Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 136.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Istam Rustamov

Ro'yxatga olish sanasi 17 May 2024

3 Sotish

Markaziy Osiyo mutafakkirlarining bola tarbiyasida tutgan o'rni

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI KAFEDRASI “MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan KURS ISHI MAVZU: Markaziy Osiyo mutafakkirlarining bola tarbiyasidagi qarashlari Kurs ishi rahbari : Madina Egamberdiyevna Bajardi: MT-21 S-01guruh talabasi Rustamova Nilufar “Himoyaga tavsiya etilsin” “Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi mudiri ___________ PhD,dotsent X.I.Yusupova Toshkent - 2024 1 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………….……….….…..… 3 I.BOB. MARKAZIY OSIYODA PEDAGOGIK TA’LIMOTNING RIVOJLANISHI ……………………………................................……. 6 1.1. O’rta asrlarda ( IX-XII asr) Farobiy va Beruniyning ta’lim- tarbiyaga oid fikrlari ……….............................................……… 6 1.2. Hoja Bahouddin Naqshbandning «Naqshbandiya» talimoti hamda tariqatining inson kamolotiga oid tarbiyaviy ahamiyati va ijtimoiy pedagogik moxiyati…………..............................................….. 28 II. BOB. PEDAGOGIK TA’LIMOTLARNING RIVOJLANISHI- MILLIY ISTIQLOL G’OYASINING ASOSI SIFATIDA..... ……………………………………..…………. 35 2.1. Milliy istiqlol g’oyasining manbalari.………………………...…... 35 2.2. Tarbiyaviy taraflari.……………..……………………………….... 39 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………. 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………. 45 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik tufayli o‘z taraqqiyot yo‘lidan borayotgan O‘zbekistonda yangicha fikrlaydigan, bo‘layotgan voqea hodisalarga erkin munosabat bildiradigan ijodiy va tanqidiy munosabat bildiradigan ijodiy va tanqidiy mushohada yuritadigan yoshlarni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ma’naviy yangilanishlar, birinchi navbatda yosh avlod ongiga ma’naviy-axloqiy an’analar, insonparvarlik va demokratiya qadriyatlarini singdirishga xizmat qilmoqda. Hozigi kunda ta’lim olishda, shuningdek bolalar va yoshlarni ma’naviy-axloqiy, intellektual va jismoniy jihatdan tarbiyalashda oila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar, xayriya va xalqaro fondlarning rolini kuchaytirish yuzasidan chora- tadbirlar ishlab chiqilib ijtimoiy hayotga keng ko‘lamda tadbiq etilib kelinmoqda. Shunday qilib, mazkur ishning nazariy jihatdan dolzarbligi oilaning tarbiyaviy imkoniyatlarni tashxis etish bo‘lib, bu esa bir qator pedagogik muammolarni hal etishning muhim omili hisoblanadi. Mazkur ish oilaning tarbiyaviy imkoniyatlarni tashxis etishga bag‘ishlanadi. Shular jumlasiga E.G‘oziyev, O.Musurmonova, V.Karimova, O.Xasanboyeva va boshqalarning «Oila psxologiyasi», «Odobnoma», «Oila pedagogikasi» darsliklarida hamda M.Qarshiboyev, S.Nishonova asarlarida oila va maktab hamkorligida o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalash masalalari o‘rganilgan bo‘lsa, M.L.Abdujabborova va N.O‘.O‘rinboyevlarning dissertatsiya ishlarida o‘smirlar orasida olib boriladigan mafkuraviy profillaktika masalalari barqaror taraqqiyotni ta’minlashda sog‘lom turmush tarzining o‘rni masalalari o‘rganilgan. A.Q.Munavvarov oila pedagogikasiga doir monografiyalarida o‘zbek oilalarida tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-ruhiy holati hamda tarbiya imkoniyatlari, ota-onalarga pedagogik bilim berish masalalariga to‘xtalib, otaonalar farzand tarbiyasida ana shu jihatlarga e’tibor berish masalalariga to‘xtalib, ota-onalar 3 farzand tarbiyasida ana shu jihatlariga etibor berib o‘tishlari kerakligini milliy qadriyatlar hamda milliy o‘ziga xos xususiyatlardan kelib chiqqan holda tahlil etadi. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda, oila mustahkamligini ta’minlashda ularning ota-onalari saviyasi, turmush tarzi, xarakter xususiyatlari va nihoyat, kasb faoliyatlariga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir, deydi olim va barcha oilaviy ishlarni bajarishda teng huquqlilik yo‘nalishi ko‘proq namoyon bo‘layotganini ta’kidlaydi. Olim kam yoki ko‘p bolali oilalarda bola tarbiyasi maktab, oila hamkorligi, ota-onalarga pedagogik bilim berish, tarbiyada milliy urf-odatlarimiz hamda an’analarimizga tayanish muammolariga, oila va maktabda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, ijtimoiy faolliklarini ta’minlashga bog‘liq ekaniga diqqatni qaratadiki, bularning barchasi yosh avlodni oilaviy hayotga tayyorlash muaamosiga ham taalluqlidir. Zero, Markaziy Osiyoda qadimdan oila boshliqlari farzandlarini uylantirishlari, uyli-joyli qilishlari kabi an’analar avloddan avlodga o‘tib, har bir yoshning ruhiyatiga singib ketgan. Olim monografiyalari asosida insonni oilaviy hayotga tayyorlashning tarbiyaviy uslublari, ko‘rinishlari haqida ma’lum xulosaga kelar ekan, uy xo‘jaligini boshqarishni o‘rganish, jinsiy tarbiya, ota-onalarga pedagogik bilim berish, umuman, ularni axloqiy jihatdan mukammal inson qilib tarbiyalashni asosiy yo‘nalishlarning mazmunida insonning o‘z oilasiga bo‘lgan mas’uliyati, faolligi, oilaviy burchini chuqur his etishini ta’kidlaydi. M.R.Bo‘riyeva esa oila va uning turlari, demografik taraqqiyot masalalarini tadqiq etar ekan, ayniqsa oila shakllanishining ijtimoiy-demografik omillari borasida muhim ma’lumotlar beradi. Bunday ma’lumotlar hozirgi davrda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda qimmatlidir. M.Inomova monografiyasida «Oila va jamiyatning o‘zaro munosabati yoshlarga samimiy, mustahkam oilaviy munosabatlar haqida oldindan tushuncha berib borish vazifasini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Bu narsa turli oilaviy ziddiyatlarning 4 oldini oladi, o‘zaro bir-birlarini tushunish va hamkorlik qilish imkoniyatlarini yuzaga keltiradi, deydi va buning uchun oilada bolalarni shaxs sifatida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning yo‘llari, shakl va metodlariga milliy va umuminsoniy tajribalar asosida yondashadi. Oilashunos olim Y. P. Azarov oilada bolalar tarbiyasida fuqarolik va insoniylikni tarbiyalashni avvalgi o‘ringa qo‘yadi Amerikalik olim Benjamin Spok ham «Ona 7 bilan suhbat» , «Bola va uni parvarish qilish» kitoblarida bolalarni erkin, insoniylik ruhida tarbiyalash bilan birga qat’iylik va intizomlilikni tarkib toptirish, ijodkor, kuchli fuqaro sifatida shakllantirish, ularning hissiyotlarini anglab olish, baxtli va do‘stona muhitda tarbiyalash, bu tarbiyada ota-onalar, ayniqsa onalarning oilaviy munosabatlarini yaxshilik, bolalarda eng yaxshi insoniy xislatlarini shakllantirish orqali jamiyatga foydali va oilaparvar inson bo‘lib yetishishiga erishish masalalarini ilgari suradi. Kurs ishining maqsadi : Maktabgacha ta’limda inklyuziv ta’lim jarayonlari va imkoniyati cheklangan bolalar sog’lom rivojlanishidagi ahamiyatini o’rganish. Kurs ishining vazifasi: 1.O‘rganilayotgan mavzu mazmunini ochib beruvchi adabiyotlarni o‘rganish. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yoshiga doir pedagogik va psixologik xususiyatlarini tahlil qilish. 3. Ularning bola sog’lom rivojlanishidagi ahamiyatini kuzatish. Kurs ishining obyekti . Maktabgacha ta’limda imkkoniyati cheklangan bolalarning yoshga doir pedagogik va psixologik xususiyatlarini o’rganish Kurs ishining predmeti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida imkoniyati cheklangan bolalarni sog‘lom rivojlanishini takomillashtirish yo ‘ llari. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa, glossariy va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 I BOB. MARKAZIY OSIYODA PEDAGOGIK TA’LIMOTNING RIVOJLANISHI 1.1. O’rta asrlarda ( IX-XII asr) Farobiy va Beruniyning ta’lim- tarbiyaga oid fikrlari. ABU NASR FAROBIY – O’rta Osiyo Uyg’onish davri (IX-XII asrlar) jahonga shunday buyuk daholarni yetkazib berdiki, ularning tafakkur mahsullari shu kunga qadar sobitlik bilan ilm – fan taraqqiyotiga hissa qo’shib kelmoqda. Jumladan, qadimgi yunon falsafasining Sharqdagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisi Abu Nasr Farobiy bo’lib, u Sirdaryo bo’yidagi O’tror (Farob) shahrida 873-yilda tug’ulib Shosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida o’qidi, so’ng Arab halifaligining markazi Bog’dod shahriga borib, u yerda ko’p yillar istiqomat qildi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi. U ta’lim- tarbiyaga bag’ishlagan asarlarida inson takomilida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya usul va uslublari haqida fikr yuritdi. “Fozil odamlar shahri”, “Baxt-saodatga erishuv to’g’risida”, “Aql ma’nolari to’g’risida”, “Ilmlarning kelib chiqishi”, “Falsafa manbaalari” kabi maorifiy asarlarida olimning ijtimoiy- tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan. Farobiy borliq muammosini hal etishda musulmon falsafiy ilmlari yo’nalishini asoslagan “vujudi vojib” va “vujudi mumkun”ning o’zaro nisbatiga murojaat qiladi. U o’zining qator asarlarida bu masalaga to’xtalib, “vujudi vojib” barcha mavjud yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan narsalarning birinchi sababi ekanligini uqtiradi va bu bilan musulmon sharq xalqlarining olamni tushunish bilan bog’liq ma’naviyatini yangi pog’onaga olib chiqadi. Birinchi sabab sifatida u o’ziga sabab va turtkiga muhtoj bo’lmagan zotni (xudoni) e’tirof etadi. Uningcha olamni yaratgan zotda nuqson va nuqsonlar, ziddiyat, nomutanosiblik, bilmaslikdan bilishga qarab jarayon yo’q. U yaratadi, lekin boshqa narsalar tarafidan yaratilmaydi. Mazkur ilmiy qarashlarning ilmiy – islomiy tafakkur bilan uyg’unlashtirilishi islom e’tiqodidagi xalqlarning Alloh va borliq to’g’risidagi tasavvurlarini ilm 6 – fan asoslari bilan mustahkamlanishi va bu g’oya bilan sug’orilgan ma’naviyatning avvalo ilm ahli, so’ng esa odamlar orasida keng yoyilishiga hamda an’anaviy ma’naviyat sifatida shakllanishiga sabab bo’lgan edi. Farobiy fikriga ko’ra “vujudi mumkin” saltanati aksincha, doimo o’zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda, unda barcha narsalar oddiylikdan murakkablikka, tartibsizlikdan tartiblilikka, norasolikdan komolotga qarab yuz tutadi. “Vujudi vojib” yaratgan narsalardan dastlabkisi birinchi aqldir. Birinchi aql faol aql sifatida har bir sayyoraga xos aqllarni vujudga keltiradi, eng so’ngi samoviy aql natijasida yerdagi aql – ruh va barcha moddiy jismlarning asosi bo’lmish to’rt unsur – tuproq, suv, havo, olov paydo bo’ladi. Yuqorida zikr etilgan to’rt unsur negizida o’simliklar, hayvonot olami, inson zoti va notirik tabiat yuzaga keladi. Organik olamga o’simlik ruhi, hayvonot ruhi va insoniy ruh xosdir. Jism va harakat uzviy aloqada bo’ladi. Harakat va sukunatning iptidosi, sirtqi biron – bir narsaga yoki irodaga borib taqalmasa, uni tabiat deb atashadi. Harakat, o’z navbatida, vaqt bilan uzviy bog’langan. U psixologiyaning o’qitish vositalari, odamlarning psixologik tushunchalarini falsafiy tarafdan yoritgan bo’lib, o’z asarlarida odamlar orasidagi obyektiv, subyektiv, fiziologik, psixologik jarayonlarning rivojlanishiga katta etibor bergan. Farobiyning pedagogik ta’limotlari ayniqsa o’z davri uchun katta ahamiyatga ega bo’lib, unda insonparvarlik g’oyalari ilgari surulgan. Farobiyning ta’kidlashicha, insonni tarbiyalash ikki xil usulda amalga oshirilishi mumkun. Tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va ahloqiy hislatlarni- bilimli bo’lishga to’g’rilikni, haqiqatni sevishga, jasur do’stlarga sadoqatli bo’lish kabi fazilatlarni egallashga intilmog’i lizim. Olim ta’lim faqat so’z va o’rganish bilan, tarbiya esa, amaliy ish, tajriba bilan amalga oshirilishini aytadi va tarbiyani har bir xalq, millatning amaliy malakalaridan iborat bo’lgan ish- harakat, kasb- hunarga o’rganishdan iborat deb hisoblaydi. 7 Ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat-odat, malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. Farobiy ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi shaxsga yakka holda yondoshuvni, uning tabiiy, ruhiy va jismoniy hislatlarini nazarga olish zarurligini ta’kidlaydi. U bu haqda shunday yozadi: “Bu barcha tabiiy hislatlarni, ularni oliy kamolotga yetkazish shu yoki kamolotga yaqin bo’lgan darajaga ko’tarishga xizmat qiluvchi vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir… Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga moyilligi va qobliyatliligi bilan tabiatan farq qiladilar. Teng tabiiy hislatlarga ega bo’lgan insonlar esa, o’z tarbiyasi malakalari bilan tafovut qiladilar. Farobiy insonga xos bo’lgan va uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi tafakkur va nutqning rivojlanishini ta’lim-tarbiyani asosini tashkil etuvchi muhim jarayoni hisoblanadi. Farobiy ta’lim-tarbiyada tabiat hodisalaridan foydalanish va bu yo’lda boshqa kishilar bilan to’g’ri munosabatda bo’lib, jamiatning ichki tartib- qoidalarini to’g’ri o’rganib, uning talablariga javob bera oladigan insonni yetishtirish zarurligini ta’kidlaydi. Farobiy insonning ma’naviy hayotida, asosan, uning ikki tomoniga: aqli- ongiga va ahloqiga (xulq-atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim- tarbiya, uning fikricha, insonni aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham yetuk, mukammal kishi qilib yetishtirishga qaratilmog’i lozim. Demak ta’lim- tarbiyaning birdan-bir vazifasi-jamiat talablariga to’la-to’kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda, farovonlikda saqlab turish uchin hizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. “ Ideal shaxslar aholi ilmining fikirlari” hamda “Baht- saodatga erishuv haqida” nomli risolalarida olimning bu fikirlari aniq ifodalangan. Farobiy ta’lim-tarbiya ishiga kirishish, uni boshlashdan avval odamlarning shaxsiy xislatlarini bilish lozimligini aytadi. Uning fikricha, insonning 8 xohish,ixtiyor, ifoda, yaxshilik va yomonlik kabi xislatlarini, nimaga qobliyati borligini aniqlamay turib ishga kirishish kutilgan natijani bermaydi. Farobiy ta’lim- tarbiya berish usullari haqida shunday yozadi: “Amaliy fazilatlar va amaliy sanatlar, kasb-hunar va ularni bajarishga odatlantirish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo’l bilan hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g’ayrat, kasb-intilish, harakatga aylantiriladi. Ikkinchi yo’l- majbur etish yo’lidir. Bu usul gapga ko’nmovchi, qaysar shaharliklar va boshqa sahroi halqlarga nisbatan ishlatilardi. Chunki ular o’z istaklaricha, so’z bilan g’ayratga kiradiganlardan emasdir. Ammo ulardan qaysi biriki, nazariy bilimlarni o’rganishga astoydil kirishsa hamda fazilati yahshi bo’lib kasb-hunarlarni va juziy sanatlarni egallashga intilishi bo’lsa, bunday odamlarni majbur etmaslik, maqsad ularni fazilat egasi qilish va kasb-hunar ahllariga aylantirishdir”. “Avvalgi usul – san’atni o’z rag’batlari bilan o’rganuvchilarga ishlatadigan usul. Ikkinchi usul esa, majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida turgan odam esa, muallim bo’lib, u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usullaridan foydalanadi”. Farobiy bilimdon, ma’rifatli, yetuk odamni obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: “Har kimki ilm- hikmatni o’rganaman desa, uni yoshligidan boshlasin, sog’- salomatligi yaxshi bo’lsin, yaxshi axloq va odobli bo’lsin, so’zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo’lsin, barcha qonun qoidalani bilsin, bilimdon va notiq bo’lsin, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol-davlatini ayamasin, barcha real, moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin”. Bu fikirlardan Farobiyning ta’lim – tarbiyada, yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda, xususan, aqliy – ahloqiy tarbiyaga alohida e’tibor berganligi ko’rinib turadi, uning etiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta yaxshi axloq bilan 9 bezatmog’i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo’lib yetishmaydi. Olim, daraxtning yetukligi uning mevasi bilan bo’lganidek, insonning barcha hislatlariham axloq bilan yakunlanadi, deydi. Farobiyning fikricha shaxs – ijtimoiy mavjudoddir; u «ko’p kishilarning bitta yashash joyida birlashuvi orqali shu uchun zarur imkoniyat olishi va oliy kamolotga erishishi mumkun». Bundan tashqari, Farobiy dunyoqarashining asosi ya’ni dunyoning tuzilishi haqidagi tushunchasini “pantaistik” degan fikir tashkil etadi. Mavjudot “emonatsiya” yordamida yagona boshlang’ichdan pog’onama- pog’ona vujudga kelgan, yakkalikdan- ko’plikka, rang- baranglikka borgan. Uning dunyoqarashidagi asosiy maqsadlaridan biri ilmiy – falsafiy usulning mustaqilligini nazariy jihatdan asoslab berishga, uning inson tafakkuriga, aqliy bilimiga asoslanganligini isbotlashga intilishdir. Farobiy bilish muammolariga alohida e’tib bilan qaraydi. U voqealikni bilish mumkin ekanligiga aslo shubhalanmaydi. Inson o’zining barcha bilimlarini tashqi olam orqali oladi. U ko’pgina vosita va usullar bilan ta’minlanganki, ular (idrok, sezgi, xotira, tasavvur, mantiqiy tafakkur, aql, nutq) orqali voqealikni o’zlashtira boradi. Ayni shu vositalar tufayli inson ilm – fanni yaratadi. Bilish jarayoni cheksiz bo’lib, u insonning jonli mushohadasi va tafakkurining bilmaslikdan noaniq narsani bilishgacha bo’lgan o’ta murakkab yo’lni qamrab oladi. Bu yo’nalish hodisalar oqibatini bilishdan, uning sababini bilishni, aksiodentsiyadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo’yadi. Lekin bu yo’nalish sababdan oqibatga, mohiyatdan hodisaga, aqldan jonli mushohadaga tomon qaratilganda ayni muddao bo’lar edi. Amalda esa bor imkoniyatdan foydalanish lozim. Farobiy insonning bilish jarayonini ikki bosqichga – hissiy va xayoliy, hamda aqliy bosqichlarga ajratadi va bu bosqichlarning o’zaro bog’liqligini, aqliy bilim hissiy bilishsiz yuzaga kelmasligini alohida ta’kidlaydi. Aqliy bilish Farobiy talqinida ikki jihatga ega. Birinchidan, u kankretdan uzoqlashish va 10 unda umumiy tomonlarni ajatib olishni, ikkinchidan esa, ushbu umumiylik ko’magida konkret jihatning mohiyatiga chuqurlashishni taqozo qiladi. Aqliy bilish koinot aqli ko’magida barkamol ilmga aylanadi. Garchi inson aqlini koinot aqliga tiqishtira berish bilish nazariyasiga mistikaning kirib borishiga yo’l ochib bergan bo’lsa - da, u ijobiy ahamiyatga ega edi, chunki u bilishning ratsional metodini asoslab berishga qaror qildi. U inson bilish jarayonining bu bosqichlarini insondagi “tashqi quvvat” va “ichki quvvat” lar bilan izohlaydi. “Tashqi quvvat” be’vosita tashqi ta’sirlar orqali sezgi a’zolarida vujudga keladigan sezgilardir. U besh turli bo’lib, teri – badan sezgisi, tam bilish sezgisi, hid bilish sezgisi, eshitish sezgisi, ko’rish sezgisi. Bularning hammasini Farobiy hissiy bilish (“Quvvat hissiya”), deb qaraydi. Ruhiy qobliyatlarini inson miyasi boshqaradi barcha “Ruhiy quvvatlar”, jumladan bilish qobliyati ham unga bog’liq deydi. Ichki quvvatga esa u esda olib qolish (xotira), xayol (tasavvur), his – tuyg’u nutq, (fikrlash) “quvvatlari”ni kiritadi. “Ichki quvvat” deganda u insonning aqliy bilish bosqichini tushunadi. Uningcha ilmni egallash shu “quvvatlar” orqali amalga oshadi. Bundan tashqari, Farobiy bilish ta’limotining boshqa ko’pgina jihatlariga ham diqqat - e’tiborini qaratib kelgan. Ayniqsa, ilmiy tadqiqotda kuzatuv, bahs – munozara, bilish metodlari, hissiy mushohadaning cheklanganligi borasida qiziqarli g’oyalarni ilgari surgan. Farobiy “Aql ma’nolari haqida” risolasida aql muammosini chuqur tahlil qilib, bu haqida aql, bir tomondan ruhiy jarayon, ikkinchi tomondan, tashqi ta’sir, ya’ni ta’lim – tarbiyaning natijasi deydi. Uning fikricha, aql faqat insongagina xos bo’lgan ruhiy kuch bilan bog’liq qobliyat, insonni hayvondan ajratuvchi asosiy omildir. U o’zining “Ilm va san’atning fazilatlari” risolasida insonning tabiatni bilish cheksizligini, bilm bilmaslikdan bilishga, sababiyatni bilishdan oqibatni bilishga qarab borishini, bilmning borgan sari ortib, chuqurlashib borishini aytadi. 11 Fuqarolik jamiyatida turli xalqlar yashaydi, deb yozadi Farobiy, - ulardan har birining uch belgisi – “tabiiy fel-atvori”, “tabiiy xarakter belgilari”, “tabiiy tili” bir – biridan farq qiladi. Farobiy inson (ruh) jonining bir tandan boshqasiga o’tib, ko’chib yurishi mumkinligini inkor etadi va uni balki tan kabi individual “substansiyasining birligi” sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish Aristotelga xos bo’lgan. Farobiyning ruxiy jarayonlar, ularning bilish va mantiq haqidagi ta’limitning o’rta asrlar falsafasining katta yutug’i edi. Uning o’z davridagi yoshlarni ta’lim, bilim, hunar egallashlari, faoliyat ko’rsatishlari, mehnat qilishlari zarurligi xususida fikrlar bildirdi. Bu fikrlar hozir ham ta’lim – tarbiyada g’oyat muhimdir. Farobiy o’rta asr sharoitida ilm-fan insonparvarlik g’oyalarining tantanasi uchun kurashib, butun insoniyat madaniyati uchun katta xizmat qildi. ABU RAYHON BERUNIY . Abu Rayhon Beruniy (973-1043) jahon fanlarining taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan istedod egasi hamda zahmatkash tadqiqotchisi bo’lgan. Beruniy tarixiy, diniy mazmundagi adabiyotlarni keng tahlil qilgan hamda tarix, din, urf – odat, odob – ahloq va an’analarning turli halqlardagi ko’rinishlaini o’rganib, har bir halqning insoniyat taraqqiyotida o’z o’rni borligini ilmiy jihatdan isbotlab berdi. Beruniy yashagan davr tarixan siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy va etnomadaniy o’zgarishlari qatorida ilm – fan sohasida ham tub o’zgarishlarga olib keldi. O’sha davrlardagi bilimlarni egallash yo’llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy asarlarida o’qitish usullari masalasiga alohida to’xtalib, o’qituvchi shaxsiga ta’lim berishda ko’proq qaysi tomonlariga e’tibor berish kerakligini bayon qilib beradi. Jumladan, olim tomonidan quyidagi qoidalar ilgari suriladi: 12 1. O’qitishda yodlatish emas, balki tushuntirish, mantiqiy fikrlash, xulosalar chiqarish yo’liga amal qilish lozimligi. 2. O’qitishda o’quvchining qiziqishi, intilishini hisobga olinishi va muallim o’z shogirdlariga xushmuomala bo’lishi. 3. O’qitishda turli usul, metodlarni qo’llash ya’ni qarab chiqish, o’qilmagan mavzularni o’qib chiqish kerakli joylarini qayta o’qib olish, umuman yana o’qib chiqish va tushunib olish. 4. O’quv qurollarini, kitoblarni e’tibor bilan avaylab, asrab tutish, bu kitoblar insoniyatning boyligi ekanligi. Beruniyning fikriga ko’ra, o’quvchiga bilim berishda: - O’quvchini zeriktirmaslik; - Bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik, - Yangi mavzularni qiziqarli, oson, ko’rgazmali bayon etish vahokazoga e’tibor berish kerakligini uqtiradi. Shuningdek, har bir xalqning o’ziga xos ta’lim usullari, yo’llari, shakllari borligini ta’kidlash bilan birga, har bir alqning ham o’qitish tizimi alifbodan boshlanishini ko’rsatadi. Grammatika, matematika fanlarini o’qitishga oid qimmatli fikrlar bayon etadi. Beruniy yoshlarni o’qitish uchun o’qituvchi tanlashni birinchi va asosiy ish deb bilgan. U bolalarni yoshligidanoq aniqrog’i 5-6 yoshligidan o’qitish tarafdori edi, buning uchun o’qituvchi xushmuomalali, rostgo’y, o’z fanini yaxshi biladigan, toza, ozoda yurish va turishida namuna bo’lishini talab etadi. Bu go’yo to’g’ri va adolatli talabdir. Agar o’qituvchi o’rnak bo’lmasa, aytgan gapiga o’zi rioya qilmasa, uning tarbiyasi samarasizdir. Beruniy ta’lim – tarbiyaga o’qituvchilarning diqqatini jalb qilish, mashg’ulotlar davomida o’quvchilarning zerikib qolmasligi uchun ta’lim olishning turli yo’llari, shakl va metodlari ustida to’xtalgan. U shunday deb yozadi, “Bizning maqsadimiz o’quvchini toliqtirib qo’ymaslikdir, hadeb bir narsani takrorlash zerikarli bo’ladi, materialga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Har bir yangi 13 narsa kishiga rohat bag’ishlaydi deb bekorga aytilmagan”. Olimning so’zlarida uning bilim berish yo’llari haqida ham bayon etilgan. Birinchidan – ilmiy bilimlar turli mavzulardan iboratbo’lishi, o’qituvchi zeriktirmasligi, xotirasiga malol kelmaslikni ko’zda tutadi. Ikkinchidan – bunday usul boshqa tadqiqoychilarning o’qib o’rganuvchilarning mehnatini yengillashtirishga qaratilgan. Uchinchidan – borliqdagi hodisalarni har tomonlama o’rganmasdan ilmiy bilimlar doirasini aniqlab olish qiyin bo’lishini ta’kidlaydi. Beruniy ilm olishga kirishishni quyidagicha ta’kidlaydi: “Ilm dargohiga kirar ekansan, qalbingni, ko’nglingni ozdiruvchi illatlardan, odamni ko’r qilib qo’yadigan holatlardan, chunonchi, qotib qolgan urf – odatlardan, hirsdan, raqobatdan, ochko’zlikning quli bo’lishdan, o’z hokimligi uchun kurashishdan ozod bo’lmog’ing darkor”. Beruniy o’quvchilarga bilim berish xat savodli qilish to’g’risida gapirar ekan, bu o’rinda qog’ozning paydo bo’lishi, yozuv va uning vujudga kelish xususiyatlari, turli belgilar, o’quv qurollari haqida alohida – alohida to’xtalgan. Uning ta’kidlashicha har bir xalqda ta’lim berishning o’ziga xos tomonlari bo’lib, hammasida ham o’qitish eng avvalo alifbodan boshlanadi. Qomusiy olim Beruniyning ta’kidlashicha bilim olish jarayonida insoniyat yaratgan bilimlarni egllash uchun o’quvchida intilish va qiziqish bo’lish kerak. Uning ta’kidlashicha kishi tabiati bilmagan va bila olmagan narsalarini bilishga o’chdir. Beruniy ilm olish yo’li bilan dunyoni bilishning turli bosqichlarini ko’rsatadi. 1. To’liq bilim olishda narsalarning chegaralari ma’lum bo’ladi. 2. Narsalarning bo’laklarini umumlashtiruvchi chegaralargacha ma’lum bo’ladi, lekin bunda ham tavsilotdan holi bo’lmaydi. 3. O’sha tavsilotlar atroflicha biluvchi va bilinuvchi sifatida birlashadi, lekin bu holat zamon ichida bo’lib turadi 4. Atroflicha bilish holati zamon ichida bo’lmaydi, endilikda 14 narsalarni, voqealarni bilishda zarur vosita bo’lgan ism sifatlarga, laqablarga ehtiyoj qolmaydi. Beruniy tomonidan ilgari surilgan fikrlarda bilimlilik orqali nodonlikdan xalos etish masalalari bayon etilgan. O’quvchini o’qitish muomalali, rostgo’y, savodxon, shogirdlariga prinspial, yumshoq muomalari bo’lishi kerak. Muallim o’quvchini doimo to’g’ri yo’lga boshlashi, sezgir va talabchan bo’lishini uqtiradi. Beruniy muallim shogirdlariga yumshoq muomala qilishi, ularga to’g’ri yo’l ko’rsatishi, yaxshi yo’lga yo’llashi, niyatini to’g’ri qilishi, o’zini katta olmay, ochiq ko’ngil bo’lishi haqida ta’lim bergan. Beruniy o’qitishda faqat induktiv yo’l bilangina emas, balki deduktiv yo’l bilan ish tutish lozimligini ta’kidlaydi. Bunda olim har qaysi metodni joyida qo’llamoq zarurligini yaxshi bilgani ko’rinib turibdi. Bunday o’qish tafakkurni o’stirib, bilishni sifatini yaxshilaydi, aqliy bilimni boyitadi. Beruniy dastlab o’quvchining ongli o’qishi, matnning hajmi kichik mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmi katta mazmuni murakkabroq bo’lgan matnlarni o’qishga kirishishi o’qish jarayonida taqqoslash qiyoslashga e’tibor berish o’quvchilarning ongli bilimiga asos solishini eslatib o’tgan. Olim o’qilganlarning barchasini qaytarib o’qish deganda, asosan xato qilmay, so’zlarni buzmay, ortiqcha tovush ishlatmay, bo’g’inlarni tushirib qoldirmay, so’z urg’usini o’z o’rnida qo’llab, to’g’ri o’qishni ta’kidlaydi. O’qishning tez, to’g’ri va ifodali bo’lishi, hamda o’qish davomida bolaning o’z – o’zini kuzatib borishi xatosiz tez va to’g’ri o’qishiga yordam beradi. Beruniy bilimni ustozlar tomonidan o’rgatiladi deb biladi. U nazariy bilimlarni o’quvchilarga singdirish haqida to’xtalib, muallim o’z ishiga asosan qiziqarli suhbat usuli bilan yondoshib, shogirdining fanga, kasbga, o’rganilayotgan ilmga qiziqishini, havasini uyg’ota olishini, ta’limning asosiy vazifalari deb bildi. Beruniy «Hindiston» kitobining yettinchi bobida ma’rifat va bilimdonlik 15 darajasi, kishilarning mulohaza yurutish holati to’g’risida fikr bildiradi. Bobdan o’rin olgan hikoyada olim shunday voqeani bayon etadi: «Bir ustoz o’z shogirdlari bilan qorong’u kechada yo’l bosib borar edi. Ular yo’l bo’yicha tik turgan bir qoroltinga duch keladilar. Ustoz shogirdlaridan uning nima ekanini aytishni talab qiladi. Shogirdlaridan biri bilmayman, ikkinchisi ham bilmayman va bilishga qudratim yetmaydi, deb javob beradi. Uchinchisi esa tong yorishsa, ma’lum bo’ladi, qo’rqinchli narsa bo’lsa, tong yorishishi bilan yo’qolib ketadi, qo’rqinchli narsa bo’lmasa ahvoli ma’lum bo’ladi, deb javob qildi». Beruniy uch shogirdining ahvolini, qobliyatini ularning javoblaridan bilib oladi: olimga birinchi va ikkinchi shogirdning ilmsizligi, uchinchining ishni keyinga surishi, ilmsiz bo’lsa ham ma’rifatga intilishi nomoyon bo’ladi. Shu tufayli Beruniy uning javobini maqullaydi. Bu shogird qoroltinga borib, bir biriga chirmashib ketgan qovoq palagini ko’radi, qoroltin jonsiz narsa ekaniga ishonadi, biror ihota emasmikan deb shubhalanadi-da, tepib yuboradi, qoroltin ag’anadi. Shunda shogird uning ihota ekaniga to’la ishonadi. Barcha ko’rgan, bilganlari haqida ustozi Beruniyga xabar qildi va uning qarshisida e’tibor qozondi. Demak, har bir narsani aniq, sinchkovlab o’rganish, bilish va shundan so’nggina bir xulosaga kelish kerak. Beruniy bu ishda tajribaga asoslanishni alohida uqtiradi, nodonlik, erinchoqlik, ilmsizlikni tanqid qiladi. Abu Rayhon Beruniy ruh va ruhiyat masalalariga alohida qiziqish bilan qaraydi. U insonni o’qitishda va tarbiyalashda inson ruhiyatini bilish zarurligini anglagan hamda inson bilan o’zaro munosabatlarda ruhiy jarayonlarni bilish lozim ekanligini yaxshi tushungan. Beruniy ruhiy jarayonlarni barcha hayvonlarga va insonlarga xos deb bildi. Hayvon ruhiyati ongsiz xarakterda, insonda esa ongli, inson mantiqiy fikirlashga, mantiqiy hulosalar chiqarishga qodir, insonda faol nerv hizmatlari mazjud deb hisoblaydi. 16 Beruniy ruhiy qarashlarini ruh olimi sifatida emas, balki yirik faylasuf sifatida talqin etgan. Uning “Hindiston”, “Mineralogiya” kabi kitob va risolalarida o’zining ruh haqidagi qarashlari, ruhiyatning ba’zi muhim masalalarini bilish va tafakkur jarayonlari haqida juda ko’p, g’oyat qimmatli fikr – mulohazalari mavjud. Olim ruhiyat masalalarini alohida to’plab yozgan emas, masalalar uning asarlarida sochma holda uchraydi. Olim insondagi ruhiy jarayonlarni, avvalo, tabiatda oliy mavjudod – insonning bilish jarayonini, inson bilimlarini boyitish, ma’rifatli bo’lishdagi ro’li jihatidan o’rganishga va talqin etishga harakat qildi. Shu sababli uning yuqorida keltirilgan asarlarida sezgilar va aqliy bilish, o’zini tuta bilish, xotira, tasavvur, diqqat, idrok va qobiliyat kabi shaxsiy hislatlarni olamni bilish jarayonlari bilan bog’liq holda ko’rsatadi. U yaratgan har bir ishining kishi ruhiyatiga, qobliyatiga xos, uni to’liqtirmayigan bo’lishiga e’tibor beradi. Beruniy yozadi: “Bizning maqsadimiz o’quvchini toliqtirib qo’ymaslikdir. Hadeb bir narsani o’qiy berish zerikarli bo’ladi va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o’tib tursa u huddi turli – tuman bog’ – rog’larda sayr qilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar – o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosho qilgisi keladi. “har bir yangi narsa rohat bag’ishlaydi” deb behuda aytilmagan”. Beruniy inson ruhiyati haqida so’z yuritar ekan, uning bir – biriga aks ta’sir ko’rsatadigan qismlardan iborat tanaga ega ekanini, bu qismlar bo’ysinuvchi kuch sifatida birlashganini, ruh esa ko’p hollarda tana haroratiga tobe bo’lishini va shu sababli unda xilma – xil holat vujudga kelishini aytadi. Beruniy insonning barcha mavjudodlardan ustunligi uning tafakkuri orqali ekanligini izohlaydi. Shuning uchun ham yerdagi barcha jonzotlar unga bo’ysunadilar, aks holda inson eng kichik hayvondan ham ojiz bo’lar edi. Beruniy fikricha, inson tafakkurining qudrati shundaki, uning yordamida voqea va hodisalarni bir – biriga solishtirish, tahlil qilish orqali rostni yolg’ondan, adolatni 17 adolatsizlikdan, yaxshini yomondan, haqiqatni esa nohaqlikdan ajratish mumkin. Bu psixologiya faniga ijobiy ta’sir ko’rsatishini isbotlaydi. Xotiraning ahamiyati haqida Beruniy ajoyib fikr aytgan. “Xotira, - deydi u – dalili bor hamma narsani yaxshiroq, tezroq va o’ng’ayroq eslab qoladi”. Abu Rayxon Beruniy o’zining psixologik ta’limotlarida inson xotirasini “tangrining tuhfasi” deb ta’kidlagan. Xotirasi kuchsiz kishilarda uni tirishqoqlik va ko’p shug’ullanish bilan mustahkamlashi mumkun degan g’oyani ilgari suradi. Olim bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir. Uning fikricha axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo’lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o’zaro muloqoti, ijtimoiy muhit – jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi yoki u yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurash natijasida nomoyon bo’ladi. Yashilik va yomonlik insonning xulq - atvorini belgilaydigan mezon bo’lib hisoblanadi. Olimning inson turmushiga xos xulq – odob qoidalari haqidagi fikrlari pedagogik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Inson ham ichki, ham tashqi tomondan go’zal bo’lsagina, haqiqiy kamolotga erishishi mumkun deydi. U orastalik va ozodalikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson doimo bularga rioya etishi zarur deb ta’kidlaydi. Bunda inson o’zini boshqara olishga qodir bo’lishi, har bir inson uchun zarur bo’lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch va irodaga ega bo’lishi zarur deb ta’kidlaydi. Bunda inson o’zini boshqara olishga qodir bo’lishi har bir yetuk inson uchun zarur bo’lgan hislatlarni tarkib toptirishda kuch va irodaga ega bo’lishi zarur, deydi. “Mineralogiya” asrida bu fikrni quyidagicha ifodalaydi: “Inson o’z ehtiroslariga hukmron, ularni o’zgartirishga qodir, o’z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta – sekin axloq haqidagi kitoblarda ko’rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir”. 18 Beruniy insonni kamolotga yetaklovchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb ko’rsatadi. Olijanoblikning mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim insonga inson sifatida muomala qilishni nazarda tutadi. Eng muhumi, mutafakkir, inson kamolotida, mehnat tarbiyasi haqida muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo’ladi. Og’ir mehnat sifatida binokor, ko’mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli – olimlar mehnatiga alohida e’tibor berish, xayrixoh bo’lishga chaqiradi, ularni ma’rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo’shuvchilar deb biladi. Olim bolalarni mehnatga o’rgatish metodlari, yo’llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshidan mehnatga o’rgatish kerak deydi. Beruniy inson kamolotida uch narsani muhimligini ta’kidlaydi. Bu hozirgi davr pedagogikasida ham e’tirof qilingan irsiyat, muhit va tarbiyadir. Ma’lum bir davrda olimlar inson komolotiga irsiyat, muhitning ta’sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oladilar. Lekin, Beruniy o’z zamondoshlari – buyuk mutafakkirlar Farobiy, Ibn Sinolar kabi inson kamolotida uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Ya’ni u insonning kamolotga yetishida ilmu ma’rifat, san’at va amaliyot muhim ro’l o’ynasa – da, nasl – nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Zero, uning o’zi ham haqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanligini, hayoti va ijodiy faoliyati, yozgan asrlari bilan isbotlab, kelajak avlodga katta ma’naviy meros qoldirdi. U kishilar hayotidagi yomonlikni qoralaydi. Uning fikricha, bu illatni yo’qotishning asosiy yoli yomonlik ildizlarini topish va kesib tashlashdir. Yomonlikning shahobchalari ko’p, ammo ularning asosi uch narsa: ta’ma, g’azab, yuz ilmsizlikdir. Agarda bu asoslar qirqib tashlansa, shohobchalar quriydi. Bu asoslarning negizi esa, ishtaha va g’azabdir. Ishtaha insonga eng kuchli va eng halokatli dushman bo’lib, insonni ovqatlarni tanovul qilish lazzati va o’ch olish zavqi bilan aldaydilar. Olimning tushuntirishicha, bu illatlar, ranj va gunohga 19 olib keladi. Ularning ta’siriga berilib ketgan kishi insonlik qiyofasini yo’qotadi. Beruniy rostgo’ylik, to’g’ri so’zlikni ulug’laydi, yolg’onchilikni odamlar o’rtasiga nizo soluvchi illat sifatida qoralaydi. Beruniyning ma’rifat va bilimdonlik darajasi, kishilarning mulohaza yuritish holati to’g’risida biladigan fikriga ko’ra, har bir narsani aniq sinchiklab o’rganish, bilish, shundan so’nggina bir xulosaga kelish kerak. Beruniy bu ishda tajribaga asoslanish kerak ekanligini alohida uqtiradi, nodonlik, erinchoqlik, ilmsizlikni tanqid qiladi. Beruniy muruvvat va futuvvatni eng yahshi insoniy fazilat hisoblaydi. Uning ta’kidlashicha, muruvvatli kishi o’z qobliyati, hushmuomalaligi, shafqatliligi, qat’iyatliligi, chidam, fazilat va kamtarlik hislatlari bilan ajralib turadi. Beruniy o’z didaktik qarashlarida tabiat, jamiyat hodisalariga, turmush voqealariga xolisona baho berish – inson tabiatini bildiruvchi omil ekanligini ta’kidlab, kishilarni voqealarga mustaqil va ongli munosabatda bo’lishga undaydi. Olimning ta’kidlashicha, sezgi o’z qo’zg’atuvchi a’zolari orqali yuzaga keladi. Qo’zg’tuvchilar bir meyyorda bo’lsa, yoqmli va zararsiz, agarda meyyordan ortiq bo’lsa, dardli va halokatli bo’ladi. Ko’rish sezgisini nur qo’zg’atadi, hidlash burunga uriladigan hidlar orqali paydo bo’ladi, tam - ozuqaning mazasi bilan vujudga keladi. Bu to’rt sezgini his etuvchi mahsus a’zolar tanada mavjuddir, beshinchi sezgi esa, butun badanda voqeadir. Beruniy inson ana shu hususiyatlari bilan barcha mavjudodlardan ustunligini ta’kidlab, insonning asosiy vazifasi mehnat orqali ko’zlagan maqsadiga erishish yaxshilik ko’rishdir, degan g’oyani ilgari suradi. Beruniy “Mening qalbim ikki biqinim o’rtasida turib, ko’zlarning ko’rgani quloqlarning eshitganini anglaydi,” – der ekan, bu bilan eshitish va ko’rish orqali egallanishi va u qalbga bog’liqligini ta’kidlaydi. Beruniy olg’a surgan insonparvarlik g’oyalari ta’lim – tarbiya xususidagi fikr – o’gitlari mustaqillik davrida ham yoshlarni barkamol qilib yetishtirishga xizmat qiladi. Abu Ali Ibn Sinoning ta’lim - tarbiya haqidagi g’oyalari hamda 20 pedagogik ta’limoti to’g’risida Dunyo ilm ahli orasida ma’lum mashhur bo’lgan siymolardan biri qomusiy olim Abu Ali ibn Sino hisoblanadi. Bu alloma nafaqat o’z zamonasining, balki kelajakning ham buyuk mutafakkiri sifatida tarix zarvaraqlaridan munosib o’rin oldi. Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida 980 yili tug’ulgan. Ibn Sino maktabda o’qidi, turli ustozlardan ta’lim olib qator tabiiy-ilmiy fanlar, ijtimoiy-gumanitar fanlar – matematika, mantiq, astranomiya, qonunshunoslik, fizika, falsafa asoslarini egalladi, xususan, tibbiyot ilmini egallashga qiziqdi, tabiblik bilan shug’ullandi. Ko’lab asarlar muallifi bizgacha uning 450 dan ortiq asaridan 242 tasi bizgacha yetib keldi. Shulardan 80 tasi falsafa, 43 tasi tabobatga oid bo’lib, qolgan qismi mantiq, psixologiya, astranomiya, mantiq, musiqa, kimyo, axloq, adabiyot vatilshunoslik sohalariga oiddir. Ibn Sinoning temperament haqidagi qarashlari psixologiya faniga qo’shilgan katta hissa bo’ldi. Uning “Tib qonunlari” asarida psixik o’zgarishlarga katta o’rin ajratilgan. Ibn Sino insonni tana va jondan tashkil topadi, deydi. Miya esa jonni boshqaruvchi markazdir. Uning fikricha xashorotlar, o’simliklar, hayvonlar va insonlar qandaydir ichki kuch - jon (“an nafas”) ga egadir. Inson joni bunda eng oliy va yetuk jondir. Shuning uchun inson fikrlash xislatiga mavhum tushunchalarni o’zlashtirish, bilish mavjudodning mohiyatini tushunish, maqsadli faoliyatni amalga oshirish qobliyatiga egadir. Inson aqli jonning oliy darajasidagi ifodasidir. Inson mavjudod muhiyatini bilishi uning tafakkurining dunyoviy aql bilan qo’shilishi asosida vujudga keladi. Ibn Sino o’zining asarlarida yaxshilikka olib boruvchi axloq qoidalarini egallash, insonning axloqiy munosabatlarini rivojlantirishga yordam beruvchi axloq qoidalarini egallash, insonning axloqiy munosabatlarini rivojlanishiga yordam beruvchi tadbirlar orqali ta’lim – tarbiyani izchil amalga oshirish mumkunligini alohida qayd qiladi. Ibn Sino bola tarbiyasiga e’tiborni ona qornidaligidan boshlash 21 kerakligini takidlaydi va bola tug’ulganidan keying tarbiya masalalarini alohida ko’rib chiqadi. Bola tug’ulgandan boshlab oyoqqa turguncha ma’lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. Bu tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish, uxlatish, yo’rgaklash kabi tartiblardan iborat. Bularni ham ma’lum qoidalar asosida amalga oshirish darkor. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim vositalar asta – sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib, ular tartib bilan amalga oshirilsa, bola yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom baxsh etadi. Ibn Sino yosh bola tarbiyasini turli sharoitda ma’lum izchillik va tartib bilan olib borish haqida onalarga juda yaxshi maslahatlar beradi. Bolalarning o’spirinlikka o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bu davrda ularda xulq – atvor shakllanadi. Bola xulq – atvorining bir xil muvozanatda bo’lishi uchun uni keskin g’azablanishdan, qattiq qo’rquvdan va uyqusizlikdan saqlash zarur. Bu tartib uni yoqimli xulq – atvorli qilib tarbiyalashga imkon beradi. “Bola xulqini mo’tadillikda saqlashga alohida e’tibor berish kerak. Bundan ikki manfaat bor. Biri – bolaning ruhi uchun bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib o’sadi va keyinchalik bu unga ajralmas malaka bo’lib qoladi. Ikkinchisi – uning badani uchundir, chunki yomon xulq turli mijoz buzulishlaridan bo’ladi. Shuningdek, agar yomon xulq odatda kirib qolsa,u mijoz buzulishini keltirib chiqaradi. Masalan, g’azab kuchli qizdiradi, qayg’u kuchli quritadi…” Bola 6 yoshga to’lgandan keyin uni maktabga berish kerak. O’qitish, bilim berish, o’rgatish ham asta – sekin amalga oshirilishi hamda ta’limda quyidagi tomonlarga rioya etish kerakligini ta’kidlaydi:  Bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo’ymaslik;  Ta’limda yengildan og’irga borish orqali bilim berish;  Olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo’lishi;  O’qishda jamoa bo’lib maktabda o’qitishga e’tibor berish;  Bilim berishda bolalarning mayl qiziqish va qobliyatini hisobga 22 olish;  O’qishni jismoniy mashqlar bilan qo’shib olib borish. Talabaga bilim berish o’qituvchining mas’uliyatli burchidir. Shunga ko’ra, Ibn Sino o’quvchining qanday bo’lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yo’l yo’riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat: - Bolalar bilan muomalada bosiq va jiddiy bo’lish; - Berilayotgan bilmning talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor berish; - Ta’limda turli metod va shakldan foydalanish; - Ta’labaning xotirasi, bilimlarni egallash qobliyatini va shaxsiy hususiyatlarini bilish; - Fanga qiziqtira olish; - Berilayotgan bilmlarning eng muhimini ajratib bera olish; - Bilmlarni talabaga tushunarli qilib, uning Yoshi aqliy darajasiga mos ravishda berishi; - Har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasiga erishish zarur, deydi olim. Ibn Sino ta’kidlashicha, bilishda qaysi metoddan foydalanilmasin u og’zaki ifodali bilmlarni tushintirishmi, turli ko’rinishdagi suhbatmi, tajribalarmi, baribir talabada haqiqiy bilim hosil qilish, mustaqil qobliyatini rivojlantirish, olgan bilmlarini amaliyotga tadbiq qila olish qobliyatini tarkib toptirishni asosiy maqsad deb bilgan. Bolaning kitob o’qishga haddan tashqari berilishi uning sog’ligiga salbiy ta’sir qiladi. Bolaning o’spirinlikka o’tish davrida bolaga og’ir jismoniy ish topshirmaslik kerak. Ish topshirishda bolaning xohishi, istagi hisobga olinish lozim. Bolaning kun tartibi… ularning tanasi va salomatligini saqlash va o’sishini ta’minlashga qaratilgan bo’lmog’i kerak. Bularning hammasi bolaning tanasi va ruhiyati muvozanatini saqlash uchun xizmat qilishi lozim. so’ng, u savod o’rganishga qobil bo’ladi, shundan so’ng savodga o’rgata borish mumkun. 23 Avvalambor axloqiy va aqliy tarbiya usullarini yaxshi egallagan, irodali, dono, g’amxo’r va dinga ishongan o’qituvchi va tarbiyachi tanlash kerak bo’ladi. Ibn Sino bolalarga ta’lim – tarbiya berishda ta’lim tizimining samarali usullarini aytib o’tadi va bolalarni bitta – bitta, alohida o’qitishdan ko’ra, jamoa tartibida o’qitishni afzal deb biladi va uning ustunligi haqida gapirib shunday yozadi: “O’quvchilar o’qish va tarbiya jarayonida ilmga chanqoqlik sezadilar. O’z bilimlari bilan g’ururlanadilar, bir – birlarining bilimlariga havas qiladilar. G’urur va o’ziga e’tibor tarbiyalanuvchilarni bir – birlaridan orqada qolmaslikka unddaydi. O’quvchilar birga bo’lganda doim bir – birlari bilan gaplashadilar va bu bilan o’z xotiralari va nutqlarini rivojlantiradilar”. O’qituvchi bolani hunarga o’rgatishda uning qobliyati, istedodi, imkoniyatlarini e’tiborga olish kerak, barchani birdaniga bir hunarga o’rgatib bo’lmaydi. Ayrim bola tilni o’rganadi, ayrimlari shoir bo’lib, yetishadi yoki notiqlik san’atini egallaydi. Ilmlarning turli sohalaridan kimdir tilni o’rganish, kimdir boshqa ilmni o’rganishga kirishganidan so’ng, ba’zilarining tibbiy fanni, ba’zilarining geometriya ilmini tanlagani ma’lum bo’ladi. Demak, o’qituvchi bolalarga ta’lim berishga kirishishdan avval, o’quvchining xulq – atvorini o’rganishi va bilimlarini tekshirib ko’rishi kerak bo’ladi. Avvalo, u o’quvchining nimaga e’tibor berishini tekshirib ko’rishi, so’ngra unga hunar yoki ilm turini tavsiya etishi kerak. Ibn Sino bolaga jismoniy va aqliy tarbiya berish haqida “Tib ilmlari qonuni” asarida bola katta bo’lib, yetilgan chog’ida jismoniy tarbiyaga ahamiyat berish zarurlgini aytadi. Uning uqtirishicha, odamning yigitlik, yetuklik yoshida hamda ulg’aygan yoshida sog’lik – salomatligini saqlash uchun zarur bo’lgan jismoniy mashg’ulot bilan shug’ullanishi kerak. Ulug’ mutafakkir jismoniy tarbiya deb inson salomatligi uchun zarur bo’lgan badanni turli xil mashg’ulot harakatlariga o’rgatishni nazarda tutadi. 24 Uning fikricha, jismoniy mashg’ulotlar bilan o’z vaqtida va mustaqil shug’ullanib boruvchi odam hech qanday davolanishga muhtoj bo’lmaydi. Jismoniy mashg’ulot inson ruhini ham tetiklashtiradi. Ammo jismoniy mashg’ulotlar ortiqcha bo’lmasligi kerak, aks holda badanning tezda charchab qolishiga olib keladi. Jismoniy mashg’ulotlarni butunlay tashlab yuborish esa, badanning qarib, tezda ishdan chiqishiga olib keladi. Har bir inson o’zining xulq – atvori, imkoniyatlari, qobliyati, xohishiga qarab jismoniy mashg’ulot turini belgilab olish kerak. Ibn Sinoning aql va aqliy tarbiyaning tabiiy va psixologik asoslarini aniqlashga harakat qiladi. Uning fikricha, hayot, hayotiy quvvat uch shaklda: o’simlik, hayvonot va inson shaklida nomoyon bo’ladi. Ibn Sino bolaning ilm – fan yoki hunar egallashga intilishida o’qituvchining unga bilim, hunar o’rgatishi zarurligini uqtiradi. Ilm – fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy harakatlaridandir. Chunki ilm odamni ma’naviy yuksaklikka ko’taradi, jamiyat ravnaqining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi. Tark qil bor narsani, jon barchadan a’lodurur, Jon kamoli ilmdandir, ilmdandir so’lu sog’. Jon agar bir shisha bo’lsa, ilm sham chirog’. Hikmati insonin bilg’il uch chiroqda misli yog’. Ul agar ravshan yonar, sen ham salomat ham tirik. Ul chiroq so’nsa, sening ham o’lganingmasmu shu chog’. Uning fikricha, ta’lim- tarbiya, avvalo, aqliy tarbiyani, yoshlarga ilm – fan o’rgatishni, jismoniy tarbiyani, axloqiy tarbiyani, nafosat tarbiyasini hamda yoshlarga ma’lum hunarga o’rgatish masalalarini o’z ichiga oladi. Axloqiy tarbiya inson uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bolaning axloqiy tarbiyasi yoshlikdan, bolalikdan boshlanishi kerak. Eng muhim axloqiy boylik, Ibn Sinoning ta’kidlashicha, adolatdir. 25 Adolat muvozanat, o’rtalik tushunchalari bilan bog’liq. Axloqiy tushunchalar aqlga, aqliy bilimga asoslanishi lozim. Lekin inson qanchalik bilimdon olim bo’lmasin, ahloqiy talablarga tayanmasa, u odobsizlik va yomonlikka yo’l qo’yadi. Ibn Sino o’zining “Qush tili” asarida ikkiyuzlamachilik, yolg’onchilik hoinlik kabi hislatlarni qoralaydi, inson ustidan har qanday zo’ravonlikni inkor etadi. Ibn Sinoning yozishicha, insonning eng yaxshi fazilatlaridan biri – o’zining yomon axloqiy xislatlarini anglab, ularni yo’qotishga intilishidadir. Uning yaxshi xislatlarida ichida boshqalarga e’tibor va g’amxo’rlik bilan munosabatda bo’lishi maxsus o’rin tutadi. Kimki o’zini axloqini tarbiyalash uchun o’z oldiga qo’ygan vazifasini bajarib, o’z xulqini tuzatishga intilsa, unga hech narsa qo’rqinchli emas. Kimki o’z xatosini tuzatsa, u boshqalarning tarbiyasi haqida g’amxo’rlik qila olishi mumkun. Boshqa odamni tarbiyalamoqchi hamda uning axloqini tuzatmoqchi bo’lgan tarbiyachi avvalo uni yaxshi o’rganishi hamda barcha kamchiliklarini yaxshi bilib olishi kerak. Aks holda tarbiyachi o’zining oldiga qo’ygan vazifasini bajara olmaydi. Yangi be’morning kasalini bilmay turib, uni tuzatishga kirishgan odamday bo’lib qoladi. Tarbiya tarbiyalanuvchini yonon axloqiy hislatlardan ozod qilish, unga yaxshi axloqiy fazilatlarni singdirish jarayonida amalga oshiradi. Axloqiy tarbiyada eng muhim vositalar bolaning nafsoniyatiga, g’ururiga tegmagan holda yakkama – yakka suhbatda bo’lish, unga nasihat qilishdir. Nasihat qilishda suhbatdoshga nihoyatda hurmat bilan yondoshish, uni kamsitmaslik kerak. Ortiqcha, so’z aytib uni zeriktirmaslik zarur. Bir – hil nasihatlarni qaytara berishlik ta’sir qilmaydi. Ibn Sino bolada axloqiy hislatlarni mehnat, jismoniy va aqliy tarbiya bilan uzviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Ibn Sinoning axloqiy qarashlari go’zallik, nafosat haqidagi fikrlari uning fors va arab tilida yozilgan sherlarida, badiiy asarlarida, go’zallik, musiqa, she’riyat haqidagi falsafiy fikrlarida o’z ifodasini topgan. Buyuk mutaffakkir Abu Ali Ibn Sinoning inson kamoloti va bu sohada 26 qilinadigan ishlarni tajriba asosida amalga oshirish, dunyoviy ilmlarni o’rganish yo’llari haqidagi ta’limotlari nihoyatda qimmatlidir. Ibn Sino o’quvchining shaxsiy xislatlariga, ruhiyatga e’tibor berib, uning aqliy xususiyatlari, ruhiyati, mehnatsevarligi, bilimi, irodasiga asoslangan holda ta’lim – tarbiya ishini olib borish kerakligi haqidagi fikr - mulohazalari bilam milliy va umuminsoniy pedagogik fikr rivojiga ulkan hissa qo’shdi. Yusuf Xos Hojib Yusuf Xos Hojib (1016-1018) o’zining “Qutadg’u bilig” asarida o’zi yashagan davrning ijtimoiy va axloqiy voqealigini aks ettiradi. Bu asarda inson kamoloti masalasi markaziy masala bo’lib hisoblanadi. Mazkur asarda insonning jamiyat va hayotda tutgan o’rni, burch va vazifalari haqidagi muammolar o’ziga xos tarzda bayon etiladi. Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Hojib ushbu asarda insonning haqiqiy baxti bilimda ekanini bayon etadi. U ilm, zakovatning ahamiyati haqida fikr yuritish bilan birga unga alohida boblar ham bag’ishlangan. Lekin, olim faqat ilm – ma’rifatning ahamiyatinigina ko’rsatib qolmaydi, u bilim va zakovatning amaliyotdagi ahamiyatini ham yoritadi. U bilimni buyuk, o’quvni ulug’ deb ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug’ bo’ladi, bilimli kishi buyuk bo’ladi, deb ilmli kishilarni asl toifadagi kishilar toifasiga qo’shadi. Dunyoda inson bilim va zakovati tufayli orzu – tilaklarga, ulug’likka erishishi mumkunligini aytadi. Lekin shunday bilim va zakovatning qadriga faqat xuddi o’zlariga o’xshagan donolar va zakovatlilar yetadi, johil va telbalar bunday xislatlarga ega emas, deydi. Chunki jamiyatdagi barcha xatolar bilmsizlik, nodonlik, jaholat tufayli sodir bo’lishidan, u qayg’uga tushadi, hayotda nodon va johillar ko’payib ketayotganidan afsuslanadi. “Qutadg’u bilig” da yana jumboqlarni yechish usullari ham foydalanilgan. Bu usul o’quvchini asarga qiziqtiradi, uni o’qimishli qiladi. Hozirgi davrda bu muammoli ta’lim deb ataladi. Ammo tarbiya va ta’lim 27 merosimizda jumboq – muammoli ta’lim o’ziga xos xususiyatga ega. Yusuf Xos Hojibning pedagogik qarashlarida xalq bilan birga bo’lish, adolatparvarlik g’oyalari asosiy o’rin tutadi. U har bir kishining yuksak kamolot cho’qqisiga – yetishini orzu qiladi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, insonning ulug’ligi, aql – idroki, so’zlash qobliyati, bilimi, o’quvi hunarga egaligidir. Uquv tug’ma ravishda inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa, o’qish – o’rganish, mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi. Shoirning fikricha, bilim bir boshbog’ yoki jilov kabidir. U kishini har xil noloyiq ishlardan asraydi. Shu xususiyati tufayli bilim aziz va mo’tabardir. Adib ta’lim tizimi, ta’lim nazariyasi va amaliyotiga, ta’lim mazmuniga oid bir qator jiddiy fikrlarni aytadi. U ayrim fanlarni o’qitishdagi izchillikni ham aytib o’tgan. Yusuf Xos Hojib insonda o’quv – idrok va bilim til, so’z orqali ayon bo’lishini aytadi, ravon tilni bilishga davat etadi. Adibning uqtirishicha, har bir kishi jamiyatga munosib bo’lib kamol topmog’i kerak. Buning uchun u, tug’ulgan kunidan boshlab zarur tarbiyani olmog’i kerak. Chunki, shoir o’g’il va qizlarni tarbiyasi haqida fikir yuritar ekan, ularning o’zlariga xos xususiyatiga e’tibor berishni ta’kidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog’i shart. Shundagina ularni noo’rin xatti – harakatlarga berilishining oldi olinadi. Buning uchun maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan, ezgu niyatli va pokiza murabbiy taklif etilishi kerak. Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi, o’g’il bolalarning bir nacha san’at turini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini ta’kidlaydi, bu – ularning kelajak hayotlari jamiyat rivoji uchun kerak. Yusuf Xos Hojib aqliy tarbiyaning baland mavqe tutishini eslatadi. Adib tarbiyaning barcha turlari bir – biri bilan uyg’un bo’kishini talab etadi. Shundagina insonning aqlan barkamol, jismonan yetuk, axloqiy – ma’naviy boy 28 bo’lishiga ishonadi. Farzandlarga turli bilim va hunarlar o’rgatish, ularni go’zal axloqli qilib voyaga yetkazish ota – onaning burchidir. Yusuf Xos Hojib tarbiyada kattalar namunasi, ajdodlar tarbiyasi alohida ahamiyatga ega ekanini ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojibning Sharq ijtimoiy – siyosiy, axloqiy – ta’limiy hamda badiiy tafakkuri taraqqiyotiga qo’shgan hissasi beqiyosdir. Allomaning pedagogik qarashlari ham bu sohadagi ulkan me’rosdir. Ular tarix nuqtai nazari bilangina emas, bugungi kunimizga xizmat qilishi bilan ham zo’r ahamiyat kasb etadi. 1.2. Hoja Bahouddin Naqshbandning «Naqshbandiya» talimoti hamd tariqatining inson kamolotiga oid tarbiyaviy ahamiyati va ijtimoiy pedagogik moxiyati Bahovuddin Naqshbad nomi bilan mashhur Muhammad ibn Muhammad Naqshband Buxoriy (1318 – 1389 ) Buxoro yaqinidagi qasri Hinduvon qishlog’ida tug’ulgan. Ushbu ulug’ zot tomonidan asoslangan Naqshbandiya ta’limotida inson kamoloti masalasi o’ziga hos uslub va yo’llar bilan hal etilgan. Tasavvufda inson komolotga yetishish uchun o’z – o’zini anglashi va o’z nafsini tiygan holda Haqqa yeta olishi masalasi naqshbandiya tariqati uchun ham xosdir. Lekin inson o’z – o’zini anglashi, o’z mohiyatini bilishi va hayot mazmunini fahmlashi uchun o’zidagi quvvatlarni to’liq safarbar etishi va bir nuqtaga jamlashi lozim. Naqshbandiya ta’limotida inson kamoloti uchun zarur hol va maqomlarga emas, balki o’z nafsini kuzatish va nazorat qilishga e’tibor beriladi va inson butun jismoniy, aqliy, nafsoniy, ruhiy quvvatlarini bir nuqtaga to’plash uchun shu usulni ma’qul hisoblaydi. Tasavvuf ilmi islom madaniyatining qolaversa jaxon tafakkur olamining ta’limotidir. Tasavvuf mutloq haqiqatga olib borishni ko’zda tutgan diniy – falsafiy xususiyatga ega ta’limot bo’lib, insonning ma’naviy kamolotiga, komil inson 29 bo’lishiga oid diniy hamda falsafiy bilimlarni o’z ichiga oladi va insonning o’zini anglash vositasi bilan oliy hadgacha barkamol etadi. Tasavvufga ta’limot deb ta’rif berilishiga sabab shuki, u vujudga kelishdan hozirgi kungacha insonlarga kamolot yo’li haqida ta’lim beradi. Tasavvuf mohiyatan Qur’onga va hadisga asoslangan bo’lsa-da, lekin umuminsoniy qadriyatlarni o’zida mujassamlashtirgan ta’limotdir. Tasavvufda axloqiy turmush tarzi – ma’naviyat ya’ni o’zaro hamjihatlik, mehr – muhabbat va o’zaro hol sifatida baholanadi. Tasavvufda bilim manbai sifatida sog’lom fikr va u bilan bir qatorda ilhom, kashf va sezgiga ham o’rin berilgan. Tasavvuf maqomlari insonni donolikka, donishmandlikka chorlaydi. Tasavvuf yaxlit diniy, axloqiy, falsafiy, ilmiy ta’limot hisoblanadi. “Tasavvuf” ta’limotida dastlab quyidagi qoidalarga amal qiladi: “Ilmiy yaqin” ya’ni moxiyatini ilm bilan bilish, “Aynul yaqin” ya’ni moxiyatini aniqlash va “Xaqqul yaqin” ya’ni Alloxni bilish va uning qudratini tan olish. Bu qoidalar tasavvuf ilmiga kirishning dastlabki qoidalaridir. Tasavvuf ta’limoti birdaniga emas qadamba - qadam rivojlanib nuqul diniy axloqiy talqindan ilmiy – falsafiy, ruxiy – psixologik, badiiy sheriy shijoatdan boyidi. IX asr boshlariga kelib tasavvufning nazariy asoslari ishlab chiqildi, so’filarning amaliy, ruxiy psiologik mashqlari o’z – o’zini tarbiyalash va chiniqtirish tadbir usullari shakllandi. Tariqat, ma’rifiy xaqiqat degan tushunchalar yuzaga kelib tasavvufning ushbu uch qismiga oid qarashlar majmui tuzuldi tasavvuf alohida ilm sifatida qaror topdi. “Tariqat” so’zining ma’nosi yo’l demak. Ya’ni iloxiy ma’rifatni egallashga bel bog’lagan kishining ruxiy – axloqiy kamolot yo’li. Tariqatni tasavvufning amaliy qismi deb ta’riflaydilar. XIII asr o’rtalaridan boshlab tasavvufda tafakkuriy, aqliy yo’nalish yetakchilik qila boshladi. Bu falsafiy oqim tasavvuf tarixida “Vaqdjagud vajud” nomi bilan shuxrat topdi. So’flar endi tuzulishi odamlarning xususiyatlari, olam 30 va odam munosabatlari nomi inson anglamalari bilan bosh qotiradigan bo’ldilar. Natijada Ibn Arabiy va Jaloliddin Rumiy kabi zotlarning asarlarida butun bir falsafiy tizim o’z ifodasini topdi, ular iloxiy nashr, karomat, ruxiy psixologik xolatlar, latifalar bilan birga real insoniy xayot aqida am shunday ko’p ijobiy fikrlarni bayon etdilar. Shunday qilib tasavvuf Sharq fikriy taraqqiyotidagi ko’p asrlik tajribalarni o’z ichiga qamrab olib, uni rivojlantirdi din va falsafa iloxiy ilmlar bilan dunyoviy ilmlarni o’zaro bog’lashga harakat qildi. Natijada tasavvuf Sharq kishisining tafakkur va axloq normasini belgilaydigan xodisasiga aylanib qoldi. Xazrat Bahouddin Naqshband tariqat axloqiy poklik, yuksak insoniy fazilatlar asosida qurilgan bo’lib unda inson xalol mexnat qilib, xalol rizq topib o’zini o’zi kamol toptirishi, o’z yashash tarsi bilan atrofidagi ishlarga saxovat izzat hurmatda bo’lishi, yashash joyini go’zal maskanga aylantirishi lozim. Mustaqil vatanimiz yosh avlodining ta’lim tarbiyasi to’g’risida fikr yuritib eng avvalo o’qituvchi murabbiy ixlos e’tiqodi belgilovchi ekanligini ta’kidlash zarur. Naqshbandiya tariqatining butun moxiyat mazmuni insonning insonga ijtimoiy ta’siri, pok axloqiy ibrat – namuna, halol yashash, mexnat qilish, umr guzonlik mazkur ta’limot texnologiyasining asosini tashkil etadi. Tariqatni egallamoqchi bo’lgan murid organizmining, xissiy va irodaviy jixatlarini boshqara olishi, ilm o’rganish yo’lida riyozat chekishi, ammo riyozatni tabiiy xol deb tushunib og’riqsiz, xuzurbaxsh qabul qila olishi lozim. Riyozat qiyinchilikni mukammallik vositasi, tariqatni o’rganish xaq yo’lida uning ilmini o’rganish, uning vasliga yetish uchun sitqi dildan qilinadigan say’i – xarakat deb qarash lozim. Umuman olganda, tasavvuf ta’limotida butun dunyo bo’yicha: junaydiya, qodiriya, suhnovordiya, xanafiya, yassavaya, kubroviya, naqshbandiya tariqatlari ma’lum va mashhurdir. Naqshbandning insonparvarlik va umuminsoniy g’oyalar bilan sug’orilgan tasavvufiy qarashlari O’zbekistonda yashovchi barcha xalq, millat, elat, ijtimoiy qatlam va din vakillarining tinch 31 – totuv yashashiga ko’maklashadi, milliy g’oyaning asosi bo’lib xizmat qiladi. Naqshbandiya ta’limoti Bahovuddin Naqshband tasavvufda yangi yo’nalishga asos soldi. U xojagoniya tariqatini rivojlantirib, uni naqshbandiya tariqatiga aylantirdi. Bu ta’limot ikki qatlamdan iborat. Birinchi qatlam ya’ni “tashqi qatlam” ta’limotning tariqatdagi boshqa ta’limotlar birlashtirgan xususiyatlaridir. Ikkinchi ya’ni “ichki qatlam” har bir tariqatning o’ziga xos xususiyatlaridan iborat. Naqshbandiya ta’limotining asosida “ ko’ngil xudoda bo’lsinu,, qo’l ish bilan band bo’lsin ” ( “ Din ba yoru, dast ba kor ”) shiori yotadi. Naqshbandiyada piru muridlik qoidalari hiyla osonlashtirilgan, sirtdan turib e’tiqod qilish, imon mustahkamligi, Haq taologa sidqidildan itoat etish, ihlos va ma’naviy kamolot asosiy o’rin egallaydi. Bu tariqatga faqatgina oddiy halq emas, balki Buxoro va Samarqand ulamolari, Temuriyzoda mirzolar kira boshladilar. Naqshbandiya tariqati XV asrdayoq Eron, Afg’oniston, Misr, Hijoz, Shimoliy Kavkaz va Turkiyaga tarqala boshladi. U XVI asrda Hindistonda keng yoyildi. Bahouddin Naqshband tasavvufda ilgarilari amalda bo’lgan qalliq talablarni bir qadar yumshatdi va mo’tadillashtirdi, kundalik turmushga mosladi. Uningcha, Allohga intilish ko’ngil bilan amalga oshishi kerak. Qo’l esa ish – mehnat bilan band bo’laversin. Buyuk zotning tarkidunyochilik qilmay, demakki, bu dunyo ishlaridan ochiq – oshkor qo’l siltamay turib ham Allohga yetishish mumkunligi haqidagi g’oyasi musulmon olamida tasavvufning juda keng aholi qatlamlariga kirib borishini ta’minladi. Bahovuddin Naqshband o’z ta’limotida Allohga yaqin bo’lishning eng to’g’ri va samarali yo’li – jamiat saodati uchun yashash, bunyodkorlik savob ishlar va mukammal ahloq ekanini tasdiq etuvchi mafkurani eng izchil va yorqin ifoda etadi. Tasavvuf ilohlari talabining tariqatlarining asosiy maqsadi inson komoloti. Bu bosh maqsadki amalga oshirishda ular turli usul va vositalarni 32 qo’llaydilar. Shaklan har xil moxiyat bir haqiqat ilmini o’rganib ruxni qalbni jismoniy va ma’naviy kamolotga yetkazish. Bu bilan qadamba – qadam, bosqichma – bosqich tariqat darvozalariga yetishib unda ma’lum maqomga yetishish. Bu esa axloq – odob orqali bo’lishi mumkin. Maqomatga erishish birdaniga emas balki pog’onama – pog’ona bo’lishi mumkun. Insonni aynan shu yo’l orqali pog’onama – pog’ona kamoloti uning murakkab moxiyatidan kelib chiqadi. Chunki inson moxiyatan rux iloxiy va moddiy jismonan biologik kabi dualistik xarakterga ega. Ruxni kamoloti jismoniy kamolotga, jismoniy kamolot esa iloxiy rivoyatga bular birgalikda insonni o’z moxiyatini bilish orqali xaq taologa yaqinlashish zoxiran va botinan ruh va jism kamolotiga erishishni yengillashtiradi. Tariqatda maqomat pillapoyalari bo’yicha ko’tarilish inson kamolotiga zid emas. Aksincha, mos bo’lib, insonning bosqichma – bosqich toblanishini ifodalaydi. Naqshbandiya tariqatida asoslangan bu usul keyinchalik pedagogika va psixologiyada XX asrda, VI asrdan so’ng inson aqliy va ruhiy olamini bosqichma – bosqich nazariyasida rus olimlari Galperin va N. F. Tamazinlar tomonidan asoslandi. Olamni bilish, odamni bilish va ahloqiy mukammallikka, dunyo gunohlaridan halollikka intilish yosh Muhammadning oliy maqsadi bo’lib qoladi, ammo o’ziga ma’qul tushgan rahnamoni topganda, uning qoshida uzoq muddat qolib ketadi. Bahoviddin Naqshbandning ta’limoticha halol luqma hamma uchun majburiydir harom luqmadan keladigan balolarni daf etish imkoniyati ma’lum emas. Taraqqiyotning o’ziga xos axloqiy talablar sirasi bor. Tariqat odobining birinchi sharti – “ul adabdurki, yaxshi va yomonga, ulug’ va kichikka bajo keltirurlar. Andoqki, barcha haloyiqqa o’zlarini kichik va kamroq tutarlar va barchaga xizmat huzurida bo’lurlar. Hattoki o’z farzandlariga, xodim va mumluqlariga (qullariga) har necha alardin beqoidlik (odobsizlik) ko’rsalar, xushunat bilan (qo’pollik bilan) alarga so’z demasalar, balki nasihatni yumshog’ va chuchuk til bilan qilurlar, hattoki o’g’rigacha”. Tariqat qo’ygan odob talablarining ikkinchi sharti , ortiq darajada saxiylikdir. Tariqatning uchinchi 33 sharti – shariatga roiya qilishdir, uning talablarini bajarishdir. Naqshbandiya tariqati uzoq fikriy rivojlanishning natijasi o’laroq maydonga keladi, o’rta asrda ijtimoiy va ruhiy taraqqiyotning cho’qqisi sifatida shakllandi. Tariqatning ijtimoiy pedagogik moxiyati Naqshbandiya tariqatida “Zikri iloxiya” (ovoz chiqarib emas) balki, “Zikri hufiya” (ovoz chiqarmasdan), tariqat talablarini ado etish yoki o’rganish asosiy hisoblanadi. Pedagogik yoki psixologik jihatdan odamlarga ta’sir ko’rsatish texnologiyasi jihatidan zikri xufiya bilan zikri iloxiya o’rtasida ancha o’ziga xoslikni ko’ramiz. Zikri iloxiyada birgalikda harakatlar bilan ma’lum tariqat yoki diniy talablarni ijro etish, o’rganishda kishilarga tashqi ta’sir (xarakat va ovoz) bilan ancha kuchli bo’lishi, kishilarni turli xolatlarga kirishi, tashqi ko’rinishi, yuz, ko’z, gavda harakatlari orqali ta’sir qilishi (sehrlash) mumkun. Ammo bu ijobiy texnologik tomoni uning qator salbiy jihatlarini bosa olmaydi. Chunonchi, eng avvalo baland ovoz, keskin xarakatlar kishini charchatadi, undan ko’p ichki energiya, emotsiya sarflashni talab qilsa, atrofidagi kishilargaham ma’lum noqulayliklar (ular diqqatini o’ziga tortish, qilayotgan ish – xarakatiga noqulaylik) tug’diradi. Zikri iloxiyada muridlar ma’lum bir joyga jam bo’lib, ko’pchilik tariqatni o’rganishlari lozim. Bu xam ma’lum ma’noda shaxsiy qiyinchiliklar tug’diradi. Eng muximi zikri iloxiya o’rganilishi lozim bo’lgan narsaning ko’proq zohiriy tomoniga diqqatni jalb qiladi. Zikri hufiyada muridlarning bir joyga to’planishi shart emas, bu jixatdan ularga tashkiliy va vaqt jixatdan qulaylik, erkinlik beriladi. O’z navbatida har bir murid shaxsiy – insoniy imkoniyatlaridan kelib chiqib, ovoz chiqarmasdan o’z ichidan takrorlab tariqatni egallaydi. Bu esa o’ziga atrofidagilarga qulaylik bo’lib, butun borlig’I bilan tariqatni egallashiga imkon beradi. Naqshbandiya tariqatida hozirgi zamon kishisida go’zal axloqni tarbiya qilish, xaq yo’liga chinakam xalollikka, pokiza rostgo’ylik, mehr – shavqat 34 odamiylik va vatanparvarlik ruxi bilan sug’orilgan so’fiylik talimotini singdirishning pedagogik va psixologik imkoniyatlaridan foydalanilgan. Pedagogik muxitdan insonning nozik ruxiy imkoniyatidan foydalanish orqali, uning o’z – o’zini tarbiyalash, o’z – o’zini nazorat qilish, ruxiy va jismoniy boshqarish mehanizmlarini ishga solish tufayli unda ezgu sifatlarni singdirish tizimi ishlab chiqilgan. Naqshband xazratlari pedagogika fani ancha keyin ochgan o’z – o’zini tarbiyalash usuli hisoblangan o’zini kuzatish, tashkil etish, baxo berish ya’ni o’zini kuzatish orqali o’zini anglash mexanizmlari o’ziga uzluksiz xarakat toat – ibodatlar orqali amalga oshirishni o’ta chuqur bilgan va qo’llaganlar. Bunda mutafakkirning insonni ijobiy ruxda tarbiyalashning o’ziga hos ilmiy – amaliy qulay usullarini kashf qilganligini bashoratini qurish mumkun. Insonni ijobiy xulq jihatidan tarbiyalash, tashqarisidan emas, balki o’zining ichki intilishi sifatida amalga oshirilishi mumkunligini isbot qilganlar. Naqshbandiya tariqatida ta’lim – tarbiyani o’ziga xos amalga oshirish usullari rashkalar, zikr, suxbat, avlodlardir. Xazrati naqshband ustozlaridan qabul qilib olgan “Safar dar vatan” (vatan ichra safar), “Xush dar dam” (Nafasda hushyorlik), “Nazar dar qadam” (nazarni qadamdan uzmaslik), “Hilvat dar anshuman” qoidalarini xayotga tadbiq etib, ularni to’ldirib, yaxlit o’ziga xos tasavvufiy ta’lim tizimini asosladi. Inson odamlar orasida xam o’zini botiniy xilvatini ta’minlab, muntazam o’z xatti – xarakatini nazorat qilib turishi shart. “Nazar dar qadam” kishining doimo o’z faoliyatini tahlil qilishi, qilayotgan ishini yahshilash va yomon ishlardan doimo ogoh bo’lish va qadamni yomon joylarga qo’ymaslikka harakat qilishi lozim. Shuningdek, tariqatning “Yodgard” (yodlash), “Bozgasht” (takrorlash), “Yoddasht” (eslash) talablari xam hufiya zikrga moslashtirilgan. Naqshbandiya tariqatining ijtimoiy mohiyati insonning moddiy dunyoda yashashini osonlashtirib, ma’naviy – axloqiy poklikka erishib, Allox bilan yaqinlashish. Naqshbandiya tariqatining mafkura sifatida uzil-kesil shakillanishida uch buyuk shaxs - Yassaviy, Abduxoliq G’ijdivoniy va Bahovuddin Naqshband alohida 35 hizmat ko’rsatadilar. Buyuk mutafakkir Bahovuddin Naqshbandning inson axloqini poklashga xizmat qilgan g’oyalari, ta’limotlari hozirgi davrda milliy pedagogika tarixi taraqqiyotida ham muhum qadriyat sifatida o’ziga hos o’rinni egallaydi. Hozirgi kunda mustaqil O’zbekistonimizda o’tmish ma’naviy me’rosimiz, jahon umuminsoniy qadriyatlar chuqur o’rganilayotgan va tiklanayotgan bir sharoitda tasavvuf falsafasini ham o’rganish, u erishgan yutuqlardan, g’oyalardan komil insonni tarbiyalashda foydalanish muhim ahamiyatga ega. Tasavvuf ta’limoti o’tmishda butun musulmon xalqlari ijtimoiy va ma’naviy hayotiga chuqur kirib borib, bu aloqalarning ilm – fan, madaniyat va adabiyoti rivojiga juda katta ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Sharqning deyarli barcha nufuzli shoir va yozuvchilari, mutafakkir va ulamoyu – hukamolari tasavvuf falsafasidan ma’naviy oziqlanib uning insonparvarlik, haqsevarlik, adolatlilik g’oyalaridan ruhlanganlar. Biz bugungi kunda tasavvufni o’rganmay turib o’zimizning o’zligimizni ya’ni o’rta asrlar davri tariximiz haqida, xalqimizning ma’naviy va hayoti haqida o’sha davr falsafiy va badiiy tafakkuri, ruhiy dunyosi haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lisimiz mumkin emas. tasavvufiy ta'limotlarni o’rganish va uni egallash hozirgi kunda bizning mustaqil O’zbekiston sharoitida ta’lim – tarbiya maskanlarida komil inson muammosini to’g’ri hal qilishda ham muhim ahamiyatga ega. II BOB. PEDAGOGIK TA’LIMOTLARNING RIVOJLANISHI- MILLIY ISTIQLOL G’OYASINING ASOSI SIFATIDA 2.1 Milliy istiqlol g’oyasining manbalari Milliy istiqlol mafkurasining ma’no – mazmunini belgilaydigan asoslardan biri – bu xalqimizning qadimiy va boy tarixidir. Chunki tarix – buyuk murabbiy. Kishilik tarixi mafkuralar, o’z ma’no – mohiyatiga ko’ra, falsafiy, dunyoviy, diniy va boshqa g’oya va ta’limotlar asosida shakllanishini ko’rsatadi. Mutafakkirlarimizning falsafiy asosini, avvalo, milliy – ijtimoiy tafakkurning 36 mumtoz namunalari bo’lgan dunyoviy bilimlar, falsafiy g’oya va ta’limotlar belgilaydi. Olam va odamning yaralishi, takomillashib borishi haqidagi diniy va ilmiy qarashlar, poklik, halollik, mardlik, komillik g’oyalari ham bugungi mafkuramiz shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. G’oyaning inson hayotidagi o’rni va ahamiyati juda muhim falsafiy – pedagogik masaladir. Inson o’z g’oyalarini yaratadi undan kuch qudrat oladi. O’zi yaratgan g’oyalar insonning ongi va shuurini, tafakkuri va etiqodini egallab, uning sohibiga aylanadi. Yuksak g’oyalar odamlarni olijanob maqsadlar sari yetaklaydi. G’oyasi yetuk, e’tiqodi butun, qadriyatlari yuksak insongina mardlik namunalarini ko’rsata oladi. Prezidentimiz ta’kidlagani kabi, bashariyatni jaholatdan ma’rifatga, zulmatdan ziyoga olib chiqadigan umuminsoniy g’oyalarni asoslash va amalga oshirish yo’l – yo’riqlarini kashf etish uchun kishilik tarixining turli davrlarida beqiyos aql – zakovat, iste’dod va tafakkur egalari mislsiz zahmat chekkanini ko’ramiz Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, ibn Sino, Zahiriddin Muhammad Bobur, Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar faoliyati bunga yaqqol misol bo’la oladi. Allomalarimiz o’z hayoti va ijodiy faoliyatlari davomida insonni komillikka eltuvchi g’oyalarini ilgari suradilar va inson komillikka erishishi uchun yuksak bilm va yaxshi xulq egasi bo’lish kerakligini hamda ilm- ma’rifatning axamiyatini o’zlarining ta’limotlarida keltirib o’tganlar. Xaqiqatdan ham komil inson azal – azaldan zalqimizning ezgu orzusi, ma’naviyatimizning uzviy bir qismi bo’lib kelgan. U islom falsafasidan oziqlanib, yanada ko’proq ma’no – mazmun kasb etgan. Barkamol inson haqidagi yuksak g’oyalar Abu Nasr Farobiy va Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarimizning asarlarida, ayniqsa, teran ifodasini topgan. Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodni voyaga yetkazishni qayg’urmagan xalqning, millatning kelajagi yo’q. bunday xalq va millat tanazulga mahkum. Vatanimiz tarixidan ma’lumki, umuman ta’lim va tarbiya muammolari va 37 xususan komil inson masalasi doimo ulkan ma’rifiy vazifa sifatida qaralgan. Bu masala ayniqsa tasavvufning bosh masalalaridan biri bo’lgan va o’tmish allomalari ijodida o’z ifodasini topgan. O’rta asrning yirik nomoyondalari Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qashg’ariy, Lutfiy, Alisher Navoiy va boshqa ko’plab allomalar ham o’z asarlarida komil inson tarbiyasi bilan bog’liq bo’lgan qimmatli fikrlarni bayon qilganlar. Prezidentimiz Islom Karimov mafkuraning xalqni xalq, millatni millat etish borasidagi ahamiyatini ta’kidlab, shunday yozadi: “Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mantaliteyiga asoslangan,, ayni vaqtda, shu xalq, shu millatning kelajagini ko’zlagan va uning dunyodagi o’rnini aniq ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kunni o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lishga qodir g’oyani men jamiyat mafkurasi deb bilaman” 2 . G’oya – kishidagi biron ish – harakat qilish, muayyan maqsadga erishish haqidagi fikr bo’lib, muayyan niyat va maslakni anglatadi, ularni ifodalaydi, dunyoqarashning muhum tamoyili sifatida insonni biror maqsadga yo’naltiradi. Albatta g’oya dastlab biron – bir shaxsning ongida paydo bo’ladi. Bu bunyodkorlik g’oyasi ham yoki buzg’unchilik g’oyasi ham bo’lishi mumkun. Diyorimizdan chiqqan buyuk allomalar bunyodkorlik g’oyalari bilan yashab ijod etganlar. Har bir xalqning tarixi shu xalqdan yetishib chiqqan buyuk siymolar, mard qahramonlar va fidoyi insonlar tarixi asosida bitiladi. Buyuk donishmand ajdodlarimizning ilm – ma’rifat to’g’risidagi mana shunday g’oyalariga misol qilib, Xorazmiyning dunyoviy kashfiyotlari va Beruniyning ijtimoiy – axloqiy qarashlari, Farobiyning adoatli jamiyat qurish va barkamol inson to’g’risidagi g’oyalari hamda Ibn Sinoning dualism ta’limoti, Alisher Navoiyning komil inson haqidagi falsafiy mushohadalarini, asrimiz boshidagi ma’rifatparvar ziyolilar faoliyati ham milliy g’oya va istiqlol mafkurasining teran tomirlari sifatida talqin qilishimiz mumkin. 38 2 X. Sultanov Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyilari. Toshkent “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti”-2004. 39 Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g’oyalari xalqimizning mustaqil taraqqiyot yo’lidan kelib chiqadi. Ular o’zining ma’no – mohiyati bilan Vatanimizni sevish uni, e’zozlashga xizmat qiladi. Chunki bu g’oyalar ajdodlarimizning azaliy orzulari bo’lgan mustaqillik, kelajagi buyuk va farzandlari ilm – ma’rifatli davlat barpo etishni anglatgan g’oyadir. Mafkuraning asosiy g’oyalari quyidagilar:  Vatan ravnaqi,  Yurt tinchligi,  Xalq farovonligi,  Komil inson,  Ijtimoiy hamkorlik,  Millatlararo totuvlik,  Dinlararo bag’rikenglik. Milliy istiqlol g’oyasi yurtdoshlarimizni ma’naviy qadriyatlarni to’g’ri baholay olishga davat etadi. Milli qadriyatlarimizga baho berilar ekan, ularning milliy g’oyaga nechog’lik mos ekani nazarda tutiladi. “Antik pedagogika” da tabiatga atrof – muhitga o’zaro insoniy munosabatlar majmuasi bo’lgan donishmandlik pedagogikasi shakllangan. Bu vaqtlarda ta’lim – tarbiyaning bosh maqsadi ham yoshlarda donishmandlik sifatlarini shakllantirish bo’lgan Donishmandlik pedagogikasida yoshlarda mehnatsevarlik, ma’naviy – axloqiy sifatlar bilan uyg’un rivojlanishi maqsadga muvofiq ekanligi ilgari surilgan. Bu pedagogik qarashlar dastlab mashhur “Avesto” asarida ilgari suriladi. 610-yillarga kelib, islom diniy muqaddas manbalari Qur’oni Karim, Hadisi sharifda inson mohiyati to’la ochib berilib, komil inson tarbiyasi bosh maqsad qilib qo’yilgan edi. Ta’lim – tarbiya, insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida ham ochib berila boshladi. Antik falsafada 40 ham zohiriy ham botiniy ilmlar bir – biriga uyg’un ravishda qaralgan. Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, ibn Sino asarlarida ong va fan uzviyligi ilgari surildi. XIII – XIV asrlarda Abdulxoliq G’ijdivoniy, Bahouddin Naqshband hazratlarining ulug’ tariqatlarida mehnatsevarlik, insonparvarlik, poklik, soflikning asosi ekanligini nazariy va amaliy isbotlangan. Mirzo Ulug’bek ta’limda tadqiqot, kuzatish, umumlashtirish g’oyasini ishlab chiqdi, bu g’oyani amalda tadbiq qilib maktablar ochdi, darsliklar yozdi, observatoriya (rasadxona)lar tashkil qildi. XV – XVI asrlarda Alisher Navoiy asos solgan ta’limot mutafakkirlari insonparvarlik g’oyasi nazariyasi va amaliyoti bo’yicha ulug’ ishlar qildilar. 2.2 Tarbiyaviy taraflari Milliy istiqlol mafkurasi o’z mohiyatiga ko’ra, xalqimizning asosiy maqsad – muddaolarini ifodalaydigan, uning o’tmishi va kelajagini bir – biri bilan taqqoslaydigan asriy orzu – istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladigan g’oyalar tizimidir. Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning azaliy ananalariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr – oqibat, inson, sabr – toqat, adolat, ma’rifat tuyg’ularini ongimizga singdiradi, kishilarda yaxshilikka intilish hissini tarbiyalaydi. O’zida yuksak fazilat ma’naviy axloqiy poklik va insoniy kamolot kabi insoniy xislatlarni bir – biri bilan uyg’unlashtiradigan shaxs tarbiyasi ta’lim – tarbiya tizimining bosh masalasi hisoblanadi. Tafakkurning mahsuli sifatida g’oya tevarak olamni o’rganish, bilish jarayonida vujudga keladi. Mazmun va nomoyon bo’lish shakliga qarab, g’oyalarni bir qancha turlarga ajratish mumkin. Masalan: diniy g’oyalar, ilmiy g’oyalar, falsafiy g’oyalar, ijtimoiy – siyosiy g’oyalar va boshqalar. Yuqorida qayd qilingan g’oyalarning har birini pedagogik nuqtai nazardan ham 41 asoslash mumkin. Ya’ni, mazkur g’oyalarning har biri inson, tabiat va jamiyatning o’zaro uyg’unligini munosabatlar, hamkorlik va tarbiyaviy ishlarning o’zaro bog’liqligida amalga oshiradi va nomoyon bo’ladi. Axloqiy madaniyatning ko’rinishlari, uning qirralari va nomoyon bo’lish shakllari xilma – xildir. Insonparvarlik, halollik, tashabbuskorlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, erksevarlik, faollik, ijodkorlik poklik va shu kabi qator muhim tushunchalar axloqiy madaniyat tushunchalaridir. Bu xislatlar faoliyat jarayonida ma’naviy madaniyatning boshqa madaniyat qirralari bilan birgalikda o’quvchi ongi va xulqiga ta’sir etadi. Ma’naviy – axloqiy tarbiya yoshlarning barkamol bo’lib shakllanishida mustahkam asosdir. Axloqiy tarbiya to’g’risida ajodlarimiz asarlarida fikrlar ummoniga duch kelamiz, barchasida tarbiyalilik ulug’langan va tarbiyaning eng asosiy sharti sifatida qaralgan. Axloq – ijtimoiy ong shakllanishidanbir bo’lib, uning mohiyati, shaxs xatti – harakatlari, yurish – turishi, turmush tarsi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, shuningdek, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Shu bois, axloq ijtimoiy xodisa sifatida jamiyat ma’naviy – ruhiy hayotida o’ziga xos muhim ahamiyatga ega. Muayyan millat qiyofasi, uning kishilik taraqiyotidagi o’rni belgilanayotgan jarayonda mazkur tushuncha asosiy me’zonlardan biri bo’lib xizmat qiladi. “Axloq” tushunchasi omma fikri asosida tartibga soluvchi faoliyat tarzida kishilik jamiyatining ilk bosqichida shakllangan. Qadmdanoq ilmiy – falsafiy, psixologik, pedagogik, tarixiy, badiiy, etnografik va madaniyatshunoslikka oid asarlarda ushbu tushuncha turli ko’lamlarda ishlatilib kelingan. Axloq (arabcha xulq – atvor demakdir) – ijtimoiy ong shakllanishidan biri, ijtimoiy tartib – qoida bo’lib, bu tartib – qoida ijtimoiy hayotning barcha sohalarida kishilarning xatti – harakatini tartibga solish vazifasini bajaradi. Axloq omma faoliyatini tartibga solishning boshqa shakllari (o’quv, ishlab chiqarish, xalq ananalari) da o’z talablarining asoslanishi, 42 amalga oshirilishi va omma fikri asosida tartibga solinishi bilan farq qiladi. Axloq shaxs taraqqiyotining yuqori bosqichi bo’lgan ma’naviy komillik asosini, poydevorini tashkil etadi. Bir so’z bilan aytganda axloq – jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri bilan asoslangan xulq – odob normalari majmuidir. Ma’naviy – axloqiy tarbiyani tahkil etish ijtimoiy tarbiyaning muvafaqiyatini tarbiyalovchi eng muhim omil sanaladi. Ma’naviy – axloqiy ta’lim va tarbiya o’zaro bog’liqlik, uzviylik, aloqadorlik hamda dialektik aloqadorlikka ega bo’lib, shaxs ma’naviy – axloqiy kamolotini shakllantirish asosi hisoblanadi. Ma’naviy – axloqiy tarbiya va mehnat tarbiyasi hususan, jismoniy tarbiya haqida mutafakkirimiz Abu Ali ibn Sino sog’liqni saqlashda yettita narsaga e’tibor berish kerakligini tavsiya etadi:  Fel – atvorni yaxshilash;  Narsalarni tanlab yeb – ichish;  Gavdani chiqindidan tozalash;  Badanning to’g’ri tuzulishini saqlash;  Toza havodan nafas olish;  Mos kiyim tanlash;  Jismoniy va ruhiy harakatlarni mo’tadil qilish. Milliy istiqlol g’oyasi kishilarda milliy g’ururning, ongning o’sishiuchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kishilarda ona vatanga bo’lgan muhabbat qanchalik kuchli bo’lsa, har bir inson o’z Vatan tarixini, milliy qadriyatlarini, o’z xalqi va madaniyati, milliy urf-odatlarini mukammal bilsa, milliy manfaatlarini chuqur egallab yetsa, mustaqillik shunchalik abadiy bo’ladi. Mustaqillik mafkurasi zaminida ajdodlarimizning tajribalari, xalqimizning azaliy an’analari, urf – odatlari, rasm – rusmlari yotadi. Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning milliy merosi, ma’naviyati hamda umuminsoniy qadriyatlariga asoslanadi. 43 Milliy, umuminsoniy, axloqiy, diniy qadriyatlar mafkuramizning insonparvarlik mohiyatini yanada to’ldiradi va boyitadi.Bu kabi qadriyatlar azaldan milliy meros sifatida buyuk siymolarimizning ta’limotlaridan bizgacha yetib kelgan. Ajdodlarimizning psixologik ta’limotlaridan o’rin olgan komil insonni tarbiyalash haqidagi g’oyalar, milliy istiqlol g’oyasi fanining komil insonni voyaga yetkazishda asos bo’lib hizmat qiladi. Bunga ko’ra, komil insonni tarbiyalash va unda yuksak fazilatlarni qaror toptirish hozirgi kunda milliy istiqlol g’oyasi fanida quyidagi fazilatlarga ega bo’lishi lozim deb berilgan: Komil inson xislatlari - Ezgu fikr, - Ezgu so’z, - Ezgu faoliyat, - Yaxshi hulq –atvor, - Yuksak ma’naviyat. Bu xislatlarni tarkib toptirish esa pedagogik va psixologik (ruhiy) ta’lim – tarbiyani talab qiladi. Yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, axloq shaxs taraqqiyotining yuqori bosqichi bo’lgan ma’naviy komillik asosini, poydevorini tashkil etadi va insoniyat tarixi davomida o’zining mazmun va mohiyati bilan ajralib turadi. 44 XULOSA Ushbu manbalar bilan tanishar ekanmiz, ushbu zaminda yashab o‘tgan allomalarning son-sanog‘i yo‘q, ularning ilmiy-ma’naviy merosini o‘rganish jarayonida hali yana o‘nlab allomalarning merosini o‘rganish, ularni tadqiq etish hamda erishilgan natijalar bilan xalqimizni tanishtirish tadqiqotchilarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Xalqimiz bir necha asrlardan buyon e’zozlab kelayotgan bu singari qadriyatlar ya’ni allomalarimizni merosi bilan yoshlarimizni baxramand qilish va ularga munosib avlod bo‘lib voyaga yetishlarida barcha imkoniyatlardan foydalanish zarur deb o‘ylaymiz. Mutafakkirlarimizning pedagogik ta’limotlarni va psixologik g’oyalarini yaxshi bilishi va ta’lim – tarbiya jarayonida samarali qo’llay olishi zarur bo’ladi. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining pedagogik fikrlari jahon pedagogika tarixiga qo’shilgan ulkan hissadir. Ularning boy merosi pedagogikaning ahloqiy qiyofasi va kasbiy yetukligini takomillashtirishda muhim asos bo’lib xizmat qiladi. Mutafakkirlar tomonidan ilgari surilgan qarashlar, inson, uni tarbiyalash insonparvarlik g’oyalarining mazmunini boyitish bilan birga barcha davrlar uchun birdek ahamiyatga ega bo’lib ma’naviy – ahloqiy yo’nalganligining shakllanishini ta’minladi. Milliy g’oyaning nazariy – tarixiy asoslaridan kelib chiqib, Zardushtiylik ta’limoti, uyg’onish davri ta’limoti, jadidchilik harakati nomoyondalari ta’limotlari ketma – ketligidan men, uyg’onish davri ta’limotlari, shu davrda 45 yashab ijod etgan allomalarning pedagogik va psixologik fikr va g’oyalarini shu bakalavr bitiruv malakaviy ishim orqli oz bo’lsaham o’rganishga harakat qildim. Zero, o’zbek xalqining bola tarbiyaida ko’p asrlar davomida orttirgan ajribasini o’rganish va tiklash jamiyatimiz hususan, har birimizning oliy maqsad va vazifalarimizdandir. Pedagogika va psixologiya fanining nazariy asosi inson aqliy kamolotini yuksaltirishga barkamol shaxslarni tarbiyalashga qaratilgan, xalqimiz tomonidan yaratilgan boy tajriba, ilmiy – tadqiqotlarga doir nazariy va metodik manbalarga, O’rta Osiyo va jahon ma’rifatparvar, mutafakkir olimlarning asarlariga suyangan holda barkamol shaxsni tarbiyalash, ta’lim – tarbiyaning qoida va umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. Albatta, tarixsiz kelajak bo’lmaganidek, xozirda mavjud psixologik bilimlarning asosi bo’lib milliy qadriyat sifatida ulug’lanuvchi, mutafakkirlarimiz yaratgan ta’limotlarida pedagogik g’oya va psixologit fikrlarida, komil insonni tarbiyalashda bola tarbiyasidagi axloqiy qarashlarida o’z ifodasini topadi. 46 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Islom Karimov. Barkamol avlod orzusi. T.: “O’zbekiston” – 2000. 2. Islom Karimov. Milliy istiqlol g’oyasi. T.: “O’zbekiston” – 2001. 3. Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch, “Ma’naviyat” – 2010. 29-48 – betlar. 4. Asqar Zunnunov. Pedagogika tarixi, “Sharq” – 2004. 39-95 – betlar. 5. Asqar Zunnunov, Muzaffar Xayrullayev, Boqijon To’xliyev, Narimon Hotamov, Pedago’gika tarixi, “Sharq” Toshkent – 2000. 17-104 – betlar. 6. Bo’ri Ziyomuhammadov. Komillikka eltuvchi kitob, “Toshkent” – 2006. 207-225- bet. 7. Bo’ri Ziyomuhammadov. Pedagogika. T.: “Turon-Iqbol” – 2006. 8. Ergash Ochilov. Alisher Navoiy. T.: “Abu matbuot konsalt” – 2011. 9. F. Haydarov, N. Xalilova. Psixologiya fanlarini o’qitish metodikasi, “Toshkent”, 2007. 8-11-betlar. 10. P. I. Ivanov, M. E. Zufarova, umumiy psixologiya, “Toshkent” – 2008. 411- 414 – betlar. 47 2-ilova _______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ talabasi ______________________________________________________ning ____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga RAHBAR XULOSASI Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________ _______________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ʻ ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ 48 KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,ʻ savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi) ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi ʻ ʻ (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ Jami ball_______________________ Komissiya raisi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi ____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) 49

        Zero, Markaziy Osiyoda qadimdan oila boshliqlari farzandlarini uylantirishlari, uyli-joyli qilishlari kabi an’analar avloddan avlodga o‘tib, har bir yoshning ruhiyatiga singib ketgan. Olim monografiyalari asosida insonni oilaviy hayotga tayyorlashning tarbiyaviy uslublari, ko‘rinishlari haqida ma’lum xulosaga kelar ekan, uy xo‘jaligini boshqarishni o‘rganish, jinsiy tarbiya, ota-onalarga pedagogik bilim berish, umuman, ularni axloqiy jihatdan mukammal inson qilib tarbiyalashni asosiy yo‘nalishlarning mazmunida insonning o‘z oilasiga bo‘lgan mas’uliyati, faolligi, oilaviy burchini chuqur his etishini ta’kidlaydi.  M.R.Bo‘riyeva esa oila va uning turlari, demografik taraqqiyot masalalarini tadqiq etar ekan, ayniqsa oila shakllanishining ijtimoiy-demografik omillari borasida muhim ma’lumotlar beradi. Bunday ma’lumotlar hozirgi davrda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda qimmatlidir. 

Sotib olish