,0 4,2 84,6 132,2
Manba: O’zbekitson Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika
agentligi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida takidlash mumkinki,
Respublikamiz aholisining 82,5 % ni o’zbeklar tashkil etadi hamda eng ko’p
o’zbeklar Samarqand viloyatida (11,4 %) istiqomat qilishadi. Qoraqalpoqlar esa
764,0 ming kishini tashkil etib, jami aholining 2,1 % ni tashkil etadi. Rus millatiga
mansub fuqorolarimiz esa 711,9 ming kishini tashkil etib, jami aholiga nisbatan 2,0
% ni, ukrainlar 67,0 ming kishini 0,2% ni, beloruslar 18,4 ming kishini 0,05 % ni,
qozoqlar 824,3 ming kishini 2,2 % ni, tojiklar 1692,1 ming kishini 4,6 % ni,
turkmanlar 210,1 ming kishini 0,6 % ni, tatarlar 185,1 ming kishini 0,5 % ni va
boshqa millatga mansub fuqorolarimiz esa 642,3 ming kishini tashkil etib, jami
19

aholi soniga nisbatan 1,8 % ni tashkil etadi. O’tgan davrlar mobaynida
Respublikamizda rus va qozoq millatiga mansub aholi soni boshqa millat
vakillariga nisbatan demografik o’sish ko’rsatkichlari o’rtacha 0,9 % ga ustunlik
qilganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi.
1-rasm. O’zbekiston Respublikasi aholisining tabiiy harakati to’g’risida
ma’lumot (ming kishi)
Jadval ma’lumotlari asosida shuni takidlash mumkinki, 2023 yil 1-oktabr
holatiga respublikamizda tug’ilish ko’rsatkichi 716885 ta chaqaloq tug’ilgan
bo’lib, tug’ilish koeffitsiyenti 26,4 promelliani tashkil etib, o’tgan yilning mos
davriga nisbatan 0,8% oshganligini ko’rsatadi. Vafot etish ko’rsatkichi esa
129644 kishiga teng bo’lib, har ming kishiga nisbatan 4,8 promelliani tashkil etgan
holda, 2022 yilning mos davriga nisbatan -0,4 % ga kamaygan bo’lib, tabiiy o’sish
587221 kishiga yoki 6,5% ga oshgan.
20

2-rasm. O’zbekiston Respublikasining doimiy aholisi soni ( 1-oktabr holatiga,
ming kishi )
-rasm ma’lumotlari asosida ta’kidlash mumkinki, o’rganilayoigan davrlarda
Respublikamizda o’rtacha demografik o’sish 2,1 % ni tashkil etgan. E’tiborli
tomoni shundaki oxirgi yillarda aholi demografik jarayonlarida o’sish sur’atlari
sezilarli darajada ortayotgani, bu mamlakatimiz rabari tomonidan olib borilayotgan
islohotlar o’z zamarasini berayotganini ko’rsatadi. Bugungi kunda “Yangi
O’zbekiston taraqqiyot strategiyasi”da ham aholi farovonligi va turmush tarzini
yanada yaxshilash borasida qator islohotlar salmoqli o’rin egallayotgani barcha
iqtisodiy jarayonlar singari aholi demografiyasida ham o’z aksini topmoqda.
3-rasm . Doimiy aholi sonining jinsi, shahar va qishloq joylari bo’yicha
taqsimlanishi (1-oktabr holatiga, ming kishi)
2023-yil 1-oktabr holatiga doimiy aholi soni 36 599,8 ming kishini tashkil
etdi, shundan erkaklar soni 18 422,9 ming kishini, ayollar soni 18 176,9 ming
kishini, shahar aholisi soni 18 667,2 ming kishini, qishloq aholisi soni 17 932,6
ming kishini tashkil etdi.
2023-yil 1-yanvar holatiga O’zbekiston Respublikasining doimiy aholisi
tarkibini jinsi va yosh guruhlari bo’yicha (65 yoshgacha bo’lganlar 5 yillik yosh
intervalida, 65 va undan yuqori yoshdagilar esa jamlangan holda) tahlil qilinganda,
erkaklar tarkibida 4 yoshgacha bo’lgan bolalar eng yuqori ko’rsatkichni, ya’ni
2160,4 ming kishini tashkil etgan. Erkaklar tarkibida eng kam aholi soni 60-64
21

yoshlilar hissasiga to’g’ri kelib, 641,2 ming kishini tashkil etdi. Shuningdek,
ayollar tarkibida ham 4 yoshgacha bo’lgan qizlar eng yuqori ko’rsatkichni, ya’ni
2001,8 ming kishini tashkil etgan bo’lsa, eng kam ayollar soni 60-64 yoshlilar
hissasiga to’g’ri kelgan, ya’ni 715,3 ming kishini tashkil etgan.
4-rasm. Yosh guruhlari va jinsi bo’yicha aholi tarkibi ( 2023-yil 1-yanvar holatiga)
22

2.2. Qozog’iston va Qirg’iziston aholisi haqida umumiy tavsif
Qozog’iston Respublikasi aholisi MDH davlatlari orasida eng ko’p
millatlilardan biridir. Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, unda 1 30 dan ortiq millat
vakillari istiqomat qiladi. Buning asosiy sababi aholisining o’ziga xos
dinamikasidir.
Birinchi davrda og’ir urush yillari bo’lganiga qaramasdan bu holatning
buzilishiga sabab, sobiq Ittifoqning G’arbiy va Markaziy rayonlaridan anchagina
sanoat korxonalari va aholining evakuastiya qilinganligidir. Ikkinchi bosqichda
aholining tez ko’payganligining sababi, ushbu davrda Qozog’istonda keng doirada
qo’riq va bo’z erlarni o’zlashtirish ishlarining davom ettirilgani va eng muhimi
G’arbiy rayonlardan millionlab turli millat vakillarining bu respublikaga ko’chirib
keltirilganligidir. Ikkinchi sabab, II jahon urushidan oldin, ayniqsa undan keyingi
davrlarda Qozog’istonda ko’plab yer osti konlarining o’zlashtirilishi va yangi
sanoat korxonalarining ishga solinishi sababli evropalik millat vakillaridan o’n
minglab kishilar ko’chirib keltirilgan.
Uchinchi sabab, Qozog’iston 30-yillar oxirlari va 50-yillar boshlarida
amalga oshirilgan ommaviy repressiya qilinganlarining ham anchagina qismini
qabul qilgan. Shunday qilib, bu holatlar nafaqat Qozog’iston aholisining son
jihatdan tez ko’payishiga, shuning bilan aholi milliy tarkibining murakkablashib
ketishiga ham olib keldi.
Aholi ro’yxati ma’lumotlariga ko’ra respublika aholisining milliy tarkibida
qozoqlar 39,7%, ruslar 37,8%, ukrainlar 5,4%, nemislar 5,8%, o’zbeklar 2,0%,
boshqa millat vakillari 9,3% ni tashkil qiladi.
Qozog istonning aholisi 19 967 964 kishi. Jahonda 64-o rinda. Markaziyʻ ʻ
Osiyo davlaridan 2-o rinda (O zbekistondan keyin). Qozog iston ko p millatli
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlat hisoblanadi. Aholi zichligi 1 km 2
ga 6 kishidan to g ri keladi. Aholi zichligi
ʻ ʻ
bo yicha jahonda 184-o rinda. Katta songa ega aholining etnik tarkibi
ʻ ʻ
 Qozoqlar – 13,464,253 kishi
 Ruslar – 2,026,722 kishi
23

 O zbeklarʻ – 1,493,783 kishi
 Ukrainlar – 313,698 kishi
 Uyg urlar
ʻ – 237,582 kishi
 Tatarlar – 203,371 kishi
 Nemislar – 180,832 kishi
 Koreyslar – 103,456 kishi
 Turklar – 101,416 kishi
 Ozarbayjonlar – 93490 kishi
 Beloruslar – 62,694 kishi
 Dunganlar – 57,819 kishi
 Kurdlar – 40,626 kishi
 Tojiklar – 39,612 kishi
 Polyaklar – 33,301 kishi
 Chechenlar – 31,809 kishi
 Qirg izlar
ʻ – 23,274 kishi
 Boshqirdlar – 17,073 kishi
 Ingushlar – 15,120 kishi
 Moldavanlar – 14,245 kishi
 Yunonlar – 8,846 kishi
 Boshqa millatlar – 1,350 kishi
Aholining hududiy joylashishi tabiiy yashash sharoiti va hududiy iqtisodiy
jihatdan o’zlashtiirshi darajasiga bog’liq holda turlichadir. So’ngi ma’lumotlarga
ko’ra Qozog’iston aholisining o’rtacha zichligi har 1km maydonga 5,5 kishini
tashkil qiladi. Bu MDHda eng past ko’rsatkichdir. Janubiy va Shimoliy
Qozog’iston intensiv dehqonchilik rayonlarida aholining o’rtacha zichligi eng
yuqori 22-25 kishini tashkil qiladi. Ammo G’arbiy va Markaziy Qozog’istonning
cho’l hududlarida bu ko’rsatkich har bir km 2
ga 1-2 kishidan ortiq emas.
Hozirda Qozog’istonda 86 shahar, 200 atrofida shaharcha mavjud.
Mamlakatda bitta millioner shahar Almati shahri (1 mln 175,4 ming) mavjud.
Yirik shaharlar qatoriga Qarag’anda (518 ming), Astana (511 ming) kiradi.
24

Respublikada aholining 59,2 % mehnatga layoqatli yoshdagilardan iborat.
Ammo Qozog’iston hududida mehnat resurslariga hamisha ehtiyoj seziladi.
Aholining mehnatga yaroqli qismi sobiq ittifoq davrida 16-dan 60 yoshgacha
erkaklar, 16-dan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar tashkil etgan bo’lsa, hozir 16-dan
63 yoshgacha erkaklar, 16-dan 58 yoshgacha bo’lgan ayollar mehnat resurslari
hisoblanadi. Respublikada aholining 48,2 %-ni erkaklar, 51,8 %-ni ayollar tashkil
etadi.
4 -jadval
Qozog’iston Respublikasida aholining tarmoqlar
bo’ycha bandligi (%-hisobida)
№ Iqtisodiyot tarmoqlari ko’rsatkichlari
1. Sanoatda 24
2. Qishloq va urmon xo’jaligida 14
3. Qurilishda 8
4. Transport va aloqada 11
5. Savdo va umumiy ovqatlanishda 5
6. Ta’lim sohasida 15
7. Sog’liqni saqlashda 8
8. Boshqa sohalarda 15
Manba: Axmetov.E.A. va boshqalar. Qozog’istonning iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi.
20 23 yil ma’lumotiga ko’ra Qirg’iziston Respublikasinnng aholisi 7 mln
kishini tashkil etdi. 1913 yilda respublika hududida 1 mlndan kam aholi qayd
qilingan. Demak, shu yillar davomida aholi soni 5 baravar ko’paygan. 60-yillar
boshlarigacha Qirg’izistonda aholi tabiiy ko’payish va ko’chib keluvchilar
hisobiga ancha tez o’sdi. Keyingi davrlar davomida tug’ilishning va ko’chib
keluvchilarning kamayishi hisobiga aholining o’sish sur’atlari sekinlashib bordi.
Buning ko’p hollarda asl sababi respublika aholisining milliy tarkibida ko’riladi.
Aholisi milliy tarkibining asosiy hususiyatlaridan biri, xuddi qo’shnisi
Qozog’istonga o’xshash, unda Y evropalik millat vakillari, birinchi navbatda ruslar
hissasining kattaligidir. Qirg’izistonda yashayotgan yirik milliy guruhlardan ruslar
25

asosan Shimoliy Qirg’izistonda, o’zbeklar esa Janubiy Qirg’izistonda (ular o’z
hududlarida jami aholining 1/3 qismiga yaqinini tashkil qiladi) joylashganlar.
Respublika aholisi ancha notekis joylashgan. Har 1 km 2
maydonga o’rtacha
26 kishidan to’g’ri kelgani holida, aholi eng zich yashaydigan Farg’ona va Chu
vodiylarida (respublika aholisining bu hududlarda 3/4 qismi yashaydi) bu
ko’rsatkich 100-150 kishiga, Farg’ona vodiysining intensiv dehqonchilik
rayonlarida esa 150-200 kishiga to’g’ri keladi. Asosiy aholi manzilgohlari dengaz
yuzasidan 1500 m gacha bo’lgan balandliklardagi tog’ oralig’i vodiylarida
joylashgan. Undan baland hududlarda aholi zichligi keskin pasayib boradi va
hududining 1/3 qismini tashkil qilgan baland tog’ rayonlarida aholi deyarli
yashamaydi. Urbanizastiya darajasi ko’pchilik Markaziy Osiyodavlatlariga
o’hshash unchalik yuqori emas (38%). Eng yirik shaharlari Bishkek (600 ming
kishi) va O’sh (226 ming kishi), qolgan shaharlari o’rta va kichik shaharlar
guruhiga kiradi.
26

2.3. Tojigiston va Turkmanistonning demografik vaziyati
Tojikiston respublikasi aholisi MDH davlatlari orasida XX asr davomida
son jihatdan eng ko’p o’sishga erishdi. So’nggi yuz yil orasida u 6,5 baravarga
o’sdi. 2023 yil boshida respublika aholisining umumiy soni 10 mln kishini tashkil
qildi. Aholining muhim demografik xususiyatlaridan biri tabiiy ko’payish
ko’rsatkichlarining mintaqada eng yuqori ekanligidir. Jumladan, har ming kishiga
tug’ilish 2021 yilda 26,8, o’lim 4,4 va tabiiy ko’payishi 22,4 kishini tashkil qildi.
Tojikistonda tabiiy o’sish ko’rsakichlarining yuqori xolda kelayotganiga
aholining milliy tarkibi ham sababchidir. 2022yilda respublika aholisining 90,5 %
ni tojiklar, 7,8 % ni o’zbeklar, 0,7 % ni ruslar, 0,6 % ni qirg’izlar, qolganlarini
boshqa millat vakillari (rasmiy ma’lumotlarga qaraganda respublikada 55 millat
vakillari yashaydi, bu mintaqada eng past ko’rsatkichdir) tashkil qiladi. Boshqacha
aytganda, Tojikiston aholisining 97 % ga yaqini mahalliy millat vakillaridan iborat
va ularda tabiiy o’sish ko’rsatkichlari an’anaviy ravishda yuqoridir. Aholining
o’rtacha zichligi har bir km 2
43 kishini tashkil qiladi. Ammo uniig 85 % respublika
umumiy hududining 1/10 qismida yashaydi. Aholi zich yashaydigan Shimoliy
Tojikistonning vodiy qismida o’rtacha zichlik 100-150 kishini, Hisor va Vahsh
vodiylarida zsa 30-100 kishini tashkil qiladi. Aksincha eng siyrak ko’rsatkichli
hududlariga Tog’li Badaxshon to’g’ri keladi. Unda aholining o’rtacha zichligi har
1 km 2
bir kishini tashkil qiladi. Aholining urbanizastiya darajasi ham ancha past,
respublika aholisining 27,4 % shaharlarda yashaydi. Jami 19 shahar va 48
shaharchalari bor. Eng yirik shahri respublika poytaxti xisoblanadigan Dushanbe
shahridir, unda 600000ga yaqin aholi bor. Xo’jand shahrida 160000 aholi bor.
Boshqa shaharlarda aholi 100000dan kam, ular o’rta va kichik shaharlardir.
Tojikistondagi demografik xolat aholisining 50 % dan kamrog’ining mehnat
resurslaridan iboratligini ta’minlagan. Aksincha unda mehnat yoshigacha bo’lgan
yoshdagilar hissasi ancha kattadir. Jami mehnatda band bo’lganlarning 20 % gina
sanoatda va 46,8 % qishloq xo’jaligida (mintaqada eng yuqori) ishlaydi. Umuman
respublika mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan.
27

Turkmaniston respublikasi aholinnig umumiy s oniga ko’ra Markaziy
Osiyoda eng kichik respublikalardan biridir.
Ko’rinib turibdiki, aholining soni jihatdan o’sish sur’atlari ayniqsa so’nggi
yillarda ancha yuqori. Aniqroq takidlanadigan bo’lsa, u MDH davlatlari orasida
eng yuqori ko’rsatkichdir. Albatta bunday yuqori ko’rsatkichning asosiy omili
aholi tabiy o’sishining yuqoriligidir. 90 – yillar o’rtalarida har 1000 kishiga
tug’ilish 33, o’lim 8 , sof tabiiy o’sish esa 25 ko’rsatkichga to’g’ri keldi.
Boshqacha aytganda, respublika aholisi faqat tabiiy o’sish hisobiga yiliga 3,5 %
ko’paymoqda. Bu ko’rsatkichlar MDH va jahonning shunday ko’rsatkichlaridan
ancha yuqori, faqat Afrika va ayrim arab hamda Janubiy Osiyo mamlakatlaridan
birmuncha pastroqdir. Aholining milliy tarkibiy ko’rsatkichlari ham o’ziga
xosdir. Respublika umumiy aholisining 81 % dan ko’prog’ini turkmanlar, 9,2 % ni
o’zbeklar, 2,3 % ni ruslar, 2 % ni qozoqlar, 5,5 % ni boshqa millat vakillari tashkil
qiladi. Aholining o’rtacha zichligi har 1 km 2
maydonga 14 kishiga to’g’ri keladi.
Viloyatlari orasidagi o’rtacha zichlik Tashxovuz va Marida eng yuqori( 1 km 2
ga 11
– 12 kishi). Respublika shahar aholisining salmog’i 45 % ni tashkil qiladi. Bu
ko’rsatkichga ko’ra u Markaziy Osiyoda faqat Qozog’istondan keyin turadi. Eng
yirik shahri respublikaning poytaxti Ashgabad bo’lib, unda yarim milliondan ziyod
aholi yashaydi.
28

XULOSA
Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, Markaziy Osiyo mamlakatlari aholisi
mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim o’rin tutadi va uning o’ziga
xos demografik manzarasini shakllantiradi. Tahlil natijasida aholining soni,
zichligi, yosh-jinsiy tarkibi va etnik tarkibida tarixiy va zamonaviy omillar tufayli
sezilarli farqlar aniqlandi.
Mintaqa mamlakatlari oldidagi asosiy vazifalardan biri cheklangan tabiiy
resurslar, yuqori darajadagi urbanizatsiya va yangi ish o’rinlari yaratish
zaruriyatini hisobga olgan holda aholining barqaror o’sishini ta’minlashdan iborat.
Mamlakatlar ichida va butun mintaqa miqyosida iqtisodiyot va ijtimoiy
barqarorlikka sezilarli ta’sir ko’rsatadigan migratsiya masalalari ham dolzarbdir.
Yoshlarning yuqori ulushi bilan ajralib turadigan aholining yosh tarkibi
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ham muammolar, ham imkoniyatlar yaratadi.
Yosh aholi iqtisodiy rivojlanishning muhim resursidir, ammo uni amalga oshirish
sifatli ta’lim tizimi, samarali mehnat bozori va ijtimoiy qo’llab-quvvatlashni talab
qiladi.
Mintaqaning etnik xilma-xilligi madaniy taraqqiyot va ijtimoiy o’zaro
munosabatlarga ta’sir qiluvchi muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Shu bilan birga,
mumkin bo’lgan nizolarning oldini olish va xalqlarning ahil-inoq yashashini
ta’minlash uchun hokimiyatdan e’tibor talab qiladi.
Shunday qilib, Markaziy Osiyo mamlakatlari aholisini o’rganish mintaqa
demografik rivojlanishining asosiy tendentsiyalari va muammolarini yaxshiroq
tushunish imkonini beradi. Olingan ma’lumotlardan aholi turmush sifatini oshirish,
barqaror o’sish sur’atlari va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan samarali strategiyalarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Ahmedov, Sh.M. “Markaziy Osiyodagi demografik jarayonlar: muammolar
va rivojlanish istiqbollari”. Toshkent – 2018
2. Rahmatullaev, I., & Abdurahmonov, F. (2020). “Markaziy Osiyo
mamlakatlaridagi migratsiya jarayonlarining xususiyatlari”. Journal of Economics
and Society, 3(7), 45–52.
3. Boboev, N. K. “Markaziy Osiyo aholisining etnik tarkibi va uning
mintaqaning madaniy rivojlanishiga ta’siri”. Dushanbe - 2021
4. MDH statistika qo mitasi. MDH va Markaziy Osiyo mamlakatlariʻ
demografik yilnomasi. Moskva: MDH Statcom - 2022
5. Muslimov, R. A. “Urbanizatsiya va uning Markaziy Osiyoning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri”. Geografiya va iqtisod jurnali, 4(9), 89–96. 2019
6. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholi jamg’armasi (UNFPA). Markaziy
Osiyoda aholi soni tendentsiyalari. Nyu-York: UNFPA nashrlari. 2021
7. Yusupov, D. R. “Migratsiyaning O`rta Osiyo iqtisodiy tuzilishining
shakllanishidagi o`rni”. Toshkent - 2020
8. Jons, G. va Aksu, B. “Markaziy Osiyoda migratsiya va demografik siljishlar:
qiyosiy tadqiqot”. Kembrij - 2021
9. A.A.Qayumov, S.S.Umarov. Sh.A.Azimov va boshqalar. Iqtisodiy
geografiya. Ma‘ruzalar matni. Т ., 2001.
10.A.Qayumov, I.Safarov, M.Tillaboyeva. Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi,
sinf. Т ., «O‘qituvchi», 2002.
11.P.N.G’ulomov. O‘zbekistonda tabiatdan foydalanishning geografik asoslari.
Т ., 1990.
12.P.G’ulomov, H.Vahobov, A.Hasanov. Markaziy Osiyo tabiiy geografiyasi. 7-
sinf. «Mehnat», 2001.
13.A.Ro’ziyev. «Markaziy Osiyo geografiyasi». Termiz, 2000.
30

14.13.O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. I-tom. Qomuslar bosh
tahririyati.
15.Z.M.Akromov, P.G.Musayev. O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi. 8-sinf. Т ., «O‘qituvchi». 2000.
16.M.Amanov, A.Abdurahmonov. O‘zbekiston Respublikasi viloyatlari.
Qoraqalpog’iston. Т ., 1995.
31

Sotib olish