Markaziy Osiyo davlatlari geografiyasi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	468.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Markaziy Osiyo davlatlari geografiyasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I BOB. MARKAZIY OSIYO MINTAQASIGA UMUMIY TAVSIF ..................... 4
1.1. Markaziy Osiyo geografik о’rni, kattaligi va chegaralari .................................. 4
1.2. Mаrkаziy Osiyo tаbiiy rеsurslаri ...................................................................... 10
1.3. Markaziy Osiyo iqlimi va iqlim iqlim o’zgarish oqibatlari .............................. 13
II BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARIDA IJTIMOIY-IQTISODIY
HOLAT .................................................................................................................... 18
2.1. Aholi va demografik vaziyat ............................................................................ 18
2.2. Mаrkаziy оsiyo dаvlаtlаri хаlq хo’jаligi ........................................................... 23
2.3. Tashqi iqtisodiyot va xalqaro hamkorlik .......................................................... 28
III BOB. UMUMTA LIM MAKTABLARIDA MARKAZIY OSIYOʼ
DAVLATLARI MAVZUSINI ZAMONAVIY PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O QITISH
ʻ ........................................................ 35
3.1. Markaziy Osiyo davlatlari mavzusini o rganishda reproduktiv metoddan
ʻ
foydalanish .............................................................................................................. 35
XULOSA ................................................................................................................. 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 39
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Markaziy Osiyo mintaqasi o zining noyobʻ
geografik joylashuvi, boy tabiiy resurslari va boy madaniy merosi bilan jahon
geosiyosiy va iqtisodiy landshaftida muhim o rin tutadi. Qozog iston, Qirg iziston,
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston, Turkmaniston va Tojikiston kabi davlatlarni o z ichiga olgan bu
ʻ ʻ
hudud bepoyon dasht va cho llardan tortib baland tog tizmalari va unumdor daryo
ʻ ʻ
vodiylarigacha bo lgan turli landshaftlari bilan ajralib turadi. Ushbu geografik
ʻ
xususiyatlar nafaqat mintaqa iqtisodiyoti va jamiyatini shakllantiradi, balki uning
qo'shni va global kuchlar bilan munosabatlariga ham ta'sir qiladi.
Markaziy Osiyoning energiya xavfsizligi, savdo va mintaqaviy hamkorlik
haqidagi zamonaviy munozaralarda ortib borayotgan ahamiyatidadir. Ushbu
mamlakatlarning qiyosiy geografik xususiyatlarini tushunish ularning rivojlanish
salohiyati va muammolarini chuqurroq o'rganish imkonini beradi, bu esa
mintaqada barqaror o'sish va xalqaro hamkorlikni rag'batlantirish uchun juda
muhimdir.
Kurs ishining maqsadi. Markaziy Osiyo davlatlarining geografik
xususiyatlarini har tomonlama qiyosiy tahlil qilish, ularning jismoniy, iqtisodiy va
ijtimoiy jihatlari bo’yicha o’xshashlik va farqlarini ta’kidlashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Markaziy Osiyo davlatlarining fizik geografiyasini, jumladan, relyefi,
iqlimi va tabiiy resurslarini tekshirish.
2. Mintaqada sanoat, savdo va tabiiy resurslardan foydalanishga e’tibor
qaratgan holda iqtisodiy geografiyani tahlil qilish.
3. Demografik naqshlar, madaniy xilma-xillik va urbanizatsiya
tendentsiyalarini ta'kidlab, ijtimoiy va madaniy geografiyani o'rganish.
3

I BOB. MARKAZIY OSIYO MINTAQASIGA UMUMIY TAVSIF
1.1. Markaziy Osiyo geografik о ’rni, kattaligi va chegaralari
Turli ma’nbalarda Turon, Turkiston, Turkiston gubernatorligi O’rta Osiyo,
Markaziy Osiyo kabi atamalarni uchratamiz. Bunday nomlanishlar tarixiy yillar
davomida o’z mazmunini topgan bo’lib, ularning birligi tabiiy – geografik o’lka
sifatida qo’llanilsa, boshqa birlari siyosiy – ma’muriy atama hisoblanadi.
Haqiqatdan ham o’rganilayotgan makon o’z tarixiga ega. Chunki, bu hududda-
Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va Murg’ob daryolari vodiylarida bizning
asrimizgacha va keyingi davrlarda bir necha buyuk davlatlar bo’lgan. Jumladan,
Baqtriya, Marg’iyona, Xorazm, Sug’diyona, Buyuk Amir Temur imperiyasi, Xiva,
Qo’qon xonliklari, Buxoro amirligi va boshqalar, shuningdek, Х VI- Х VII asr
boshlarigacha bu hudud bo’ylab Osiyoni Evropa bilan tutashtirib turuvchi
―Buyuk ipak yo’li o’tgan. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab‖
(dengiz yo’llarining ochiloishi va taraqqiy etishi bilan) ―Buyuk ipak yo’li ning
‖
mavqeyi sustlashib ketdi. Natijada bu hududda joylashgan davlatlar dunyo
bozoridan asta – sekin uzilib qoldi. Keyinchalik yana bu o’lkaning boy tabiiy
resurslari, ma’daniyati xorijiy davlatlarni o’ziga jalb etdi.
Tarixda Amir Temurning ―Mulki Turon, millati turk degan iborasi bor.
‖
Bu iborada haqiqat bor, chunki turkiy tillarda so’zlashuvchi xalqlar Evrosiyoning
juda katta qismida yashashgan. Shu bilan birga boshqa tilda gaplashuvchi xalqlar
bilan birga, doimo aloqada va munosabatda bo’lib kelishgan. Albatta bu ibora o’z
davriga xos voqea va mezon hamda mazmunga ega bo’lgan. Hozirgi kunda Turon
bu past tekislikning nomi bo’lib, O’rta Osiyoning shimoliy – g’arbiy va
Qozog’istonning janubiy g’arbidagi tekislikdir. Shimoliy -g’arbda Kasbiy bo’yi
botig’i, shimolda Ural oldi bukilmasi va Ural bilan chegaradosh, uni G’arbiy Sibir
tekisligidan Kustanay soyligi ajratib turadi.
Sharqda markaziy Qozog’iston va Tiyanshanning shimoliy va janubiy
etaklari, Pomir tog’lari, janubda Kopetdog’ oldi bukilmasi, g’arbda Kaspiy dengizi
4

bilan chegaradosh. Maydoni 1.5 mln km 2. Turkiston Turonning kunchiqar va
kunbotar kengligi bo’yicha chamalanganda naq markazidir. Beruniy Qoshg’ariy,
Yassaviylar zamonidayoq Ulug’bek va Boburlar davrida ham Turon so’zi bilan
birga Turonzamin va Turkiston iboralari ishlatilgan. Ko’pincha Turkiston deganda
butun Turonni, Turon deganda esa butun Turkistonni anglashilgan. Birinchi marta
―Turkiston atamasi mamlakat ma’nosida 539-yili arab xalifaligi vakillari bu‖
hududga kelmasdanoq fors mandalarida uchray boshlagan. Ungacha yurtimiz
Turon deb atalgan.
Turkiston- XIX asr va XX asr boshlarida sobiq O’rta Osiyo va
Qozog’istonni shuningdek Markaziy Osiyoning Turkiy xalqlar yashovchi qismini
o’z ichiga olgan tarixiy geografik oblast bo’lgan. Turkiston shartli ravishda
G’arbiy yoki rus Turkistoni (Qozog’istonning janubiy qismi va O’rta Osiyoning
Rossiyaga qo’shilib olingan qismi), sharqiy yoki Xitoy Turkistoni (Xitoydagi
Sin’szan provinsiyasi tarkibiga kirgan) hamda Afg’on Turkistonni
(Afg’onstonning shimoliy qismi)ga bo’lingan. 1867-yili Rossiya imperiyasiga
qo’shib olingan G’arbiy Turkiston xududida Turkiston geniral gubernatorligini
tashkil qilingan.
1886-yildan rasman Turkiston o’lkasi deb atala boshlagan. Inqilobdan
so’ng 1918-yil aprelda g’arbiy Turkiston hududida Turkiston Avtonom Sovet
Sosialistik Respublikasi tuzilgan. O’rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishining
o’tkazilishi natijasida Turkiston nomi iste’moldan chiqib, O’rta Osiyo termini bilan
almashtirilgan. O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lka. O’rta Osiyo berk havza bo’lib,
Yevrosiyo materigining deyarli qoq o’rtasida joylashgan. O’lkaning chegarasi juda
murakkab. Shuning uchun ham turli tadqiqotchilar uning chegaralari va umumiy
maydonini turlicha belgilaydilar. Jumladan N.L.Korjenevskiy bo’yicha O’rta
Osiyoning maydoni 2 mln, 213 ming km2 bo’lsa, I.S.Shukenda 2 mln 400 ming
km2 , A.I.Kaminskiyda 2 mln 500 ming km2 M.V.Qoriyev bo’yicha 2 mln 687
ming km2 dir. Bu albatta olimlarning o’lkaning shimoliy , janubiy , sharqiy va
g’arbiy chekka nuqtalarini qayerdan olishliklari bilan bog’liqdir. Ba’zi bir olimlar
O’rta Osiyoning geografik o’rnini belgilashda 4 ta sobiq Ittifoqdosh
5

Respublika;larning hududini e’tirof etishadilar. Markaziy Osiyo Tyan-Shan, Pomir
va Xindiqush kabi bepoyon tog’lar kesib o’tgan, xaddan tashqari juda xilma-xil
geografiyaga ega o’lka. Bu o’lka shuningdek katta kimsasiz keng Qoraqum va
Qizilqum chullaridan iborat. Dashtlari o’rmonsiz o’t usimliklari tarqalgan atrofi
cho’llar bilan o’ralgan, dashtlari esa Sharqiy Yevropa dashtlariga qushilib ketgan.
Ba'zi geograflari yagona, bir hil geografik zonadagi Yevrosiyo dashtlari, degan
fikirda.1
Hozirgi kunda O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lkasining chegaralari
ko’pchilik tomoniodan ma’qullangan va o’quv adabiyotlarida aniq berilgan.
O’lkaning eng shimoliy nuqtasi 38,8 gradus shimoliy kenglikda , Ayritov yaqinida,
bo’lgan Safedkux tog’ tizmasi bilan Nishopur tog’lari tutashgan joyda – Xarerud
vodiysida (340 shimoliy kenglik) g’arbiy nuqtasi Kaspiy dengizining Mang’ishloq
yarim orolidagi Tupqarag’ay burnida (50,3 sharqiy uzunlik) va sharqiy nuqatasi
Savir tog’larining etagidagi Qora Irtish daryosi vodiysida (85,6 sharqiy uzunlik)
jopylashgan. Shimoldan janubga 2200 km va sharqdan g’arbga 2750 km ga yaqin
masofaga cho’zilgan. Uning umumiy maydoni 3300000 kv. km atrofida
(I.A.Hasanov, P.N.G’ulomov, T-2002).
Agarda O’rta Osiyoning tabiiy geografik o’lka sifatida olinsa, uning
hududida 4 ta Respublika (O’zbekiston ,Turkmaniston, Qirg’iziston, Tojikiston)
to’liq joylashgan. Qozog’iston Respublikasining ma’lum qismi shu tabiiy –
geografik o’lkadir. Iqtisodiy geografik nuqtai nazardan 5 ta Respublikani umumiy
holda O’rta osiyo mamlakatlari deb bo’lmaydi, shuning uchun ham Sobiq Ittifoq
davrida O’rta Osiyo va Qozog’iston Respublikalari deb nomlanar edi.
Istiqlol sharofati bilan Mustaqil Respublikalar tarixiy aloqalarni qayta
tiklashga o’tdilar. Ona zaminni, tabiiy sharoiti, uzoq tarixi, kelib chiqishi, dini, urf-
odatlari , an’analari, maqsadlari rivojlanish imkoniyatlari, muommolari bir bo’lgan
qozoq, o’zbek, qirg’iz, tojik, turkman, qaraqalpoq va boshqa halqlar yangi hayot
qurishda va o’zaro hamkorlik qilishga kirishdilar.
Markaziy Osiyo davlatlarning hududi berk suv havzazini tashkil qilib,
shimoliy yarim shardagi eng yirik cho’l shu mamlakatlar hududida joylashgan. Bu
6

y е rning tabiati bir - biridan, keskin farq qiluvchi bo’lib, yirik To’ron tekisligi, va
baland tog’ tizimlari hisoblangan Pamir va Tyan-Shan o’ziga xos landshaftlarini
tashkil qilgan. Eng katta tekisliklari cho’llardan iborat bo’lib - ularga Qoraqum va
Qizilqum cho’llari kiradi.
Markaziy Osiyo hududining Okeanlarga nisbatan Uzoqda joylashganligi,
iqlimini keskin kontinentalligi yozi quruq, qishi esa kam yog’ingarchilikli va
sovuq bo’lishini vujudga keltiradi. Tog’li o’lkalarda esa iqlim vertikal zonallik
qonuniyatlarga bo’ysinib, 3000 m baland qismlarda iqlim shunday sovuqki, hududi
shimoliy subarktika va Arktika rayonlari singaridir. Shuning uchun ham bu baland
tog’lar muzlik bilan qoplangan.
Markaziy Osiyo hududi berk hisoblanib, eng yirik daryolari Sirdaryo va
Amudaryodir. Ular barcha Markaziy Osiyo davlatlarini hududidan o’tib o’zining
suvini Oro’l dengiziga quyar edi, biroq ayni paytda bu daryo suvlari е rlar betartib
o’zlashtirilishi natijasida Oro’l dengiziga е tib bormayapti. Bu holat - ekologik
muammoni vujudga keltirgan. Xo’jalikda ishlatiladigan suv resurslari asosan
е rlarni sug’orish maqsadida foydalaniladi. Shu bilan birga tog’ daryolari, - Vaxsh,
Norin, Chirchiq, katta gidroenergiya resurslariga boy hisoblanadi. Markaziy Osiyo
respublikalari juda katta tabiiy resurs boyliklariga ega.
Markaziy Osiyo respublikalari orasida Qozog’iston ancha boy tabiiy resurs
zahiralariga ega, ya’ni ko’mir, neft, mis, qo’rg’oshin, temir ruda va boshqalarga.
Ayniqsa, rangli metallurgiya resurslari ancha katta. Polimetall rudalari havzalariga
– Rudali Oltoy, Jung’oriya, Markaziy Qozog’iston tog’lari kiradi. Shuningdek, bu
mamlakatda katta temir rudali konlariga – Sokolovsk - Sarbay, Lisakovsk va Ayat
havzalari kiradi.
Markaziy Osiyo hududida 5 ta Mustaqil Respublikalar joylashgan bo’lib,
ular quyidagiolardir:
Qozog’iston Respublikasi. Respublika Markaziy Osiyoning shimolida
joylashgan bo’lib, shimolda Rossiya Federasiyasi, janub va janubi–g’arbdan
Qirg’iziston, O’zbekiston Respublikalari va Turkmaniston bilan sharq va janubi-
sharqda Xitoy Xalq Respublikasi bilan chegaradosh. Uning maydoni 2,7
7

mln.kv.km, aholisi 20,1 mln kishi. U maydoni va aholisining umumiy soni
bo’yicha MDH davlatlari orasida 2 va 4, hamda MO mamlakatlari orasida 1 va 2-
o’rinda turadi.
Tojikiston Respublikasi Mamlakat Markaziy Osiyoning janubi-sharqida
joylashgan bo’lib, u shimol va g’arbda O’zbekiston, shimol va shimoli-sharqda
Qirg’iziston, sharqda Xitoy, janubda Afg’oniston bilan chegaradosh. Maydoni
143,1 ming kv,km, aholisi 10,1 mln kishi. MO davlatlari orasida maydoni bo’yicha
5-, aholisi bo’yicha 3- o’rinda turadi.
Turkmaniston. U Markaziy Osiyoning janubi, janubi- g’arbida
joylashgan.Mamlakat shimol, shimoli sharq va sharqdan O’zbekiston, shimoldan
Qozog’iston, janubdan Afg’oniston va Eron bilan chegaradosh. Turkmanistonning
g’arbiy chegarasi Kaspiy dengizi bilan tutash. Xududining maydoni 488,1 ming
kv,km, aholisi 6,1 mln kishi. (2024) Markaziy Osiyo Respublikalari ichida
maydoni bo’yicha 2 - aholisi bo’yicha 4- o’rinda turadi.
Qirg’iziston Respublikasi. Resppublika MO ning sharqida (o’rta qismida)
joylashgan bo’lib u shimol va shimoli-g’arbdan Qozog’iston, g’arb va janubiy
g’arbdan O’zbekiston, janubdan Tojikiston, sharqdan- Xitoy Xalq Respublikasi
bilan chegaradosh. Maydoni 198,5 ming kv.km, aholisi 6 mln kishi (2024-yil.
Markaziy Osiyo Respubliklalari orasida maydoni jihatdan 4-, aholi soni jihatdan 5-
o’rinda turadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning Markaziy qismida,
Amudaryo va Sirdaryo kabi yirik daryolar oralig’ida (katta qismi) joylashgan
bo’lib, shimoli va shimoli- g’arbda Qozog’iston, sharq va janubi- sharqda
Qirg’iziston va Tojikiston, janubi va janubi- g’arbda Afg’oniston va Turkmaniston
bilan chegaradosh. Umumiy maydoni 448,9 ming kv.km, aholisi 37 mln kishi (1
yanvar 2024). Markaziy Osiyo davlatlari ichida maydoni va aholisining soni
bo’yicha 3 va 1- o’rinda turadi.
Milliy istiqlol sharofati bilan bu davlatlar o’z Mustaqilligini qo’lga
kiritishda va ushbu Mustaqillikni mustahkamlash va bozor iqtisodiyotiga o’tishda
o’ziga xos tamoyil va yo’nalishlarini tanlab ish tutmoqdalar.
8

1.2. M а rk а ziy Osiyo t а biiy r е sursl а ri
Markaziy Osiyo hududi xilma-xil turdagi qazilma boyliklarga boy bo’lib,
bu е rda olmosdan tashqari hamma tabiiy boyliklarning konlari topilgan. Avvalo
shuni aytish kerakki, o’tgan asrning 50-yillarida Markaziy Osiyoning foydali
qazilmalari aniqlanib bo’lindi, degan uzil-kesil xulosaga kelingan edi. Ammo, 50-
yillarning boshlaridan boshlab, geologlarning juda katta muvafaqqiyatlarga
erishganining guvohi bo’ldik. Foydali qazilmalarning butunlay yangi turlari va ular
tarqalishining yangi rayonlari topildi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu
muvafaqqiyatlarning eng muhim shartlaridan biri, hozirgi zamon geologik nazariy
bilimlari va texnikalari bilan qurollangan, xalq orasidan chiqqan yirik mahalliy
olimlardir. Bular akademik H.M.Abdullaev, I.Hamraboev, O.Akramxo’jaev,
X.A.Akbarov, K.I.Satpaev, Uteshev va boshqalardir.
Markaziy Osiyodagi eng qadimgi neft topilgan rayonlardan biri Farg’ona
vodiysi bo’lib, bu е rda neft uchun burg’ulash ishlari 1880 yillarda boshlangan edi.
Burg’ulash ishlaridan eng muvafaqiyatlilaridan biri Chimyon qishlog’ida qazilgan
quduq bo’lib, bu е rda 1900 yilda «Chimyon» jamiyati tashkil etildi. Ikkinchi jahon
urushi vaqtida Farg’ona vodiysining Polvontosh (1942), Janubiy – Olamushuk
(1943 y), urushdan so’ng Maylisoy (1948 y) va boshqa hududlardan neft qazib
olina boshlandi.
Surxon – Sherobod vodiysida neft paleogen ohaktoshlarining qatlamlaridan
- Xovdog, Uchqizil, Ko’kayti va boshqa konlardan olinmoqda. 1930-yillarda yirik
geolog olim, akademik O.S.Vyalov, Buxoro-Xiva neft va gaz saqlovchi tuzilmasini
(diperessiya) topgan edi. Buxorodan 140 km shimoli-sharqda yirik Gazli, 1958
yilda Jarqoq konlari ochildi. 1957 yilda Turkmanistonda Nebit-Tog’dan janubda
yirik neft va gaz konlari topildi. Keyingi yillarda Turkmanistonning markazida va
g’arbiy rayonlarida katta zahiraga ega bo’lgan neft va gaz konlari ochildi. Gaz
konlari Ustyurt plotasidagi Shohpata, Kuyanish (yura davri cho’kindi tog’ jinslari
qatlamlari orasida) ochilgan.
10

Markaziy Osiyo o’lkasi neft va gaz konlaridan tashqari qo’ng’ir ko’mir va
toshko’mir zahiralariga boy. Ko’mir konlarining zahirasi bo’yicha birinchi o’rinda
Qirg’iziston turadi. Bu е rda ko’mir (sanoat uchun) ishlab chiqarish Qizil-qiyada
1896 yildan, toshko’mir qazib olish esa, 1916 yillardan boshlangan edi. Yirik
ko’mir konlari O’zbekiston hududida ham mavjud bo’lib, unga misol qilib
Ohangaron, Sharg’un, Boysun, Ko’hitang konlarini ko’rsatish mumkin. Ohangaron
qo’ng’ir ko’miri ochiq usulda qazib olinib, bu konning zahirasi O’zbekistonda
topilgan barcha ko’mir zahirasining 96,5% ini tashkil etadi. Respublikadagi eng
katta konlaridan biri Surxondaryo vodiysining tog’li rayonida 600-800 m
balandlikda yura davri yotqiziqlari orasida joylashgan Sharg’un ko’mir konidir.
Ko’mir yuqori sifatli kokslashgan bo’lib, Markaziycha qalinligi 4,5 metrdan 12
metrgacha е tadi.
Markaziy Osiyo hududida temir rudasining sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan
uncha ko’p bo’lmagan konlari topilgan. Amaliy ahamiyatga ega bo’lgan temir
konlaridan Janubiy Qozog’istonning Aboshol va Xo’jand shahridan shimoli-
sharqda joylashgan konlarni ko’rsatish mumkin. Keyingi vaqtda Jizzax shahrining
shimoli-g’arbida Uchquloch temir koni topildi. Rangli metall konlaridan Markaziy
Osiyoda qadimdan foydalanib kelingan. Tyanshanning janubi-g’arbiy
tarmoqlaridan biri Qoramazor tog’ida rangli metallardan foydalangan izlar bundan
dalolat beradi. Rangli metallardan misning ko’plab konlari Qurama tog’ining yon-
bag’irlarida joylashgan. Bu konlardan qazib olingan xom-ashyo hisobiga Olmaliq
tog’-metallurgiya kombinati ishlab turubdi. Mis konlarining yangi rayonlari
Qizilqum va Janubiy O’zbekistonda aniqlandi.
Qo’rg’oshin va rux Markaziy Osiyoning juda ko’p rayonlarida topilgan.
Eng yirik konlar Haydarkon, Chauvay, Qadamjoy, Molguzor, Magiyon va
boshqalardir. Ana shu konlar orasida eng yirik Qadamjoy, Haydarkon (Farg’ona
vodiysi), Magiyon tog’ - metalurgiya kombinati ishlab turibdi. Langar, Ingichka,
Qo’ytosh konlari o’zining volfram konlari bilan mashhurdir. Oltin konlari
Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. O’zbek geologlari tomonidan Qizilqumda
(Muruntovda) topilgan oltin koni dunyodagi eng yirik konlardan biri hisoblanadi.
11

Bu oltin koni boshqa oltin konlaridan farq qilib, u sochilma emas. U tub tog’
jinslarida hosil bo’lgan. Sochilma oltin konlari Markaziy Osiyoda juda ko’p
uchraydi, masalan, Nurota tog’larida topilgan Marjonbuloq, Zarband va boshqa
konlar ham tub tog’ jinslarida saqlanib sanoatda hozirgi kunda o’zlashtirilmoqda.
Markaziy Osiyoda metall, rudali va rudasiz foydali qazilmalar ko’p tarqalgan.
Bular orasida eng ko’p uchraydigani kaliy tuzlari foydali qazilmalaridir. Eng yirik
kaliy konlaridan biri Hisor tizmasining janubi-g’arbiy tarmoqlarida joylashgan
Gaurdak konidir. Bu е rda kaliyli tuzlar uch qavatli bo’lib, undagi har bir qavatning
qalinligi 400-420 metrgacha е tadi.
1965 yildan boshlab eng yirik konlardan biri hisoblangan Amudaryo o’ng
qirg’og’ida joylashgan Gaurdak koni o’zlashtirilmoqda. Yaqin vaqtga qadar
Markaziy Osiyo, shu jumladan, O’zbekiston fosforit o’g’itini ishlab chiqarish
uchun xom-ashyoga ega emas edi. Keyingi vaqtlarda Qizilqumda olib borilgan
qidiruv ishlari oligiasen yotqiziqlari qavatlari orasida 0,5-2 metr qalinlikdagi
fosforit konlari topildi. Shuningdek, Qizilqumdagi Quljuqtog’ tizmasidagi
Toshqazganda grafit konlari ochildi. Sulton Uvays tog’ida, Janubiy Farg’ona va
Hisor tizmasida asbest konlari topilgan.
Markaziy Osiyo hududi qurulish materiallari konlariga ham boy. Bu е rda
100 dan ortiq marmar konlari bor. Eng yirik marmar koni bu g’arbiy Nurota
tizmasidagi G’ozg’on marmar konidir. Shuningdek, Markaziy Osiyo shifobaxsh va
mineral suvlarga, buloqlarga boydir. Bu е rda juda ko’p mineral va issiq buloq
suvlari topilgan. Bunga misol qilib Farg’onadagi Chimyon, Polvontosh, Chortoq
va Zarafshon vodiysidagi Nagornaya, Buxoro viloyatidagi Sitorai Moxixosa va
boshqalarni aytish mumkin.
12

1.3. Markaziy Osiyo iqlimi va iqlim iqlim o’zgarish oqibatlari
Markaziy Osiyo dengizga chiqa olmagan va katta suv havzasi bilan
buferlanmaganligi sababli, issiq, quyoshli yoz oylarini hisobga olmaganda,
haroratning o'zgarishi ko'pincha jiddiy bo'ladi. Aksariyat hududlarda iqlim quruq
va kontinental, yozi issiq, qishi salqin va sovuq, vaqti-vaqti bilan qor yog'adi.
Balandlikdagi hududlardan tashqarida iqlim asosan yarim qurg'oqchilikdan
quruqgacha. Pastki balandliklarda yoz issiq bo'lib, quyosh nuri tushadi. Qishda
vaqti-vaqti bilan O'rta Yer dengizi hududini kesib o'tuvchi past bosimli tizimlardan
yomg'ir yoki qor yog'adi . O'rtacha oylik yog'ingarchilik iyuldan sentyabrgacha
juda kam, kuzda (oktyabr va noyabrda) ko'tariladi va eng yuqori mart yoki aprelda,
so'ngra may va iyun oylarida tez quriydi. Shamollar kuchli bo'lib, ba'zida chang
bo'ronlarini keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa yozning oxirida sentyabr va
oktyabr oylarida. Markaziy Osiyo iqlim namunalariga misol bo ladigan o ziga xosʻ ʻ
shaharlar qatoriga O zbekistonning Toshkent va Samarqand, Turkmanistonning
ʻ
Ashxobod va Tojikistonning Dushanbe shaharlari kiradi . Ulardan oxirgisi
Markaziy Osiyodagi eng nam iqlimi bo lib, yillik o rtacha yog in miqdori 560 mm
ʻ ʻ ʻ
(22 dyuym) dan ortiq.
Biogeografik jihatdan Markaziy Osiyo Palearktika hududiga kiradi . O rta
ʻ
Osiyodagi eng yirik biom bu mo tadil o tloqlar, savannalar va butazorlar biomidir.
ʻ ʻ
O rta Osiyoda shuningdek, tog o tloqlari va butalar, cho llar va kserik butazorlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
hamda mo tadil ignabargli o rmonlar biomlari mavjud
ʻʼ ʻ
2022 yil holatiga ko ra, Markaziy Osiyoda iqlim ta siri bo yicha tadqiqotlar
ʻ ʼ ʻ
kam bo lgan, garchi u global o rtacha ko rsatkichdan tezroq isishni boshdan
ʻ ʻ ʻ
kechirayotgan va odatda dunyodagi iqlimga nisbatan zaif mintaqalardan biri
hisoblanadi. G arbiy Osiyo
ʻ bilan bir qatorda , u allaqachon Osiyoning boshqa
qismlariga qaraganda issiq haroratning haddan tashqari ko tarilishiga ega bo lgan,
ʻ ʻ
Markaziy Osiyoda yog ingarchilik Osiyoning boshqa joylaridan farqli o laroq,
ʻ ʻ
chang bo ronlarining
ʻ chastotasi va intensivligi kamaydi. o'sgan edi (qisman yerdan
13

noto'g'ri foydalanish amaliyoti tufayli ). Qurg'oqchilik allaqachon kuchaygan va
iqlim o'zgarishi bilan ularning ehtimoli ortib borishi kutilmoqda.
O'rta Osiyo uchun 1 km o'lchamdagi Köppen-Geiger iqlim tasnifi xaritasi (1991–
2020)
14

2071-2100 Markaziy Osiyo xaritasi iqlim o'zgarishining eng yomon stsenariysi
ostida
15

21-asrning asosiy tashvishlaridan biri iqlim o'zgarishidir. Ba'zilar iqlim
o'zgarishi ularning hayotiga ta'sir qilmasligiga ishonishsa-da, aslida bu nafaqat
ekologik muammo, balki ijtimoiy-iqtisodiy muammodir. Ushbu maqola Markaziy
Osiyoda inson tomonidan qo'zg'atilgan global isishning ijtimoiy ta'sirining umumiy
ko'rinishidir.
Markaziy Osiyo mamlakatlari (Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston,
Turkmaniston va O'zbekiston) mintaqaning yarim qurg'oqchilikdan qurg'oqchil
iqlimi tufayli qurg'oqchilikka moyil. Shuning uchun bu hudud ob-havoning
o'zgarishiga ta'sir qiladi. 20-asr boshidan issiqxona gazlari chiqindilarining
ko'payishi tufayli harorat 2 o
C ga ko'tarildi, bu atrof-muhitga va mintaqa
mamlakatlari iqtisodiyotiga aniq ta'sir ko'rsatadi (Manba: Iqlim o'zgarishi, nd).
Ushbu mintaqada inson tomonidan qo'zg'atilgan iqlim o'zgarishi etarli darajada
toza suv va toza havo kabi tabiiy resurslarga ta'sir ko'rsatdi. Iqlim o'zgarishi
Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi
omillardan biridir. Urbanizatsiya, toza suv va toza havoning etishmasligi,
ekstremal ob-havo hodisalari, o'rmonlarning kesilishi, yashash joylarining
yo'qolishi, cho'llanish, elektr energiyasiga bo'lgan talabning ortishi, issiqxona
gazlari, iqtisodiy zaiflik - iqlim o'zgarishining salbiy ta'sirining cheksiz uzun
ro'yxatining boshlanishi.
Ekologik muammolar suv resurslari va hudud ekotizimining muammolarini
keltirib chiqaradi. Markaziy Osiyo gidrologiyasiga global isish katta ta'sir
ko'rsatmoqda. Haroratning ko'tarilishi, yog'ingarchilikning kamayishi va
bug'lanishning ko'payishi suv aylanishini o'zgartiradi va qurg'oqchilik sharoitlarini
(Orol dengizi havzasidagi suvning qurishi) yuzaga kelishi mumkin. Dastlab,
muzliklarning erishi suv resurslarining ko'pligiga va natijada tog'li hududlarda suv
toshqinlari, er va toshqinlarga olib kelishi mumkin. Biroq, muzliklarning yanada
erishi muzlik resurslarining yo'qolishi sababli mavsumiy suv toshqinlari bilan
oziqlanadigan daryolarning qurg'oqchilik sharoitlariga olib kelishi mumkin. Tyan-
Shan tog'laridagi muzliklarning 0,1% dan 0,8% gacha bo'lgan qismi so'nggi o'n
yilliklarda allaqachon erib ketgan va bu hududda chuchuk suv manbalariga bo'lgan
16

talabning ortishiga sabab bo'lgan (Manba: Universite de Geneve, 2012). Iqlim
o'zgarishining ekotizimga ta'sirini hududdagi jamoalarning biologik xilma-xilligini
o'rganish orqali kuzatish mumkin. O'simliklar, hayvonlar va hasharotlar
o'zgaruvchan muhit sharoitlariga moslasha olmaydi. Ma'lum bo'lgan o'simlik va
hayvonlarning o'ndan bir qismi Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mintaqasida
joylashganligini hisobga olsak, mintaqadagi bioxilma-xillikning yo'qolishi butun
dunyo ekotizimiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi (Manba: Mintaqaviy ta'sirlar, nd) .
Shuningdek, ushbu postsovet mamlakatlarida urbanizatsiya sur'atlarining oshishi
bilan bog'liq o'rmonlarning kesilishi issiqxona gazlariga hissa qo'shadi.
Iqlim o'zgarishi ta'sir qiladigan yana bir jihat mintaqa iqtisodiyotidir. Inson
tomonidan qo'zg'atilgan iqlim o'zgarishi birinchi navbatda jamiyatlarning o'ziga
ta'sir qiladi. Odamlarning iqlim o'zgarishidan azob chekish usullaridan biri bu
global isish natijasida yuzaga kelgan ofatlar tufayli iqtisodiy yo'qotishlardir.
O’tgan asrdagi tabiiy ofatlar tufayli Yevropa va Markaziy Osiyo mamlakatlarida
iqtisodiy yo’qotishlar ortdi (1-chizma). Keng miqyosda 20-asr oxiri va 21-asr
boshlarida ob-havo sharoitlarining o zgarishi natijasida yuzaga kelgan tabiiyʻ
ofatlar miqdori va iqtisodiy yo qotishlar o rtasida ijobiy bog liqlik mavjudligini
ʻ ʻ ʻ
ko rish mumkin. Oxirgi 25 yilda Markaziy Osiyoda global isish (suv toshqini,
ʻ
qurg’oqchilik, ko’chki, issiqlik to’lqinlari) ta’sirida ko’rilgan turli tabiiy ofatlardan
ko’rilgan zarar 2204 million AQSH dollarini tashkil etadi (1-jadval). Bu summa
faqat moddiy xarajatlarni ifodalaydi; u nomoddiy xarajatlarni hisobga olmaydi.
17

II BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARIDA IJTIMOIY-IQTISODIY
HOLAT
2.1. Aholi va demografik vaziyat
Amerikalik mashhur olim U.Ayzard fikricha, u yoki bu hududning xo’jaligi
murakkab jumboq bo’lib, uni е chishni aynan aholi bo’g’inidan boshlamoq kerak.
Darhaqiqat, aholi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tushunchadir, u bilan ishlab
chiqarish ―boshdan oyoq , chambarcham bog’liq. Chunki, mehnat resurslarisiz‖
ishlab chiqarish bo’lmaydi, ishlab chiqarish esa aholi uchun kerak; moddiy va
ma’naviy boyliklarni yaratuvchisi ham, ularni iste’molchisi ham aynan ana shu
aholi, ya’ni kishilarning ma’lum hududdagi birligidir.
Markaziy Osiyo davlatlariga xos inson omilini belgilashda ularning xaqiqiy
boyligi va mulki-mehnatsevar, saxiy, vatanparvar va millatparvar hamda
mehmondo’st xalqi ekanligini ta’kidlab o’tish joiz.
Markaziy Osiyo davlatlarining demografik hususiyatlariga oid ma’lumotlar
ancha ko’p bo’lib, ular ifoda etadigan ko’rsatkichlar biri ikkinchisidan farq qiladi.
Shunga qaramasdan demografik hususiyatlarzamirida shakllangan qonuniyatlar
deyarli bir xil tarzda yuzaga keladi.
Markaziy Osiyo aholisi haqidagi ma’lumotlar 1897; 1926; 1939; 1959;
1970; 1979; 1989–yillardagi aholi ro’yxatlari materiallaridan va keyingi yillarda
chiqqan statistik ko’rsatkichlar asosida tavsif etildi. Bu mintaqada boshqa
joylardagi kabi aholinig umumiy o’sishi ijtimoiy–iqtisodiy, tarixiy–geografik
hususiyatlar bilan bog’lik. Jumladan, Turkistonning Chor Rossiyasi tomonidan
bosib olinishi natijasida bu е rga harbiylarning ko’chib kelishi, shaharlarning tarkib
topishi, jahon urushlarining ta’siri, milliy va diniy mojarolar, davlatlarning
parchalanib ketishi va boshqa sabablar aholining umumiy ko’rsatkichini
belgilovchi asosiy omillardir. Masalan: O’zbekiston aholisining umumiy soni
o’rtacha, 1917–1940 yillarda 2,7 % ga, 1960–1970 yillarda 3,3–3,8 % ga; 1999–
18

2005 yillarda 1,4 % ga o’sgan bo’lsa, 1941–1945 yillarda 1,4 mln kishiga kamayib
ketgan.
Markaziy Osiyo aholisining umumiy soni 2020 yil 1 yanvar xolati bo’yicha
70,5 mln kishini tashkil etgan. Shu jumladan O’zbekistonda 31,0 mln;
Qozog’istonda 17,4mln; Tojikistonda 8,3 mln; Turkmanistonda 5,4 mln va
Qirg’izistonda 5,9 mln kishiga teng bo’lgan. Aholishunoslarning bashoratlariga
qaraganda 2025 yilga borib mamlakatlardagi aholining soni qo’yidagicha bo’lar
ekan: O’zbekistonda 43,3 mln; Qozog’istonda 20,5 mln; Tojikistonda 13,1 mln;
Turkmanistonda–7,9 mln va Qirg’izistonda–7 mln kishi. Markaziy Osiyo regionida
umumiy aholi soni 2025 yilga borib 92 mln kishiga е tishi mumkin. Aholi o’sishi
sur’atlari barcha davlatlarda bir xilda emas. Mintaqa aholisining deyarli yarmi
O’zbekistonda yashaydi.
Markaziy Osiyo davlatlari aholisining yuqori sur’atlar bilan o’sishi
(Qozog’istondan tashqari) asosan tabiiy o’sish hisobiga bo’lmoqda. Tabiiy o’sish
ko’rsatkichiga ko’ra Markaziy Osiyo davlatlari MDH da oldingi o’rinda turadi.
Tabiiy o’sish ko’rsatkichi bo’yicha keyingi yillarda Turkmaniston yuqori
ko’rsatkichga ega bo’lmoqda. O’zbekiston, Tojikiston, Qirg’iziston, Qozog’iston
va Turkmaniston Respublikalarida ming kishi hisobiga tabiiy o’sish 16,5; 22,5;
18,3; 15,2 va 16,3 kishini tashkil etgan.
Markaziy Osiyo respublikalarida tabiiy o’sish bir xil emas. Birgina 1990–
1997 yillarning o’zida O’zbekiston aholisi 13,3 % ga ko’paydi. Qozog’istonda
1990–2003 yillar mobaynida aholi soni kamayishi kuzatildi. Buning asosiy sababi
tabiiy o’sishning kamayib borganligidir. 2004-yildan boshlab aholi o’sishi o’rtacha
darajada saqlanib qolmoqda. Qozog’istonning qishloq joylarida bu ko’rsatkich
20,4 kishini tashkil etadi. Shuningdek Tojikistonda 1990–2010 yillarda tabiiy
ko’payish yuqori bo’lib, MDH davlatlari orasida е takchi o’rinni egallagan. 2020-
yilgi ma’lumotga qaraganda Tojigiston aholisi ko’payishi mintaqa doirasida
o’rtacha ko’rsatgichda.
Markaziy Osiyo aholisining geografik joylashuviga ham ob’ektiv, ham
sub’ektiv omillar ta’sir ko’rsatmoqda. Vodiy va vohalar, qadimiy madaniyat
19

markazlarida aholi ko’p va zich yashaydi. Shunday bo’lsada mintaqaning barcha
hududlarida shahar aholisiga qaraganda qishloq aholisi ko’pchilikni tashkil qiladi.
Ya’ni umumiy aholining 47,1 % i shaharlarda, qolgan 52,9 % esa qishloqlarda
yashaydi. Tojikiston va Qirg’iziston respublikalarida urbanizatsiya jarayoni juda
sekin kechmoqda. Urbanizatsiya darajasi bo’yicha Qozog’iston va O’zbekiston
Markaziy Osiyo davlatlari ichida eng yuqori ko’rsatkichlarga ega.
Yirik ma’dan konlarining topilishi va ishga tushirilishi, yangi е rlarni
o’zlashtirilishi va yirik irrigatsiya–melioratsiya ishlarini amalga oshirilishi bilan
aloqador holda aholi joylashuvi geografiyasida o’zgarishlar yuz bermoqda.
Urbanizatsiya darajasi hozirgi vaqtda Qozog’istonda 55 % ni,
O’zbekistonda 51 % ni, Turkmanistonda 45 % ni, Qirg’izistonda 34 % ni,
Tojikistonda 26 % ni tashkil etmoqda.
Markaziy Osiyo hududida aholining zichligi har bir kv.km ga 16.5 kishini
tashkil etmoqda. Bu ko’rsatkich O’zbekistonda–67, Qozog’istonda–6,
Tojikistonda–55, Turkmanistonda–11, Qirg’izistonda–27 kishiga to’g’ri keladi.
Aholi zichligining davlatlar orasida keskin farq qilishi aholining hududiy tarkibi,
tabiiy o’sish koeffitsenti, tarixiy omil va boshqalar bilan bog’liq.
Aholi zichligi har bir davlat hududlarida ham keskin farq qiladi. Masalan:
O’zbekistonda aholining o’rtacha zichligi bir kv.km ga Andijon viloyatida 630
kishidan ortiq bo’lsa, Qoraqalpog’istonda 9,5, Navoiy viloyatida 7,9 kishini tashkil
qiladi xolos.
Aholining jinsiy, yosh va milliy tarkibi muhim ijtimoiy–demografik
ko’rsatkich hisoblanadi. Aholining jinsi va yosh tarkibi istiqbolini belgilash aholini
takror barpo etish uchun zarur ko’rsatkichdir.
Turli sabablarga ko’ra ularning salmog’i o’zgarib turgan. Masalan:
O’zbekistonda 1939 yilda erkaklar 52,0 % ni, ayollar 48,0 % ni tashkil etgan
bo’lsa, 1989 yilda erkaklar 49,0 % ni va ayollar 51 % ni tashkil etgan. 2022 yilda
har 1000 erkakka 1016 ayol to’g’ri kelgan. Zamonamizda aholining jinsiy tarkibi
tenglashib bormoqda; shaharliklar orasida ayollar ko’proq (50,2 foiz), qishloqlarda
esa jinslar o’rtasidagi farq deyarli sezilmaydi.
20

Mintaqada 1989 yilda o’tkazilgan aholi ro’yxati bo’yicha O’zbekistonda 0–
14 yoshdagilar–40.8 %ni, 15–29 yoshdagilar–28.3 %ni, ular birgalikda esa jami
aholining 69,1 % (bolalar va o’smirlar)ni tashkil etgan. 2021 yilda bu ko’rsatgich
0–14 yoshdagilarda–25.8 %ni, 15–29 yoshdagilarda 42.3 %ni tashkil etdi. Hozirda
O’zbekiston aholisining o’rtacha yoshi 26 yoshga teng.
Aholi yosh tarkibidagi yuqoridagi ko’rsatkichlar mamlakat ishlab chikarish
kuchlarini rivojlantirishning istiqbollarini belgilab beradi.
O’zbekiston aholisining milliy tarkibida o’zbeklar ulushi 82 % ni tashkil
etadi. O’zbeklar O’zbekistondan tashqarida, jumladan, Tojikistonda,
Qozog’istonda, Turkmanistonda va Afg’onistonda ham istiqomat qiladi.
O’zbekistonda o’zbeklardan tashqari tojiklar (4,9 %), ruslar (3,1 %), qozoqlar (2,9
%), qirg’izlar (0,9 %), turkmanlar (0,6 %) va boshqa millat vakillari mavjud.
Qozog’iston Respublikasida 2018 yilgi ma’lumot bo’yicha: qozoqlar–66
%, ruslar–21,7 %, ukrainlar–2,0 %, o’zbeklar–2,9 %, nemislar–1,1 %, boshka
millat vakillari–6,3 % ni tashkil etadi. Tojikistonda aholining milliy takibida
tojiklar–84,2 %, o’zbeklar–13,8 %, qirg’izlar 0,8 % , ruslar–0,5 %, va 0,7 %
boshqa millatlar egallaydi. Qirg’izistonda qirg’izlar 72 % ni tashkil etadi.
Turkmanistonda aholining milliy takibida turkmanlar–78,6 %, o’zbeklar–9,4 %,
ruslar–3,2 %, qozoqlar–2,7 % va 6,1 % boshqa millatlar egallaydi. MODning
qishloqlarida asosan tub aholi vakillari yashaydi. Masalan O’zbekiston
qishloqlarida 96,7 % aholi tub aholidir. Shaharlarda tub aholining ulushi 64,7 % ni
tashkil etadi.
Mustaqillik yillarida aholining savodxonligini oshirish, ularga kasbiy
yo’nalish berish va madaniy darajasini ko’tarishga katta e’tibor berilmokda.
Bunda: O’zbekistonda «Ta’lim tug’risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» doirasida ish olib borilmokda.
Markaziy Osiyoda aholining o’sish va geografik joylashishiga oid
muammolar mavjud bo’lib, ularni birtaraf qilish hozirgi kunning dolzarb
masalalaridan biridir. Ayniqsa mintaqada tabiiy o’sishning turlicha ekanligi va
hududlar bo’yicha notekis taqsimlanganligi (umumiy soni, zichligi ijtimoiy tarkibi
21

va boshqalar), mehnat resurslari va ish bilan bandlik darajasining nomutanosibligi,
yoshi va bilimidagi farqlar va x.o.
22

2.2. M а rk а ziy о siyo d а vl а tl а ri х а lq х o’j а ligi
Markaziy Osiyo respublikalari murakkab rivojlanish jarayonini bosib o’tdi.
Ular ilk rivojlanish davrlari hisoblanadigan Buyuk Ipak yo’li faoliyat ko’rsatib
kelgan miloddan oldingi vaqtlardan boshlab to XVI asrning o’rtalariga qadar jahon
sivilizatsiyasi miqyosida е tuk darajada rivojlanishga erishdilar. Bu davrlarda
Markaziy Osiyo mintaqasining Mag’rib (G’arb) va Mashriq (Sharq), issiq janub va
sovuq shimol mamlakatlari aro o’tadigan serqatnov karvon yo’llari chorrahasida
joylashganligi, bu е rda hunarmandchilik, qishloq xo’jaligi, shahar hayoti va ilm–
fanning yuksak darajada rivojlanishiga olib kelgan edi. Bu borada albatta
mintaqaning qulay iqtisodiy–geografik o’rni, agroiqlimiy va boshqa iqtisodiy
geografik omillari ham ijobiy rol o’ynagan.
Bu davrlarda o’zlarining ilmiy–ma’rifiy yo’nalishda qoldirgan boy meros
va aql–zakovatlari bilan dunyoni lol qoldirib kelayotgan Al–Xorazmiy, Abu
Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Al–Farg’oniy, Imom al–Buhoriy, Imom at–Termiziy,
Mirzo Ulug’bek kabi o’nlab buyuk allomalar aynan ana shu buyuk Sharq
rennesansi deb nom olgan davrlarda yashab ijod etgan edilar. Aslida, iqtisodiyot va
ijtimoiy hayot taraqqiyot darajasi bu davrlarda qanday bo’lganligini yuqorida
nomlari zikr qilingan buyuk zotlar ham isbotlaydi. Zero, ilmu–fan, ma’rifat,
madaniyat iqtisodiy–ijtimoy taraqqiyot hosilasi hisoblanadi.
Buyuk Ipak yo’li faoliyatining to’xtashi natijasida sekin–asta mazkur
mintaqa bo’ylab iqtisodiy–ijtimoiy hayotning rivojlanish jarayonida so’nish–
inqiroz davri boshlandi. Iqtisodiy–ijtimoiy taraqqiyotda katta salbiy oqibatlarga
olib keladigan bu jarayon tufayli moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari
rivojlanishi susaydi, ularning hududiy joylanishi va tarkibidagi chuqur turg’unlik
davri boshlandi. Oqibatda mintaqa qisqa vaqt ichida Chor Rossiyasi tomonidan
bosib olindi. Natijada Markaziy Osiyo mamlakatlari xalq xo’jaligida chuqur
hududiy va tarkibiy o’zgarishlar yuz bera boshladi. Ilgarilari asosan natural
xo’jalik shaklida bo’lgan mintaqa iqtisodiyoti keyinchalik kapitalistik ishlab
chiqarish munosabatlari ta’siri ostiga o’ta boshladi. Birinchi navbatda Chor
23

Rossiyasi uchun nihoyatda zarur qimmatli strategik tovar mahsuloti bo’lib
hisoblanadigan paxta е tishtirish imkoniyati katta bo’lgan hududlarga temir yo’llar
keltirishga kirishildi. Xali Sibir rayonlariga nisbatan ham ancha oldinroq XIXning
asr 80–yilllari davomida Kaspiy bo’ylaridan (Krasnovodsk, hozirgi Turkmanboshi)
Samarqandga, so’ngra Farg’ona vodiysi va Toshkentga olib kelingan temir
yo’llarni faqat paxta tufayligina tashkil etilgan deb tushunish lozim.
Paxta е tishtirish va uni dastlabki qayta ishlash bilan bog’liq barcha ishlab
chiqarish sohalarining rag’batlantirilishi natijasida Farg’ona va Zarafshon
vodiylarida, Toshkent vohasida dastlabki sanoat korxonalari yuzaga kela boshladi.
Shu bilan birga tog’–kon sanoati, transportga xizmat qilish sohasi, qurilish
materiallari sanoati kabi tarmoqlar ham o’zining dastlabki odimlarini tashlay
boshladi. Shunday qilib, mintaqa xalq xo’jaligining asosan tovar xom–ashyo
mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga asos solingan edi.
Ittifoq davrida bu jarayon yana chuqurlashdi va oxiriga е tqazildi. Dastavval
mintaqada totalitar Qizil imperiya–Sovet davlatining asl manfaatlariga xizmat
qiladigan strategik mahsulotlar–paxta, pilla, sabzavot, meva, tog’–kon
mahsulotlari, yoqilg’i, rangli, qimmatbaho va nodir metallarni е tishtiruvchi
tarmoqlarni rivojlantirishga zo’r berildi. Xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlariga
(mashinasozlik, kimyo, qurilish materiallari, elektroenergetika, е ngil, oziq–ovqat
sanoatlari) esa yuqorida qayd qilingan strategik ahamiyatli mahsulotlarni yanada
ko’proq va arzonroq ishlab chiqarishga yordam beruvchi yo’nalishlar sifatida
qaraldi.
Jumladan, Markaziy Osiyo davlatlarida mashinasozlik sanoati asosan
mahalliy qishloq xo’jaligi ehtiyojlari uchungina zaruriy mashina va uskunalar
ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, kimyo sanoatining esa asosiy vazifasi deb
qishloq xo’jaligi uchun zaruriy mineral o’g’itlar va zaharli kimyoviy ishlab
chiqarish vositalarni belgilangan edi. Hatto mintaqada rivojlanish imkoniyatlari
o’ta yuqori hisoblanadigan turli е ngil sanoat tarmoqlari xususan oziq ovqat sanoati
ham ancha sust rivojlanishga erishgan edi. Yillar davomida hududdagi
respublikalar ishlab chiqarish hajmi bo’yicha sobiq ittifoqning paxta, pilla, qora
24

ko’l terilari, quritilgan va xo’l mevalar, poliz ekinlari hamda rangli, nodir va
qimmatbaho metallar (mis, qo’rg’oshin, volfram, uran, simob, surma, oltin va x.k)
kabi qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi rayoni bo’lib keldi.
Shuningdek neft, gaz, elektr energiyasi, paxtachilik ishlab chiqarish majmuasida
xizmat qiladigan mashina va asboblar е tkazib berishda ham Markaziy Osiyo
davlatlarining ulushi katta bo’ldi.
Sobiq Ittifoq davrida Markaziy Osiyo hududidagi xo’jalik tarmoqlarining
ishlab chiqarishda qatnashuvchi va uning boshqa hududlardagi tarmoqlari bilan
bog’langan xolda olib borilganligi sababli, respublikalarda tarmoqlarni
shakllantirish va rivojlantirishda ularga tobelik sezilar edi. Birgina misol,
O’zbekiston samolyot yaratish uchun 1500 dan ortiq kerakli uskunalarni, paxta
terish mashinasini barpo etish uchun 100 dan ortiq kerakli qismlarni Sobiq
Ittifoqning turli hududlaridagi korxonalaridan olib kelishga majbur bo’lar edi. Bu
holatlar Markaziy Osiyo respublikalarida xo’jalik tarmoqlarini sharoit va
ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda barpo etishga to’sqinlik qilib keldi. Bularning
barchasi sobiq markazning ko’p yillar davomida olib borgan siyosati oqibati edi.
Ushbu xolat istiqlol tufayli mustaqillikka erishgan respublikalar iqtisodiyotining
qayta tiklash va rivojlantirishning dastlabki o’tish davrida o’z ta’sirini ko’rsatib
kelmoqda. Mustaqillik yillarigacha xududdagi davlatlar sobiq ittifoqning 5%
sanoat va 16% qishloq xo’jalik mahsulotlarini е tkazib bergan.
Markaziy Osiyo xududidagi davlatlar, sobiq ittifoqdosh respublikalar
orasida ko’proq xom ashyo va yarim xom ashyo mahsulotlari ishlab chiqarishga
ixtisoslashganligi bilan farqlanib turadi. Uzoq yillar davomida mintaqadagi
xo’jalik tarmoqlarining sobiq ittifoq bo’ylab rivojlangan turli ishlab chiqarish
tarmoqlari bilan o’zaro bog’langanligi hozirgi kunda ham o’z ta’sirini ko’rsatib
kelmoqda. Ishlab chiqarish bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish uchun MDHdagi
davlatlar bilan shartnomalar tuzish va ularni amalga oshirish kerak. Bular tezkorlik
bilan hal bo’ladigan vazifalar emasligini vaqt ko’rsatmoqda.
Transport aholining rivojlanishi va farovonligini ta’minlovchi
iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Qachonki transport tizimlari
25

samaradorligi koeffitsienti yuqori bo’lganda, u iqtisodiyotning iqtisodiy va ijtimoiy
imkoniyatni ta’minlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Qachonki transport tizimlari kunlik
o’tkazib yuborilgan imkoniyatlar uchun etarlicha ularni kamaytirish yoki iqtisodiy
chiqim shartlariga ega bo’lishi mumkin. Transport ham atrof-muhitga katta
ijtimoiy beparvo qilishi mumkin emas. Umumiy nuqtai nazaridan, transportning
iqtisodiy ta’siri to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita bo’lishi mumkin.
Mustaqil davlatlar hozirgi kunga kelib siyosati, iqtisodiyoti va davlat
qurilishini tuzishda o’ziga xos yo’nalish va tamoyillarini belgilab olishgan.
Jumladan, O’zbekiston respublikasi 5 ta tamoyil va o’ziga mos yo’nalishlarga
asoslanib, iqtisodiyotni shakllantirish, rivojlantirish hamda joylashtirishga
qaratilgan ishlarni amalga oshirmoqda. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma–bosqich
o’tishga, xo’jalik yuritishda davlat nazoratining ustuvor yo’nalishlarini
belgilashga, qo’shni va xorijiy davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
munosabatlarning tenglik asosida yaxshilashga e’tibor qaratilmoqda. Hududdagi
barcha davlatlarda mulkni xususiylashtirishga qaratilgan tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Xo’jalikni o’z maqsadida vazifasidan kelib chiqqan holda
shakllantirish, takomillashtirish hamda ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etish va
rivojlantirish uchun mintaqadagi davlatlar MDH va xorijdagi mamlakatlar bilan
hamkorlik qilishga kirishdilar, nufuzli xalqaro tashkilotlarga, aksionerlik
uyushmalarga a’zo bo’ldilar. Kredit, investitsiya olmoqdalar, chet el investorlarini
jalb qilishga erishilmoqda. Yangi texnika va texnologiyani xo’jalik tarmoqlariga
olib kirishmoqda. Xo’jalik yuritishda fan va texnika yutuqlariga, kadrlar
tayyorlashga e’tiborni kuchaytirishmoqda.
Markaziy Osiyo xududida iqtisodiyot tarmoqlarini shakllantirish va
rivojlantirish uchun turli iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar mavjud. Regionda ayniqsa
mehnat resurslari zahirasi е tarli. Gidroenergetik, е r, mineral va boshqa resurslar
ham mavjud. Hozirda davlatlar iqtisodiyoti xom ashyo va ayrim xom ashyo
mahsulotlari е tkazib berishga ixtisoslanishning o’rniga mahsulotlarni qayta ishlash
va tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashmoqda.
26

Markaziy Osiyo iqtisodiyotning asosiy tarkibi sanoat va qishloq xo’jalik
hamda ularning tarmoqlaridan iboratdir. Bu xo’jalik tarkiblari va ularning
respublikalar iqtisodiyotidagi xissasi turli–tuman. Ularning shakllanishi,
rivojlanishi va joylanishi respublikalarning tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy, tabiiy
geografik sharoitlari bilan bog’liq. Shuning uchun ham mamlakatlar iqtisodiyotida
xo’jalik tarmoqlarining o’rni, ishlab chiqarishdagi salmog’i turlichadir.
Davlatlarning geografik o’rni, tabiiy, tarixiy, ijtimoiy–iqtisodiy sharoiti,
geodemografik vaziyati ularning mintaqadagi iqtisodiyotini, iqtisodiyot
tarmoqlarining rivojlanishini, ishlab chiqarishni xududiy joylashuvini, uning
o’rnini belgilab bermoqda. Jumladan, hozirgi kunda ham MDH davlatlarida
е tishtiriladigan paxtaning 95%i, sholi, meva, sabzavot, pilla, qorako’l terining 65
% i Markaziy Osiyo davlatlariga to’g’ri keladi. Bulardan tashqari ko’plab rangli
metallar, surma, mis, katta miqdorda neft, gaz qazib chiqariladi. Qozog’istonda
2013 yilda qariyb 69 mln. t. neft (MDH davlatlari orasida Rossiyadan so’ng
ikkinchi o’rinda), O’zbekiston va Turkmanistonda 65 va 85 mlrd. m3 gaz qazib
chiqarilgan. (MDHda Rossiyadan keyin 3 va 2–o’rinlarda). Shuningdek, ko’mir
qazib chiqarishda Qozog’iston respublikasi MDHda 3–o’rinda (120 mln.t.), oltin
qazib chiqarish bo’yicha O’zbekiston MDH davlatlari orasida 2, dunyoda 10–
o’rinda turadi. 61
27

Markaziy Osiy davlatlari qishloq xo’jalik mahsulotlari е tishtirishda ham MDH va
xorijiy davlatlar orasida o’ziga xos ko’rsatkichlarga ega. Bu borada Qozog’iston va
O’zbekiston davlatlarining xissalari ayniqsa salmoqlidir.
Mintaqadagi davlatlar orasida Qozog’iston iqtisodiyotining yuqori darajada
rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Milliy daromadi aholi jon boshiga
hisoblanganda ancha yuqori. Mintaqada xo’jalik rivojlanish hususiyatlari
respublikalar tanlab olgan tamoyil va yo’nalishlarga bog’liq. Ishlab chiqarishning
ko’rsatkichlariga tabiiy, ijtimoiy, iqtisodiy va geodemografik vaziyatlar bilan bir
qatorda davlatning tanlangan tadbir–choralari ham muhim ta’sir ko’rsatadi. 1991–
1995 yillar oralig’ida neft, gaz qazib chiqarish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini
е tishtirish ko’rsatkichlari shuni ko’rsatadiki, Qozog’istonda neft, gaz qazib
chiqarish, don, kartoshka, go’sht va sut е tishtirish miqdorlari kamayib borgan.
Turkmaniston, Qirg’iziston, Tojikistonda ham ko’rsatkichlar ko’lami kamaygan.
Sut е tishtirish Turkmanistonda biroz ortgan xolos. O’zbekistonda esa aksincha bu
mahsulotlarni е tishtirish o’sgan.
Markaziy Osiyo respublikalarida iqtisodiyotni rivojlantirishda ularning tabiiy
geografik sharoitidan tashqari iqtisodiy geografik o’rni ham muhim ahamiyatga
ega. Jumladan, Qozog’iston respublikasining Rossiya Federatsiyasining
rivojlangan Volgabo’yi, Ural, G’arbiy Sibir iqtisodiy rayonlariga qo’shniligi va
yaqinligi, dengiz bilan tutashligi, tranzit temir, avtomobil, havo yo’llarining
o’tganligi, е r va mineral resurslarga boyligi tinch va rivojlangan mamlakatlarga
chegaradoshligi va boshqalar uning iqtisodiy jihatdan rivojlanganligini belgilaydi.
Shuning uchun ham Markaziy Osiyodagi davlatlar Yevropa, Fors qo’ltig’i
atrofidagi davlatlarga, Hind va Tinch okeani qirg’oq bo’ylariga chiqishga katta
e’tibor berishmoqda. Bularning hammasi Markaziy Osiyodagi davlatlarda
xo’jalikni rivojlantirishga imkon yaratadi.
2.3. Tashqi iqtisodiyot va xalqaro hamkorlik
1990-yillarning boshlarida mustaqillikka erishganidan so ng Markaziyʻ
Osiyo respublikalari davlat boshqaruvidagi iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o tmoqda. Biroq, islohotlar ataylab bosqichma-bosqich va
ʻ
tanlab olib borildi, chunki hukumatlar ijtimoiy xarajatlarni cheklash va turmush
darajasini yaxshilashga intilmoqda. Beshta davlat ham raqobatbardoshlikni
oshirish uchun tarkibiy islohotlarni amalga oshirmoqda. Qozog’iston MDHning
2020 va 2019 yilgi IWB Jahon raqobatbardoshlik reytingiga kiritilgan yagona
davlatdir . Xususan, qishloq xo’jaligining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini
qisqartirish bo’yicha biznes uchun qulay soliq-byudjet siyosati va boshqa chora-
tadbirlar orqali sanoat sohasini modernizatsiya qilish va xizmat ko’rsatish sohasini
28

rivojlantirishga ko’maklashmoqda. 2005-2013 yillarda qishloq xo jaligining ulushiʻ
Tojikistondan tashqari barcha mamlakatlarda kamaydi, u yerda esa o sdi, sanoat
ʻ
esa pasaydi. Sanoatning eng tez o'sishi Turkmanistonda kuzatilgan bo'lsa, xizmat
ko'rsatish sohasi qolgan to'rtta davlatda eng ko'p rivojlangan.
Markaziy Osiyo hukumatlari tomonidan olib borilayotgan davlat siyosati
siyosiy va iqtisodiy sohalarni tashqi zarbalardan buferlashga qaratilgan. Bunga
savdo balansini saqlash, davlat qarzini minimallashtirish va milliy zaxiralarni
to’plash kiradi. Ular 2008-yildan beri global sanoat ishlab chiqarishi va xalqaro
savdoning doimiy ravishda sust tiklanishi kabi salbiy tashqi kuchlardan butunlay
izolyatsiya qila olmaydi. Shunga qaramay, ular 2008–2009 yillardagi global
moliyaviy inqirozdan nisbatan hech qanday zarar ko rmagan holda chiqdilar.
ʻ
Qozog’iston, Tojikiston va Turkmanistonda o’sish qisqa muddatga susaygan,
O’zbekistonda esa umuman kuzatilmagan, bu yerda 2008-2013-yillarda iqtisodiyot
yiliga o’rtacha 7 foizdan ortiq o’sgan. Turkmaniston 2011-yilda 14,7 foizlik o’sish
ko’rsatkichidan yuqori bo’lgan. tartibsiz, ammo bu hodisa 2008 yildan ancha oldin
ko'rinib turardi
2000-yillarning birinchi o'n yilligida tovar boyligidan eng yaxshi foyda
ko'rgan respublikalar. Qozog’iston va Turkmanistonda juda ko’p neft va tabiiy gaz
zaxiralari mavjud va O’zbekistonning o’z zahiralari uni ozmi-ko’pmi o’zini-o’zi
ta’minlaydi. Qirg’iziston, Tojikiston va O’zbekiston oltin zahiralariga ega,
Qozog’iston esa dunyodagi eng katta uran zaxiralariga ega. So'nggi yillarda paxta,
alyuminiy va boshqa metallarga (oltindan tashqari) global talabning
o'zgaruvchanligi Tojikistonga eng katta ta'sir ko'rsatdi, chunki alyuminiy va paxta
xomashyosi uning asosiy eksporti hisoblanadi - Tojikiston alyuminiy kompaniyasi
mamlakatning asosiy sanoat aktivi hisoblanadi. 2014-yil yanvar oyida Qishloq
xo’jaligi vaziri hukumatning paxta ekiladigan yerlarni boshqa ekinlarga o’rin
bo’shatish uchun qisqartirish niyatini e’lon qildi. O zbekiston va
ʻ
Turkmanistonning o zlari asosiy paxta eksportchilari bo lib, 2014-yilda paxta
ʻ ʻ
hajmi bo yicha jahon miqyosida mos ravishda beshinchi va to qqizinchi o rinlarni
ʻ ʻ ʻ
egallaydilar.
29

So’nggi o’n yil ichida eksport ham, import ham sezilarli darajada o’sgan
bo’lsa-da, Markaziy Osiyo respublikalari mamlakatlari xomashyo eksportiga
tayanishi, savdo sheriklarining cheklangan doirasi va ishlab chiqarish
salohiyatining ahamiyatsizligi tufayli iqtisodiy zarbalarga zaifligicha qolmoqda.
Qirg'izistonda suv yetarli bo'lsa-da, kambag'al deb hisoblanadigan qo'shimcha
kamchilik bor. Elektr energiyasining katta qismi gidroenergetikada ishlab
chiqariladi.
Qirg’iziston iqtisodiyoti 2010-2012 yillar oralig’ida qator zarbalar bilan
silkindi. 2010-yil aprelida prezident Qurmanbek Bakiyev xalq qo’zg’oloni
natijasida hokimiyatdan ag’darildi, sobiq tashqi ishlar vaziri Roza Otunbayeva
2011-yil noyabrida Almazbek Atambayev saylangunga qadar muvaqqat prezident
bo’lishini kafolatladi. Oziq -ovqat narxlari ikki yil ketma-ket ko'tarildi va 2012
yilda ishlab chiqarish yirik Qumtor oltin koni uchastkasi geologik harakatlar
tufayli buzilganidan keyin 60% ga kamaydi. Jahon banki ma'lumotlariga ko'ra,
2010 yilda aholining 33,7 foizi mutlaq qashshoqlikda yashagan va bir yildan keyin
36,8 foizi.
So'nggi yillarda iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlariga qaramasdan,
Markaziy Osiyoda aholi jon boshiga YaIM 2013 yilda faqat Qozog'iston (23 206
AQSH dollari) va Turkmanistonda (14 201 AQSH dollari) rivojlanayotgan
mamlakatlardagi o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori bo'ldi. Mintaqa aholisining 45 foizi
istiqomat qiluvchi O’zbekiston uchun bu ko’rsatkich 5167 AQSH dollariga tushdi,
Qirg’iziston va Tojikiston uchun esa undan ham pastroq bo’ldi.
To g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar hajmi bo yicha Qozog istonʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Markaziy Osiyo mintaqasida yetakchilik qilmoqda. Markaziy Osiyoga jalb
qilingan barcha investitsiyalarning 70 foizdan ortig’i Qozog’iston iqtisodiyotiga
to’g’ri keladi.
Katta davlatlarning iqtisodiy ta'siri nuqtai nazaridan Xitoy Markaziy
Osiyodagi asosiy iqtisodiy o'yinchilardan biri sifatida qaraladi, ayniqsa Pekin 2013
yilda "Bir kamar va yo'l tashabbusi" (BRI) nomi bilan mashhur rivojlanish
strategiyasini ishga tushirgandan keyin
30

Markaziy Osiyo mamlakatlari 2007-2019 yillar davomida 378,2 milliard
dollar to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar (TDI) jalb qildi. Mintaqagaʻ ʻ ʻ ʻ
yo naltirilgan umumiy to g ridan-to g ri investitsiyalar hajmining 77,7 foizi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Qozog iston hissasiga to g ri keldi. Qozog’iston, shuningdek, mintaqa yalpi ichki
ʻ ʻ ʻ
mahsulotining (YaIM) 60 foizdan ortig’ini tashkil etuvchi Markaziy Osiyodagi eng
yirik davlatdir.
Markaziy Osiyo davlatlari COVID-19 pandemiyasi davomida iqtisodiy
jihatdan yaxshi ahvolga tushib qoldi . Ko'pgina o'zgaruvchilar o'yinda bo'lgan
bo'lishi mumkin, ammo iqtisodiy tuzilmadagi nomutanosiblik, pandemiyaning
intensivligi va unga hamroh bo'lgan kurash harakatlari xalqlar tajribasidagi xilma-
xillikning bir qismi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Markaziy Osiyo davlatlari esa
kelajakda eng yomon zarar ko'rishi taxmin qilinmoqda. Doimiy yopilgan
korxonalarning atigi 4 foizi kelajakda qaytishni kutmoqda, bunda sektorlar
bo'yicha katta farqlar bor, turar joy va oziq-ovqat xizmatlarida 3 foizdan chakana
savdoda 27 foizgacha.
2022-yilda ekspertlar global iqlim o’zgarishi Markaziy Osiyo uchun
ko’plab iqtisodiy xavf-xatarlarni keltirib chiqarishi va mintaqada harorat o’sishiga
qarshi moslashish choralari ishlab chiqilmasa, ko’p milliardlab yo’qotishlarga olib
kelishi mumkinligini baholashdi.
Markaziy Osiyoning besh respublikasi Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik
Tashkiloti, Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti va Shanxay Hamkorlik Tashkiloti kabi
bir qancha xalqaro tuzilmalarga kiradi. Ular, shuningdek, Afg’oniston,
Ozarbayjon, Xitoy, Mo’g’uliston va Pokistonni o’z ichiga olgan Markaziy Osiyo
mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik (CAREC) dasturining a’zolaridir. 2011-yil noyabr
oyida 10 ta a zo davlat mintaqaviy hamkorlikni yanada rivojlantirish rejasi bo lgan
ʼ ʻ
CAREC 2020 strategiyasini qabul qildi. 2020-yilgacha bo lgan o n yillikda
ʻ ʻ
a zolarning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida transport, savdo va energetika
ʼ
sohasidagi ustuvor loyihalarga 50 milliard AQSh dollari miqdorida sarmoya
kiritilmoqda. Dengizga chiqish imkoniga ega bo lmagan Markaziy Osiyo
ʻ
respublikalari o zlarining transport tarmoqlari, energetika, aloqa va irrigatsiya
ʻ
31

tizimlarini saqlab qolish va rivojlantirish uchun hamkorlik qilish zarurligini
anglaydilar. Faqat Qozog’iston, Ozarbayjon va Turkmaniston Kaspiy dengizi bilan
chegaradosh va hech bir respublikaning okeanga to’g’ridan-to’g’ri chiqishi yo’q,
bu esa uglevodorodlarni, xususan, jahon bozorlariga tashishni qiyinlashtirmoqda.
Qozog iston ham Belarus va Rossiya Federatsiyasi bilan birga 2014-yildaʻ
Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqining ta sischi uch a zosidan biri hisoblanadi.
ʼ ʼ
Armaniston va Qirg’iziston o’shandan beri bu tashkilotga qo’shilgan. Ilm-fan va
texnologiya sohasidagi a'zo davlatlar o'rtasidagi hamkorlik allaqachon sezilarli
darajada va huquqiy matnlarda yaxshi kodlanganligi sababli, Yevroosiyo iqtisodiy
ittifoqi jamoat laboratoriyalari yoki akademik doiralar o'rtasidagi hamkorlikka
cheklangan qo'shimcha ta'sir ko'rsatishi kutilmoqda, ammo u biznes aloqalarini
rag'batlantirishi kerak. va ilmiy harakatchanlik, chunki u mehnatning erkin
aylanishini va yagona patent qoidalarini o'z ichiga oladi.
Qozog iston va Tojikiston Yevroosiyo Iqtisodiy Hamjamiyati tomonidan
ʻ
boshlangan Innovatsion biotexnologiyalar dasturida (2011–2015) ishtirok etdi.
Dasturda Belarus va Rossiya Federatsiyasi ham ishtirok etdi. Ushbu dastur
doirasida yillik biosanoat ko'rgazmasi va konferentsiyasida sovrinlar topshirildi.
2012-yilda Rossiyaning 86 tashkiloti, jumladan Belarusdan uchta, Qozog’istondan
bir va Tojikistondan uchta tashkilot, shuningdek, Germaniyadan ikkita ilmiy
tadqiqot guruhi ishtirok etdi. O’shanda Rossiya Federatsiyasidagi Genetika davlat
genetika va sanoat mikroorganizmlari seleksiyasi ilmiy-tadqiqot instituti ilmiy
direktori Vladimir Debabov biosanoatni rivojlantirish muhimligini ta’kidlagan edi.
"Bugungi kunda dunyoda neft-kimyodan qayta tiklanadigan biologik manbalarga
o'tish tendentsiyasi kuchli", dedi u. “Biotexnologiya kimyoviy moddalarga
qaraganda ikki-uch barobar tezroq rivojlanmoqda”.
Qozog iston Yevroosiyo Iqtisodiy Hamjamiyatining ikkinchi loyihasida,
ʻ
2013-yil 4-aprelda Rossiya venchur kompaniyasi (davlat mablag lari jamg armasi),
ʻ ʻ
Qozog iston Milliy agentligi OAJ o rtasida shartnoma imzolangan holda
ʻ ʻ
Innovatsion texnologiyalar markazini tashkil etishda ham ishtirok etdi. va Belarus
innovatsion jamg'armasi. Tanlangan loyihalarning har biri 3–90 million AQSh
32

dollari miqdorida moliyalashtirish huquqiga ega va davlat-xususiy sheriklik
doirasida amalga oshiriladi. Tasdiqlangan dastlabki loyihalar superkompyuterlar,
kosmik texnologiyalar, tibbiyot, neftni qayta ishlash, nanotexnologiyalar va tabiiy
resurslardan ekologik foydalanishga qaratilgan. Ushbu dastlabki loyihalar hayotiy
tijorat mahsulotlarini ishlab chiqargandan so'ng, venchur kompaniya daromadni
yangi loyihalarga qayta sarmoya qilishni rejalashtirmoqda. Bu venchur
kompaniyasi sof iqtisodiy tuzilma emas; u, shuningdek, uchta ishtirokchi davlat
o'rtasida umumiy iqtisodiy makonni ilgari surish uchun ishlab chiqilgan.[67]
Qozog’iston fuqarolik jamiyati tashabbuslarining COVID-19 inqirozi oqibatlarini
bartaraf etishdagi rolini tan oladi.
Markaziy Osiyoning besh respublikasidan to’rttasi ham Yevropa Ittifoqi
tomonidan 2013-yil sentabr oyida boshlangan IncoNet CA loyihasida ishtirok
etgan. Ushbu loyihaning maqsadi Markaziy Osiyo davlatlarini Yevropa
Ittifoqining sakkizinchi tadqiqot va innovatsiyalarni moliyalashtirish dasturi
bo’lmish Horizon 2020 doirasidagi tadqiqot loyihalarida ishtirok etishga
undashdan iborat. Ushbu tadqiqot loyihalari Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo
uchun o zaro manfaatli bo lgan uchta ijtimoiy muammoga, xususan: iqlimʻ ʻ
o zgarishi, energiya va sog liqni saqlashga qaratilgan. IncoNet CA Sharqiy
ʻ ʻ
Yevropa, Janubiy Kavkaz va G'arbiy Bolqon kabi boshqa mintaqalarni qamrab
olgan oldingi loyihalar tajribasiga asoslanadi. IncoNet CA Markaziy Osiyo va
Yevropadagi tadqiqot ob'ektlarini birlashtirishga e'tibor qaratadi. Unda Avstriya,
Chexiya, Estoniya, Germaniya, Vengriya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Polsha,
Portugaliya, Tojikiston, Turkiya va O’zbekistondan hamkor institutlar konsorsiumi
ishtirok etadi. 2014-yilning may oyida Yevropa Ittifoqi birodarlashgan institutlar –
universitetlar, kompaniyalar va ilmiy-tadqiqot institutlarining loyiha g’oyalarini
muhokama qilish yoki tayyorlanish uchun bir-birlarining ob’ektlariga tashrif
buyurishlari uchun 10 000 yevrogacha bo’lgan mablag’ni moliyalashtirish uchun
24 oylik loyiha arizalarini qabul qilishni boshladi.
1992 yilda Yevropa Ittifoqi, Yaponiya, Rossiya Federatsiyasi va AQSh
tomonidan qurol-yarog’ bo’yicha olimlarni fuqarolik tadqiqot loyihalariga jalb
33

qilish va texnologiyalar transferini rag’batlantirish maqsadida tashkil etilgan.
Shartnoma ishtirokchisi bo lgan quyidagi mamlakatlarda ISTC filiallari tashkilʻ
etilgan: Armaniston, Belarus, Gruziya, Qozog iston, Qirg iziston va Tojikiston.
ʻ ʻ
ISTC shtab-kvartirasi 2014-yil iyun oyida, Rossiya Federatsiyasi markazdan
chiqishini e’lon qilganidan uch yil o’tib Qozog’istondagi Nazarboyev
universitetiga ko’chirildi.
Qirg’iziston, Tojikiston va Qozog’iston 1998, 2013 va 2015-yillardan
buyon Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo’lgan.
34

III BOB. UMUMTA LIM MAKTABLARIDA MARKAZIY OSIYOʼ
DAVLATLARI MAVZUSINI ZAMONAVIY PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O QITISH
ʻ
3.1. Markaziy Osiyo davlatlari mavzusini o rganishda
ʻ reproduktiv
metoddan foydalanish
Ma’lum bir tanish sharoitda yoki ma’lum bir namuna asosida o’quvchilar
bilimi va ko’nikmalarini qo’llashga o’rgatadigan metodga reproduktiv metod deb
ataladi. Uning asosiy maqsadi o’quvchilarni mustaqil fikrlashga va mustaqil
ishlarni bajarishga o’rgatishdir. Mazkur metodni qo’llaganda o’qituvchi bir
qolipdagi savollarni ketma –ketlikda tuzishi va unga o’quvchilar javob berishlari
lozim. Mazkur metod bilan tabiiy geografiya iqtisodiy geografiya kurslarida
bajariladigan ma’lum bir hududni yoki ishlab chiqarish komplekslarini tavsifini
tuzish vazifalari kiradi.
Masalan, Markaziy Osiyo davlatlariga quyidagi qolipda tabiiy geografik
tasir berish mumkin:
a) geografik joylanishi;
b) geologik tuzilishi;
v) relyefi;
g) foydali qazilmalari;
d) iqlimi;
e) ichki suvlari;
yo) tuproqlari;
j) o’simligi;
i) hayvonot dunyosi;
k) tabiiy geografik birliklari.
Iqtisodiy geografik tavsif tuzilishida ham qo’yidagi qolipdan foydalanish
mumkin:
a) iqtisodiy geografik joylanishi;
b) ma’lum birliklari yoki siyosiy haritasi;
35

v) tabiiy resurslari;
g)aholisi va mehnat resurslari;
d)xo’jaligining tarkibiy tuzilishi;
e) sanoati;
yo) qishloq xo’jaligi;
j) transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.
O’qituvchi varianti
Mazkur metod bilan ishlaganda o’quvchilardan bilish va ko’nikmalarni
ma’lum bir qolipda qo’llash talab etiladi.
Qisman izlanuvchan metodning asosiy maqsadi o’quvchilarda ijodiy
ko’nikmalarni hosil qilishdir. O’quvchilarni ijodiy ishga qiziqtirish va o’rgatish
muammoli yoki ijodiy vazifalarni ishlab chiqish va ularni dars jarayonida
o’quvchilar tomonidan yechishi orqali amalga oshiriladi. Mazkur vazifalarni
yechish usullari o’quvchilarga oldindan ma’lum qilinmog’i lozim. Mazkur metodni
qo’llaganda o’qituvchining faoliyati quyidagilardan iborat bo’ladi;
-o’qituvchi vazifani ishlab chiqadi va uni o’quvchilarga e’lon qiladi; -
so’ngra o’qituvchi vazifani alohida qismlarga bo’lib yuboradi yoki alohida savollar
tuziladi;
O’quvchilar mazkur vazifani yechish davomida kuyidagi faoliyatni amalga
oshiradi;
-vazifani to’la va har tomonlama tushunishi lozim;
-bir ketin ma’lum bir qismlarga bo’lngan vazifani yechishadi. Bunda ular
qisman izlanuvchanlikni amalga oshiradi. Izlanuvchanlik ishlari o’qituvchi
rahbarligida va uni boshqarishda amalga oshiriladi.
O’quvchi variant
Markaziy Osiyo siyosiy-geografik subregioni Yevrosiyo materigining
ichkarisida joylashgan. 1991-yildan buyon mustaqil davlatlar sifatida
rivojlanayotgan 5 ta sobiq ittifoqdosh respublika - Qozog'iston, Qirg'iziston.
Tojikiston. Turkmaniston va O’zbekistoimi birlashtiradi. Sanab o’tilgan davlatlar
iqtisodiy-geografik о ’mining umumiy jihati shundan iboratki, birortasida ham
36

Dunyo okeaniga bevosita chiqish imkoniyati yo’q, ya’ni beshtasining barchasi
ichki kontinental mamlakatlar hisoblanadi. Jimiladan, Qozog'iston Respnblikasi
dunyodagi jami 44 ta bunday geografik joylashuvga ega davlatlardan maydoni
bo’yicha eng yiriği hisoblanadi. Subregionning o’rta qismida joylashgan
O’zbekiston Respublikasi geografik о ’mining o’ziga xosligi esa, nafaqat o’zi, balki
biror bir qo’slmi mamlakati ham dengizga tutash emasligidir. Bunday geografik
xususiyat jahon mamlakatlari ichida, respublikamizdan tashqari. faqatgina G'arbiy
Yevropadagi “mitti” davlatlaridan biri - Lixtenshteyn knyazligiga xos, hududi
kattaroq davlatlardan esa hech qaysi birida geografik joylashuvining bunday jihati
mavjud emas.
Qozog’iston bilan Turkmaniston Respublikalari Kaspiy dengiziga tutash
bo’lib, bu holat ikkala davlatning iqtisodiy-geografik o’mi, transport-geografik
imkoniyatlari va tabiiy-resurs salohiyatiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Bundan farqli
o’laroq, transport-geografik sharoiti ancha murakkab bo’lgan Tyanshan va Pomir
baland tog’lari hududida joylashgan Qirg'iziston va Tojikiston Respublikalarining
iqtisodiy-geografik o’rni, subregiondagi boshqa davlatlaming joylashuviga
nisbatan birmuncha noqulay hisoblanadi .
37

XULOSA
Xulosa qilib aytganda , Markaziy Osiyo davlatlarining qiyosiy geografik
tahlili ushbu noyob mintaqani belgilab beruvchi chuqur xilma - xillik va o ’ zaro
bog ’ liqlikni ta ’ kidlaydi . O rta Osiyoning bepoyon dashtlari, cho llari, togʻ ʻ ʻ
tizmalari va daryolar havzalari bilan ajralib turadigan fizik geografiyasi
mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy dinamikasi uchun asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Uglevodorodlar va foydali qazilmalar kabi tabiiy resurslarning ko'pligi bu
mamlakatlarni global energiya bozorlarida asosiy o'yinchilarga aylantirdi, ayni
paytda ularning strategik joylashuvi Yevropa va Osiyo o'rtasidagi ko'prik rolini
kuchaytirdi.
Iqtisodiy geografiyaning tahlili imkoniyatlarni ham, muammolarni ham
ochib beradi. Ba'zi davlatlar sezilarli iqtisodiy o'sishga erishish uchun o'z resurslari
va savdo yo'llaridan foydalangan bo'lsalar, boshqalari tuzilmaviy muammolarga va
tashqi bozorlarga qaramlikka duch kelishda davom etmoqda. Xuddi shunday,
ijtimoiy va madaniy geografiyani o'rganish mintaqadagi tillar, an'analar va tarixiy
meroslarning boy xilma-xilligini ta'kidlaydi, shu bilan birga aholining o'sishi,
urbanizatsiya va ijtimoiy integratsiya bilan bog'liq muammolarni ko'rsatadi.
Ushbu jihatlarni taqqoslash orqali kurs ishi Markaziy Osiyo davlatlarining
o’zaro bog’liqligini va suv resurslarini boshqarish, atrof-muhit degradatsiyasi va
barqaror rivojlanish kabi umumiy muammolarni hal qilish uchun mintaqaviy
hamkorlik zarurligini ko’rsatadi. Bunday hamkorlik nafaqat alohida xalqlarning
farovonligi, balki butun mintaqa barqarorligi va taraqqiyoti uchun ham zarurdir.
Ushbu tadqiqot Markaziy Osiyoning geografik dinamikasini chuqurroq
tushunishga yordam beradi va resurslardan foydalanish bilan atrof-muhitni
muhofaza qilish, iqtisodiy rivojlanish bilan ijtimoiy tenglik va mintaqaviy
hamkorlikni milliy suverenitet bilan muvozanatlashtiradigan strategiyalarni qabul
qilish muhimligini ta'kidlaydi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abazov, R. “Markaziy Osiyoning qisqacha tarixiy atlasi”. Palgrave
Makmillan - 2008
2. Beaumont, P., Blake, G. H., & Wagstaff, J. M. (1988). “Yaqin Sharq:
geografik tadqiqot”. Wiley - 1988
3. Dixon, J. va Xossain, M. “Markaziy Osiyoda iqtisodiy va ijtimoiy
taraqqiyot”. Teylor va Frensis - 2006
4. Glison, G. “Markaziy Osiyo davlatlari: mustaqillikni kashf qilish”.
Westview matbuoti - 1997
5. Karimova, S. “Markaziy Osiyodagi tabiiy resurslarning geografik
naqshlari”. Akademik nashriyoti - 2021
6. Pomfret, R. “Yigirma birinchi asrda Markaziy Osiyo iqtisodiyoti: Yangi
Ipak yo’lini qurish”. Prinston universiteti matbuoti - 2019
7. Rumer, B. Z. va Jukov, S. I. “Markaziy Osiyo: Mustaqillik muammolari”.
Routledge - 1998
8. Stark, J. “Markaziy Osiyodagi ekologik muammolar va ularning mintaqaviy
xavfsizlikka ta’siri”. Springer - 2015
9. O zbekiston Davlat statistika qo mitasi. “Markaziy Osiyoning demografikʻ ʻ
va iqtisodiy hisobotlari”. Hukumat nashrlari - 2023
10. Jahon banki. “Markaziy Osiyo mintaqaviy rivojlanish hisobotlari”.
Jahon banki nashrlari - 2021
39

Sotib olish