Markaziy Osiyo hududidagi qadimgi jamiyat tuzumining o‘ziga xosligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	68.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Markaziy Osiyo hududidagi qadimgi jamiyat tuzumining o‘ziga xosligi

Купить

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………….………..3–5
I bob. Markaziy osiyo hududidagi qadimgi jamiyat tuzilmalarining vujudga
kelishi tarixi
I.1. Markaziy osiyodagi jamiyat tuzilmalarining vujudga kelish tarixi …….. 6 – 13
I.2. Markaziy osiyo hududidagi qadimgi jamiyat tuzilmalarida madaniy
jarayonlar.........................................................................................................13 – 20
II bob. O‘rta Osiyo hududida ilk davlat tuzilmalarining vujudga kelish
II.1. O‘rta osiyo hududida daslabki davlatlarni tashkil topishiga shart
sharoit..............................................................................................................21 – 23
II.2. O‘rta osiyo hududidagi dastlabki davlat birlashmalari............................23 – 27
Xulosa …………………………………………………………...……….…28 – 31
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ………………..……..........32 – 33

Kirish
Markaziy Osiyo - eng qadim zamonlardan boshlab ko‘plab xalqlarning
taqdirini birlashtirgan, murakkab etnik va tarixiy jarayonlar kechgan tarixiy -
geografik hudud hisoblanadi. Shuningdek, bu ulkan mintaqa jahon antropogen
jarayonlari ro‘y bergan, insoniyatning ilk ajdodlari shakllangan makonlardan
biridir. Ming yillar davomida Markaziy Osiyo jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa
qo‘shgan madaniyat o‘chog‘i sifatida dunyo ilm ahlining e‘tiborini tortib kelgan.
Bugungi kunda jahon siyosiy xaritasida jiddiy o‘zga’rishlar ro‘y berib, Markaziy
Osiyoda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston kabi
mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi. Ularning har biri o‘z taraqqiyot yo‘lini tanlab,
istiqbol sari intilmoqda. Shu jumladan, O‘zbekiston ham demokratik jamiyat
qurish jarayonini boshdan kechirmoqda.
O‘zbekiston uchun qo‘shni va uzoq mamlakatlar bilan keng qamrovli
aloqalarni yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlarning
samarasini ta‘minlash o‘z navbatida kadrlar tayyorlash muammosi bilan bog‘liqdir.
Ayni shu ma‘noda Markaziy Osiyo – Oltoy mintaqasi, Sharqiy Turkiston,
Mo‘g‘uliston, Dashti Qipchoq, Janubiy Osiyo va O‘rta Osiyo mintaqalarida
joylashgan o‘nlab davlatlar, xalqlar, elatlar tarixini biladigan zamonaviy
mutaxssislarni tayyorlash o‘ta dolzarbdir. Tarixni bilish esa mamlakatimizning
ushbu mintaqa xalqlari bilan diplomatik, iqtisodiy, madaniy aloqalarni yanada
rivojlantirish va samarasini ta‘minlashga xizmat qiladi.
Shunisi e‘tiborliki, Markaziy Osiyo hududlarida ilk sivilizatsiya asoslari
mezolit va neolit bosqichlariga borib taqaladi. Xuddi shu davrda dehqonchilik
manzilgohlari paydo bo‘lgan. Eneolit davriga kelib sug’orma dehqonchilikning
vujudga kelishi mintaqa taraqqiyotida keskin ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarga yo‘l
ochib berdi. Bronza davriga kelib esa shaharsozlik boshlandi. Ilk davlat
uyushmalarining shakllanishiga sabab bo‘lgan omillar, ya‘ni yer haydab
dehqonchilik qilish, metal eritish va undan foydalanish yuksak tarqqiy qilgan
jamiyatlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Aynan shu davrda mintaqada ilk yozuv
elementlari yaratildi. Markaziy Osiyoning janubida, ya‘ni Turkmaniston va

O‘zbekiston xududlarida mahalliy davlatchilik asoslari vujudga keldi. Eramizdan
avvalgi birinchi ming yillikning boshiga kelib Katta Xorazm va Qadimgi Baqtriya
kabi qudratli, yirik, markazlashgan davlatlar siyosiy maydonga chiqdi.
Avesto yaratilganligining va Qarshi shaharining 2700, Samarqand
shahrining 2750 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlanganligi yuqoridagi
fikrimizning yaqqol isbotidir. Ota-bobolarimiz Ahamoniy va yunon-makedon
bosqinchilariga qarshi uzoq yillar davomida shiddatli kurash olib bordi. Buning
natijasi o‘laroq mustaqil davlatlar: Qadimgi Xorazm, Choch, Parkana, Parfiya,
Yunon-Baqtriya kabi davlatlar vujudga keldi, yuksaldi. Antik davrning buyuk
davlatlari Qang‘, Kushon kabi saltanatlar nafaqat mintaqada balki, Sharq va G‘arb
mamlakatlari tarixida ham sezilarli iz qoldirdi. Jahon sivilizatsiyasining ajralmas
qismi bo‘lgan Buyuk Ipak yo‘li aynan shu davrda shakllandi va rivojlandi.
Ilk o‘rta asrlarda mintaqa xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va etnik
hayotida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bu avvalo, jahon tarixining keskin burilishiga
sabab bo‘lgan xalqlarning buyuk ko‘chishlari bilan bog‘liqdir. Aynan shu davrda
Markaziy Osiyoning o‘troq hududlariga ko‘chmanchi turkiy xalqlarning ommaviy
ko‘chib kelishlari yuz berdi. Natijada, mintaqa xalqlarining etnosida turkiylashuv
jarayoni kuchaydi. Bunday o‘zgarishlar oqibatida tarix sahnasiga Xiyoniylar,
Sosoniylar, Kidariylar, Eftalitlar va Turk xoqonligi kabi yangi buyuk davlatlar
chiqib keldi.
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki yangi qadimgi nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi
ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar
ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur
davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi. Xronologik
jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki
kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.

Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
qadimgi davr tarixida mamlakatimizda amalga oshirilgan islohotlar, madaniy
taraqqiyot, siyosiy jarayonlar va iqtisodiy munosabatlarni xolislik tamoyili asosida
o‘rganish hisoblanadi.
Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti miloddan avvalgi V
asrdan boshlab to hizirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan
yozma manbalar, ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi
miloddan avvalgi VI milodiy II asrlarni qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u
Markaziy Osiyo davlatlariing qadimgi davr tarixiga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I bob. Markaziy osiyo hududidagi qadimgi jamiyat tuzilmalarining vujudga
kelishi tarixi
I.1. Markaziy osiyodagi jamiyat tuzilmalarining vujudga kelish tarixi
Markaziy osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muhim o‘rin tutadi.
Uning o‘rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baho
bergan. Hatto baqtriya, marg‘iyona, sug‘d, parfiya, farg‘ona, xorazm, choch
xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy osiyo
mintaqasining qadimgi madaniyatini o‘rganish o‘n yillar ilgari boshlangan
bo‘lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o‘ziga xosligi va boy mazmuni lol
qoldirdi. Markaziy osiyo madaniyati g‘arb va sharqning buyuk madaniyat
elementlarini bir butunlikda uyg‘unlashtirib ifodalagan holda o‘ziga xos
individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo‘lib
qoladi 1
.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.a. Karimov aytganlaridek, –
«modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas
ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz
bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish
zarur».
Markaziy osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini
belgilashda dastavval, uning jug‘rofiy o‘rni va tabiiy vositalariga e’tiborni qaratish
lozim bo‘ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning shakllanishidagi
o‘ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga
alohida e’tibor beradi. Markaziy osiyo mintaqasining tabiati turli xilligi bilan katta
farq qiladi. Bu yerda serhosil vodiy va vohalar, sersuv daryolar, qaqroq cho‘llar,
dashtu adirlar, pamir va tangritog‘ining baland muzofatlari bilan yonma-yon
joylashgan. Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog‘da yashovchi qabila va
xalqlar xo‘jalik tarzi va o‘ziga xos madaniyatlarining shakllanishi uchun imkoniyat
yaratdi.
1 G’ulomov. Y. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. –T., 1960. – b.82.

«qadimgi sivilizatsiya» deb nomlangan risolada markaziy osiyo madaniyatining
ikki xususiyati ko‘rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o‘zaro ta’sirida,
ikkinchi tomondan, qadimgi sivilizatsiyalarining boshqa o‘choqlari bilan yaqin
aloqada rivojlanishi. Bu xususiyatlarni batafsil kuzatadigan bo‘lsak markaziy osiyo
madaniyatining shakllanish jarayonlari yaqqol namoyon bo‘ladi.
Markaziy osiyoning serhosil vodiysi, cho‘l va dashti, tog‘larida yashovchi
aholining turmush sharoitidagi farqlar turli xo‘jaliklarning ertaroq paydo bo‘lishi
o‘ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keldi. Bu jarayon yaqin qo‘shinchilik
munosabatlari asosida sodir bo‘lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy
aloqalari tufayli taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng qadimgi
davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog‘ ovchi qabilalari o‘rtasidagi mahsulot
ayirboshlash markaziy osiyo xalqlari iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo‘lib,
keyingi davrlarda ham u uzoq saqlanib qoldi. Turmush tarzi va xo‘jalik
faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik
judayam uyg‘unlashib ketganligi qadimgi yunon va xitoy manbalarida ham qayd
qilingan. Markaziy osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi
ularning bir-biridan ayricha yashashiga yo‘l qo‘ymadi.
Natijada qadimgi sharqning klassik madaniyati orasida markaziy osiyo
qadimgi madaniyati ajralib, o‘ziga xos ko‘rinishda shakllanadi. Dastlab, bu
madaniyatda ikki xil madaniyat aralashib ketadi: ko‘chmanchilik va ibtidoiylik
olami hamda sivilizatsiya olami; bu yerdagi qadimgi madaniyatlarga xos
madaniyatlarning o‘zaro muloqotiga aks ta’sir ko‘rsatgan «o‘zining betakrorligi»
haqidagi tasavvur shakllanmoqda 2
.
Markaziy osiyoning o‘troq dehqonchilik va ko‘chmanchi xalqlarida ancha-
muncha farqlar bo‘lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o‘rnatilgan.
Diniy e’tiqodlar, urf-odatlar, folklor, axloqiy me’yorlardagi umumiylik madaniy
umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin markaziy
osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi
haqida to‘xtalish joizdir: qadimgi davlatlar sub madaniyati (baqtriya, sug‘d,
2 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. –T., 1994. – b.36.

xorazm, farg‘ona, marg‘iyona), dasht ko‘chmanchilari-sak, massaget, da-
kochchilar submadaniyati, pamir va tangritog‘ qabilalarning submadaniyati.
Markaziy osiyo madaniyatining o‘ziga xosligining ikkinchi jihati
mintaqaning o‘ta qulay jug‘rofiy o‘rnashganligi bilan bog‘liq. Mintaqa
mesopotamiya, hindiston va xitoy kabi uchta buyuk sharq sivilizatsiyasi bilan
bevosita chegaradosh bo‘lib, g‘arb sivilizatsiyasiga xos beshinchi-gresiya va rim
bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli markaziy
osiyo madaniyati sharq va g‘arb o‘rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga
sabab bo‘ldi, ya’ni iqtisodiy sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy
sohalarda ham markaziy osiyo g‘arb va sharq o‘rtasida bog‘lovchi ko‘prik
vazifasini bajardi. Xususan, markaziy osiyo xududi orqali buddizm butun dunyoga
yoyildi, hindiston va xitoyga ellinistik madaniyat ko‘rinishlari o‘tdi, sharqdan
g‘arbga va g‘arbdan sharqga madaniy boyliklar (bilim, diniy g‘oya, kashfiyot,
bidiiy asarlarning) almashib turishida markaziy osiyo muhim vositachi bo‘lib
xizmat qiladi.
Markaziy osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa
madaniy qadriyatlarini yangilashi, o‘zlashtirish mahorati va qayta ishlash kabi
jihatlarisiz bo‘lmas edi. Bu madaniyat qadimdanoq yangi hodisalarni o‘zlashtirish
va moslashtirish mahoratiga ega bo‘ldi. Garchi, boshqa qadimgi sharq
madaniyatlaridagi kabi markaziy osiyo madaniyatida ham an’analar keng o‘rin
egallasada, ular aytarli xarakter kasb etmaydi, ya’niki, uzluksiz madaniy
yangilanish va taraqqiyot jarayoniga to‘siq bo‘lmaydi. Shuningdek, an’analarning
mustahkam hukmronligi tarixiy vaziyatga ham to‘sqinlik qilganligini ta’kidlash
kerak. Mintaqa orqali katta bosqinchilik yurishlari, xalqlarning ko‘chishlari yuz
bergan bo‘lib, bu markaziy osiyo xalqlarining tarixi davomida bir necha bor
madaniyatni sezilarli o‘zgarishlarga olib keldi 3
.
Afsuski, ko‘pgina urushlar markaziy osiyo madaniyatining qadimgi
taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo‘q qildi. Arxeolog qazilma
ma’lumotlar va yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida
3 Qudratov S., Omonqulov T. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi. – Guliston, 1995. – b.22.

vujudga kelgan markaziy osiyoning ilk davlatlari baqtriya, sug‘d va xorazm
madaniyati haqida bir oz ma’lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga
oid afrosiyob (samarqand), surxondaryo vohasidagi qiziltepa, qashqadaryo
vohasidagi uzunqir, xorazmdagi ko‘ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o‘tkazilgan
tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini
ko‘rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta’minotidan iborat kuchli
istehkom tizimiga ega bo‘lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim
shaharlarda saroy qoldiqlari qal’alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo‘jaligining
asosiy sohasi hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko‘p
tarmoqli sug‘orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy osiyo davlatlari
qadimgi sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatgan. Midiya va
ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, hunarmandchilik buyumlari va xom
ashyo bilan (lojuvardd, oltin, mis bilan) savdo sotiq qilganlar. Bu haqida ossuriya
va qadimgi yunon yozma manbalarida gapiriladi. Xususan, baqtriyaning yirik
shaharlari, ko‘p sonli aholisi haqida baqtriya shohi oksartning afsonaviy boyligi
haqida kgesiy knidskiy (mil. Avv. V-IV asrlar) yozib qoldirgan 4
.
Ko‘chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur
qadimgi yunon tarixchisi geradot (mil. Av. V asr) yozib qoldirgan. U
massagetlarning harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi) da oltindan
bezak sifatida, misdan qurol va sovut uchun keng foydalanishini ta’kidlaydi.
Gerodatning yozishicha, massagetlar yagona ma’bud quyoshga topinib, otni
qurbonlik qilganlar.
Qadimgi markaziy osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati haqidagi
bilimlarning bebaho manbasi «avesto» hisoblangan. «avesto» so‘zining mazmuni
umumiy izohga ega emas., ko‘pincha «asosiy matn» sifatida tarjima qilinadi. «avesto»
dunyodagi eng qadimgi dinlardan bo‘lgan zardo‘shtiylik tarafdorlari uchun muqaddas
kalima hisoblanib, payg‘ambar zardo‘sht to‘planganlarga undan va’z o‘qigan. Uning
hayoti davri mil. Av. IX-VI asrlar atrofida deyiladi. «avesto» va uning boshqa
matnlarining to‘planishi ko‘p asrlar davomida amalga oshirilgan. «avesto»ning eng
4 G’ulomov. Y. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. –T., 1960. – b.83.

qadimgi matnlari mil. Av. II- minginchi yillarga taaluqli, «avesto»ning millodiy VII
asrga tegishli bo‘lgan to‘plami turli mazmundagi 21 kitobdan iborat bo‘lib, unda
o‘sha davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardo‘shtiylik an’analariga ko‘ra bu
yodgorlik ezgulik va yorug‘lik xudosi axuramazdaning zaratujtraga vahiysi
hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik tasavvurlar, miflarning keng tarqalishi,
qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar ham tasvirlanadi. Shuningdek diniy yo‘l-
yo‘riq «payg‘ambar davridan» keyin zardo‘shtiylikning rivojlangan «e’tiqod ramzi»
yuzaga keldi. Hozirgacha «avesto»ning ayrim qismilari, 4 kitobi saqlanib qolgan:
1. Videvdat - «devlarga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan zardo‘sht va
axuramazda o‘rtasida suhbat, yo‘l-yo‘riq va ko‘rsatmalar mazmunida bo‘lib,
zulmat va yovuzlik xudosi axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish
haqida.
2. Visprat - «hamma hukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari to‘plangan.
3. Yasna - «ibodat», «marosim» kitobi xudolarga sig‘inish va murojaatdan
iborat. Yasnadagi «tot»lar nomli 17 bob zardo‘shtning muqaddas qo‘shiqlaridir.
4. Yasht - «qadrlash», «hamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi qadimgi
gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar
haqida. Bundan tashqari, «avesto» majmuiga «kichik avesto» ham mansub, u
avesto tilida yozilgan bo‘lib, ibodat kalimalari joylashgan.
Ko‘pchilik olimlar zardo‘sht yuksak axloqiy idealdagi va ishontiruvchi
fikrlari bilan birinchi haq payg‘ambar ekanligini takidlaydilar. Zardo‘sht
ta’limotiga muvofiq barcha quruqlikning o‘zgarmas ibtidosi arta bo‘lib,
«avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi. Axuramazda tartibni saqlovchi osmon
xudosi yorug‘lik va ezgulik hisoblangan (oxura-xo‘shayish, ega; mazda-idrokli,
bilimdon). Axuramazdaning o‘g‘li -atar (olov), uning vatani bulutlardek qurigan
suvlar, uning makoni-xududsiz yog‘du. Oxuramazda 6 ta ruhni- yordamchilarni
yaratdi (amesha spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli qudrat, olijanob
mo‘minlik, sog‘lomlik va boqiylik. Unga axrimaning zulmat qo‘shini-devlar,
urushlar timsoli, ochlik, kassallik, adovat va boshqa yovuz kuchlar qarama-qarshi

turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining asosida ezgulik va yovuzlik
o‘rtasidagi azaliy kurash yotadi.
Zardo‘sht ta’limotining ulug‘ligi shundaki, u har bir kishiga tanlash
imkonini beradi. Har kim ham yovuzlikni yo‘q etish va ezgulikning hukmron
bo‘lishida ishtirok etishi mumkin, bu ishda barcha bir xilda tengdir. Shu tariqa
yerda ilgari bo‘lmagan jannat oltin asr tiklanadi. Unda sovuq, ham jazirama ham,
qarilik ham,o‘lim ham bo‘lmaydi. Yovuzlik bilan kurashda har bir kishining asosiy
qurolli mehnat bo‘lgan. Zardo‘shtiylik axloqi kishidan kamtarin va halol
mehnatkash dehqonning barcha majburiyatlarini bajarishni talab qilgan (kim g‘alla
eksa, u haqiqat tarqatadi. Videvdat kitobining «dehqonchilik fazilati
haqida»bobidan). Fikr, so‘z va ishda taqvodorlik, ishchanlik, halollik, xolislik
yuksak axloqning asosiy talabalari sifatida ko‘tariladi. «yasna» kitobida
zardo‘shtiylikning e’tiqod ramzi haqida deyiladiki: «qasam ezgu fikrni, ezgu
so‘zni, ezgu faoliyat majburiyatlarini bajarishni talab qiladi».
Zardo‘shtiylikda birinchi bo‘lib esxatalogik ta’limot yaratilgan, bunga
muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni tashkil qiladi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik
va yovuzlik kuchlarining hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni
erigan metal oqimi yo‘q qiladi, biroq xaloskor saoshyant halok bo‘lgan dunyoni va
barcha marhumlarni tiriltiradi, barcha gunohkorlarni do‘zahdan chiqarib
ohurumazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi. Shu tariqa
zardo‘shtiylikda birinchi bo‘lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi so‘roq kuni
g‘oyasi shakllanadi. Bu g‘oyalar doro i ning bexustun yozuvida va kserksning
persepoldagi yozuvida ham qayd qilinadi. Zardo‘shtiylik markaziy va old osiyo
xududlarida ming yillar davomida hukmron din bo‘lib keldi va shubhasiz, bu din
xristianlik va islom kabi jahon dinlarining shakllanishida katta o‘rin tutdi. Ilmiy-
tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga ega bo‘lgan, ushbu yilda 2700 yilligi
nishonlanadigan buyuk merosimiz «avesto»ning butun ma’no mohiyati inson
taqdiri, uning istiqboliga qaratilgan. Jumladan, tangriga iltijo va murojaatlarda
shunday deyiladi: «axuramazda yaratgan yaxshilik moyasiga, sog‘lom, aql-hushi
tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillar biladigan o‘g‘il-qizlarga, uzoqni ko‘ra

biladigan, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan o‘g‘lonlar, yaxshi kelajak,
porloq hayotni ravshan ko‘z bilan ko‘ra oladigan poktiynat avlodlarga olqishlar
bo‘lsin.
Markaziy osiyo sivilizatsiyasi va madaniyatining mustaqil rivojlanishi eron
axmoniylari tomonidan birinchi yirik bosqinchilik tufayli to‘xtab qoldi. Sug‘d,
baqtriya, xorazm mil. avv. VI-IV asrlarda ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu
imperiya tarkibiga kirishi, yagona boshqaruv, qonunchilik, pul tizimining
o‘rnatilishi, oromiy yozuvning umum davlat miqiyosda qo‘llanilishi. Markaziy
osiyo xalqlarining madaniyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ahmoniylar davrida
xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoitning vujudga kelishi markaziy
osiyo shaharlarining taraqqiyotiga muayyan imkoniyat yaratdi. Ahmoniylar
hukmronligida mamlakatlarga sayyohlar va olimlar borishi mumkin bo‘ldi. Xuddi
shu davrda sharq mamlakatlariga gerodot, demokrit va boshqalar sayohat qilgan.
Ahmoniylar imperiyasidagi yirik shaharlar- suza, persepol, memfis, nippur,
bobilda turli joylardan xususan, xorazm, baqtriya, sug‘ddan chiqqan kishilar,
saklarning harbiy aholisi yashagan.
O‘z navbatda mil. avv. V asrda oks daryosining o‘ng sohilida miletlik
yunonlarning manzilgohi tashkil topadi. Shu tariqa ahmoniylar imperiyasi
tarkibida markaziy osiyo xalqlari forslar, midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar,
yunonlar, hindlar bilan yaqin munosabatda bo‘lish, madaniyatining ham o‘zaro
ta’siriga imkon yaratdi.
Ahmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko‘pgina mamlakat xalqlari
yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e’tiqodlar, san’at yutuqlarining sintezi hisoblanadi.
Bu madaniyatga markaziy osiyo xalqlari ham o‘zining hissasini qo‘shgan.
Zardo‘shtiylik ahmoniylarning davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan birga
g‘arbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar san’atining suza va persepoldagi
ulkan yodgorligi qurilishiga markaziy osiyo mintaqasidan ko‘plab xom ashyo
keltirilgan. Saroylar qurilishiga baqtriyadan oltin, sug‘dan lojuvard va qimmatli
toshlar, xorazmdan feruza olib borilgan. 1877 yilda tojikistonning janubidan
topilgan amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir, hazinada, eron va

baqtriyada tayyorlangan jihozlar-bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita kurg‘iy
shakli tushirilgan bilakuzuk hamda dashtliklarga xos «hayvon shakli» bitilgan
jihozlar mavjud. Markaziy osiyo xalqlarining madaniyat munosabatlari juda
kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning boyishi va turli madaniyatlarning
o‘zaro ta’siri jarayoni esa o‘z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Ahmoniylar imperiyasi va markaziy osiyo yerlari yunon-makedonlar
tomonidan bosib olingan markaziy osiyo madaniyatiga ellinizm elementlari kirib
keldi. Ahmoniylar saltanatini yemirib tashlagan yunon-baqtriya bosqini markaziy
osiyo mintaqasini, xususan sug‘d madaniyatini aylantirdi. Illo, aleksandr makduniy
sipoxilariga hech yerda markaziy osiyodagidek qarshilik ko‘rsatilmagan bo‘lsa
kerak 5
.
I.2. Markaziy osiyo hududidagi qadimgi jamiyat tuzilmalarida madaniy
jarayonlar
Ozodlik harakatini beshavqat mahv etgan makduniy yerli aholining
ko‘magiga muhtojligini seza boshladi. Vaqt o‘tishi bilan u ongli tarzda barcha
etnik to‘siqlarni olib tashlashga, o‘z saltanati hududida turli harqlarni qorishib
ketishi hamda yagona madaniyat va til birligini qaror topdirishga urindi. Shu
maqsadda maqduniy o‘z saroyida sharq udumlari va liboslarini joriy etdi, turli
etnik guruh vakillarining nikohlarini keng yo‘lga qo‘ydi, o‘z armiyasiga
baqtriyalik va sug‘dlik qismlarni kiritdi, 30 mingdan ortiq o‘g‘il-bolalarga
yunoncha tarbiya berishga hukm etdi. Shunday qilib aleksandr maqduniy markaziy
osiyo madaniyatining ellinlashtirishni boshlab berdi. Ellinistik jarayon salavkiylar
davlatidan mustaqil bo‘lgan parfiya va yunon-baqtriyada o‘zining yuqori rivoji
bilan ajralib turadi. Yunon-baqtriya davlatida yunonlar va mahaliy
madaniyatlarning sintezi qisqa vaqtda o‘zining ijobiy natijalarini berdi, shaharlar
soni tez suratda o‘sdi, dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa hunarmandchilik
rivojlandi. Markaziy osiyo mintaqasi buyuk ipak yo‘li bo‘ylab o‘tgan xalqaro
5 Qudratov S., Omonqulov T. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi. – Guliston, 1995. – b.24.

savdoning markazi sifatida o‘ta muhim o‘rin tutadi. Diodotdan galpokigacha
bo‘lga yunon-baqtriya podsholari davrida yuksak badiiy saviyada oltin, kumush va
misdan tayyorlangan turli qiymatdagi tangalar (draxma, obol, dixalka, xalka) zarb
etildi. Tovar-pul munosabatlarini o‘sishida baqtriya shohlarining o‘z pullarini zarb
qilishi xalqaro savdoning rivojiga ijobiy ta’sir qilish bilan birga, yuksak badiiy
darajasi bilan ham ajralib turadi 6
.
Yunon-baqtriya davrida oyxonum (shim. Afg‘oniston), saksanoxur va
tahtisangin (tojikiston), dalvarzin tepa, yorqo‘rg‘on, afrosiyob talibarzi (o‘zbekiston)
kabi shaharlar qurildi. Yunon harbiy manzilgohlari aholisining turmush tarzi va
madaniyatini aks ettiruvchi ellinistik uslublar yunon-baqtriya shaharlarda ochib
o‘rganildi. Inshoatlar tosh, xom va pishiq g‘ishtdan tiklangan. Ustunlar korinf
usulida ishlangan. Saroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolari ochib
tekshirilganda ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti
naqshlangan cherepisa-antifikslar singari unsurlangan foydalangan holda ko‘rilgan.
Mahalliy zodagonlarning ellinistikdidi monumental va ixcham haykaltaroshlikni
rivojlanishiga turtki berdi. Terakt haykalchalar va turli muhrlardagi obrazlarning
miqyosi keng. Unda hosildorlik xudosi anaxit, yunonlarning bosh va mahalliy
xudolari, fantastik va real hayvonlarning timsollari ifodalangan. Haykaltaroshlik
san’ati namunalari kam saqlanib qolganligiga qaramay, zarb etilgan yunon-baqtriya
tangalarining orqa tomonida mashhur yunon san’atkorlarining rasmi tushurilganligi
bu yerda yunon haykaltaroshligi ilmi ta’siri kuchli bo‘lganligini bildiradi. Taxti
sanginda oks daryosining xudosi marsiyaning bronza hayokalchasi qo‘yilgan
mehrob topildi. Antik dunyoning markaziy osiyoga kirib kelgan haykaltaroshlik
san’ati kushonlar davrida yanada ravnaq topdi.
Yunon-baqtriya podsholigida teatr san’ati va musiqani rivojlanganligi
to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik akterlar,
musiqachi va raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining
«maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ularni klassik tragediya va
komediyalardan farqi belgilangan matn bo‘lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin u
6 G’ulomov. Y. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. –T., 1960. – b.84.

yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga tushunarli bo‘lgan. Akterlar sharoit,
tomoshabinlarning ruhiyatiga ko‘ra matnlarni o‘zgartirganlar-musohaba, xazil-
mutoyiba, hajv, hikoya, qo‘shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa,
ko‘zbo‘yamachilik va akrabatik mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari
bo‘lgan. Hukmdorlar homiylik ko‘rsatgan mahalliy akterlar ham shakllangan;
«masxaraboz» milliy teatrning –«masxaraboz» namunasida hammon ellinistik
belgilar saqlanib qolgan.
Yunon-baqtriya madaniyati sinkretizmi (qorishiqligi) turli tillarni yonma-
yon faoliyat ko‘rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va dinlarning o‘zaro singishib
ketishida ham ko‘rinadi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda oromiy, yunon-baqtriya
yozuvlari keng ishlatilgan, keyingisi yunon alfaviti asosida unga bitta harf qo‘shib
(ja’mi 25 ta harf) baqtriya yozuvi vujudga kelgan zardo‘shtiylik hukmron din
sifatida saqlansada aholini yunon xudolari timsollarigasig‘inish alomatlari paydo
bo‘lgan. Mahalliy aholi nazarida olimp xudolarining obrazlari bilan zardo‘shtiylik
xudolarining timsollari-zevs va axuramazda, appolon, cheshos va mitra, afodita va
apaxit obrazlari uyg‘unlashib ketdi. Agar yerli aholi o‘rtasida afina, gerakl, nika,
dionis timsollariga sig‘inish qanchalik tarqalsa, yunonistonda mitra, oksa (oksho-
amudaryo), buyuk onaga sig‘inish shuncha tarqaldi. Buni oyxonim, taxti sangan
manzilgohlaridan topilgan- tasvir mazmunida yunoncha va mahalliy an’analar
ifodalangan man’at yodgorliklarida ham ko‘rish mumkin. Yunon-baqtriya
madaniyati odatda sharq ellinistik madaniyati deb ta’kidlanadi. Agar ellinistik
madaniyatga yunon va sharq madaniyati uyg‘unligi xos deb xarakterlansa,
markaziy osiyo madaniyatida mahalliy o‘ziga xoslik, sharqona betakrorlik
ustivordir. Ayni shu negizda yunon madaniyati qadriyatlarini o‘ziga singdirgan
madaniyat asosida keyingi davrlar madaniyati yanada rivojlandi 7
.
Bunda xorazm madaniyatini alohida ta’kidlash lozim. Shu mintaqa
sug‘oriladigan dehqonchilik, shahar madaniyati shakllangan eng qadimgi
manzilgohlardan bo‘lib, bu yerda o‘zbekiston hududidagi qadimgi (eramizdan
avvalgi VII-VI asrlarda) davlat asoslangan. Xorazm (eramizdan avvalgi IV
7 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. –T., 1994. – b.38.

asrlarda) aleksandr maqduniy bosqiniga qadar ahmoniylar istilosidan ozod bo‘lgan
davlat, xorazmiylar hindiston, hitoy, yaqin sharq va yevropa sharqi bilan qizg‘in
savdo aloqalarini olib borganlar va o‘zlarining hunarmandchilik buyumlari bilan
dong taratganlar. Tarixiy solnomalarda xorazmliklarni tadbirkorligi,
ishtiyoqmandligi qayd etilib, ularni «ilm sohiblari» deb ataganlar.
Kanal, qal’a, ko‘pqavatli saroylar, qurish nafaqat amaliy malakani, balki
murakkab hisob-kitob va o‘lchovlarni ham talab qilar edi. (moviy yo‘l
ko‘rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-sahrolardan o‘tib bo‘lmasdan.
Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o‘zlari foydalangan mahsus taqvim
tizimini yaratdilar. Bu taqvim al-beruniyning «qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» asarida mufassal tavsiflangan. Uning ma’lumotlarini arxeolog
tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa hujjatlar ham tasdiqlaydi. Beruniyning
ma’lumotiga ko‘ra, xorazmliklar mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar,
osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. Binobarin, ko‘pkirilgan qal’ada
observatoriyaning qadimiyligi (er. Av. III-II asrlar shubhasizdir. Doira shaklidagi,
dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustahkam minoraga ega
bo‘lgan devorlar bilan o‘ralib, diametri 80 metrni tashkil etgan. Ikki qavvatli
markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo‘lgan. Olimlarning tadqiqotlariga
ko‘ra qo‘yqurilgan qal’a astronomik kuzatish, izlanishlar olib borilgan ilm
qarorgohi bo‘lgan. Binoni noyob qurilish tizimi, xonalarni maqsadga muvofiq
joylanishiga ko‘ra uni «xorazm stounxenji» deb atash mumkin. Xorazm
madaniyatining o‘ziga xos rivojlanishi keyingi davrlarda ham davom etdi.
2000 yillar muqaddan markaziy osiy, shimoliy hindiston, pokiston va sharqiy eron
va yagona davlat hududini tashkil etgan. Qudratli kushonlar imperiyasi orol
dengizi bo‘ylaridan hind okeanigacha yastlanib, o‘sha davrning boshqa uch buyuk
davlati- rim, parfiya va xanlar xitoyi bilan birga bir qatorda turdi. Kushonlar
imperiyasi davri sharq va jahon madaniyati rivojida yangi davrni tashkil etdi.
Kushon madaniyatida qadimgi sharq tipidagi mintaqaviy sivilizatsiya bilan
ellinizm madaniyati an’analari, hindiston ma’naviy hayotining nozik qirralari bilan

osiyo kengliklaridagi dashtliklar olib kelgan o‘ziga xos uslublar ijodiy
uyg‘unlashib ketgan edi 8
.
Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini baqtriya tashkil etdi.
Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo‘lib, murakkab irrigatsiya va yirik sug‘orish
inshoatlari barpo etildi. Hunarmandchilik va savdo-sotiqning jadal rivojlanishi
shaharlarni gurkirab rivojlanishiga, g‘ishtlardan bino etilgan qal’a va saroylarni
qurilishiga olib keldi. Bu paytda g‘arb mamlakatlari, hususan rim imperiyasining
sharqiy viloyatlari bilan savdo aloqalari birinchi o‘ringa chiqdi. Kushon
podsholarining tangalari kiev yaqinida, efiopiya, skandinaviya va rim imperiyasi
shaharlaridan topilgan. Savdo ko‘priklikdagi yo‘llar va hindistonning g‘arbidagi
port-dengiz orqali olib borilgan. Bu yo‘llardan xilma-xil buyumlar, jumladan
rimga qandolat, qimmatbaho toshlar, fil suyagi, guruch, zebu-ziynat va jihozlar
elitilgan. Xitoydan shoh va teri buyumlar, rimdan to‘qimachilik mahsulotlari,
kiyimlar, oyna, qimmatbaho metallar, turli vinolar shu yo‘l orqali olib o‘tilgan.
Rimning ko‘p miqdordagi oltin va kumush tangalari aloqaga kiritilgan. O‘sha
davrdayoq sotiqning ushbu yirik xalqaro arteriyasi «buyuk ipak yo‘li» deb nom
oldi.
Madaniy yuksalishning kushon davri (er. I-IV asrlari) diniy tizimlarning
yonma-yon yashashi bilan xarakterlanadi. Bunga ma’lum ma’noda kushon
podsholari, ayniqsa konishka va kunishka tomonidan diniy aqidalarga nisbatan
sabr-qanoat va ishonch-muruvvat bilan yondoshilganligi imkoniyat yaratdi.
Kanishka zarb etdirgan tangalarda indus, zardo‘sht, ellinlar xudolarining nomi va
tasvirlari tushirilgan. Adolatgo‘y mitra va hosildorlik xudosi ordoxshi qudratli
vretragna bilan induslarni shiva, buddasini, geshos, selena, sfapislarni ko‘rish
mumkin. Buddizm davlat dini makoniga ega bo‘lishiga qaramay, kushon
imperiyasi hududida zardo‘shtlik, jaynizm, shivaizm, manixeylik, olimp
xudolariga sig‘inish keng tarqalgan edi. Buddizmning tarqalishi mahalliy din va
san’atlarning tugatilishini anglatmaydi. Bilaks, buddaviylikni baqtriyadagi
ixlosmand targ‘ibotchilari budda matnlarini shunchaki o‘zlashtirib, uni sanskritdan
8 G’ulomov. Y. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. –T., 1960. – b.86.

tarjimasi bilan kifoyalanmay, ularni o‘zlariga talqin etdilar, unga qayta ishlov
berdilar.
Markaziy osiyo buddaviylikni butun osiyo-xitoy, yaponiya, koreyaga tarqalish
manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi.
Aramey yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti, sug‘d va xorazm yozuvi rivojlandi:
surxq qotalda (afg‘oniston) yunon alfas vitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi
qoratepa, fayoztepadan hindlarning brahma, kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar
topildi. Kampirtepa esa (surxandaryo) markaziy osiyodagi eng qadimiy, noyob
qo‘lyozma (eram. Avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi 9
.
Asrimizning boshida buyuk xitoy devori minoralaridan birida topilgan «ko‘hna
so‘g‘d yozuvi» alohida qiziqish uyg‘otadi. Yozuv eramizni 312-313 yillarida bitilgan
bo‘lib, unda xitoydagi so‘g‘d savdogarlarining faoliyati haqida ma’lumotlar berilgan.
Kushonlar san’ati qo‘shni mamlakatlar va xalqlar san’atlariga ta’sir
ko‘rsatuvchi namunalarni yaratdi. Er. I-iv asrlardagi badiiy madaniyatning asosiy
hususiyati osiyoga olamni anglashga ellinistik ta’sirni tafakkur tarozisidan
o‘tkazishdir. Xalchayon–kushon san’atining ilk yodgorliklaridan biri bo‘lib undan
topilgan asarlarda ko‘proq hukmdor geroy sanat ulug‘langan. Qabulxona
devorlarining yuqori qismidan o‘rin olgan loydan ishlangan haykallar majmuida
hukmdor va a’yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali bo‘lib, unda
tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko‘zga tashlanib turadi. Unda
tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang lavhalari aks ettirilgan. Markazda
podsho xonadoni va uning ilohiy homiylari-afina, gerakl, niki obrazlari
gavdalangan. Dalvarzintepada topilgan mashhur «shahzodaning boshi» hamda
tuproqqal’a haykallarida ellinistik an’analarning kuchli ta’siri seziladi. Podsholar
zalida esa erkak va ayollarning monumental figuralari qo‘yilgan, podsho nayza
tutgan jangchilari davrasida, ziyofat va bug‘ilar ovi ko‘rinishida tasvirlangan 10
.
Diniy mazmundagi san’at asarlari o‘zining rang-barangligi bilan ajralib
turadi. Dalvarzintepadagi ikki ibodatxonadan topilgan tasviriy san’at namunalarida
9 Qudratov S., Omonqulov T. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi. – Guliston, 1995. – b.25.
10 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. –T., 1994. – b.40.

qadim ibodat timsoli buyuk ona xudo obrazi ifodalangan. Ko‘hna termizdagi
qoratepa, fayoztepadagi ehromlarini buddaga daxldor yodgorliklar bezab turibdi.
Ushbu asarlarda shimoliy-g‘arbiy hindistonga xos «gandxara uslubi» ustuvorlik
qilsada, unda mahalliy san’at ustalarining yunon san’ati an’analari ta’sirida ijod
qilganligi sezilib turadi. Baqtriya-budda uslubidagi buyuk ijod namunasi ayritom
shahridagi, eramizning II asriga oid budda majmui bezaklari bo‘lib unda turli etnik
tipdagi obrazlar galereyasi berilgan.
Kushon san’ati kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar turli
ellardagi, jumladan, markaziy osiyo, hindiston va xitoylik san’at ustalari va
ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san’ati an’analari ifodasi hindistondagi
gupta davlatiga xos haykallar, sug‘ddagi bo‘rtma tasvir va bezaklar (panjikent,
vuraxiva, afrosiyob), sharqiy turkiston topilmalarida bir-biridan farqlanadi.
Shunday qilib qadimgi markaziy osiyo madaniyati taraqqiyoti mobaynida
o‘ziga xos an’ana va yutuqlarni saqlabgina qolmasdan, ulkan mintaqada umumiy
qadriyatlarni vujudga kelishi, yaqin va o‘rta sharq mamlakatlari bilan madaniy
aloqa munosabatlarini rivojlantirishga imkoniyat yaratib madaniy yuksalishni
yangi sifat bosqichiga ko‘tardi. Qadimgi markaziy osiyo madaniyatining rivoj
nuqtasi bo‘lgan kushonlar madaniyati hududiy va mazmun jihatidan ayro olingan
madaniyat emas edi. U o‘zida sharq, markaziy osiyo, antik dunyo va hind
madaniyatlari yutuqlarini o‘zida mujassam etib, sharq va jahon xalqlari
madaniyatini yana ravnaq topishiga asos bo‘ldi.
Markaziy osiyo antik badiiy madaniyatining muhim uslubiy xususiyatini
san’atlar sintezi tashkil etgan: haykaltaroshlik, tasviriy san’at, naqsh bunda
umumiy me’morchilik rasamadiga- va uning ritmiga bo‘ysungan holda
me’morchilik bilan yaxlitda namoyon bo‘ladi. Bu sintez kushonlar davrida ham
mahalliy madaniyatda o‘z ta’sirini saqlab qoldi. Kushonlar davri markaziy osiyo,
afg‘oniston, pokiston va hindiston xalqlari tarixidagina emas, balki butun dunyo
madaniyatining taraqqiyotida alohida o‘rin egallaydi. Turli xalqlar madaniyatining
chatishishi natijasida bu yerda o‘ziga xos yangi madaniyat shakllandi, shu bilan
birga keyingi asrlar madaniyatining taraqqiyotiga zamin bo‘lib xizmat qildi. Sharq

va g‘arb madaniyatining o‘zaro ta’siri yangi tarixiy bosqichga qadam qo‘ydi. Ellin
madaniyatining an’analari kushonlar davrida ijodiy jihatdan qayta shakllandi va
yangicha talqin qilina boshladi.
Kushonlar imperiyasi davrida (I-III asrlar) markaziy osiyoda sug‘orma
dehqonchilik, hunarmandlik, shaharsozlik, savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq
topdi. Bunga kushon-baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind alifbosidagi
yozuvlar, kushon tangalari guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy darajasi
budda ibodatxonalarining o‘sha zamon san’ati bilan bezatilishida namoyon bo‘ladi.
Termiz yaqinidagi ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga
sarg‘ishroq toshlardan haykallar o‘rnatilgan. Bino ichida g‘ishtdan ishlangan
«budda» haykalining qoldiqlari topilgan. Haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi,
musiqa asboblari hindiston, o‘rta osiyo, yunoniston madaniyatlarining o‘zaro
ta’sirida rivojlanganligidan dalolat beradi. Buni xorazm, farg‘ona, sug‘d,
parfiyadan topilgan turli xil buyumlar, madaniy obidalar, topilmalar timsolida ham
ko‘rsatish mumkin. Kushonlar davrida shaharlar qurilishi keng rivojlandi.
Shaharlar qalin devorlar bilan o‘ralib, ichida ark va arkning atrofida har xil binolar
qad ko‘targan sopol idishlar nihoyatda nafis va jarangdorligi hamda xilma-xilligi
bilan ajralib turgan. Amaliy san’at keng taraqqiy etgan. Zeb- ziynat buyumlari
mehnat va jang qurollari yasash, mato to‘qish rivojlangan. Umuman, kushonlar
davri madaniyati markaziy osiyoning eng cho‘qqisi hisoblanib, ma’lum xudud va
zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat old osiyo, markaziy osiyo, antik va
hind madaniyatlari yutuqlarini o‘zida jamlab, qo‘llab sharq xalqlarining o‘rta
asrdagi madaniyati rivoji uchun asos bo‘ldi va jahon madaniyati tarixida o‘chmas
iz qoldirdi 11
.

11 Shaniyazov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. –T., 2001. – b.46.

II bob. O‘rta Osiyo hududida ilk davlat tuzilmalarining vujudga kelish
II.1. O‘rta osiyo hududida daslabki davlatlarni tashkil topishiga shart sharoit
Sharq uyg‘onishi, sharq renessansi haqida gap ketganda turli soha olimlari-
tarixchilar, adabiyotshunoslar, madaniyatshunoslar va san’atshunoslar bu masalaga
befarq bo‘lmaganlaridek, qarashlar ham asosan ikkiga bo‘linadi. Uyg‘onish
atamasi (italyancha-fransuzcha-renaissans-uyg‘onish) ni dastavval shu madaniyat
sohiblari-italyan gumanistlari ishlatganlar jumladan italiyalik yozuvchi
j. Bakachcho bu atamani djotto ijodiga qarata, «u antik san’atni uyg‘otdi» deb
birinchi bor ishlatgan edi. Butun bir davrni anglatuvchi tushuncha sifatida san’at
tarixchisi j. Vazari (1511-1574 y.) Tarafidan uning «mashhur san’atkorlar
hayotidan lavhalar» kitobida (1550) tilga olingan. Bu tushuncha birinchi paytda
antik madaniyat an’analarini italiyada «ming yillik yovvoyilikdan so‘ng»
tiklanishini anglatib, so‘ngroq ilmiy tadqiqotlarda keng ishlatila
boshlandi. Ya. Burxart uyg‘onish (renessans) ni alohida tipdagi madaniyat deb
baholadi. Masalaga qiziqish ortib, ilmiy izlanishlar ko‘paya borgani sayin
uyg‘onish tushunchasi, bu davr madaniyatining xronologik va geografik
chegaralari, uni davrlashtirish xususida ziddiyatli, turlicha fikrlar bildirila
boshlandi. Y. Xeyzing o‘zining «o‘rta asrchilikning kuz fasli» asarida uyg‘onish
davri-o‘rta asr madaniyatining intixo davri deb hisoblasa, boshqa olimlar
uyg‘onish davri yangi davr madaniyatining boshlanishi deb sanaydilar. Ko‘pchilik
olimlar yevropa uyg‘onish klassik tarzda davrlashtirib u XIV-XVI asrlarga xos deb
bilsalar, boshqalar uyg‘onish madaniyatini bir muncha ilgariroq XII asr –
karolinglar renessansidan boshlab, ispaniya, italiya shimolidagi mamlakatlardagi
(shimoliy uyg‘onish) uyg‘onishni XVII asr bilan yakunlaydilar.
1950 yillarning o‘rtalaridan e’tiboran «sharq» uyg‘onish davri masalasida
jiddiy munozara bahs ketdi. Xitoy madaniyati tarixi tahlilida akademik Konrad
uyg‘onish davrini qadimgi, o‘rta asrlar singari insoniyat sivilizatsiyasining barcha
mintaqalariga xos umumbashariy hodisa deb qaraydi. Umumjahoniy jarayon
hisoblagan uyg‘onish sharqda (xitoy) VI-VII asrlarda boshlanib, g‘arb sari siljigan
va XIV asrda yevropa hodisasiga aylangan. Uyg‘onishning bunday talqiniga qarshi

bu hodisa turli mamlakatlarda mintaqaviy, ayrim ko‘rinishlarda amal qilishi
mumkin, lekin u umumjahoniy fenomen bo‘lishi mumkin emas, deb hisoblovchilar
ham bor. Uyg‘onish davri xitoyda (konrad), kuriyada (ten), eron-tojikistonda
(braginskiy, nikitin), hindistonda (selishev), turkiyada (mellov), armanistonda
(chaloyan), ozorboyjonda (gajiev), gruziyada (nusubidze, natadze) kechkanligi
haqida ayrim ma’lumotalar keltiriladi. Ayni choqda har ikki qarash tarafdorlarini
yevropa uyg‘onish davrini mutlaqo betakror hodisa deb qarovchi mualliflar
(a. Losev, m. Petrov) jiddiy tanqid qiladilar.
O‘zbekistonda sharq uyg‘onish davri masalasi mahalliy materiallarni
umumlashtirgan holda yetarli ishlanmagan. Markaziy osiyo mintaqasidagi
uyg‘onish haqida gap borganda IX-XII asrlar avvalo xorijiy madaniyat va qaror
topgan islomiy eti’qodga nisbatan rivojlangan va boyigan qadimiy madaniyat
negizida milliy uyg‘onish deb qaralmog‘i lozim. Markaziy osiy uzoq yillik tarixida
ko‘p bosqin va talonchiliklarni ko‘rdi, ularga qarshi ozodlik va mustaqillik uchun
kurash olib bordi. Haqiqat shundaki, har bir bosqindan so‘ng milliy davlatchilik va
madaniyat tiklandi. Mustaqillikka intilish g‘oyasi va harakati o‘zga xalqlar
tomonidan yaratilgan madaniyatlarni inkori emas. Markaziy osiyo madaniyatida
umuminsoniy ahamiyatga molik jamiki madaniyat yutuqlari ijodiy
uyg‘unlashganidek, ayni paytda mintaqa madaniyati boshqa xalqlar
madaniyatlariga samarali ta’sir ko‘rsatdi va ularni boyitdi.
Mavjud adabiyotlar va fikrlar tahlili asosida markaziy osiyodagi xalqlar
milliy madaniy uyg‘onishni uch davrga bo‘lishi mumkin:
1.IX-XII asrlar- arab bosqinidan keyingi davr.
2.XIV-XV asrlar mo‘g‘ul istilosidan keyingi davr.
3.XX asr boshi va hozirgi davr kolonial bosqin va sovet davridan keyingi
siyosiy, milliy, madaniy uyg‘onish 12
.
Mustaqillik va milliy madaniyat uyg‘onish hodisalari mohiyatan, ichki
jihatdan uzviy bog‘liq bo‘lib, bu xususda akad. M.m. Hayrullaev shunday yozadi:
12 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. –T., 1994. – b.41.

«mustaqillik va uyg‘onish, mustaqillik va yuksalish uzviy bog‘liqdir, u bizdan aql-
idrokni, bilimni, istedodu qobiliyatni, faollikni, kuch-g‘ayratni talab etadi» [2]
.
Markaziy osiyoda uyg‘onish davri madaniyatining belgilari quyidagicha:
· dunyoviy ilmlarga intilish, din va diniy bilimlarni jamiyat, insonlar manfaati
nuqtai nazaridan talqin etish;
· turli xalqlarning ma’naviy-madaniy merosi o‘tmish madaniy qadriyatlaridan
(arab, eron, yunon madaniyati boyliklari) foydalanish;
· tabiatni, mavjud hayotni, mavjudotni o‘rganishga qiziqishning kuchayishi,
uning sirlarini ochishga va undan foydalanishga intilishning ortib borishi, shu
munosabat bilan tabiatshunoslik ilmlarining rivojlanishi;
· bilishda aqlni mezon deb bilish, aqliy bilish, rasionalistik usul, ilmiylik
rolining oshib borishi;
· insonga muhabbat, uning axloqiy, aqliy xislatlarini, qobiliyatlarini o‘rganish va
fazilatlarini ochib berishga intilish, mantiq ilmiga katta e’tibor berish, komil insonni
tarbiyalash, yetuk fozil jamoa haqidagi fikrlarni asoslab berish;
· diniy tasavvur, diniy ta’limotlar rivojida diniy-axloqiy mavzuning ustunligi,
inson hulqi, manfaatlarining diniy g‘oyalarda yetakchi mavzuga aylanishi, ichki
ma’naviy kamolot, ollohga sub’ektiv ichki mukammallashuv, ma’naviy-ruhiy
ko‘tarilish, yuksalish yordamida erishuv va uning sifatlariga muyassar bo‘lishga
qaratilgan faoliyat, og‘zaki va yozma so‘zga katta e’tibor, uning ijtimoiy-axloqiy
qudratini kuylash, ta’riflash, she’riyat, filologiya, badiiy madaniyatning yuksak
rivoji, so‘z san’ati, ritorika bilan shug‘ullanish madaniylikning muhim belgisiga
aylanib qolishi.
II.2. O‘rta osiyo hududidagi dastlabki davlat birlashmalari
IX-XII asrlarda markaziy osiyo mintaqasida madaniyat yuksalishi parvoz
bosqichga chiqqanligi to‘g‘risida gap borar ekan, ayni shu hudud jahonni hayratga
solgan buyuk mutafakkirlarni yetishtirib berganligi, ilm-ma’rifat, betakror
kashfiyotlar beshigi- tarixda «musulmon madaniyati», «arab madaniyati» deb

nomlangan tushunchalar bilan baholangani bejiz emas. O‘rta asr tarixchilari va
sayyohlari ushbu davrda markaziy osiyoda iqtisod, savdo o‘sganligi, ko‘rkam
shaharlar qad ko‘targanligi, ilm-ma’rifat gurkirab rivojlanganligi haqida ma’lumot
beradilar. Monumental me’morchilik, tasviriy san’at, musavvirlik va musiqa
san’ati beqiyos darajada rivojlangan, kutubxonalar faoliyat ko‘rsatgan [4] . O‘sha
paytda «buxoroda baland tosh devorlar bilan o‘ralgan saroylar, turli rasmlar bilan
bezatilgan mehmonxonalar, mohirlik bilan barpo etilgan bog‘lar, hiyobonlar,
hovuzlar» mavjud bo‘lganligi haqida manbalarda qayd etiladi. Abdul vafo al
buzjoniy o‘zining «geometrik qoidalarning hunarmandlarga kerakli tomonlari
haqida» asarida turli geometrik usullar yordamida har xil naqshlar, bino bezaklari
yasash yo‘llari, quruvchi ustalarning tajribalari, badiiy usullari haqida hikoya
qiladi. Boshqa manba’larda bu davrdagi tasviriy va musvvurlik san’ati, hususan
portret chizish haqida ma’lumotlar keltiradi.
Arxeologik qazilmalar va qo‘lyozma manba’lardan ma’lum bo‘lishicha
o‘sha davrda musiqa va musiqashunoslik ham keng rivoj topgan va u matematika
ilmining tarkibiy qismi sanalgan. Mazkur davrning buyuk olimi abu nasr farobiy
musiqaning nazariy asoslari, kuylar, asboblar, musiqa madaniyatining mezonlari,
atamalari tahliliga bag‘ishlangan «katta musiqa» kitobining muallifidir. («kitob al
musiqi al kabir»). O‘rta asr musulmon sharqi musiqa nazariyasiga bag‘ishlangan
ushbu kitob 2 qism, 3 kitobdan iborat bo‘lgan. Farobiy «katta musiqa» dan tashqari
«musiqa haqida so‘z», «ritmlar tartibi haqida kitob», «ritmga qo‘shimcha
qilinadigan siljishlar haqida» asarlarining ham muallifidir.
Uyg‘onish davri madaniyatining buyuk namoyondalari o‘z ijod,
izlanishlarida bevosita qadimgi madaniyat merosga tayandilar. Avvalgi ma’ruzada
markaziy osiyo xalqlarining qadimgi yunonlar, rimliklar, mesopotamiyaliklar,
hindistonliklar va xitoyliklarning madaniyati bilan yaqindan tanish bo‘lganligi, bu
tillarni yaxshi bilganliklarini qayd etgan edik. Yurtni xarobaga aylantirgan,
madaniy yodgorliklarni xonavayron qilgan, ilm ahllarini quvg‘in etgan (ibn
kutayba) arab bosqiniga qaramay, qadimgi boy madaniyat izsiz yo‘qolmadi. Islom
butun madaniyatga, tilga, udum-an’analarga ma’lum darajada o‘z ta’sirini

o‘tkazgan bo‘lsada, uning mohiyati o‘zgarmadi. Bu xalqimizga xos ezgulik, mehr-
shafqat, insonparvarlik, hayr-muruvvat, oqkungillik, bag‘rikenglik, ilmga
tashnalik, o‘zga xalqlarga ishonch ehtirom fazilatlaridir. Yunon, hind, xitoy
madaniyatini juda yaxshi bilgan markaziy osiyoning ilm ahligina o‘zga xalqlarni
boshqalar madaniyati bilan yaqindan tanishtirishi mumkin edi. Shuning uchun ham
mashhur matematik al-xorazmiy hindlarning hisob tizimini, farobiy yunonistonlik
arastuning falsafiy ta’limotini, ibn sino gippokrat tibbiyotini yangi davrda yangi
bosqichga ko‘tardi, imom al-buxoriy islomiy ta’limotni asosladi muhammad
payg‘ambardan keyingi ikkinchi shahsga aylandi.
Uyg‘onish davrida milliy madaniyatni yuksaltirishga e’tibor davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Mustaqillikni qo‘lga kiritgan somoniylar shajarasining
birinchi hukmdorlari milliy madaniy qadriyatlarni barqaror etmasdan turib to‘la
davlat mustaqilligiga erishish mumkin emasligini angladilar. Jumladan, ona yurt
madhi bu davrda shu darajaga ko‘tariladiki, zardo‘shtiylik eslanmay qoldi. Arab
yozuvida badiiy ijodni ta’qiqlamagan holda, samoniylar oddiy xalq anglaydigan
tilda yozgan mualliflarni to‘la qo‘llab-quvvatladilar. Somoniylar nafaqat adabiyot
ahliga, barcha olimlarga homiylik ko‘rsatib, sheroz kutubxonasi bilan raqobat
darajasida bo‘lgan ulkan kutubxonani asosladilar. Ulug‘ alloma ibn sinoning
hotirlashicha, kutubxona ko‘pxonali bo‘lib, xonalarning birida arab kitoblari,
she’rlari boshqasiga fikhga oid kitob tahlangan. Shu tartibda har bir xonada
fanning ma’lum sohasiga doir kitoblar jamlangan.
Kitob yozishning kuchayishi, hattotlik san’atining, uni bezash, naqshlar
bilan ko‘rkam qilish musavvirlik san’atining rivoj topishiga olib kelgan 13
.
Umuman bu davrda qo‘lyozmalarni ko‘chirish, tayyorlash, to‘plash madaniy
hayotning muhim sohasiga aylangan. Ma’lumki, asar faqat qo‘lda bir
nushadangina yozilar edi. Bosmaxona esa bir necha asrdan so‘nggina paydo
bo‘lgan. Yozilgan asarni nushasini ko‘paytirish, boshqalarga yetkazish, undan
nusha olish zarur edi. Shuning uchun nusxa ko‘chirish, asarni ko‘paytirishga katta
e’tibor berildi. Asta-sekin maxsus nusha ko‘chirish san’ati va hunari shakllandi,
13 Shaniyazov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. –T., 2001. – b.51.

shu tufayli bir joyda yozilgan asarlarni boshqa shahar, o‘lkalarida tarqatish imkoni
vujudga keldi.
Maxsus nusxa ko‘chirish bilan shug‘ullanuvchilar, husni xat sohiblari paydo
bo‘lib, ular buyurtma yoki sotish uchun asarlardan nusha ko‘chirish bilan
shug‘ullanganlar. Kitobdan nusha ko‘chirish, kitob savdosining keng yo‘lga
qo‘yilishi hamda ma’rifat ahlini tinimsiz faoliyati tufayli buxoro, samarqand, marv,
nishopur, bag‘dod, damashq singari shaharlarda katta kutubxonalar vujudga keldi.
Bozorlarda kitob rastalari ko‘paydi, kitob savdosi, uni tarqatish bilan
shug‘ullanuvchilar faoliyati kengaydi. Markaziy osiyoga bag‘dod, misr, eron va
ispaniyaning turli shaharlaridan qo‘lyozmalar keltirilib, yurtdoshlarimizning
qo‘lyozma asarlari boshqa o‘lkalarga olib ketiladigan bo‘ldi.
Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta`limotlar, ular ilgari
surgan G‘oyalar bugungi kunda ham muhim ahamiyatiga ega. Sanab o‘tilgan
qadimgi diniy-falsafiy ta`limotlar, ya`ni zardo‘shtiylik, uning bosh kitobi —
«Avesto», Moniy ta`limoti, «Moniy yozuvi», mazdakiylik harakati jamiyatda
adolat, erkinlik, teng huquqlilik tamoyillarini qaror toptirishiga da`vat etgan. Vatan
ozodligi yo‘lida jon fido etgan Muqanna boshchiligidagi harakat nafaqat O‘rta
Osiyoda, balki jahonning boshqa o‘lkalarida ham aks-sado bergan. Vatanimizning
o‘sha davrda shakllangan va rivojlangan boy madaniyati, milliy ma`naviyatimiz,
falsafamiz jahon sivilizasiyasiga katta ta`sir ko‘rsatgan 14
.
Movarounnahr arablar tomonidan zabt etilishi arafasida Turk xoqonoti
tizimiga kirar edi. U mayda amirliklardan iborat bo‘lib, ular o‘rtasida tinimsiz
to‘qnashuvlar ro‘y berib turar edi. Ayniqsa, Turk xoqonoti bilan sosoniylar Eroni
o‘rtasidagi to‘qnashuvlar o‘ta shiddatli tusda yuz berar edi. XII asrning ohiri va
XIII asrning boshlarida bu hudud arab halifaligi tomonidan bosib olindi. Bunga
Movarounnahr hududida yashovchi halqlar, ijtimoiy kuchlar orasida siyosiy
hamjihatlikning yo‘qligi, o‘zaro qirg‘in-barotlarning avj olishi sabab bo‘ldi.
Movarounnahrga arablar bosqini bilan birga islom dini ham kirib keldi. Islom so‘zi
arabcha tangriga o‘zini topshirish, itoat, bo‘ysunish, tinchlik kabi ma`nolarni
14 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. –T., 1994. – b.46.

anglatadi. Islom dini bayrog‘i ostida keng hududda arab qabilalari birlashgan,
mavjud tarqoqlikka chek qo‘yilgan, yagona markazlashgan arab halifaligi tashkil
topgan.
Qur`on va hadislarda islomiy ta`limotning asosi bayon qilingan. Qur`on —
muqaddas kitob. Unda islom qonun-qoidalari, iymon-e`tiqod talablari, huquqiy va
ahloqiy me`yorlar o‘z ifodasini topgan. U 114 sura va ular tarkibidagi oyatlardan
tashkil topgan. Diniy ilmlar sohalarida imom Buhoriy, Imom at-Termiziy, Imom
Abu Hanifa, Imom Moturidiy va Imom Burhoniddin Marg‘inoniylar peshqadamlik
qilganlar. Imom Buhoriy (810-870yillar) yirik ilohiyotchi, muhaddis sifatida 60
mingga yaqin hadis to‘plagan, ulardan ishonchli deb topganlirini mahsus to‘plam
holiga keltirgan. Bu to‘plam «Sahihi Buhoriy» nomi bilan mashhurdir. Imom iso
Termiziydan (824-892) «Payg‘ambarning alohida fazilatlari», «Hadislardagi ihtilof
va bahslar haqida risola», «Tarih» va boshqa asarlar meros bo‘lib qolgan. Imom
Termiziy hadislarni muntazam ravishda to‘plab, muayyan tartibga solgan va yahlit
bir kitob shakliga keltirgan. Muhammad al-Horazmiy (783-850) va Ahmad al-
Farg‘oniy (tahm. 797-865) butun musulmon Sharqi va jahonda tabiiy va aniq
fanlar rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan buyuk allomalardir. Muhammad al-
Horazmiy arab halifaligining poytaxti Bag‘dodda «Donishmandlik maskani»
(«Bayt ul-hikma») ga rahbarlik qilgan. Uning «Astronomiya jadvali», «Hind hisobi
tug‘risida risola», «Quyosh soati tug‘risida risola», «Musiqa haqida risola»,
«Tiklash va qarshi qo‘yish hisobiga oid muhtasar kitob» kabi asarlarida algebra
sohasiga asos solindi.

Xulosa
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi”, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.
Qadimgi fors va yunon manbalari eramizdan avvalgi VIII – VII asrlarda
hozirgi Markaziy Osiyo hududida Baqtriya va Xorazm singari quldorlik davlatlari
paydo bo‘lganligi haqida xabar beradi. Persepol saroyidagi tosh qabrlarga bitilgan
rasmlar, Naqshi Rustam darasidagi shoh Doro qabriga bitilgan bezakli tasvirlar,
«Avesto», qadimgi yunon, rim va xitoy m ualliflarining asarlarida hozirgi
markaziy osiyoliklaming inoddiy va ma’naviy madaniyati haqidagi muayyan
ma’lum otlar berilgan.
Mustaqil oilalarning urug‘ jam orasidan ajralib chiqishi ibtidoiy jamoa
tuzumini inqirozga olib keldi va ijtimoiy munosabatlaming yangi bir ko‘rinishi —
sinfiy jamiyatning paydo bo‘lishiga zamin hozirladi. Ishlab chiqarish jarayoni
mustaqil oila jamoalarini birlashtirib turuvchi asosiy omilga aylandi. Ishlab
chiqarishga asoslangan oilalarning ko‘payishi ay rim oilalarda ortiqcha
mahsulotlarning paydo bo‘lishi va mahsulot ayirboshlashni vujudga keltirdi.
Oila jamoasidagi ortiqcha daromad va ayirboshlash eng dastlabki mehnat
taqsim otini keltirib chiqardi. Oilalar o‘zlari uchun qulay bo‘lgan ishlab chiqarish
sohasini tanlay boshladilar. Oilalarda to‘plangan ortiqcha boylik – xususiy mulk
urug‘larning iqtisodiy tabaqalanishiga sabab bo‘ldi.
Markaziy Osiyoda temir davrining boshlanishi taxminlarga ko‘ra eramizdan
avvalgi 1 ming yillikning dastlabki choragiga to‘g‘ri keladi. Temirdan mehnat, ov

va jang qurollari ishlab chiqarila boshlanadi. Natijada jamiyatning tabaqalanish
jarayoni tezlashib ketadi va ikkinchi mehnat taqsimotini vujudga keltiradi, ya’ni
dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqadi. Yirik ishlab chiqarish markazlari
—shaharlar paydo bo‘la boshladi.
Temirni qayta ishlashning vujudga kelishi ajdodlarimizning eng katta
kashfiyotlaridan bin edi. Temirdan mehnat qurollari yaratish jam iyatning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy-madaniy hayotida tub burilishlar yasadi.
Hozirgi o‘zbek xalqining qadimgi davr madaniyati Markaziy Osiyoda
yashovchi boshqa xalqlar madaniyati bilan chambarchas bog‘liq holda ravnaq
topgan. Milliy madaniyatimizning rivojlanish jarayoniga e’tibor bersak, xalqimiz
milliy ongining rivoji va umuminsoniy madaniyatlarning o‘zaro ta’siri ostida ro‘y
berganligini ko‘ramiz. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati rivojida «Buyuk ipak
yo‘li»ning roli benihoya katta bo‘lgan.
Eramizdan avvalgi II ming yillikning oxiri va 1 ming yillikning boshlariga
kelib, O‘rta Osiyoda Baqtriya, So‘g‘diyona va Xorazm kabi madaniyjihatdan
rivojlangan davlatlar paydo bo‘ldi. Mazkur davlatlaming qadimgi davr madaniy
taraqqiyoti boshqa bir qator xalqlar: Eron, Xitoy va Hind madaniyatlarining ta’siri
ostida ro‘y bergan. Masalan, taxminan eramizdan avvalgi I ming yillik o‘rtalariga
kelib Baqtriya Hindiston bilan bo‘ladigan savdo-sotiqning asosiy markaziga
aylandi. Savdo-sotiqning yuksalishi natijasida mustahkam qilib qurilgan qal’alar
xalqning keng iste’mol va tashqi savdoga olib chiqiladigan mahsulotlar ishlab
chiqaradigan iqtisodiy va madaniy markazlariga aylana boshladi. Yirik iqtisodiy
markaz — shaharlarning vujudga kela borishi uchinchi mehnat taqsimotining
vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Jismoniy va aqliy mehnat bir-biridan ajrala bordi.
Shaharlarda nafaqat moddiy va madaniy boyliklarni yaratuvchi tabaqalar,
shuningdek, ma’naviy-madaniy boyliklar, ma’naviy qadriyatlami yuzaga
keltiruvchi tabaqa- aqliy mehnat ahli shakllana boshladi.
Ayniqsa, hunarm andchilik taraqqiy etgan shahar-qal’alarda aqliy mehnat
bilan shug‘ullanuvchi ruhoniylar, san’atkorlar, shoirlar boy-badavlat kishilarning

farzandlariga G ‘arb san’ati va sodda ko‘rinishdagi fanlar sohalaridan ta’lim-
tarbiya beruvchi ziyoli tabaqalari vujudga kela bordi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, shahar-qal’alarning paydo
bo‘lishi, yirik sug‘orish va mudofaa inshootlarining qurilishi, ma’muriy boshqaruv
tizimi — davlatlarning tarkib topishiga zamin yaratib berdi.
Eramizdan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yaratilgan «Avesto»
matnlariga e’tibor bersak, qadim ajdodlarimiz o‘sha davrlardayoq dehqonchilik,
chorvachilik va hunarmandchilikni rivojlantira olganligini kokramiz.
«Avesto»ning «Yasna» va «Vandidod» kabi qismlarida Ahuramazdaning eng
yaqin yordamchilari, ya’ni buyuk kuch-qudratga ega bo‘lgan ilohlardan biri –
Xshatra Varya ma’danlardan turli xil buyumlar yasovchi hunarmandlar homiysi
sifatida talqin qilinadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, eramizdan
avvalgi I ming yillikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo hududida ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilik madaniyati ancha rivojlanib, mehnat taqsimoti tugallanib
ulgurgan, ijtimoiy tabaqalanish amalga oshib, davlat hokimiyati o‘rnatilgan va
mustaqil davlatchilikning tamal toshi qo‘yilgan 15
.
Ayniqsa, Qadimgi moddiy va ma’naviy madaniyatimiz haqidagi ma’lum
otlarni, eng avvalo, «Avesto»dan, shuningdek, yunon tarixchilari Gerodot, Kvint
Kursiy Ruf, Piulara, Arrian, D iodor, Strabon, Pompey Trog, Yustin asarlaridan
olish mumkin. Masalan, Strabon xorazmiylarni sakmassagetlar turkumiga kiritadi,
qadimgi so‘g‘dlar va baqtriyaliklar turmush tarzi va xulq-atvori bilan o‘zaro
farqlanmaydi, deydi. Tarixiy va arxeologik manbalarga ko‘ra xorazmiylar,
baqtriyaliklar va so‘g‘diylar o‘z kiyim-kechaklari, bosh kiyimlari, qurol-aslahalari
bilan saklardan farq qilmaganlar. Vohadagi elatlar saklar bilan deyarii bir tilda
gapJashganiar. Etnik jihatdan dehqonchilik vohalarida joylashgan elatlarda
Amudaryoning yuqori havzasidagi xorazmiylar, Gurgan quyi oqimidagi girkanlar,
Kopetdog etaklaridagi umumiy nomdagi parfianlar, Murg‘ob havzasidagi
marg‘iyonlar, Zarafshon, Qashqadaryo vohalaridagi so‘g‘dkir, Surxondaryo
15 Sulaymonova F. Sharq va G’arb. –T., 1998. – b.96.

vohasidagi baqtriyaliklar va parkana (Farg‘ona)liklar tarixiy manbalarda tilga
olinadi. Yuqori Amudaryoning ikki sohilidagi barcha elatlar eramizdan avvalgi 1
ming yillik o‘rtalarida yuksak madaniyatga ega bo‘lib, irrigatsiya va qurilish
inshootlarini, hunarmandchilik va G‘arb san’ati sirlarini egallagan, zo‘r ma’naviy
qadriyatlarni yaratgan etnik guruhlar, hatto qo‘shni davlatlarga o‘z ta’sirini
o‘tkazganlar.
Ushbu Kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Madraimov. A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati, 2008.
2. Ergashev. Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T.
“Teacher” Publishing House, 2013.
3. Kabirov.A.Jahon tarixi(eng qadimgi davrlardan milodning
V asrigacha).T.:“O‘qituvchi”.2001.
4. Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O‘qituvchi”.2001.
5. Soliyev. A., Muhammadaliev R.. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. –T.,
2005
6. Soliyev. A., Ahmedov E., Muhammadaliyev R. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O‘quv qo‘llanma. –T.: Universitet, 2003.
7. Asqarov. A. O‘zbekiston tarixi. –T., 1994.
8. Sagdullaev. A. O‘zbekiston tarixi. –T., 1997.
9. Sulaymonova. F. Sharq va G‘arb. –T., 1998.
10. Umarzoda. M. Avesto" sirlari. // Jahon adabiyoti, –№4. –T., 1997.
11. Xodjaniyazov. G‘.Qadimgi Xorazm mudofaa inshootlari. – T.:O‘zbekiston, 2007.
12. Shaniyazov. K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. –T., 2001.
13. Yaxshiev. L. Shimoliy Tohariston. // Avtoreferat. –T., 2003.
14. G‘ulomov. Y. Qadimgi madaniyatimizning izlaridan. –T., 1960.
15. Asqarov. A. O‘zbekiston xalqlari tarixi. 1-jild. –T., 1993.

16. Shaxermaer. F. Aleksandr Makedonskiy. –M.,1984.
17. Shoniyozov. K.Sh. Qang‘ davlati va kang„lilar. –T., 1990.
18. Qudratov. S., Omonqulov T. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi. – Guliston, 1995.
III. Internet saytlar va resurslar
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Sharq uyg‘onish davri
madaniyati (buxdu.uz)
markaziy-osiyoning-qadimgi-davrida-falsafiy-fikrlar-rivoji.pdf
6cb21ceb5da1dbf9119022f8b24979e4_Markaziy Osiyo xakqlari tqrixi.pdf
(samdu.uz)
O‘rta Osiyo mintaqasidagi qadimgi davlatlar, ular egallagan hudud nomi va
ma’muriy tuzilishi (xorazmiy.uz)
Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi (studylib.net)
Markaziy Osiyo dinlari va turlari haqida batafsil ma'lumotlar (mbaza.uz)
Xorazm tarixi.Xorazm tarixiy va zamonaviy obidalari fotojamlanma. (ilmlar.uz)

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati