Markaziy Osiyo iqtisodiyoti - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	215.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Qobiljon Kengashev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Mart 2025

0 Sotish

Markaziy Osiyo iqtisodiyoti

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekologiya va geografiya” kafedrasi mudiri
__________________
«____» _______________ 20 24
60111000-«Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari» ta’lim yo’nalishi
.... -guruh talabasi ...,.......... ning “Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya” fanidan
yozgan “Markaziy Osiyo iqtisodiyoti” mavzusidagi
KURS ISH I
Ilmiy rahbar: “Ekologiya va geografiya”
kafedrasi dotsenti g. f.n.
,.............................
GULISTON– 202 4

MUNDARIJA:
Kirish ........................................................................................................... ........3-5
I BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARINING JAHON
IQTISODIYOTIDA TUTGAN
O‘RNI ............................................................................................................6-13
1.1. Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tasnif……. ..... ...............................7- 8
1.2. Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiyotining asosiy
tarmoqlari………………………………………………. ..................................9- 11
1.3. Markaziy Osiyo davlatlarining jahoniqtisodiyotida
tutgan o‘rni ………………………………………………………………… 12-13
II BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI IQTISODIYOTINING
RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA
MUAMMOLARI ...................................................................................................
.......... .14-24
2.1 . Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish
tendensiyalari ……………….……………………………………………...14-17
2.2 .Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish
muammolari .................................................................................................17-19
2.3. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari
………………………….............................................................................1 9-24
Xulosa ……………………………………………………………………....33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………35-36

Kirish
Ayni paytda Markaziy Osiyo jahon iqtisodiyotida ham geografik, ham
iqtisodiy jihatdan ahamiyati ortib borayotgan mintaqa hisoblanadi. Markaziy Osiyo
azaldan tabiiy resurslarga boy, qulay iqlimga ega o’lkadir. Mintaqaning G’arb va
Sharqning o’rtasida joylashganligi uning geografik qulayligini ya’ni Yevropa va
Osiyo davlatlari o’rtasida yuz beradigan savdo aloqalari bevosita Markaziy Osiyo
davlatlari bilan bog’liqligini anglatadi. Qadimgi Buyuk Ipak Yo’lining TRACECA
(Transport Corridor: Europe –Caucasus – Asia) nomi ostida qayta tiklanishi bunga
yaqqol isbot bo’la oladi.
Mavzuning dolzarbligi: Hozirda, Markaziy Osiyo geografik joylashuvi
jihatidan xavfsizligi to’la ta’minlanmagan, ya’ni mojaroli muammolar mavjud
bo’lgan mintaqa hisoblanadi. Mintaqada Sobiq ittifoqidan meros bo’lib qolgan
iqtisodiy – siyosiy, xarbiy, transport kommunikatsiya va ekologik muammolar
mavjud bo’lib, uning yechimini topishda birlamchi masalalarni hal etish, ya’ni
mojaroli vaziyatlarning oldini olish, ichki va tashqi muvozanatni saqlash,
mintaqaviy va umumjahon integratsiyalashuvini ta’minlash asosida barqaror
rivojlanishga erishish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Hozirgi davrda mintaqa barqarorligi va taraqqiyotini ta’minlashda asosiy
muammoni mintaqada saqlanib kelayotgan mavhumlik, ekstremistik va terroristik
harakatlar, “mafkuraviy poligonlar” yaratishga bo’lgan urinishlar, mintaqa
davlatlari o’rtasida tarixiy birlik va iqtisodiy hamda madaniy uzviylikning
zaiflashganligi oqibatida davlatlar o’rtasida turli ziddiyatlarning yuzaga
chiqayotganligi tahlikali holdir. Shu o’rinda, O’zbekistonning mintaqadagi tashqi
siyosatini Prezident I.A.Karimov “Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni
saqlash, bu mintaqani barqaror xavfsizlik hududiga aylantirishni tashqi
siyosatimizning muhim ustivor yo’nalishi etib belgilab olganmiz. Biz int е gr а tsiya
j а r а yonl а ri v а b о z о r isl ох otl а rini riv о jl а ntiri sh ni hamda M а rk а ziy О siyo
mint а qasid а umumiy b о z о rni sh а kll а ntirishg а а l о hid а ах miyat b е r а miz», 1
d е g а n
1
KarimovI.A Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni takomillashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya
qilish va isl o h etishdir. Toshkent “O’zbekiston” 2005 58-59-betlar .

so’zl а ri tom ma'noda mavzuning dolzarbligi v а xayotiy ligi bilan t а dqiq о t о by е kti
sif а tid а о ling а nligid а n d а l о l а t b е r а di.
Tadqiqotning maqsadi : Markaziy Osiyo davlatlarining jahon iqtisodiyotida
tutgan o’rni hamda ularning iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari va muammolarini
turli ilmiy va nazariy qarashlar orqali tahlil etish .
Tadqiqotning v azifa lari : Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tavsif
berish, davlatlar iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini, rivojlanish tendensiyalarini,
rivojlanish muammolarini sanab o’tish tahlil etish hamda ularning rivojlanish
istiqbollarini bashorat qilish.
Tadqiqotning m etodologik asoslari: Ushbu kurs ishini yozishda,
Prezidentimiz I.A. Karimovning “O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” va “Bizning bosh
maqsadimiz – jamiyatni takomillashtirish va yangilash, mamlakatni
modernizatsiya qilish va isloh etishdir” kabi asarlaridan, Ch. Sh. Ko’charovning
“Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari”, S.S.
Safoyevning “Markaziy Osiyodagi Geosiyosat”, S.M.G’afurovning “Xavfsizlik
Strategiyasi : Markaziy Osiyo va Fors Korfazi Davlatlari Amaliyoti” kabi
kitoblardan, Jahon bankining yillik statistik to'plamlaridan va boshqa Internet
saytlaridan foydalanilgan.
Tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat bo’lib, birinchi bob Markaziy Osiyo davlatlarining
jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga, ikkinchi bob esa, Markaziy Osiyo davlatlari
iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari va muammolariga bag’ishlangan bo'lib,
birinchi bob o'z navbatida “Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tavsif”,
“Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari” va“Markaziy Osiyo
davlatlarining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni” kabi uch bo'limdan, ikkinchi bob
esa “Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish
tendensiyalari”, “Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish
muammolari”, “Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari”
kabi bo’limlardan tashkil topgan.

I-BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARINING JAHON
IQTISODIYOTIDA TUTGAN O’RNI.
1.1 Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tavsif.
Markaziy Osiyo deganda, Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin
mustaqillikka erishgan, etnik kelib chiqishi, madaniyati va tili jihatidan bir biriga
yaqin bo’lgan beshta musulmon respublikalar: Qirg‘iziston, Qozog‘iston,
Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston nazarda tutiladi. Sovetlar davrida bu
hududga O‘rta Osiyo va Qozog‘iston atamasi qo‘llanilgan. Lekin, 1991 yilda
mustaqillikka erishilgandan keyin, ham ushbu davlatlar, ham horijiy davlatlar
Markaziy Osiyo atamasini qo‘llasha boshlashdi. 1992 yilda besh davlat rahbarlari
rasmiy uchrashuvida Markaziy Osiyo atamasini qabul qilishdi. Markaziy Osiyo
darajasida, malum bir ma'noda hududiy hamkorlik harakatlari ham mavjud. Bu
harakatlarning misolida Markaziy Osiyo Hamkorlik Tashkilotini ham ko‘rsatish
mumkin. Lekin, hozirgacha bunday harakatlarda ma'lum bir tartiblilik va
davomiylik bo‘lmadi. Ayni paytda bu davlatlar quyidagi xalqaro tashkilotlar
a’zolari hisoblanadi: BMT; MDH; Shanxay Hamkorlik Tashkiloti ,
Qozog’iston,Tojikiston va O’zbekiston Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti
(ODKB) a’zosi; Qozog’iston,Qirg’iziston va Tojikiston esa – YevrAz E S ga a’zo dir.
Bundan tashqari, Qirg’izistonning o’zi WTO (World Trade Organization) ga a’zo
hisoblanadi.
1-rasm.

Markaziy Osiyo G’arbdan Kaspiy dengizi, Sharqdan Xitoy, Shimoldan Rossiya
hamda Janubdan Eron va Afg’oniston bilan chegaradosh hisoblanadi(1-rasm).
1-jadval
Davlatlar Maydoni
Km Aholisi
Kishi Aholi zichligi
(Km 2
) Nominal
YaIM(mlrd$) YaIM jon
boshiga($)
Qozog’iston 2,724,90 2 1 9 , 879 , 003 7.29 164.207 8 ,763
Qirg’iziston 19 8 , 5 00 6,389,500 27 24 3.844
Tojikison 14 2 , 0 00 10,205,400 56.3 17.6 2.229
Turkmaniston 488,100 7,057,841 10 .5 43.359 7.846
O’zbekiston 448,9 78 36,963,000 82.3 101.6 101.6
Qozog’iston mintaqa davlatlari o’rtasida YaIM va maydoni bo’yicha mos
ravishda 126,346 mlrd $ va 2,724,900 km 2
ko’rsatkich bilan eng yuqori o’rinni
egallagan. O’zbekiston esa aholi soni bo’yicha 7,895,000 kishi bilan birinchi
o’rinda turadi. I shchi kuchining asosiy qismi ham O’zbekiston hissasiga to’g’ri
keladi. Keyingi o’rinda esa 15,67 mln. kishi va 8,7 mln. ishchi kuchi bilan
Qozog’iston turadi. Qolgan davlatlarda esa aholi va mehnatga layoqatli aholi soni
nisbatan kamroq( 1-jadval ).
Hozirgi kunda Markaziy Osiyoga kiruvchi besh davlatning umumiy YaIM si
190,966 mlrd$ ni tashkil qilib, bu miqdor dunyo YaIM sining 0.3%i ga to’g’ri
keladi. Mintaqada aniqlangan neft zaxiralari hajmi 5,51 mlrd. tonna bo’lib, bu
miqdor MDH davlatlari neft zaxiralarining 34% ini va jahon neft zaxiralarining
0.8%ini tashkil etadi. Bu esa mintaqada ancha katta miqdordagi neft zaxiralari
jamlanganligidan dalolat beradi. MO davlatlarining tabiiy gaz bo’yicha
ko’rsatkichlari esa, 11.6 trln kub metrni tashkil qilib, bu ko’rsatkich MDH
davlatlari zaxiralarining 13,2% ini va jahon zaxiralarining 6.3% ini tashkil qiladi.
Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, jahon va MDH davlatlari neft-gaz
resurslari tarkibida MO davlatlari ulushi salmoqli miqdorni tashkil etadi.
Neft zaxiralari bo’yicha Qozog’iston mintaqada yetakchi hisoblanadi. Bu
holatni quyidagi jadvalda kuzatishimiz mumkin.

1.2 Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari.
Mintaqa davlatlarining barchasida qishloq xo’jaligi rivojlangan. Biroq
Qirg’iziston va Tojikistonda qolgan uchta davlat O’zbekiston, Qozog’iston
hamdaTurkmanistondan neft va gaz konlarining kamligi bilan farq qiladi. Avvalgi
ikki davlat suv resurslariga boy bo’lib, qo’shnilarini asosiy suv ta’minotchisi
hisoblanadi. Mintaqa davlatlari iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini quyida batafsil
tahlil qilib chiqamiz.
O’zbekiston mintaqadagi eng rivojlangan iqtisodiy salohiyat,
kommunikatsiyalar infratuzilmasi va malakali mehnat resurslariga ega davlat
hisoblanadi. Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyoti paxta, oltin, uran, tabiiy gaz,
ko’mir hamda kumush qazib olishga tayanadi. Paxta ishlab chiqarish bo’yicha
6-o’rinda va uni eksport qilish bo’yicha -o’rinda turadi. Yiliga 3,5 mln tonna paxta
va 6 mln tonna bug’doy ishlab chiqaradi. Oltin qazib olish bo’yicha esa dunyoda
7-o’rindadir. O’zbekiston yiliga 15 mlrd m^3 gaz eksport qiladi va bu ko’rsatkich
bo’yicha dunyoda 14-o’rinda turadi. O’zbekistonda Markaziy Osiyoda yagona
bo’lgan “GM-Uzbekistan” avtomobil zavodi joylashgan bo’lib, yiliga 170 mingga
yaqin yengil avtomobil ishlab chiqariladi. 2010 yilda “Navoiy” erkin industrial
iqtisodiy zonasi hududida xorijiy investorlar bilan erishilgan bitimlar doirasida
19 ta investitsiya loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Ana shu loyihalar
doirasida jahon bozorida xaridorgir bo‘lgan zamonaviy mahsulot ishlab
chiqaradigan 7 ta korxona foydalanishga topshirildi. Bundan tashqari,
O’zbekistonga kiritiladigan 2011-2015-yillardagi xorijiy investitsiyalar qiymati
5mlrd $ ga yetishi rejalashtirilgan. 2

2
httpwww.silkroadstudies.ado2011-centralasia.pdf

Qishloq xo'jaligi
21%
Sanoat
32%Xizmatlar
46%O'zbekiston YaIM tuzilmasi
Qishloq xo'jaligi
Sanoat
Xizmatlar
2-rasm.
Yuqoridagi diogrammadan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda xizmatlar
sohasining o’rni ortib bormoqda, bu holatni transport va kommunikatsiya hamda
bank sohasining milliy iqtisodiyotdagi o’rni ortib borayotgani bilan izohlash
mumkin(2-rasm).
Qozog’iston mintaqadagi hududiy jihatdan eng katta davlat (dunyoda 32-
o’rinda) hisoblanib, tabiiy resurslarga xususan neft va gazga boy o’lkadir. Yiliga
50 million tonnadan ortiq neft ishlab chiqaradi. Neft va gaz zaxiralari bo’yicha
dunyoda 11-o’rinda turadi. 010-yilda esa dunyodagi eng ko’p uran eksport qiluvchi
davlatga aylandi. Qozog’istonning qishloq xo’jaligi asosan paxta, bug’doy va
guruch yetishtirishga ixtisoslashgan. Har yili 17 million tonnadan ortiq g’alla
yetishtirib, g’alla yetishtirish bo’yicha dunyoda 7-o’rinda turadi. Hozirda
dunyodagi yirik g’alla eksportchilaridan biridir. Mamlakatning hozirgi kundagi
dolzarb muammosi uning tashqi qarzlarining ko’payib ketganidadir. 010-yil
ma’lumotlariga ko’ra tashqi qarzi 105 milliard $ bo’lib, bu miqdor YaIM ning 84%
ini tashkil etdi. Qozog’istonda 2020-yildagi iqtisodiy o’sish 7% ni, Sanoat va
xizmatlar sohasidagi o’sishlar mos ravishda 6 va 9.6 % ni tashkil etdi. Hozirda
Qozog’iston davlat iqtisodiyotining faqat tabiiy resurslarga bog’lanib o’sishini
oldini olishga va mamlakat iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushini oshirishga
harakat qilmoqda.

Qishloq xo'jaligi
5%
Sanoat
43%Xizmatlar
52%Qozog'iston YaIM tuzilmasi
Qishloq xo'jaligi
Sanoat
Xizmatlar
3-rasm.
Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida
Xizmatlar sohasi 52%, Sanoat 43% hamda Qishloq xo’jaligi 5%ni tashkil etadi,
ya’ni YaIM tarkibida Xizmatlar sohasining o’rni yuqori (3-rasm).
Turkmaniston tabiiy gaz zaxiralari bo’yicha dunyoda 5 o’rinda turishi bilan
katta geosiyosiy ahamiyatga egadir. Paxta yetishtirish bo’yicha esa dunyoda 10-
o’rinda turadi. Gaz sanoati davlatning bosh sektori hisoblanadi. Biroq muammo
shundaki, Turkmanistonda jahon energetika bozorlariga bevosita chiqish yo’li
mavjud emas ya’ni gazni Rossiya, Ukraina, Gruziya orqali tranzit qilishiga to’g’ri
keladi. Hozirda ushbu muammoni yechish maqsadida, Turkmaniston – Afg’oniston
– Pokiston – Hindiston gaz quvurlari yotqizilmoqda, loyiha 2015-yilda tugatilib,
yiliga 33 mlrd metr kub gaz ushbu quvurlar orqali o’tishi rejalashtirilgan. Bundan
tashqari, Turkmaniston-O’zbekiston-Qozog’iston -Xitoy gaz quvurlari hozirda o’z
faoliyatini boshlagan va hozirda ushbu quvurllar orqali 6 mlrd m 3
turkman gazi
eksport qilinmoqda. Qolaversa, 2012-yilda Qozog’iston – Turkmaniston Eron
orqali o’tuvchi shimoliy janubiy temir yo’l qurilishi mamlakat tashqi savdosida
yangi imkoniyatlar yaratadi.

Qishloq xo'jaligi
10%
Sanoat
30%
Xizmatlar
60% Turkmaniston YaIM tarkibi
Qishloq xo'jaligi
Sanoat
Xizmatlar
4-rasm.
Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida
Xizmatlar sohasi 60%, Sanoat 30% hamda Qishloq xo’jaligi 10%ni tashkil etadi,
ya’ni YaIM tarkibida Xizmatlar sohasining o’rni yuqori (4-rasm).
Tojikiston mintaqadagi tog’ bilan o’ralgan eng kichik davlat, bo’lib eng
katta gidroenergatik potensialga ega. Bundan tashqari respublika paxta, aluminium
(dunyoning eng katta aluminum zaxiralaridan biri joy lashgan) va uran ishlab
chiqaradi. Mintaqaning yirik daryolari bo’lgan Amudaryo va Sirdaryoning 53%i
Tojikiston hududida hosil bo’ladi. Shu bilan birga mintaqa gidroenergiya
resurslarining 70% ga yaqinini nazorat qiladi. Tojikiston energetikasida
gidroresurslar umumiy energetika zaxiralarining 95% ini tashkil qiladi. Ayni
paytda, O’zbekiston hududiga yaqin joylashgan alyumin zavodi jahon
standartlariga javob bermay, mintaqa ekologiyasiga katta salbiy ta’sir
ko’rsatmoqda. Tojikistonning O’zbekiston bilan bog’lovchi temir yo’l
liniyalarining uzilishi natijasida, respublikaning alyumin eksporti keskin
kamayishi, Tojikiston iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmay qolmadi. Bundan
tashqari, mamlakatda dunyo bo’yicha eng balandda joylashgan Nurek va Rog’un
GES lari mavjud. Xususan Nurek GESi dunyodagi eng katta 30 ta GES lar qatoriga
kirib, uning potensiali 700 Mvt ga teng. Hozirgi kunda bu GES lar mintaqaviy
muammolarga birinchi darajali davogarlardan biri bo’lib turibdi. Tojikiston yirik

gidroenergiya potensialiga egaligiga qaramasdan, bugungi kunda bu quvvatning
atiga 10% idan foydalanmoqda. Natijada, mamlakat qo’shni respublikalardan
nafaqat neft va gaz mahsulotlarini, balki elektroenergiyani ham import qilishga
majbur bo’lyapti.
Qishloq xo'jaligi
19%
Sanoat
23%Xizmatlar
58% Tojikiston YaIM tarkibi
Qishloq xo'jaligi
Sanoat
Xizmatlar
5-rasm.
Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida
Xizmatlar sohasi 58%, Sanoat 3% hamda Qishloq xo’jaligi 19%ni tashkil etadi(5-
rasm).
Qishloq xo'jaligi
25%
Sanoat
25%Xizmatlar
50% Qirg'iziston YaIM tarkibi
Qishloq xo'jaligi
Sanoat
Xizmatlar
6-rasm.

Qirg’iziston mintaqadagi iqtisodi eng sekin o’sayotgan davlatdir. 2020-yil
davlat YAIM o’sishi -5.6% bo’lgani ham buni isbotlaydi. Hozirda Qirg’iziston
YAIMsining 40% i Rossiyada ishlayotgan qirg’iz xalqi tomonidan qoplanmoqda.
Qirg’izistonning asosiy iqtisodiy tarmoqlari qishloq xo’jaligi (YAIM ning 5%i ni
ishlab chiqaradi) va GES lar orqali ishlab chiqariladigan elektro-energiya savdosi
hamda oltin, ko’mir va uran qazib olishga yo’nalgandir. Qirg’iziston o’z kelajagini
oltin zaxiralariga xorijiy investorlar etiborini jalb qilish va yangi GES lar qurish
orqali elektro-energiya savdosini yo’lga qo’yish bilan izohlaydi.
Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida
Xizmatlar sohasi 54.2%, Sanoat 31.2% hamda Qishloq xo’jaligi 14.6% ni tashkil
etadi, ya’ni YaIM tarkibida Xizmatlar sohasining o’rni yuqori.
1.3 Markaziy Osiyo davlatlarining Jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni
M а rk а ziy О siyo uz о q d а vr m о b а ynid а str а t е gik ahamiyatg а m о lik mint а q а d е b
х is о bl а nib k е ling а ni uning Yevr о siyod а j о yl а shg а n buyuk d а vl а tl а rg а yaqinligi bil а n
b о g’liq. Mint а q а ning o’zi хе ch q а ch о n ko’p s о nli o’tr о q aholig а h а m o’z t а biiy
b о ylikl а rid а n f о yd а l а nish q о biliyatig а h а m eg а bo’lm а g а n. SHu b о isd а n bu mint а q а
t а ri х id а uning hududid а qudr а tli imp е riya yoki nufuzli d а vl а tl а r k а m vujudg а k е lg а n.
M а rk а ziy О siyo а s о s а n t а sh q i kuchl а r r а q о b а tl а shg а n m а yd о n bo’lg а n 3
O’z o’zid а n r а vsh а nki, g ео gr а fik j о yl а shuv h а r q а nd а y m а ml а k а tning
g ео str а t е gik s а l о h iyati v а а h а miyatini b е lgil о vchi mu h im о mill а rd а n biridir.
M а vq е i b о shq а m а ml а k а tl а rg а nisb а t а n j о yl а shuvig а b о g’liq bo’lm а g а n bir о rt а
ham h aqiq а t а n muhim mint а q а yoki d а vl а t j а h о nd а yo’q. L е kin M а rk а ziy
О siyoning butun str а t е gik ahamiyatini f а q а t uning buyuk d а vl а tl а r yaqinid а
j о yl а shg а nligig а b о g’l а sh ха m to’g’ri em а s. Z е r о , bugungi kund а M а rk а ziy О siyo
o’z h о lich а h а m muhim ahamiyatg а eg а ek а nligi n а m о yon bo’lm о qd а .
Mint а q а ning ahamiyati t о b о r а о rtib b о rm о qd а v а buni quyidagicha bir qancha
о mill а r bil а n t а vsiflash mumkin.
3
http://en.wikipedia.org/wiki/Central_Asia .

Nisbiy d е m о gr а fik s а lm о g'i ning о shishi M а kr о mint а q а ning yuq о rid а q а yd etib
o’tilg а n ch е g а r а l а rid а bugungi kund а 95 milli о nd а n ko’pr о q aholi yash а ydi.
Mint а q а aholisining zichligi unch а k а tt а em а s , bir kv а dr а t kil о m е trg а 9 kishi
to’g’ri k е l а di. А yni p а ytd а ushbu ko’rs а tkich butun О siyo b o’ yich а 80,5 kishini
t а shkil et а di. L е kin muhim d е m о gr а fik ko’rs а tkich aholi s о nining ikki b а r а v а r
ko’p а yish d а vri so’nggi p а ytg а ch а M а rk а ziy О siyod а 3-25 yilni t а shkil qilg а n.
So’nggi yill а rd а aholining o’sish sur’ а ti bir о z p а s а yg а n bo’ls а d а , u nisb а t а n а nch а
yuq о ri bo’lib q о lm о qd а . Shu b о is, qo’shni m а ml а k а tl а rg а nisb а t а n mint а q а ning
d е m о gr а fik s а lm о g’i о shib b о rishini pr о gn о z qilish mumkin.
Ха lq а r о ahamiyatg а m о lik t а biiy r е sursl а rning m а vjudligi Mintaqada
aniqlangan neft zaxiralari hajmi 5,51 mlrd. tonna bo’lib, bu miqdor MDH
davlatlari neft zaxiralarining 34% ini va jahon neft zaxiralarining 0.8%ini tashkil
etadi. Bu esa mintaqada ancha katta miqdordagi neft zaxiralari jamlanganligidan
dalolat beradi. MO davlatlarining tabiiy gaz bo’yicha ko’rsatkichlari esa, 11.6 trln
kub metrni tashkil qilib, bu ko’rsatkich MDH davlatlari zaxiralarining 13,2% ini va
jahon zaxiralarining 6.3% ini tashkil qiladi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib
turibdiki, jahon va MDH davlatlari neft-gaz resurslari tarkibida MO davlatlari
ulushi salmoqli miqdorni tashkil etadi
Mu h im tr а nsp о rt-k о mmunik а tsiya yo’ll а rining k е sishishi M а rk а ziy О siyo
s а vd о yo’ll а ri ch о rr а h а si sif а tid а gi o’zining t а ri х iy ahamiyatini tikl а m о qd а .
To’g’ri, а n’ а n а viy s а vd о d а d е ngiz tr а nsp о rti ха l qiluvchi r о l o’ynamoqd а . А yni
p а ytd а M а rk а ziy О siyod а t е mir yo’l v а а vt о m о bil tr а nsp о rti s а m а r а d о rligining
о shishi, а viatsiya а l о q а l а rining riv о jl а nishi tr а nsp о rt m а shrutl а ri tizimid а
mintaqaning r а q о b а tb а rd о shligi о shishig а о lib k е lm о qd а . Bund а n t а shq а ri,
iqtis о diy а l о q а l а rning t е l е k о mmunik а tsiyal а r v а ах b о r о t t ех n о l о giyal а ri
riv о jl а nishi bil а n b о g’liq yangi sh а kll а ri d е ngiz yo’ll а rig а e h tiyoj s е zm а sd а n, eng
qisq а , to’g’ri yo’ll а rd а n o’tmoqda. D е m а k, ul а r muhim iqtisodiy m а rk а zl а r
Ye vr о p а v а О siyo Tinch о k еа ni mintaqasini birl а shtirib, M а rk а ziy О siyo о rq а li
o'tadi .

II-BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI IQTISODIYOITINING
RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA MUAMMOLARI.
2.1 Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish
tendensiyalari.
Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqillikdan keyingi iqtisodiyotida
sezilarli olg’a siljishlar ko’zga ko’rinadi. So'ngi malumotlarga asoslangan holda,
mintaqa davlatlarining makroiqtisodiy ko’rsatkichlarini quyidagicha izohlash
mumkin.
2-jadval
Markaziy Osiyo davlatlaridagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar (2010-yil)
Davlatlar YAIM
20 20 -yil
(mlrd.$) 20 1 9yil (%)
YAIM o’sishi 2010-yil(%)
YAIM
o’sishi Inflyatsiya
(%)2009/10 Ishsizlik
darajasi(%)
O’zbekiston 37,000 8.1 8.5 7.4/7.3 1,1
Qozog’iston 126.346 1.2 7 6 / 7.1 5.5
Turkmaniston 17,516 6 9 0.1/4.6 60 (2004-
yil) 4
Tojikiston 4,982 3.4 6.5 5/9.8 2,3
Qirg’iziston 5.122 2.9 -1.4 4.8/6.4 18
Manba: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields.html
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2020-yilda 2019-yilga nisbatan
yalpi ishlab chiqarishdagi o’sish Turkmaniston 9% bilan eng yuqori ko’rsatkich,
O’zbekiston esa 8,1% bilan keyingi o’rinni egallagan. Qirg’izistonning 2020 -
yildagi YaIMsi - 4% ga pastlagan. Respublikalardagi ishsizlik darajasi
O’zbekistonda 1.1% bilan eng past ko’rsatkich va Turkmanistonda 60% bilan eng
yuqori ko’rsatkichni aks ettiradi. Inflyatsiya darajasi esa O’zbekistonda 7,3% bilan
eng yuqori hamda Turkmanistonda 4,6% bilan eng past darajada.
Mintaqa davlatlariga Jahon bankining “doing business” reporti bo’yicha
tavsif beradigan bo’lsak, yuqoridagi jadvaldan ko’rib turganidek, ular hanuz past
o’rinlarni egallagan. Bunga asosiy sabab, xorijiy investorlarning mintaqa
davlatlariga nisbatan ishonchi pastligi hamda ular uchun yaratilgan investitsion
muhitning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan izohlanadi.
4

Biroq mintaqaning kelajagi porloqligiga bir qancha asoslar bor. Markaziy
Osiyo azaldan G’arb va Sharqni bog’lovchi strategik hudud hisoblanib kelingan.
Ayni paytda hududdan o’tgan Buyuk Ipak Yo’lining TRACECA ( Transport
Corridor : Europe-Caucasus-Asia ) nomi ostida qayta tiklanishi, ikki qit’a
mamlakatlari iqtisodiy aloqalarining yanada rivojlanishiga asosdir. Markaziy
Osiyo tabiiy resurslarga boy o’lkaligi sababli, hozirda dunyoning rivojlangan
davlatlari, xususan AQSH, Yevropa Ittifoqi va qo’shni davlatlar bo’lgan Rossiya
va Xitoy mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirishga
intilishmoqda.
2.2 Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari.
Markaziy Osiyo davlatlarida integratsion muammolar. Mintaqaning
g ео gr а fik ji h а td а n k а tt а m а k о nni eg а llashi v а t а biiy b о ylikl а ri ko’pligini in о b а tg а
olg а n h о l d а uning g ео iqtisodiy riv о jl а nish imk о niyatl а rini yu qo ri b aholash
mumkin . А slid а es а , bu imk о niyatl а rd а n t o’ l а ligich а v а r а tsi о n а l f о yd а l а n m а slik
о q ib а tid а mintaqaviy int е grat siyag а to’sqinlik q il а dig а n g ео iqtisodiy
mu а mm о l а rning bir q а t о r y o’ n а l ishl а ri yuz а g а k е l gan. Birinchid а n , mintaqa
d а vl а tl а rining umumiy m а kr о iqtisodiy riv о jl а nish str а t е giyasi ishl а b chi q ilm а g а n.
Milliy iqtisodoyot riv о jl а nish str а t е giyal а ri v а d а sturl а ri mintaqa d а vl а tl а rining x а r
birid а o’ zig а хо sligi bil а n а jr а lib tur а di v а qo’ shni d а vl а tl а rd а n f а rq q ilg а nligi
s а b а bli m а zkur riv о jl а nish str а t е giyal а ri o’ rt а sid а n о mut а n о siblikl а rni yuz а g а
k е ltirg а n. Ikkinchid а n , mintaqa d а vl а tl а ri iqtisodoyoti h а r х il riv о jl а nish d а r а j а si
bil а n b е lgil а n а di. O’zbekiston v а Qo z о g ’ ist о n i qt is о diyoti mintaqaning q о lg а n
m а ml а k а tl а rig а nisb а t а n ilg а ril а g а n v а o’ sish surt ’ а ti t е zligi h а m ild а mligi bil а n
f а r q q il а di. 5
Uchinchidаn , mintaqaning tаbiiy vа insоn rеsurlаridаn oqilona vа
rаtsiоnаl fоydаlаnmаslik vа ekоlоgik vаziyatning kеskinlаshuvigа оlib kеlishi
mumkin. Ushbu gеоiqtisodiy muаmmоlаrni kеn groq tа hl il q ilish mintaqa
iqtisodoyotining аsl ho lаtini оb’еktiv o’ rgаnishgа xizmat qiladi.
5
Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari, Ch. Sh. Ko’charov, 31-bet

Mintaqaviy integratsiya jаrаyoni rаsmаn 90 - yillаrning birinchi yarmidа
bоshlаndi. 1994 yil O’ zbеkistоn, Qozog’ istоn vа Qirg’izis tоn yag оnа iqtisodiy
mаkоn shаrtnоmаsini tuzishdi. 1998 yil Tоjikistоn ham bu shаrtnоmаgа qo’ shildi.
Y u zаgа kеlgаn h u quq iy аsоsni tаshkiliy vа mоliyaviy jiхаtdаn tа’mindаsh uchun
Dаvlаtlаrаrо kеngаsh vа Mаrkаziy Оsiyo хаmkоrlik vа rivоjlаnish bаnki bаrpо
etildi. Ushbu shаrtnоmаgа muvоfi q 1995 - 2000 yillаrgа m o’ ljаllаngаn I qtisodiy
I ntegratsiya Dаsturi q аbul q ilindi. Bu D аstur dоirаsidа qo’ shmа kоrхоnаlаr tuzilib,
ishlаb chi q аrish kооpеrаtsiya lari «kurtаk оtа» bоshlаdi. Suv - enеrgеtikа, yonilg ’ i
rеsurslаridаn fоydаlаnish sоhаsidа h аmkоrlik y o’ lgа qo’ yilib, dаvlаtlаrаrо gаz
q uvurlаri yot q izildi. Nаtijаdа gаz - nеft zахirаlаrini vа su v rеsurslаrin i bir birigа
еtkаzib bеrish infrаstruk t urаsi yuzаgа kеldi. Bu esа o’ z nаvbаtidа sоbi q Ittifо q
pаrchаlаngаndаn s o’ ng b uzilgаn butun ittifо q iqtisodiy tizimidаn k o’ rilgаn
zаrаrlаrni оldini о l ishgа оlib kеldi . Аmmо h а qiq аtdа yagоnа iqtisodiy mаkоnni
yarаtish judа h аm аstа - sеkinlik vа q iyinchiliklаr bilаn kеchmо q dа. O’ tgаn 12 yil
dаvоmidа mintaqa dаvlаtlаri bоjхоnа, аntidеmping vа sо liq mаsаlаlаridа birlikkа
erishmаdilаr. Y oq ilg ’ i vа хоm аshyo rеsurslаrining ekspоrtidа sаnоаt ishlаb
chi q аrishidа rа q оbаtbаrdоshlikni kuchаytirishdа mintaqa dаvlаtlаri o’z lаrining
jаmоаviy mаnfааtlаrini h imоya q ilishgа q аrаtilgаn dаsturlаr vа kоntsеp siya lаrni
ishlаb chi q mаdilаr. Suv, enеrgеtikа, trаnspоrt, gаz vа enеrgеtikа kоmplеkslаridа
o’ zаrо mаnfааtli rаvishd a i shlаtishgа t o’sq inlik q ilа d igаn jiddiy muаmmоlаrning
оldi оlinmаgаnl i gichа q оlmо q dа. Mintaqa umumiy iqtisodiy rivоjlа ni shi ni
tu zilmаviy muvоfi ql аshtirishgа erishilmаgаn b o’ lib , sаnаb o’ tilgаn sо h а l аrdа
tuzilgаn ko’p tоmоnlаmа vа ikki tоmо nl аmа shаrtnоmа l аr bаjаrilmаyapti.
Ekspоrt siyosаtining kеlish il gаn tаrzdа shakllanmayotganligi uchinchi
dа vl аtlаr bоzоrlаridа mintaqa dаvlаtlаrining m a хsulоtlаri bir birlаri bilаn
kеlish il mаgаn rа q оbаtgа k i rishmо q dа. Mаsа l аn, Qozog’iston tаsh q i sаvdоni tаriflаr
оr q аli vа tаrifsiz bоsh q аruvidа qo’ shni dаvlаtlаr mаnfа at lаrini e’tibоrdаn chеtdа
qol dirmо q dа. Qirg’iziston o’ zining suv enеrgеtik re surslаrini qo’ shni dаvlаtlаr
bilаn tаsh q i iqtisodiy munоsаbаtlаr da « chegaralovchi-ta’qiqlovchi » chоrа sifаtidа
qo’ llаmо q dа. Ushbu dаvlаt qo’ shni dаvlаtlаr b ilan o’zining tаsh q i sаvdо

mаsа lalarini muvоfi q llshtirmаsdаn turib, Ха lq аrо sаvdо tаshkilоtigа kirishi
Mаrkа ziy Оsiyodа ха lq аrо iqtisodiy munоsаbаtlаrdа bir q аtоr chi gal liklаrni kеltirib
chi q аrmо q dа.
Bu kаbi bir tоmоnlаmа tаsh q i iqtisodiy fаоliyat vа mintaqa dаvlаtlаrining
jа ho n bоzоridа uyg ’ unlаshgаn emаs, bаlki tаr qoq vа o’ zаrо q аrаmа -q аrshi h аtti -
хаrаkаtlаri, tоmоnlаr istаgаn vа rеjа l аshtirgаn intеgrаtsi on siljishlаrgа t o’sq inlik
qilmoq dа. О q ibаtdа Mаrkаziy Оsiyo iqtisodiy хаmjаmiyati o’zini о ql аmаdi.
S аnоаt ishlаb chi q аrishi O’ zbеkistаn vа Qozog’iston q оlgаn uchtа dаvlаtgа
nisbаtаn аnchа ilgоr. SHu bilаn birgа mintaqa dаvlаtlаri ха lq х o’ jаligining bir
q аtоr strаtеgik хоm аshyo mаnbаlаri (nеft vа gаz, qora rаngli vа q immаtbахо
mеtаllаr хаmdа bug ’ dоy, pахtа) mаvjud l igi h аmdа ulаrdаn fоydаlаnish k o’ lа mi vа
sur’аti dа v lаt i q tisоdining har хil tеzlikdаgi rivоjlаnishigа o’ z tа’sirini o’ tkаzаdi.
Mintaqaviy intеgrаtsiya strаtеgiyasi q аndаy b o’ lishi kеrаk dеgаn sаvоlgа
mintaqa dаvlаtlаri h аr хil jаvоb bеrishаdi. Bu esа ulаrning mintaqaviy
intеgrаtsiyadа q оndirilish kеrаk b o’ lgаn milliy mаnfааtlаr хilmа хilligi bilаn
tushuntirilаdi . Lеkin shungа qaramasdan, ulаrning intеgrаtsiоn mаnfааtlаrini
uyg ’ unlаshtiruvchi pаrаmеtrlаr хаm bоrligini tа’kid l аsh lоzim. Ushbu pаrаmеtrlаr
q uyidаgilаr:
- chеgаrаlаrаrо sаvdо - sоtiqni erkinlаshtirish оr q аli umumiy va yagоnа
bоzоrni yarаtish;
- mintaqa suv rеsurslаrini rаtsiоnаl tа q simоtini tа’minlаsh;
- хаl q х o’ jаliklаrini u yoki bu ishlаb chi q аrish jаbхаlаridа iхtisоslаshuvi vа
mehnat taqsimoti ;
- milliy mоliyaviy tizimlаrning o’zaro bаr q аrоrlаshuvi vа kеskin
o’ zgаrishlаrdаn h оli b o’ lgаn h аmdа kеlishilgаn pul siyosаti;
- mintа qa viy - iqtisodiy хаmkоrlikni institutsiоnаtlаshuvigа b o’ lgаn umumiy
e h tiyojning mаvjudligi.
Аmmо mintaqa dаvlаtlаrining tаsh q i iqtisodiy fаоliyatini bir biridаn fаr q
q ilishi mаzkur umumiy mаnfааtlаr kоnstruktiv uyg ’ unlаshuvigа t o’ s q inlik q ilаdi,
аslidа esа ko’p ho llаrdа q аrаmа -q аrshi tаsh q i iqtisodiy mаnfааtlаr mintaqadаn

tаsh q аridаgi dаvlаtlаrning ushbu dаvlаtlаr bilаn sаvdо - iqtisodiy, invеstitsiоn
хаmkоrlik ko’ lаmi vа jahonning rivоjlаngаn dаvlаtlаrining mintaqa ichki bоzоrig a
k o’ rsаtаdigаn tа’siri bilаn o’l chаnаdi. Bundа bir nеchа оmillаrni tахlil q ilish jоiz :
1-omil. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar doirasida umumiy manfaatlarning
shakkllanmaganligi
Birinchidаn, Q оzоg ’ istоn vа Qi rg ’ izistоn Rоssiya singаri «shоk tеrаpiyasi»
usuli bilаn iqtisodiy bоzоr munоsаbаtlаrigа o’ tishini tа’minlаsh y o’ lini bir nеchа
bоr sinаb k o’ rishgаn. O 'zbеkistоn , Turkmaniston vа Tоjikistоn esа iqt isоdiy
islо h оtlаrni bоs q ichmа - bоs q ich аmа lga оshirishib, Jаnubi y- S h аr q iy Оsiyo
dаvlаtlаri kаbi iqtisodoyotni dаvlаt tоmоnidаn bоsh q аruvini sа ql аb q оlishgаn.
Ikkinchidаn, yu q оridа birinchi tilgа оlingаn ikki dаvlаt Bоjхоnа I ttifо q i dоirаsidа
tаsh q i sаvdоni tе zl ik bilаn fаоllаshtirgаn b o’ lsа l аr, O 'zbеkistоn bu mаsа l аgа
e h tiyotkоrlik bilаn yondаshmо qd а. Uchinchidаn, Qozog’ istоn, Qizg’iziston vа
Tоj i kistоndа dаvlаt bоsh q аruvigа аsоslаngаn sаnоаt ishlаb chi q аrishidаn vоz
kеchildi, lеkin zаmоnаviy tехnоlоgiyalаr vа mеnеjmеntgа egа yangichа bоsh q аruv
tuzilm al аri h аli shаkllаnmаgаn. 2-omil . Хаl q х o’ jаligi sеktоrlаridа хаmkоrlik
q iluvchi trаnsnаtsiоnаl kоmpаniyalаrning bir biri bilаn rа q оbаti vа bundаn
mintaqa dаvlаtlаri mаnfааtlаrigа y еtаdigаn sаlbiy tа’ s i r
Mintaqa nеft, gаz vа q immаtli mеtаllаrgа bоy h isоblаnаdi. S h u sаbаbli
mintaqadа mаzkur tаbiiy bоyliklаrni q аzib оlish, q аytа ishlаsh vа ekspоrt q ilishgа
m o’ ljа l lаngаn chеt el trаnsnаtsiоnаl kоmpаniyalаri judа fаоl. Qozog’iston ,
O’ zbеkist o n vа Turkmаnistоndа nеft vа gаz sохаsigа iхtisоslаshgаn xalqaro
kоmpаniyalаr ko’prоk q izi q ishgа egа. S h u bilаn birgа Qirg’ izistоn. Tоjikistоn vа
O’zbekistondаgi tоg ’- kоn mеtаllurgiyasi h аm хоrijiy invеstоrlаrning o’ zаrо
rа q оbаti gа sаbаb b o’ lmо qd а. Mintaqa dаvlаtlаri хоrijiy tехnоlоgiyalаr vа ishlаb
chi q аrishning zаmоnаviy usullаrini jаlb etish uchun, хususаn Qozog’iston vа
Qirg’ izistоn dа, хаl q х o’ jаli ning yu q оridа tilgа оlingаn аsоsiy sеktоrlаridа
хususiylаsh ti rish vа dаvlаt nаzоrаtini chеklаsh siyosаtini оlib bоrishmоqdа.
Bоshqа bir tоmоndаn, O’zbekiston vа Turkmаnistоndа tаbiiy bоyliklаrdаn хаlq

fаrоvоnligi yo’lidа fоydаlаnish mаqsаdidа mаvjud kоrхоnаlаr to’lаligichа хоrijiy
invеstоrlаrgа хususiylаshtirib bеrilmаyapti.
Qozog’iston neft, issiqlik vа elеktrоenеrgiya ishlаb chiqаrish хаmdа tog’-
kоn sаnоаti kоrхоnаlаrining qаriyb bаrchаsini хоrijiy invеstоrlаrgа sоtgаnligi
nаtijаsidа dаvlаt хаlq хo’jаligining sаlmоqli qismini nаzоrаt qilа оlmаyapti.
Оqibаtdа хоrijiy kоmpаniyalаrning milliy iqtisоdgа tа’siri оshib bоrib, dаvlаt
iqtisodiy islохotlаrni to’lаligichа аmаlgа оshirа оlmаyapti. Jumlаdаn, Хitоy Milliy
Nеft Kоrpоrаpiyasi (ХMPK) tоmоnidаn 2005 yildа «Pеtrоkаzахstаn» kоmpаniyasi
аksiyalаrini sоtib оlinishi vа uning mаzkur Хitоy kоmpаniyasi tаsаrrufigа o’tishi
nеft ishlаb chiqаrishdа Qozog’istоn хukumаtining tа’sirini kаmаyishigа оlib kеldi.
Bu esа o’z nаvbаtidа dаvlаtning iqtisodiy erkinligini chеgаrаlаb, nеft ishlаb
chiqаrishdа trаnsnаtsiоnаl kоmpаniyaning milliy iqtisodiy mаnfааtlаrgа sаlbiy
tа’siri kuchаyishigа оlib kеlishi mumkin. 3-omil.Iqtisodiy jinоyatchilik, jumlаdаn
tоvаrlаr kоntrаbаndа vа jinоiy fаоliyatdаn tоpilgаn pullаrni lеgаllаshtirish
Mintaqa ichki bоzоr bilаn rаqobаtlаshа оlаdigаn tаshqi bоzоr lаrgа qo’shni
hisоblаnаdi. Jumlаdаn, Хitоy, Erоn vа Хindistоn kаbi dаvlаtlаrning yеngil sаnоаt
mаhsulоtlаri mintaqaning ichki bоzоrigа qulаy shаrt-shаrоitlаrdа kirib kеlmоqdа.
Mintaqa dаvlаtlаri mаzkur dаvlаtlаrdаn kеlаyotgаn mаhsulоtlаr оqimini to’la
nаzorаtgа оlоlmаyotgаnligi оqibаtidа kоntrаbаndа o’sib bоrmоqdа. Bu nаfаqаt
yеngil sаnоаt mахsulоtlаri bilаn chеklаnmаsdаn, balki elеktrоtехnikа vа mеditsinа
sохаsidа ishlаb chiqаrilgаn mахsulоtlаrni хаm qаmrаb оlаdi. Mintaqa ichki
bоzоridа tаyyor mахsulоtlаrni ishlаb chiqаrish mi q dоrining pаstligi, tаlаbning
yuqоriligi, ichki qonunchilikning yеtаrli dаrаjаdа rivоjlаnmаgаnligi vа
istе’mоlchilаr xuquqlаri mustаhkаm хimоyalаnmаgаnligi mаhsulоtlаr
kоntrаbаndаsigа qulаy vаziyat yarаtilishigа sаbаb bo’lmoqdа. Bоshqа bir
tоmоndаn, mintaqa dаvlаtlаri o’rtаsidаgi chеgаrаlаrni dеlimitаtsiya vа
dеmаrkаtsiya qilish ishi tugаllаnmаgаnligi hаm Хitоy vа Erоndаn sifаti pаst
mахsulоtlаrning nоqоnuniy kiritilishigа shаrt-shаrоitlаrni yuzаgа kеltiryapti. Shu
bilаn birgа mintaqadаn хоm аshyo mаhsulоtlаrini vа yonilg’i rеsurslаrni
nоqоnuniy оlib chiqib kеtilishi vа tаyyor mахsulоt sifаtidа kiritilishi, qo’shni

dаvlаtlаrdа ishlаb chiqаrilgаn kоntrаbаndа mахsulоtlаrning mintaqagа nоqоnuniy
impоrt qilinishigа оlib kеlmоqdа.
Suv resurslarining taqsimlanish muammosi. Ayni paytda suv muammosi
Markaziy Osiyo davlatlarini ikki guru hga b o’ lib qo’ ydi. Birinchi guru h gа
Qirg’ izistоn vа Tоjikistоn, ikkinchi guruhg a O’zbekisto n, Qozog’ istоn vа
Turkmа n istоn kirаdi. Birinchi guruh dаvlаtlаri o’ zlаrining gidrоenеrgеtik
sа lohi yatlаrini yanаdа оshi rishgа intilishmо q dа, chunki mintaqa suv rеsurslаrining
аsоsiy q ismi ulаrni ng хududlаridаn bоshlаnаdi. Bоsh q а bir t оmоndаn, ikkinchi
guru h dаvlаtlаri, хususаn, O’zbekistonning qishloq х o’ jаligigа ishlаtilаdigаn suv
q аriyb t o’ lаtigichа Аmudаryo vа Sirdаryo suv хаvzа l аridаn sug ’ оrilаdi. Ushbu
dаryo l аr yu q оridа tilgа оlin gаn dаvlаtlаrdаn rеspublikа хududigа о q ib kеlаdi.
O’zbekiston qishloq xo'jaligining tахminаn 90%, Qozоg ’ istоn qishloq
х o’ jаligining 75% suv rеsurslаrini Qizg’izistonvа Tо jikistоndаn о q ib kеlаdigаn
dаryolаrdаn оlishа d i. Qozog’iston vа O’zbekiston qishloq хo’jаligini tinimsiz suv
bilаn tа’minlаsh uchun Qizg’iziston gidrоrеsurslаrdаn fоydаlаnish mа’lum bir
tаrtibini yo’lgа qo’yishi kеrаk. Lеkin Qizg’iziston GESlаri mаmlаkаtdа istе’mоl
q ilinаdigаn issi ql ik vа elеktrо - enеrgiyaning аsоsiy q ismini t аshkil et gаnligi
sаbаbli, suv yo zdа mахsus suv оmbоrlаridа yig'ilishi, q ishdа esа GESlаrdаn
o’ tkаzib elеktrоenеrgiya ho sil q ilish uchun ishlаtilаdi. Qozog’iston vа O’zbekiston
uchun esа yozgi mаvsumdа qishloq хujаligi uchun suvgа b o’ lgаn eхtiyoj judа
оshib kеtаti. Mintaqa suv enеrgеtikа rеsurslаridаn mintaqa dаvlаtlаri mаnfааtlаri ni
e’tibоrgа оlmаgаn hоldа Tоjikistоn tоmоnidаn Rоg ’ un. Y avan , Sаngtudа -II vа
Q irg ’ izistоn tоmоnidаn Q аmbаrаtin I-II kаbi yangi GESlаr q urilishigа qili nаyotgаn
hаrаkаtlаr umummintaqa rеsurslаridаn bir tоmоnlаmа nоrаtsiоnа l fоydаlаnish
sifаtidа bах o lаnishi shаrt. Mаsа l аn, hozirda qurilayotgan Rog’un GESi
to‘g‘onining o‘pirilishi O‘rta Osiyo mamlakatlari uchun, avvalambor,
Tojikistonning o‘zi uchun misli ko‘rilmagan falokatlar olib keladi.
Mutaxassislarning fikricha, voqealar shu zaylda rivojlanadigan bo‘lsa, katta
miqdordagi suv pastga sekundiga 130 metr yoki soatiga 468 kilometr tezlikda
Nurek GESi tomon yopiriladi. Nurek GESi to‘g‘oni butunlay vayron bo‘lib, Nurek

shahri balandligi 80 metr va tezligi sekundiga 86 metr bo‘lgan suv bosimi ostida
qoladi. Vaxsh kaskadining boshqa GES va gidrouzellari ham shu kabi butunlay
vayronaga aylanadi, Sarbon, Qo‘rg‘ontepa va Rumiy shaharlarini butunlay suv
bosadi. Suv toshqini zarbiga birinchi bo‘lib ushbu shaharlar duch keladi va u
Tojikiston, O‘zbekiston va Turkmanistonning boshqa o‘nlab shaharlari hamda
aholi punktlarini ham bosib ketadi. Yoki, Q irg ' izist о nning T ох t а gul GESi en е rgiya
m а nb а i sif а tid а m а ’lum suv t ах chilligini k е ltirib chik а r а yotg а nli v а en е rgiya ishl а b
chi q а rish uchun q ilin а yotg а n х a r а k а tl а r s а m а r а siz q о l а yotg а nligi, ikkinchi bir
t о m о nd а n GES kurilm а l а ri 80 f о izg а eskirg а nligini v а bugungi kung а k е lib suv
t а q chilligi s е zil а yotg а nligi а l о hida e’tib о rni t а l а b et а di. Bu o' rind а T о jikist о n v а
Qirg' izist о nd а gi qish f а slid а g i en е rg е tik а m а vsumi v а O’zbekiston, Qozog’iston v а
Turm а nist о nd а yoz f а slid а gi ekin sug ' о rish m а vsumini а l о h id а e’tib о rg а о lg а n
h о ld а umummintaqa m а nf аа tl а ri d о ir а sid а gi d а stur ishl а b chi q ilishi t а vsiya etil а di.
C h unki bu k а bi ho l а tl а r k е l а j а kd а n а f а q а t T о jikist о n yoki Qirg’ izist о n balki butun
mintaqa d а vl а tl а ri ek о l о giya tizimining izd а n chi q ishig а v а mintaqa а ho lisi h а yotiy
f ао liyatid а о g ’ ir о q ib а tl а rni k е ltirib chi q а rishi mumkin. S h u s а b а bli mintaqa suv
r е sursl а rid а n f о yd а l а nishning b а rch а d а vl а tl а rg а m а q bul t а rtibini k е lishib о lish
z а rur.
Transport kommunikatsiyalari va transport strategiyasini tanlash
muammosi. D е ngiz p о rtl а rig а b е v о sit а chi q ish imk о niyatining y o’q ligi M а rk а ziy
О siyoning а s о siy v а k а m uchr а ydig а n g ео iqtisodiy mu а mm о sidir. Jahond а d е ngiz
yo’ll а rid а n uz о q d а j о yl а shg а nlik nu q t а i n а z а rid а n bund а y n о q ul а y h о l а td а b o’ lg а n
boshqa mintaqa y o’ q . M а rk а ziy О siyoning o’ rt а sid а j о yl а shg а n O’zbekiston uchun
bu mu а mm о а yni q s а d о lz а rb ahamiyat k а sb et а di. Х ull а s, n а f а qat O’ zb е kist о n,
b а lki uning qo’shnil а ri ха m о chi q d е ngizg а chi q ish imk о niyatig а eg а em а s.
O’zbekiston eng ya q in d е ngiz p о rtid а n 3 ming kil о m е tr uz о q d а j о yl а shg а n
dunyod а gi yag о n а m а ml а k а tdir. Iqtisodoyot d а rslikl а rid а q а yd etilishich а ,
а nkl а vlik, m а ml а k а t r е lye fining t о g ’ liligi bil а n bir q а t о rd а , m а ml а k а t iqtisodiy
riv о jl а nishig а m о n е lik q iluvchi ikki а s о siy g ео gr а fik t o’siq d а n biridir. T o’g’ ri, bu
t е nd е nsiyal а rni g ео gr а fik d е t е rminizm nu q t а i n а z а rid а n t а l q in q ilish ха qiq iy h о l а t

haq id а t o’ li q t а s а vvur b е rm а ydi. А s о siy d е ngiz k о mmunik а tsiya tiziml а rid а n
g ео gr а fik ji h а td а n uz о q d а j о yl а shg а nlik t o’ l а q о nli s а vd о - iqtisodiy а l о q а l а rg а
t o’sq inlik q il а di. M а rk а ziy О siyo d а vl а tl а rig а o’ х sh а g а n m а ml а k а tl а rd а eksp о rt v а
imp о rt q ilin а yotg а n m ах sul о tl а rni tr а nsp о rtd а t а shish ха r а j а tl а ri ko’pinch а
m ах sul о t q iym а tid а n q а m о shib k е t а diki, bu eksp о rtni iqtisodiy ji h а td а n f о yd а siz,
z а rur, h а yotiy mu h im m а h sul о t imp о rtini es а s е r ха r а j а t q ilib qo’ yadi.
Ye vr о p а d а n t а sh q а rid а gi b е rk m а ml а k а tl а r aholi j о n b о shig а о l а dig а n
d а r о m а d o’ rt а h is о bd а 1,673 ming А Q SH d о ll а rini t а shkil et а di. Хо lbuki, d е ngiz
qirg’og’ id а j о yl а shg а n Yevropad а n t а sh q а rid а gi d а vl а tl а rd а bu k o’ rs а tkich 5,691
ming d о ll а rdir. S h unisi qiziq ki, M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а rid а ham а h о li j о n
b о shig а о lin а dig а n o’ rt а ch а d а r о m а d mi q d о ri 1,6 ming d о ll а rg а t е ng. Xalqaro
t а sh q i s а vd о t o’ l о v b а l а nsig а d о ir m а ’lum о tl а r imp о rt q ilin а dig а n t о v а rl а r
q iym а tid а tr а nsp о rt ха r а j а tl а ri ulushi g ео gr а fik ji ха td а n b е rk m а ml а k а tl а rd а ikki
b а r а v а r yu q о ri ek а nligid а n d а l о l а t b е r а di. YUNKT А D m а ’lum о tl а rig а k o’ r а ,
M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а ri uchun tr а nsp о rt ха r а j а tl а ri а ks а riyat хо ll а rd а imp о rt
q ilin а yotg а n m ах sul о tl а r q iym а tining 60% g а y е t а di. S h u sh а r о itd а O’zbekiston
R е spublik а si, M а rk а ziy О siyoning boshqa m а ml а k а tl а ri q а t о ri, xalqaro
k о mmunik а tsiyal а r tizimini riv о jl а ntirish, mu q о bil tr а nsp о rt yo’l а kl а ri t а shkil
etishni o’ z milliy m а nf аа tl а rini t а ’minl а sh str а t е giyasid а birinchi o’ ring а
qo’ymoq d а . Tr а nsp о rt yo’l а gi о ddiy t е mir yo’l t а rm о g ’ i em а s. U tr а nsp о rt
infr а tuzilm а si bil а n bir q а t о rd а , o’ z а r о b о g ’ l а ng а n v а bir birini t а ’minl о vchi
unsurl а r, chun о nchi: sh аха r а gl о m е r а tsiyal а ri, int е nsiv qishloq х o’ j а ligi, s а n оа t v а
s е rvis z о n а l а ri, t е l е k о mmunik а tsiyal а r v а m о liya mu а ss а s а l а ri, en е rgiya v а suv
t а ’min о ti, m ех n а t r е sursl а ri m а jmuini o’ z ichig а о lg а n mur а kk а b tizimni t а shkil
et а di. Bu, shuningd е k, xalqaro tr а nsp о rtd а yuk v а yo’l о vchi t а shishni t а rtibg а
s о luvchi q о nunl а r v а n о rm а tiv х ujj а tl а rning unifik а tsiya q iling а n tizimi hamdir.
Bugungi kunda, Markaziy Osiyo uchun TRACECA 6
str а t е gik m а rshruti eng
qisq а yo’ldir. U Uz о q S h а r q m а rshrutl а rid а n ikki - uch b а r а v а r, B о lti q d е ngizig а
о lib chi q а dig а n m а rshrutl а rd а n 1,8 - 1,3 b а r а v а r v а о chi q d е ngizl а rg а chi q ishning
6
TRACECA – Transport Corridor : Europe-Caucasus-Asia

Ist а mbul v а B а nd а r - А bb о s y o' n а lishl а rid а n t е gis hli ch а 1,6 v а 1,3 b а r а v а r qisq а dir.
Mu q о bil m а rshrutl а r t а shkil etish b o' yich а а s о siy umidl а r а yn а n shu y o' n а lish bil а n
b о g ' l а ng а n edi. O’zbekiston v а M а rk а ziy О siyoning boshqa m а ml а k а tl а ri ushbu
l о yi ха ni а m а lg а о shirishg а Yevropa Ittif о q ini j а lb q ilish uchun uning tuzilm а l а ri
bil а n f ао l ish о lib b о rdil а r. S h u s о h а d а ko’p t а r а fl а m а hamk о rlikning х u quq iy
n е gizini vujudg а k е ltirishg а q а r а tilg а n bir qancha qo' shm а х ujj а tl а r q а bul q ilindi.
1996 yil m а yd а О z а rb а yj о n R е spublik а si Gruziya, Turkm а nist о n v а
O’zbekiston R е spublik а si o' rt а sid а K а vk а z о r q а li o' t а dig а n tr а nsp о rt yo’l а gini
t а shkil etish t o'g' risid а S е r ах s sh а rtn о m а si tuzildi. Ushbu yo’l а k T о shk е nt -
А shg а b а t - Turkm а nb о shi - B о ko’p о ti m а rshruti b o' yl а b o' t а di v а k е yin p а r о m
k е chuvi yord а mid а Q о r а d е ngiz о r q а li K о nst а nts а (Ruminiya) v а V а rn а
(B о lg а riya) p о rtl а rig а ch а b о r а di. SH а rtn о m а imz о l а ng а n p а ytd а n e’tib о r а n ung а
T о jikist о n, Q о z о gist о n, Q irgizist о n, B о lg а riya v а Ruminiya qo' shildi . O' zb е kist о n
shu m а ml а k а tl а rning b а rch а si bil а n (Turkm а nist о nd а n t а sh q а ri) tr а nsp о rt s оха sid а
hamk о rlik to’g’risida ikki t а r а fl а m а bitiml а rni imz о l а di. B а rch а m а ml а k а tl а r (yan а
Turkm а nist о nd а n t а sh q а ri) yukl а r tr а nzitig а ха k t o' l а sh uchun o’zaro
pr е f е r е ntsiyal а r t а q dim etm о q d а l а r. M а gistr а lning o'tq а zish q о biliyati kunig а 40
juft p ое zdni t а shkil et а dig а n t е mir yo’l q ismi а nch а ya х shi ji хо zl а ng а n v а q ism а n
el е ktrl а shtirilg а n. S h ung а q а r а m а y, bu m а rshrut ха li M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а ri
uchun tr а nsp о rtd а yuk t а shishning а s о siy y o' n а lishig а а yl а ng а ni y o'q .
K а spiy d е ngizid а gi uzunligi 98 kil о m е tr bo’lgan p а r о m qismi m а gistr а lning
а s о siy mu а mm о si bo’lib k о l а yotir. Bu y е rd а хо zir О z а rb а yj о nning ха r birig а 8
v а g о n sig ' а dig а n 5 p а r о mi ishl а b turibdi. K а spiy d е ngizi s а t х ining k o' t а rilishi
B о ku v а Turkm а nb о shi p о rtl а rini r е k о nstruktsiya q ilishni t а q о z о etm о q d а . Ха r х il
tr а nsp о rt turl а rid а n f о yd а l а nish bil а n b о g ' li q bo’lgan ushbu m а rshrutd а ха r а j а tl а r
а nch а k а tt а , х izm а t k o' rs а tish sif а ti es а d о im ham l о zim d а r а j а d а em а s. V а g о nl а r
v а yuk m а shin а l а ri uz о q vaqt kutib q о lishi хо l а tl а ri uchr а ydi. K а vk а zd а gi t а nglik
ham o' z t а ’sirini k o' rs а tm о q d а . 1996 yild а S е r ах s- M а sh ха d - T е j е n t е mir yo’l
m а gistr а lining t а nt а n а li о chilishi tarixiy « Buyuk I p а k Y o’li» ning tiklanishi d е b
e’l о n q ilindi. M а rk а ziy О siyo v а Er о n t е mir yo’l tiziml а rining birl а shtirilishi

mintaqad а n yuk о q iml а ri j а nubiy y o' n а lishg а q а yt а y o' n а ltirilishig а о lib k е l а di v а
jahon b о z о rl а rig а chi q ishg а sif а t ji ха tid а n yangi sh а r о itl а r yar а t а di, d е b t ах min
q iling а n edi. L е kin ха li bund а y bo’lgani y o'q. Bu а s о s а n t е mir yo’l m а gistr а li
Turkm а nist о n qismining o' tk а zish q о biliyati p а stligi bil а n b о gliq . B о z ustig а ,
m а rshrut d а v о mid а j о yl а shg а n b а rch а m а ml а k а tl а r ham tr а nzit imtiyozl а rini
b е rm а yaptiki, bu t а shish q iym а tining q imm а tl а shishig а о lib k е lm о q d а . T ех nik
о mill а r, а vv а l о v а g о n k а j а v а l а rini а lm а shtirishg а t o'g' ri k е l а dig а n ch е g а r а d а gi
t е mir yo’l izl а ri k е ngligining ха r х illigi ham o' z t а ’sirini k o' rs а tm о q d а . Ushbu
t ао mil t o'r t s оа t v а und а n ko’pr о k v а q tg а ch o' zilm о q d а ki, bu yuk о q imining t o' х t а b
q о lishig а о lib k е lm о q d а . Yevropa y o' n а lishid а , Turkiyag а yuk t а shishd а yan а bir
t o' si q V а n k o' li о r q а li 96 kil о m е trli p а r о m k е chuvi duch k е l а di. K o' lning shim о liy
q irg ' о gi b o' yl а b 50 kil о m е trli а yl а nm а t е mir yo’l qu rilishi l о yi ха si mu хо k а m а
q ilinm о q d а ki, u а m а lg а о shirilg а nid а n s o' ng yuk о b о r о ti а nch а о sh а di.
M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а ri o' z must а q illigining d а stl а bki b о s q ichid а
g ' а rbiy str а t е gik y o' n а lishd а mu q о bil m а rshrutl а rni riv о jl а ntirishg а а l ох id а e’tib о r
b е rdil а r. Endilikd а n а f а q а t Yevropa, b а lki О siyo m а ml а k а tl а rig а ham yangi
tr а nsp о rt yo’l а kl а ri q idirilm о q d а . Х usus а n, А ndij о n - Ush - Irkisht а m ( ХХ R), u
е rd а n Х it о yning m а rk а ziy v а sh а r q iy vil о yatl а rig а , shuningd е k K о r е ya, P о kist о n,
Х indist о ng а eltuvchi tr а nsp о rt m а rshruti d о lz а rb ahamiyat k а sb etm о q d а . Ushbu
l о yi ха ni а m а lg а о shirish m а q s а did а 1996 yil а vgustd а O’zbekiston, Q irgizist о n v а
Х it о y o' rt а sid а uch t а r а fl а m а bitim imz о l а ndi. O’zbekiston ushbu bitim sh а rtl а rini
b а j а rib, Q irgizist о n а vt о m о bil yo’ll а rini r е k о nstruktsiya q ilishg а 30 mln. А Q SH
d о ll а rig а ya q in m а bl а g ' s а rfl а di. 1997 yil а pr е ld а uch m а ml а k а t Х it о y,
O’zbekiston v а Q о z о gist о n T о shk е ntni O'sh о r q а li K о shg ' а r bil а n b о g ' l а ydig а n
yo’lni r е k о nstruktsiya q ilish to’g’risidagi bitimni imz о l а di. Bu yo’l M а rk а ziy
О siyoni sh а r q d а Х it о y, j а nubd а P о kist о n v а Х indist о n bil а n b о gl а ydig а n
Q о r а k о rum sh о ss е sig а tut а sh а di.
Bugungi kund а Afg’onist о n о r q а li o' t а dig а n tr а nsp о rt yo’l а gini
sh а kll а ntirishg а eng isti q b о lli l о yi h а d е b q а r а lm о q d а . Prezidentimiz
I.A.Karimovning hozirda Afg'oniston muammosini 6+3 shaklida, ya'ni Markaziy

Osiyodagi 5 ta davlat, Afg’oniston hamda AQSH, Rossiya, va BMT bilan
birgalikda hal qilishni dunyoga taklif qilayotgani ham, kelajakda Afg'oniston orqali
o'tuvchi buyuk transport yo'lagiga ishora deb tushunish mumkin. Axir qanday qilib
notinch joyda transport yo'lagini izga qo'yish mumkin? 7
Bugungi kunda,
O’zbekistond а n f о yd а l а nil а yotg а n d е ngiz p о rtl а rig а ch а yukl а rni eltish 0 kung а ch а
v а und а n ko’pr о q v а q tni о l а yotg а n b o’ ls а , ushbu m а rshrutni ishg а tushirish
tr а nsp о rtd а t а shishning o’ rt а ch а v а q tini 1 - 2 kung а ch а qisq а rtirishi mumkin. 8
Bu
nаfа q аt jahon хujаlik аlо q аlаrigа Mаrkаziy Оsiyoning qo' shilishi, bаlki mintaqa
glоbаl ahamiyatgа mоlik ikki trаnspоrt y o 'nаlishi S h аr q-G' аrb vа S h imоl - Jаnub
y o' nаlishlаrining muhim trаnzit uchаstkаsigа аylаnishi uchun ham ulkаn
ahamiyatgа egаdir. Birinchi bоs q ichdа xalqaro hamjаmiyat Afg’onistоn аvtоmоbil
yo’llаri tаrmоgini rеkоnstruktsiya q ilish vа kеngаytirishgа e’tibоrni q аrаtdi.
А Q SH, Sаudiya Аrаbistоni vа Y a pоniya yordаmidа «Kаttа аfg ' оn хаl q аsi»ning
jаnubiy qismini tаshkil q iluvchi Kоbul - Kаndаgоr аvtоmоbil yo’lining qu rilishi
yakunlаndi. Оsiyo Tаrа qq iyot bаnki хаl q аning shimоliy qismini tаshkil etuvchi
600 kilоmеtrli Mоzоri S h аrif - Хirоt yo’lini tiklаshgа mаblаg аjrаtdi. Хindistоn -
Dilоrоm - Milаk uchаstkаsining q urilishini mаblаg ' bilаn tа’minlаsh mаjburiyatini
оldi. O’zbekiston S h imоliy Afg’onistоn vа Q оbul o' rtаsidа nоrmаl trаnspоrt
аlо q аsini tiklаsh imkоnini bеruvchi 11 ko’prikni dеyarli tеkingа tа’mirlаb bеrdi.
Хоzir gi kun tаrtibidа Afg’onistоndа birinchi tеmir yo’lni q urish mаsаlаsi
turibdi. Bu хоzirgаchа bir kilоmеtr ham tеmir yo’lgа egа b o' lmаgаn Afg’onistоn
tаriхidа yangi bоs q ich yasаshi, аyni vaqtdа, butun mаkrоmintaqa uchun ulkаn
gеоiqtisodiy imkоniyatlаr yarаtishi mumkin. Хаyrаtоn Mоzоri SHаrif tеmir yo’l
tаrmоgi (68 km) q urilishi lоyiхаsigа bu sохаdаgi dаstlаbki q аdаm dеb q аrаlmо q dа.
Mаzkur lоyiхаni аmаlgа оshirish Mаrkаziy Оsiyoning mаgistrаl yo’llаrini
Afg’onistоn shimоlidаgi muhim iqtisodiy punkt bilаn tutаshtirish imkоnini bеrаdi.
Bu Afg’onistоn tеmir yo’llаr tаrmоgi yanаdа kеngаyishi, shu jumlаdаn Erоn vа
Pоkistоn pоrtlаri y o' nаlishidа tаrmо q lаnishigа pоydеvоr yarаtаdi. Mаrkаziy
7
Xalq so'zi gazetasi, 2010-yil, 2-sentabrdagi soni
8
С . М . G' афуров ХАВФСИЗЛИК СТРАТЕГИЯСИ : МАРКАЗИЙ ОСИЁ ВА ФОРС КУРФАЗИ
ДАВЛАТЛАРИ АМАЛИЁТИ 1-jadval

Оsiyoning uglеvоdоrоdli хоm аshyosini Jаnubi - S h аr q iy Оsiyogа еtkаzish uchun
q uvur yo’llаri q urish Afg’onistоn оr q аli o' tuvchi trаnspоrt yo’lаgini
rivоjlаntirishning uchinchi bоs q ichi b o' lishi mumkin. Bu Mаrkаziy Оsiyodаn
dеngiz pоrtlаrigа mu q оbil trаnspоrt mаrshrutlаri tаshkil etishning isti q bоlli bоsh
y o' nаlishlаri. Х o' sh, jahon аlо q а yo’llаrining muhim trаnspоrt b o'g' inigа аylаnish
uchun mintaqa mаmlаkаtlаri q аndаy ishlаrni аmаlgа оshirishlаri lоzim?
Birinchidаn , Mаrkаziy Оsiyoning bаrchа mаmlаkаtlаri o' z ichki trаnspоrt
tizimini sistеmаli аsоsdа rivоjlаntirishi judа muhimdir. Bu mintaqa оr q аli o' tаdigаn
mаgistrаl yo’llаr t o' lа q оnli ishlаshi uchun zаrur shаrt-shаrоit yarаtish imkоnini
bеrаdi. O’zbekiston nаfа q аt mintaqadа, bаlki uning tаsh q аrisidа ham eng
rivоjlаngаn trаnspоrt tizimlаridаn birigа egа. Uning tеmir yo’llаri uzunligi 7 ming
kilоmеtrdаn оshib kеtаdi, аvtоmоbil yo’llаrining 80% dаn ko’prоgi qattiq
tushаmgа egа bo’lib, xalqaro ahamiyatgа mоlik shоssеlаr q аtоrigа kirаdi. S h ungа
q аrаmаy, h ukumаt ichki kоmmunikаtsiyalаr tаrmоg ' ini yanаdа kеngаytirishgа kаttа
mаblаg’lаr аjrа t mо q dа. Bu butun mintaqa uchun muhim ahamiyatgа egа. Mаsаlаn,
G' uzоr – Q um qo' rg ' оn yo’li (223 km) q urilishining yakunlаnishi Afg’onistоn оr q аli
o' tаdigаn trаnspоrt yo’lаgining shаkllаnishidа kаttа rоl o' ynаydi.
Ikkinchidаn , trаnspоrt sо h аsidа xalqaro hamkоrlikning h u quq iy bаzаsini
izchil tаkоmillаshtirish zаrur. U trаnspоrt yo’lаgi tаshkil etish dаsturining
e h tiyojlаrigа ham, xalqaro h u quq nоrmаlаri vа tаlаblаrigа ham mоslаshtirilishi
lоzim. H оzirchа, mintaqadа trаnspоrt aloqalаri sоhаsidаgi q оnunlаr vа q оidаlаr
bilаn muvоfi q lаshtirilgаn umumiy nоrmаtiv - хu quq iy bаzа yo'q ligi tufаyli,
trаnspоrt kоmpаniyalаri bir biridаn fаr q q ilаdigаn ichki nоrmаlаrgа mоslаshishgа
mаjbur b o' lmо q dаlаr. Bu yo’ldа ushlаnib q оlish vа jаrimаlаr sоlinishigа оlib
kеlmо q dа. C h еgаrа nаzоrаtidаn o' tishgа bа’zаn bir nеchа kun vaqt kеtmо q dа. Хаr
bir chеgаrа punktidа bоjхоnа yuk tаshuvchilаrdаn ikki tildа tuzilgаn хujjаtlаrning
t o' li q t o' plаmini tаlаb q ilаdi. Plоmbаlаr buzilаdi, bоj yig ' imlаri stаvkаlаri judа kаttа
vа ulаr оgохlаntirishsiz o' zgаrtirilishi mumkin. Mintaqa mаmlаkаtlаri 1956 y il
Xalqaro yo’llаrdа yuklаrni tаshish shаrtnоmаsi to’g’risidagi kоnvеntsiyagа
qo' shilmаgаnligi uchun Yevropa sug ' urtа kоmpаniyalаri оdаtdа Mаrkаziy Оsiyogа

kеtаyotgаn yuklаrni sug ' urtа q ilishdаn bоsh tоrtmо q dаlаr. Mаrkаziy Оsiyo
mаmlаkаtlаri 1998 yil mаrtdа mintaqa iqtisodoyotlаri uchun BMT mахsus dаsturi
to’g’risidagi Tоshkеnt Dеklаrаtsiyasigа imzо chеkdilаr. Bu хujjаtdа yuk tаshish
sохаsidа ko’p tаrаflаmа hamkоrlik mаsаlаlаri kеlishib оlindi. O’zbekiston
trаnspоrt aloqalаrini rivоjlаntirish sохаsidа ko’p vа ikki tаrаflаmа hamkоrlikni
rivоjlаntirish buyichа fаоl siyosаt оlib bоrаyotir. U bоsh strаtеgik yunаlishlаr
buylаb jоylаshgаn bаrchа mаmlаkаtlаr bilаn trаnzit yuk tаshish to’g’risida
shаrtnоmа vа bitimlаr tuzdi. Аyni vaqtdа u tеgishli xalqaro kоnvеntsiyalаrgа
kushilish jаrаyonini ham niхоyasigа еtkаzdi.
Uchinchidаn , institutsiyaviy yordаm vа idоrаlаrаrо muvоfi q lаshtirish
mехаnizmlаrini ishgа sоlish trаnzit yuklаrni tаshish shаrоitlаrini yaхshilаshning
muhim y o' nаlishidir. Gаp shundаki, trаnzit yuklаrni tаshishni tаshkil etish vа ulаrni
nаzоrаt q ilish tаrmо q lаrаrо хususiyatgа egа. Ulаr uchun turli dаvlаtlаrdа turli
idоrаlаr ichki ishlаr vаzirliklаri, bоjхоnа, tаsh q i ishlаr, tаsh q i sаvdо vаzirliklаri vа
boshqa оrgаnlаr jаvоb bеrаdi. Turli mаmlаkаtlаrdа subоrdinаtsiоn jаvоbgаrlik bir
biridаn fаr q q ilаdi vа bu bа’zаn iхtilоf vа nizоlаr chi q ishigа оlib kеlаdi.
YUNKTАD tоmоnidаn ishlаb chi q ilgаn vа jahonning ko’pginа mintaqalаridа аmаl
q ilаyotgаn, yuklаrning h аrаkаtlаnishi h а q idа оldindаn хаbаr bеrishni nаzаrdа
tutаdigаn trаnzit yuklаrni tаshish sо h аsidаgi ахbоrоt tizimi ni jоriy etish muаmmоning
еchimlаridаn biridir. Tеmir yo’ldаgi pоеzdlаr h а q idаgi ахbоrоt mintaqaviy tizimi yuk
tаshishning sаmаrаdоrligini оshirish, yuklаrning q а y еrdаligi ха q idа аni q
mа’lumоtlаr оlish imkоniyatini bеrgаn b o' lur edi. YUNKTАD ishlаb chi qq аn
bоjхоnа mа’lumоtlаrigа ishlоv bеrish mintaqaviy tizimidаn jahonning 70 dаn оrti q
mаmlаkаti fоydаlаnmо q dа. Uning mа q sаdi yukni k o' zdаn kеchirish tаоmillаrini
еngillаshtirish, chеgаrаdа t o' хtаb q оlish vaqtini q is q аrtirish, хujjаtlаr хаjmini
kаmаytirish vа bir хillаshtirishdаn ibоrаt. Niхоyat, mintaqaviy trаnspоrt yo’lаgini
shаkllаntirishgа хususiy sеktоrni yanаdа fаоlrо q jаlb q ilish, nоdаvlаt оpеrаtоrlаrigа
uzо q muddаtli kоntsеssiya bеrish kеrа k. Trаnspоrt хizmаtlаri sохаsini
erkinlаshtirish mоnоpоliyagа bаrham bеrishi, rа q оbаt uchun shаrt - shаrоit yarаtishi
lоzim. Fа q аt shu аsоsdа хizmаtlаr q iymаtini kаmаytirish vа аyni vaqtdа ulаrning

sifаtini оshirish natijasida Mаrkаziy Оsiyo uchun eng muhimi tаrmо qqa
invеstitsiyalаrni jаlb q ilish mumkin .
Tashqi kuchlarning Markaziy Osiyodagi manfaatlari to ’ qnashuvi
M а rk а ziy О siyo t а shki kuchl а r uchun t а l а sh о b ’е kti bo ’ lib , ko ’ p m а rt а bo ’ ling а n
va q o ’ shib о ling а n , ха l q а r о siyos а t m а yd о nid а n g ’ о yib bo ’ lg а n v а yan а v uju dg а
k е lg а n . О ldingi d а vrl а rd а n f а r q li o ’ l а r о q , mint а q а uchu n g ео siyosiy ko ’ r а shning
хо zirgi b о s q ichi bir q а nch а o ’ zig а хо s f u nd а m е nt а l х usu siyatl а rg а eg а. B u
k u r а shg а о ldingid а n а nch а ko ’ pr о k d а vl а tl а r q o ’ shilg а nki , sh u ning o ’ ziyo q q а r а m а
q а rshilikning m u r а kk а b , ko ’ p yo ’ n а lishli sh а kl sh а m о yilini n а m о yon et а di . Bund а
o ’х sh а sh yond а sh u vli m а ml а k а tl а r g uruh l а ri , m а s а l а n , А Q SH v а Yevropa Ittif о q i
bir t о m о nd а n v а S h а n x а y Hamk о rlik T а shkil о ti d а vl а tl а ri ikkinchi t о m о nd а n
k u z а tilm о q d а. B u M а rk а ziy О siyo t е v а r а gid а bl о kl а r q а r а m а q а rshiligi v uju dg а
k е lishig а z а min хо zirl а ydiki , b u mint а q а uchu n j u d а ха vflidir . Mint а q а o ’ z t а ri х id а
birinchi m а rt а ха r х il mo ’ lj а lli m а ml а k а tl а rning ха rbiy k u chl а ri bir birid а n ха vfli
ya q inlikd а j о yl а shg а n z о n а g а а yl а ndi .
M а rk а ziy О siyod а gi yangi « K а tt а O ’ yin » ishtir о kchil а ri о r а sid а o ’ t а
t а j о vuzk о r k u chl а r diniy r а dik а lizm , ха l q а r о t е rr о rizm v а n а rk о bizn е s p а yd о
bo ’ ldi . U l а r ха v о yi f а nt о m , virt u а l ха vf v а sh u nch а ki yov u zlik tims о li em а s . B u
k u chl а r а ni q k u n t а rtibi , t а rm о q l а ng а n t а shkiliy t u zilm а g а v а u nch а m u nch а d а vl а t
b е ll а sh а о lm а ydig а n qu dr а tli m о liyaviy kuch g а eg а. U l а r M а rk а ziy О siyod а gi
j а r а yonl а rd а ishtir о k et а yotg а n d а vl а tl а r о r а sid а ziddiyat m u mkin q а d а r
k u ch а yishid а n m а nf аа td о rdirl а r . G ео i q tis о diy m а nf аа tl а r M а rk а ziy О siyo
t е v а r а gid а gi r а q о b а tning muhim yo ’ n а lishig а а yl а ndi . En е rg е tik а, tr а nsp о rt
infr а t u zilm а si s оха sid а gi mint а q а viy l о yi ха l а rning а m а lg а о shirilishi yoki ,
а ksinch а, m u v а ff а q iyatsizlikk а u chr а shi yirik d а vl а tl а r t а q dirig а v а j а h о n
i q tis о diyotining riv о jl а nishig а k а tt а t а’ sir ko ’ rs а tishi m u mkin . Ni хо yat , ilg а ri
M а rk а ziy О siyo ха l q l а ri d а vl а tl а r o ’ rt а sid а gi g ео siyosiy b е ll а sh u vning o ’ zig а хо s
« s о vrini », p а ssiv s u b ’е ktl а ri х is о bl а ng а n bo ’ ls а, b ugu ngi k u nd а u l а r str а t е gik
j а r а yonl а rning f ао l ishtir о kchil а rig а а yl а nm о q d а.

2.3 Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari.
Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari bevosita ularning
kelajakda o’zaro integratsiyaga birlashuvi hamda Xalqaro tashkilotlarga a’zoligi
qolaversa, qo’shni davlatlar xususan Rossiya, Xitoy hamda G’arb davlatlari bilan
bo’ladigan munosabatlariga bog’liqdir. Yuqorida Integratsiya masalasini tahlil
qilib chiqqanligimiz sababli, Markaziy Osiyoning qo’shni va G’arb davlatlari bilan
aloqalarini kelajakdagi istiqbollarini ko’rib chiqamiz.
Xitoyning kelajagi Markaziy Osiyo bilan bog’liqligi tabiiydir. Bunga asosiy
isbotlardan biri Xitoyning neft va gazga bo’lgan istemolining yuqoriligidadir,
hozirda Xitoy AQSH dan keyingi dunyoning eng katta neft istemolchisi bo’lib
qolmoqda(yiliga 355 mln tonna). 020- yilga kelib bu ko’rsatgich 500 mln tonnaga
yetishi bashorat qilinmoqda. Ya’ni qo’shimcha 40 mln tonna neftni Xitoyga
yetkazib beruvchi yagona manba bu Markaziy Osiyo davlatlaridir. Bundan
tashqari, Xitoy hukumati uglevodorod sotib olinishi va ko`chirib o`tkazish
vositalarini ko`p tomonlama tarqatishga intilmoqda. Xitoyga qo`yiladigan
energoresurslarning asosiy ta`minotchilari siyosiy beqaror davlatlar, hamda
neftning 70% dan, 80% gacha neft mahsulotlari AQSH qo`l ostida bo`lgan
Makklak bo`g`ozidan keladi. Markaziy Osiyo mintaqasidan ko`chirib o`tkazish
boshqa mintaqalarga nisbatan xavfsizroqdir, shuning uchun ham truba yo`llari
qurilmoqda. Kelajakda Xitoy o`zining Markaziy Osiyo quruqlikdagi magistral
yo`lini Shimoliy Erongacha, undan so`ng Yaqin Sharq mintaqasiga
kengaytirmoqchi.
Hozirda, Xitoyning Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan olib borayotgan
tashqi siyosati asosan ushbu xududdagi neft va gazga kiritiladigan investitsiyalar
bilan bog’liqdir. Bugungi kungacha, Qozog’iston va G’arbiy Xitoy o’rtasida 988
kilometrli gaz trubalari yotqizilgan bo’lib, Xitoy tomonidan 800 mln $ investitsiya
kiritilgan edi. 2009-yildan esa O’zbekiston va Qozog’iston orqali o’tuvchi yiliga
30 mlrd kub gaz o’tkazish sig’imiga ega Turkmaniston – Xitoy gaz quvurlari
faoliyatini boshladi. Bundan tashqari, joriy yilning iyul oyida Xitoy tomonidan
O’zbekistonga keyingi 5 yilga gaz va neft konlarini qidirish ishlariga 10 mln $

ajratildi. Kelajakda, xususan keyingi 0 yil ichida Qirg’iziston-O’zbekiston-
Qozog’iston-Xitoy temir yo’li va magistral yo’llar (highways) qurilishi
rejalashtirilgan. Markaziy Osiyo Pekin uchun Eronga undan so`ng Yevropaga
chiqish imkonini beradigan quruqlik yo`lidir. Ushbu yo`ldan Xitoyning keng
foydalanishi nafaqat Xitoy va Yevropa davlatlari o`rtasidagi munosabatlarning
rivojlanishiga balki, Xitoy mahsulotlarining Yevropa davlatlariga yetib borishini
tezlashtiradigan magistral yo`l hisoblanadi. Shanxay universiteti professori Wang
Jiang Ping ning ta’kidlashicha, Xitoy Markaziy Osiyoni malakali ishchilar hamda
so’nggi zamonaviy texnalogiyalar bilan ta’minlashda asosiy manba vazifasini
o’tashi mumkin. 9
Yevropa ittifoqi 010-yilning aprel so’ngra avgust oylaridagi Qirg’izistondagi
voqealardan keyin Markaziy Osiyoga nisbatan yangi strategiya ishlab chiqishiga
to’g’ri keldi. Bu strategiyani ishlab chiqish uchun uch yil muddat ketganligi aytib
o’tiladi. Yevropa ittifoqining Markaziy Osiyoga nisbatan ilk strategiyasi 2007-yil
Germaniya tomonidan ishlab chiqilgan edi. Unga ko’ra, asosiy e’tibor mintaqa
davatlari bilan siyosiy va iqtisodiy hamkorlik, savdo aylanmasini kengaytrish
hamda energetik hamkorlikni rivojlantirish va boshqa tabiiy resurslarni importi,
ularni tadqiq qilishda hamkorlik qilish kabi muhim yo’nalishlar ta’kidlangandi.
Yangi strategiya Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo davlatlari bilan
hamkorligidagi muhim omillarni sanab o’tadi, bular qatorida 2009-yil noyabr
oyida imzolangan Nabukko loyihasi va Kaspiy rivojlanish korridorining Yevropa
ittifoqining janubiy energiya koridorini energiya bilan ta’minlashida muhim
ahamiyat kasb etishi yuqori baholanadi. Bundan tashqari Qozog’istonning
YXHTga 010-yilgi raisligi, Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo davatlari bilan
asosan ta’lim va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida yaxshi hamkorliklarga
erishilganligi va Yevropa Ittifoqining mintaqa davlatlari bilan kengroq doirada
hamkorlik qilishga intilayotganligini ham qayt etib o’tishimiz kerak. Yevropa
Ittifoqi hozirda diqqatini qaratayotgan yana bir muhim yo’nalish bu CAREC
9
China’s Central Asia Policy in Recent Times.pdf 150-bet

(Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik) dasturi bilan hamkorlikni
rivojlantirish va transport kommunikatsiya masalalarini hal qilishdan iborat.
Mutahassislar fikricha Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyoga nisbatan uchta
yo’nalishda o’z hissasini qo’shishga intilmoqda, bular: Afg’on muammosi, suv
rerurslaridan foydalanish va Qirg’iziston inqirozi . Mintaqadagi suv resurslaridan
foydalanishda esa Yevropa Ittifoqi mintaqadagi suv muammosi hozirgi kunda
Markaziy osiyo uchun eng katta xafv tug’dirishi mumkin bo’lgan, hattoki qurolli
to’qnashuvlarga olib kelishi mumkin bo’lgan dolzarb masala sifatida qaraladi. Bu
masalani yechimini topishda esa mintaqa davlatlari tajribali davlatlar bilan
hamkorlik qilishlari kerakligi, Tojikiston va Qirg’iziston Amudaryo va Sirdaryoni
quyi oqimida joylashgan davlatlar bilan hisoblashgan holda transchegaraviy suvlar
taqdirini hal qilishlari kerakligi yangi strategiyada aytib o’tiladi. Ayniqsa bu
vaziyat O’zbekiston uchun bu salbiy natijalarni keltirib chiqarishi haqida ta’kidlab
o’tilgan. Yevropa Ittifoqi 011-2013-yillarga mo’ljallangan o’z dasturida o’zining
hamkorlik yo’nalishini uchta yo’nalishda belgilaydi 10
. Bular:
1. Barqaror mintaqaviy rivojlanishni taminlash: energetika, atrof-muhit
masalalari hamda biznes hamkorlik;
2. Ta’lim, ilm-fan, madaniy aloqalarni rivojlantirish;
3. Mintaqa uchun xavf soladigan muammolarga qarshi birgalikda
kurashish, chegaravy muammolarni oldini olish.
Bu qisqa muddatlarda barajarilishi kutilayotgan ushbu strategiyada Yevropa
Ittifoqining mintaqadagi har bir davlat bilan hamkorlik yo’nalishlari ham aytib
o’tilangan. Qashshoqlik darajasini kamaytirish va hayot standartlarini oshirish ham
Yevroqa ittifoqining mintaqada olib borishi kerak bo’lgan yo’nalishlardan biri
sifatida ko’riladi 11
. Ularning taklifiga ko’ra bu masalada qishloq hududlardagi
rivojlanish sxemalarini moliyaviy jihatdan qo’llab quvvatlash orqali amalga
oshirish kerakligi taklif qilinadi.
2011-2013-yillardagi bu hamkorlikning oldinga qo’yilgan masalalari
qatorida mintaqaning har bir davlati bilan olib borilishi kerak bo’lgan yo’nalishlar
10
http://eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_ca_mtr_en.pdf 16-bet
11
http://eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_ca_mtr_en.pdf 56-bet

ham belgilab o’tilgan. Xususan Yevropa ittifoqi O’zbekiston bilan hozirgi kunda
asosan qonunchilik sohasida hamkorlik qilayotganini va yangi srtategiya bo’yicha
ham shu yo’nalishlarda hamkorlik olib borilishi va mintaqada Qozog’istondan
keyingi eng katta savdo hamkori ekanligi diqqatga sazovordir 12
.
Qisqacha aytganda, Yevropa Ittifoqining mintaqa muammolarini hal qilishda
o’zini o’rniga ega bo’lishga va bu orqali mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy, siyosiy
va boshqa sohalardagi aloqalarini kengayitrishga urinayotganligini ko’rishimiz
mumkin.
M а rk а ziy О siyo davlatlarining kelajagi bevosita R о ssiya bilan bog’langan
bo’lib, ular o’ rt а sid а gi а l о q а l а rning m а zmuni v а х ususiyatini bir q а nch а о mill а r
b е lgil а ydi.
1- о mil . S а vd о - i q tis о diy а l о q а l а r. R о ssiya M а rk а ziy О siyoning а s о siy
t о v а rl а ri: хо m а shyo, q ishl о q х o’ j а lik m ах sul о tl а ri, f о yd а li q а zilm а l а r uchun t а biiy
b о z о rdir. M а rk а ziy О siyoning q о lg а n b а rch а qo’ shnil а ri shu guru h g а m а nsub
t о v а rl а rni o’ zl а ri ishl а b chi q а r а dil а r v а shu b о is ul а r ха rid о r gir em а s, b а lki
k o’proq mint а q а ning s а vd о r а q ibi b o’ lishl а ri mumkin. Bund а n t а sh q а ri,
mint а q а ning b о sh q а bir о n bir ya q in i q tis о diy hamk о ri R о ssiya d а r а j а sid а k а tt а v а
k eng q а mr о vli b о z о rg а eg а em а s. M а rk а ziy О siyo uchun R о ssiya b о sh q а qo’ shni
m а ml а k а tl а rd а b o’ lm а g а n str а t е gik t о v а rl а r m е t а ll, yog ’ о ch, q urilish
m а t е ri а ll а rining а s о siy m а nb а idir. R о ssiya uchun M а rk а ziy О siyo uning s а n оа t
m ах sul о tl а ri t o’q im а chilik, q ishl о q х o’ j а lik m а shin а s о zligi uchun t а biiy b о z о rdir.
Х ull а s, ikk а l а t а r а fni i q tis о diy ji ха td а n bir birig а t о rt а dig а n о mill а r jud а kuchlidir.
S o’ nggi yill а rd а s а vd о i q tis о diy а l о q а l а r t а rkibid а k а tt а o’ zg а rishl а r r o’ y
b е rm о q d а . M а rk а ziy О siyo j а h о n en е rgiya r е sursl а ri b о z о rining t а rkibiy q ismig а
а yl а nib b о r а yotir. S h u s о h а d а gi y е t а kchi d а vl а tl а rd а n biri b o’ lg а n R о ssiya buni
х is о bg а о lm а sligi mumkin em а s, а lb а tt а . M а rk а ziy О siyod а n R о ssiyag а ishchi
kuchi migr а tsiyasining kuch а yishi ham q а yd etilm о q d а . Bu ikk а l а t а r а f uchun ham
mu h im ijtim о iy - i q tis о diy ahamiyat k а sb etm о q d а .
12
http://eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_ca_mtr_en.pdf 54-bet

2- о mil . tr а nsp о rt k о mmunik а tsiyal а ri. Mint а q а uchun shim о liy str а t е gik
tr а nsp о rt y o’ n а lishi d е ngiz p о rtl а rig а о lib chi q а dig а n t е mir y o’ ll а rg а eg а yag о n а
y o’ n а lish h is о bl а n а di. K е l а j а kk а n а z а r t а shl а ydig а n b o’ ls а k, А fg ’ о nist о n о r q а li
o’ t а dig а n tr а nsp о rt y o’ l а gining riv о jl а nishi R о ssiyani J а nubi - S h а r q iy О siyo, Х ind
о k еа ni v а F о rs k o’ rf а zining p о rtl а ri bil а n b о g ’ l о vchi yangi y o’ ll а r vujudg а
k е lishini а ngl а t а di. 3-omil. R о ssiya v а M а rk а ziy О siyoni ха vfsizlik v а ха l q а r о ха vf -
ха t а rl а rg а q а rshi kur а sh s оха sid а gi umumiy m а nf аа tl а r b о g ’ l а ydi. 0 milli о n
musulm о n yash а ydig а n R о ssiya r а dik а l isl о mg а q а rshi b е v о sit а kur а sh о lib
b о rm о q d а . M а rk а ziy О siyo, а vv а l о А fg ’ о nist о nd а gi t е rr о rchilik guru х l а ri
C h е ch е nist о nd а gi tuzilm а l а r bil а n а l о q а q il а yotg а ni m а ’lum. Bugungi kund а
n а rk о bizn е s k а tt а mu а mm о b o’ lib q о l а yotir. R о ssiyad а bu mu а mm о ni M а rk а ziy
О siyod а gi ха r а k а tl а rsiz ха l q ilib b o’ lm а ydi. Ni h о yat, g ео str а t е gik nu q t а i n а z а rd а n
R о ssiya M а rk а ziy О siyod а b о sh q а d а vl а tning ха rbiy - siyosiy хо zirligi k е ng а yishid а n
m а nf аа td о r em а s. M а rk а ziy О siyod а o’ z t а ’sirini y o’q о tish R о ssiya uchun k а tt а
str а t е gik ch е kinish v а j ахо nning о br o’ li d а vl а ti sif а tid а gi m а v q е ini butunl а y b о y
b е rish bil а n b а r о b а rdir.

Xulosa
Bugungi kunda mintaqaning jahon iqtisodiyotidagi o’rni asta sekinlik bilan
ortib bormoqda. Mintaqa davlatlarining umumiy YaIM si 190,966 mlrd$ ni tashkil
qilib, bu miqdor dunyo YaIM sining 0.3%i ga to’g’ri keladi. Qozog’iston mintaqa
davlatlari o’rtasida YaIM va maydoni bo’yicha mos ravishda 126,346 mlrd $ va
2,724,900 km^2 ko’rsatkich bilan eng yuqori o’rinni egallagan. O’zbekiston esa
aholi soni bo’yicha 7,895,000 kishi bilan birinchi o’rinda turadi. Mintaqada
aniqlangan neft zaxiralari hajmi 5,51 mlrd. tonna bo’lib, bu miqdor MDH
davlatlari neft zaxiralarining 34% ini va jahon neft zaxiralarining 0.8%ini tashkil
etadi. Bu esa mintaqada ancha katta miqdordagi neft zaxiralari jamlanganligidan
dalolat beradi. MO davlatlarining tabiiy gaz bo’yicha ko’rsatkichlari esa, 11.6 trln
kub metrni tashkil qilib, bu ko’rsatkich MDH davlatlari zaxiralarining 13,2% ini va
jahon zaxiralarining 6.3% ini tashkil qiladi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib
turibdiki, jahon va MDH davlatlari neft-gaz resurslari tarkibida MO davlatlari
ulushi salmoqli miqdorni tashkil etadi.
Mintaqa davlatlarining barchasida qishloq xo’jaligi rivojlangan. Biroq
Qirg’iziston va Tojikistonda qolgan uchta davlat O’zbekiston, Qozog’iston
hamdaTurkmanistondan neft va gaz konlarining kamligi bilan farq qiladi. Avvalgi
ikki davlat suv resurslariga boy bo’lib, qo’shnilarini asosiy suv ta’minotchisi
hisoblanadi.
O’zbekiston iqtisodiyoti paxta, oltin, uran, tabiiy gaz, ko’mir hamda
kumush qazib olishga tayanadi. Paxta ishlab chiqarish bo’yicha 6-o’rinda va uni
eksport qilish bo’yicha -o’rinda turadi. Yiliga 3,5 mln tonna paxta va 6 mln tonna
bug’doy ishlab chiqaradi. Oltin qazib olish bo’yicha esa dunyoda 7-o’rindadir.
O’zbekiston yiliga 15 mlrd m 3
gaz eksport qiladi va bu ko’rsatkich bo’yicha
dunyoda 14-o’rinda turadi.
Qozog’iston mintaqadagi hududiy jihatdan eng katta davlat(dunyoda 32-
o’rinda) hisoblanib, tabiiy resurslarga xususan neft va gazga boy o’lkadir. Yiliga

50 million tonnadan ortiq neft ishlab chiqaradi. Neft va gaz zaxiralari bo’yicha
dunyoda 11-o’rinda turadi. 2020-yilda esa dunyodagi eng ko’p uran eksport
qiluvchi davlatga aylandi. Qozog’istonning qishloq xo’jaligi asosan paxta, bug’doy
va guruch yetishtirishga ixtisoslashgan. Har yili 17 million tonnadan ortiq g’alla
yetishtirib, g’alla yetishtirish bo’yicha dunyoda 7-o’rinda turadi. Hozirda
dunyodagi yirik g’alla eksportchilaridan biridir.
Turkmaniston tabiiy gaz zaxiralari bo’yicha dunyoda 5 o’rinda turishi bilan
katta geosiyosiy ahamiyatga egadir. Paxta yetishtirish bo’yicha esa dunyoda 10-
o’rinda turadi. Gaz sanoati davlatning bosh sektori hisoblanadi. Respublika yiliga
36,4 mlrd . м 3
gaz qazib oladi.
Tojikiston mintaqadagi tog’ bilan o’ralgan eng kichik davlat, bo’lib eng
katta gidroenergatik potensialga ega. B undan tashqari respublika paxta, aluminium
(dunyoning eng katta aluminum zaxiralaridan biri joy lashgan) va uran ishlab
chiqaradi. Mintaqaning yirik daryolari bo’lgan Amudaryo va Sirdaryoning 53%i
Tojikiston hududida hosil bo’ladi. Shu bilan birga mintaqa gidroenergiya
resurslarining 70% ga yaqinini nazorat qiladi.
Qirg’iziston ning asosiy iqtisodiy tarmoqlari qishloq xo’jaligi (YAIM ning
35%i ni ishlab chiqaradi) va GES lar orqali ishlab chiqariladigan elektro-energiya
savdosi hamda oltin, ko’mir va uran qazib olishga yo’nalgandir. Qirg’iziston o’z
kelajagini oltin zaxiralariga xorijiy investorlar etiborini jalb qilish va yangi GES
lar qurish orqali elektro-energiya savdosini yo’lga qo’yish bilan izohlaydi.
Markaziy Osiyo davlatlarining Jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni mintaqadagi
x а lq а r о а h а miyatg а m о lik t а biiy r е sursl а rning m а vjudligi, nisbiy d е m о gr а fik
s а lm о g'i ning о shishi , mu h im tr а nsp о rt-k о mmunik а tsiya yo’ll а rining k е sishishi kabi bir
qancha omillar orqali belgilanadi. Bundan tashqari, M а rk а ziy О siyo uz о q d а vr
m о b а ynid а str а t е gik аха miyatg а m о lik mint а q а d е b х is о bl а nib k е ling а ni uning
Yevr о siyod а j о yl а shg а n buyuk d а vl а tl а rg а yaqinligi bil а n b о g’liq.
Markaziy Osiyo davlatlarida 010-yilda 2009-yilga nisbatan yalpi ishlab
chiqarishdagi o’sish Turkmaniston 9% bilan eng yuqori ko’rsatkich, O’zbekiston
esa 8,1% bilan keyingi o’rinni egallagan. Qirg’izistondaning 010 - yildagi YaIMsi

-1,4% ga pastlagan. Respublikalardagi ishsizlik darajasi O’zbekistonda 1.1% bilan
eng past ko’rsatkich va Turkmanistonda 60% bilan eng yuqori ko’rsatkichni aks
ettiradi. Inflyatsiya darajasi esa O’zbekistonda 7,3% bilan eng yuqori hamda
Turkmanistonda 4,6% bilan eng past darajada. Mintaqa davlatlariga Jahon
bankining “doing business” reporti bo’yicha tavsif beradigan bo’lsak, ular hanuz
past o’rinlarni egallagan.
Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari quyidagi
bir qancha muammolarni o’z ichiga oladi: Markaziy Osiyo davlatlarida
integratsion muammolar, Suv resurslarining taqsimlanish muammosi, Transport
kommunikatsiyalari va transport strategiyasini tanlash muammosi, Tashqi
kuchlarning Markaziy Osiyodagi manfaatlari to’qnashuvi.
Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari bevosita
ularning kelajakda o’zaro integratsiyaga birlashuvi hamda Xalqaro tashkilotlarga
a’zoligi, qolaversa qo’shni davlatlar xususan Rossiya, Xitoy hamda G’arb
davlatlari bilan bo’ladigan munosabatlariga bog’liqdir. Bugungi kunda, Xitoy va
Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar salmog’i ortib bormoqda.
Xitoyning Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan olib borayotgan tashqi siyosati
asosan ushbu xududdagi neft va gazga kiritiladigan investitsiyalar bilan bog’liqdir.
Yevropa Ittifoqi va mintaqa davlatlari o’rtasidagi munosabatlarda ham Yevropa
Ittifoqi mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalardagi aloqalarini
kengayitrishga urinayotganligini ko’rishimiz mumkin. Rossiya esa mintaqa
davlatlari uchun asosiy bozor vazifasini o’tamoqda

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Prezident asarlari:
1. Karimov . I.A Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni takomillashtirish
va yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish va isl o h etishdir. Toshkent
“O’zbekiston” 2005
2. Karimov.I.A. O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, “O’zbekiston ”, 1997
Asosiy adabiyotlar:
1. “Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari”
Ch. Sh. Ko’charov
2. “Xavfsizlik strategiyasi: Markaziy Osiyo va Fors Ko’rfazi davlatlari
amaliyoti” S.M.G’afurov
3. “Markaziy Osiyodagi Geosiyosat” S.S. Safoyev
4. A.D . Toynbi. Postijenie Istorii . Moskva ,
5. UNDP, Центральная Азия - 010, перспективы человеческого
развития ”
6. В.В.Бартольд. « История Туркестана. Москва » ,
7. Xalq so'zi gazetasi, 010-yil, 2-sentabrdagi soni
Internet saytlar:
1. http :// en . wikipedia . org / wiki / Central _ Asia .
2. http :// www . adb . org / documents / books / ado /2011/
ado 2011 centralasia . pdf
3. http :// www . silkroadstudies . ado 2011- centralasia . pdf
4. http :// eeas . europa . eu / central _ asia / docs /2010_ ca _ mtr _ en . pdf
5. www.infoman.uz

Kurs ishi

Sotib olish