Markaziy Osiyo qishloq xo'jaligi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

11 Sotish

Markaziy Osiyo qishloq xo'jaligi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUN DA RIJ A :
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. MARKAZIY OSIYO XO‘JALIGI .............................................................................................................. 4
1.1. Markaziy Osiyо xo‘jaligining tarkibiy tuzilishi ........................................................................................ 4
1.2. Markaziy Osiyo davlatlarining xo‘jaligi va uning rivojlanish xususiyatlari ........................................... 11
1.3. Markaziy Osiyoning qishloq xo‘jaligi ................................................................................................... 18
II BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI QISHLOQ XO‘JALIGI ....................................................................... 22
2.1. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligiga va Tovar tashqi aloqalari .................................................................... 22
2.2. Qozog‘iston va Turkmaniston qishloq xo‘jaligi .................................................................................... 26
2.3. Tojigiston va Qirg‘iziston qishloq xo‘jaligi ........................................................................................... 31
XULOSA ...................................................................................................................................................... 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 38
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qishloq xo jaligi Markaziy Osiyo iqtisodiyotiningʻ
oziq-ovqat xavfsizligi, aholi bandligi va mintaqaviy taraqqiyotini ta minlovchi
ʼ
muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Geografik joylashuvi, tabiiy-iqlim sharoiti
va suv resurslarining mavjudligi Markaziy Osiyoni qishloq xo‘jaligi salohiyati
jihatidan o‘ziga xos mintaqaga aylantiradi. Biroq iqlim o‘zgarishi, suv tanqisligi va
aholi sonining ko‘payishi kabi zamonaviy muammolar qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishga, jumladan, barqaror texnologiyalarni joriy etish va resurslardan
samarali foydalanishga yangicha yondashuvlarni ishlab chiqishni taqozo etmoqda.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida qishloq xo‘jaligining holatini tahlil qilish,
zamonaviy global va mintaqaviy muammolarni hisobga olgan holda uni
rivojlantirish muammolari va istiqbollarini aniqlash zaruratidadir. Ushbu mavzuni
o‘rganish nafaqat qishloq xo‘jaligining bugungi holatini baholash, balki uni
barqaror rivojlantirish yo‘llarini taklif qilish imkonini beradi.
Kurs ishining maqsadi. O rta Osiyo qishloq xo jaligining xususiyatlarini
ʻ ʻ
o rganish, uning rivojlanishining asosiy tendentsiyalari, muammolari va
ʻ
istiqbollarini aniqlashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Mintaqaning tabiiy-iqlim sharoiti va ularning qishloq xo‘jaligiga
ta’sirini tavsiflash.
2. Markaziy Osiyo mamlakatlari qishloq xo‘jaligining tuzilishini tahlil qilish.
3. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining samaradorligi va barqarorligini
oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni taklif qilish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatilardan iborat. Har bir bobda 3 tadan reja bor.
3

I BOB. MARKAZIY OSIYO XO‘JALIGI
1.1. Markaziy Osiyо xo‘jaligining tarkibiy tuzilishi
Markaziy Osiyo xalq xo‘jaligining nomutanosib tarkibi, uning hududiy
joylanishidagi o‘ta notekisliklarni ham ko‘rsatish mumkin.
Markaziy Osiyo davlatlarining xalq xo‘jaligi yaqin-yaqin yillargacha sobiq
SSSR iqtisodiyotining yagona xalq xo‘jalik tizimiga moslashtirilgan edi.
U har jihatdan markazga tobe bo‘lib, shu tizimga bog‘lab tashlangan edi.
Buning ma’nosi shu ediki, ular «yuqori» ning ko‘rsatmasi bilan o‘zlarida xalq
xo‘jaligining ayrim tarmoqlarinigina rivojlantirish ayrim tarmoqlarni esa har
qancha qulay shart-sharoit bo‘lsa ham rivojlantirmasligi kerak edi. Markaz bu
borada aniq miqdorni, hattoki dehqonchilikda aniq gektarni ham belgilab berardi.
Markaziy Osiyo xalq xo‘jaligi faqatgina bir tomonlama rivojlantirildi, ya’ni u xom
ashyo yetqazib beruvchi mintaqaga aylib qoldi. U sobiq Ittifoqning yoqilg‘i va
metallurgiya sanoati, qurilish materiallari va oziq-ovqat, yengil sanoat
tarmoqlariga xom ashyolar yetqazib beruvchi asosiy rayonga aylantirilgan edi.
1-rasm. Qozog’iston bug’doy dalasi
4

Xalq xo‘jaligi rivojlanishidagi erksizlik Markaziy Osiyoni dunyoning qoloq
rayonlari safiga kirib qolishiga olib keldi. Markaziy Osiyodagi barcha davlatlar o‘z
iqtisodiyotini rivojlantirilishining markazga tobe xususiyatlariga ega edi. Bu
xususiyat Rossiya imperiyasi olib borayotgan siyosatining oqibati edi.
Bugungi Markaziy Osiyo ya’ni sobiq SSSR parchalanib ketib, uning
o‘rnida MDH vujudga kelgan bir vaqtdagi Markaziy Osiyo iqtisodiyoti yaqin
o‘tmishning asoratidan qutulgan emas. Bu asorat uning iqtisodiyotida uzoq
vaqtlargacha o‘z ta’sirini ko‘rsatib turadi, deb aytishimiz mumkin.
Har bir jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarni avvalo xalq xo‘jaligining
yetakchi tarmog‘i bo‘lgan sanoatni samarali hududiy tashkil qilishga katta e’tibor
beradi. CHunki sanoat xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari uchun moddiy texnika
vositalarini to‘xtovsiz ishlab chiqarish manbai sifatida har qanday hududning
iqtisodiy imkoniyatini, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini,
tabiy, moddiy va mehnat resurslaridan foydalanishning holatini belgilab berdi.
Iqtisodiy geografik omillarga mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik holati
va ularning xususiyatlari, ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil qilish shakllari,
energetika, transport sharoitlari, ishlab-chiqarishning moddiy texnika bazasi,
F.T.T. darajasi, kabilar kirsa, tabiy geografik omillarga esa tabiy sharoit (relef,
iqlim, kabilar) xususiyatlari, tabiy resurslar (mineral va suv resurslari) bilan
ta’minlanganlik darajasi kabilar kiradi.
Sanoatni rivojlantirishda ishlab chiqarishning moddiy texnika bazasi katta
ahamiyatga ega. Jamiyatning moddiy texnika bazasi ishlab chiqarish
sharoitlarining majmui bo‘lib, texnika ishlab chiqarish qurollaridan tashkil topadi.
Markaziy Osiyoda yoqilg‘i energetika sanoati yaxshi rivojlantirilgan bo‘lib,
og‘ir sanoatning muhim tarmoqlaridan biridir. Unga tabiy gaz, neft, ko‘mir qazib
chiqarish, neftni qayta ishlash va tayyor mahsulotlarni ist’emolchilarga yetqazib
berish va elektr energiyasi ishlab chiqarishi kiradi. Bu sanoat tarmog‘ining asosini
ko‘mir, neft, gaz kabilar tashkil qilib, Markaziy Osiyoda davlatlari orasida
Turkmaniston, O‘zbekiston, Qozog‘iston davlatlarida mazkur sanoat tarmog‘i
yaxshi rivojlantirilgan. Turkmanistonning Nebitdog rayonida, Qozog‘istonning
5

g‘arbiy iqtisodiy rayonida, O‘zbekistonning Farg‘ona vodiysida, Muborak konida
neft va gaz ancha ko‘pdir. Bu rayonlarda neftni qayta ishlovchi zavodlar va issiqlik
elektr stantsiyalari (IES) ishlab turibdi. SHuningdek, bu rayonlardan Markaziy
Osiyo davlatlarining sanoatlashgan shaharlariga va xorijiy davlatlarga neft va gaz
quvurlari o‘tkazilmokda. Jumladan Turkmaniston davlati hamda Qozog‘iston
Rossiyaga, Ukrainaga va boshqa ko‘pgina davlatlarga gaz va neft quvurlarini
o‘tkazgan. Turkmanistondan Eronga, Turkiyaga neft quvurlari tortilgan.
Yaponiyaga esa tabiy gaz sotish rejalashtirilgan. Qozog‘istondan Turkiyaga gaz
quvurlari o‘tkazilgan.
Markaziy Osiyo davlatlarining energetika kompleksida ko‘mirning roli
katta bo‘lib, ko‘mir konlari bu davlatlarning barchasida topilgan. Ayniksa
Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston hududlarida ko‘mir zahiralari ko‘p. Birgina
Qozog‘istonda ko‘mirning geologik zahirasi 40 mlrd. t. ga teng. Karaganda,
Ekibastuz, Ugaban havzalari eng yiriklari hisoblanadi va bu qazib olinayotgan
ko‘mir evaziga issiqlik elektr stantsiyalari ishlab turibdi. Markaziy Osiyoda
qudratli yoqilg‘i energetika sanoati kompleksiga va gidroelektr stantsiyalarda
ishlab chiqarilayotgan elektr energiya tayanib elektro energetika rivojlantirilgan.
Markaziy Osiyo davlatlarida yiliga 190 mlrd. kvt-s ko‘prok elektr
energiyasi ishlab chiqariladi. Yaqin kelajakda Markaziy Osiyo davlatlari yagona
energetika sistemasiga ega bo‘ladi. Markaziy Osiyo davlat raxbarlari uchrashuvida
yagona energetika sistemasini tayyorlash haqida kelishib olingan edi.
Metallurgiya sanoati Markaziy Osiyo Davlatlarining rivojlangan
tarmoqlaridan hisoblanib hududda o‘nlab temir ruda konlari topilgan va ishga
tushirilgan. SHulardan eng muhimlari Karaganda va Kustanay viloyatlaridagi
temir ruda konlari bo‘lib, 30 dan oshiq konlar ochilgan va bu konlardagi temir ruda
zahirasi 18 mlr.t ga teng. Metallurgiya sanoati asosan metallarni qazib olish,
boyitish va eritishni o‘z ichiga olib bu sanoat qora metallurgiya va rangdor
metallurgiya tarmoqlariga bo‘linadi .
Qora metallurgiya mahsuloti xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida texnika
taraqqiyotini belgilab beruvchi mashinasozlik sanoati uchun xom ashyo, uning
6

asosiy poydevori hisoblanadi. Markaziy Osiyo qora metallurgiyasi 1-navbatda
Markaziy Qozog‘istonda tarkib topgan va rivojlantirilgan. Qozoq magnitkasi deb
ataladigan to‘liq tsikldagi Karaganda metallurgiya zavodi cho‘yan, po‘lat, prokat
ishlab chiqaradi. Bu metallurgiya korxonasi Karagandada qazib olinayotgan
ko‘mir yoqilg‘isiga tayanib ishlaydi.
1-jadval. Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi mahsulot (xizmatlar)lar
hajmining hududlar kesimida taqsimlanishi
O‘zbekistonda ham "Bekobod" metallurgiya kombinati bor. O‘zbekistonda
qora metallurgiya mahsulotlariga talab ortib boriyapti, shuning uchun Bekobod
zavodi mahalliy extiyojlarning juda oz qisminigina qondirmokda. Buning ustiga
zavodda prokatlarning faqat ayrim turlarigina ishlab chiqariladi. SHu bilan birga
Bekobodda tayyorlanayotgan prokatlarning bir qismi qo‘shni respublikalarga ham
jo‘natiladi. Bekobod zavodining quvvatini yanada oshirish davrimiz talabidir,
chunki bu korxona hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo respublikalarida yig‘ilib
qolayotgan metallarning 25% ni ham qayta eritib ulgura olmayapti.
O‘zbekiston hududida qora metallurgiyani rivojlantirish uchun zarur
bo‘lgan temir va marganets rudalari, flyus materiallari va o‘tga chidamli xom
ashyolar ham topilgan. Bu xom ashyolar asosida kelajakda to‘la tsiklli qora
metallurgiya sanoatini barpo etish mumkin . Hozirgi kunda Markaziy Osiyo qora
metallurgiyaga bo‘lgan extiyojni qisman bo‘lsa ham qondirib kelmoqda. Markaziy
7

Osiyo davlatlari metallurgiya komplekslarida rangdor metallurgiya sanoatining
salmog‘i kattadir.
Markaziy Osiyo Davlatlari hududida topilgan bir necha o‘nlab rangli
metallarga tayangan holda metallurgiya korxonalari ishlab turibdi. Rangli
metallurgiya xom ashyosi esa Markaziy Osiyo Davlatlarining Turkmaniston
davlatidan tashqari barcha davlatlari hududida uchraydi. U ayniksa, Qozog‘iston,
O‘zbekiston va Qirg‘iziston respublikalari hududida ko‘p. Alyuminiy, surma,
qurg‘oshin, rux, oltin va hokazo noyob va nodir metallar o‘z sanoat korxonalariga
ega. Jumladan, Balxash, Olmaliq va Jezkazgan shaharlarida mis saralash
fabrikalari bor. Tojikistonning Tursunzoda alyuminiy zavodi ishlab turibdi. U
Markaziy Osiyoda rangdor metallurgiyaning giganti hisoblanadi. Zavod 1971 yilda
ishga tushgan. Zavod Markaziy Osiyo Davlatlari mashinasozlik korxonalari uchun
qimmatli xom ashyo mahsulotlarini, alyuminiyning turli forma va o‘lchamdagi
quymalarini, shuningdek axoli extiyoji uchun mahsulotlar yetkazib beradi.
Rangdor metalurgiya sanoati O‘zbekistonning dunyoviy ahamiyatga ega
bo‘lgan iqtisodiy sohalaridan biri hisoblanadi. Respublika hududida zahirasi
bo‘yicha ancha istiqbolli, qazib olishning texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlari qulay
bo‘lgan qator mis, polimetall, volьfram, molitden konlari, alyuminiy va magniy
xom ashyolari boshqa rangdor hamda nodir metallar topilgan.
O‘zbekistonning rangdor metallurgiyasi ancha yosh ishlab chiqarish
tarmoqlaridandir. SHunga qaramay uning hissasiga Markaziy Osiyo Davlatlarida
ishlab chiqarilgan rangdor metallarning 2-3 qismidan ko‘pi to‘g‘ri keladi.
O‘zbekistonda mis, qurg‘oshin va rux sanoatining bir yerda joylashganligi
muhim qulayliklar tug‘diradi. O‘zbekistonda rangdor metallurgiyasining eng
ahamiyatli tarmoqlaridan biri oltin sanoatidir. Bu tarmoq ancha boy va nodir
xususiyatlarga ega bo‘lgan yirik oltin konlariga ega. O‘zbekistonda alyuminiy
sanoatini rivojlantirish uchun ham zarur sharoit va zahiralar mavjuddir.
Bu kompleks Markaziy Osiyo regioni mashinasozlik sanoatini o‘z ichiga
oladi va davlatlararo yunalishi bo‘yicha farq qiladi. Ulkan mashinasozlik sanoat
korxonalari energetika sanoati (neft qazib olish, gaz va ko‘mir qazib olish)
8

gidravlik va issiqlik elektr stantsiyalari uchun mashina mexanizm asbob-uskunalar
ishlab chiqariladi. Bu kompleks metallurgiya sanoati, ximiya sanoati, qishloq
xo‘jaligi, transporti uchun turli markadagi mashina va mexanizmalar ishlab
chiqaradi.
Sanoatning bu tarmog‘i tabiiy resurs omiliga bevosita bog‘lanmaganligi
uchun xom ashyo rayoniga ko‘ra, iste’molchi rayonlarida yaxshi rivojlantirilgan.
Jumladan Turkmanistonda neft va gaz mashinasozligi, Qozog‘iston va
O‘zbekistonda avtomobilsozlik va samolyotsozlik mashinasozligi, Qirg‘izistonda
avtomobilsozlik yaxshi rivojlantirilgan. Tojikistonda esa qishloq xo‘jaligi
mashinasozligi sanoati rivojlantirilgan.
Kimyo sanoati og‘ir sanoatning xalq xo‘jaligida fan-texnika taraqqiyotini
ta’minlovchi tarmoqlaridan biridir. Hozirgi zamon ishlab chiqarishni plastik
massalar, sun’iy tola, sintetik, kauchuk, lok-buyok, kislota va ishqorlar,
shuningdek ko‘plab boshqa kimyoviy mahsulotlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
SHuning uchun keyingi vaqtda kimyo sanoati boshqa tarmoqlarga nisbatan ancha
yuqori suratlar bilan rivojlantirilmokda. Sanoatning bu tarmog‘ini arzon tabiiy gaz
neft bilan birga uchraydigan yo‘ldosh gaz, gaz kondensatlari, elektr quvvati, turli
mineral xom ashyolar hamda mehnat resurslariga boy rayonlarda ayniksa tez
rivojlantirish mumkin. Hozirda Markaziy Osiyoda kimyo sanoati kompleksi bilan
bog‘lik sanoat tarmoqlarining rivojlanishi keng quloch yoymoqda. Bu yerda
nefteximiya, gazoximiya, ko‘mirximiya tarmoqlari ayniksa rivojlangandir. Kimyo
sanoatining yuqoridagi tarmoqlari Qozog‘iston, O‘zbekiston va Turkmaniston xom
ashyo rayonlarida joylashgan. SHuningdek mintaqa kimyo sanoati mineral o‘g‘it
uchun ishlatiladigan kaliy, fosforit konlari bazasida ham rivojlantirilgan. Masalan:
Qozog‘istonda maxalliy xom ashyo bazasida kimyo sanoati juda rivojlantirilgan.
Sanoatning bu tarmog‘ida 80 dan ortik turdagi mahsulotlar ishlab chiqaradi.
Mineral o‘g‘itlar, oltin gurgut kislotasi, sun’iy tola, xromli tuz, zahiralari
ximikatlar, antibiotiklar, polietelenlar, gerbitsitlar ishlab chiqarish ayniksa yaxshi
yo‘lga qo‘yilgan. Mamalakatda nefteximiya, gazoximiya, ko‘mirximiya maxalliy
xom ashyolarga tayangan xolda tez rivojlanib bormoqda.
9

O‘zbekiston kimyo sanoatining ancha yaxshi taraqqiy etganligi bilan
Markaziy Osiyo Davlatlari orasida ajralib turadi. Respublikada xozirgi zamon
kimyo sanoatining juda ko‘p masulotlari ishlab chiqariladi. Bu yerda kimyo
sanoatining dastlab vujudga kelgan, hamda xozirgi paytda yuqori darajada
rivojlangan tarmog‘i paxtachilik majmuiga xizmat kiluvchi va uning tarkibiy qismi
hisoblangan mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishdir.
Respublikada kimyo sanoatining kenja tarmoqlaridan biri – organik sintez
kimyosi tez rivojlanmokda. Bu sohaning eng yirik korxonasi Navoiy kimyo
kombinati hisoblanadi. Bundan tashkari respublikada kimyoviy tolalar ishlab
chiqarish, plastik moddalar va ulardan turli moddalar ishlab chiqarish, rezina-
texnika tarmog‘ini rivojlantirish yaxshi yo‘lga qo‘yilmoqda.
10

1.2. Markaziy Osiyo davlatlarining xo‘jaligi va uning rivojlanish xususiyatlari
Markaziy Osiyo xalq xo‘jaligini qishloq xo‘jaligi muhim o‘rin tutadi.
Uning yetakchi tarmoqlari o‘simlikshunoslikda paxtachilik va paxta kompleksi,
donchilik, ayniksa bug‘doy va sholi, mevachilik va uzumchilik, polizchilik va
sabzavotchilik; chorvachilikda qoramolchilik, qo‘ychilik, yirikchilik, tuyachilik,
parandachilik va baliqchilik tarmoqlarini rivojlantirish ko‘zda tutilgan.
Qishloq xo‘jaligidagi mintaqaviy farqlar ham yakqol ko‘zga tashlanadi.
Masalan: Qozog‘iston donchilikda, Turkmaniston va Tojikiston paxtachilikka,
Qirg‘iziston davlati esa mayin tolali jun yetishtirishga ixtisoslashgan.
Markaziy Osiyoning qishloq ho‘jaligi bir tomondan tarmoq tuzilishini,
ikkinchi tomondan agrosanoat integratsiyasi negizida rivojlantiritni
o‘zgartirmokda. Asosan qishloq xo‘jaligi xom ashyosi yetishtirishga ixtisoslashgan
Markaziy Osiyo regioni qishloq xo‘jaligi mahsulotlari xom ashyosini boshqa
regionlarga chiqarishga chek qo‘ymokda va ularni sanoat usulida qayta ishlash avj
olmoqda. Agrosanoat majmuyi (ASM) region xalq xo‘jaligining muhim tarkibiy
qismi bo‘lib qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetittirish va iste’molchilarga
yetkazishda qatnashadigan tarmoqlarni o‘z ichiga oladi.
Qozog‘iston ko‘rik o‘lka nomini olgan SHimoliy Qozog‘iston iqtisodiy
rayoni edi. Bu rayonda 1954-60 yillarda 30 mln.gektarga yaqin va bo‘z yerlar
o‘zlashtirilgan. Ko‘rik o‘lkalarda qisqa vaqt ichida yuzlab donchilik davlat
xo‘jaliklari tuman va viloyatlar tashkil etilgan. Donchilikka xizmat qiladigan
mashinasozlik sanoat korxonalari barpo kilindi. Biroq Markaziy Osiyoning boshqa
hududlarida ba’zi sabablarga ko‘ra, donchilik kompleksi yaxshi rivojlanmagan.
Kelajakda Markaziy Osiyoning barcha davlatlarida donchilik kompleksini
rivojlantirish rejalashtirilgan. CHunki Markaziy Osiyoning har bir mustakil davlati
maxalliy axolining don, un va un mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish uchun
uzoq muddatlarga muljallangan rejalarini tuzib olgan. Bunday tadbir
11

Qozog‘istonning yirik donchilik hududi bo‘lib qolishini aslo inkor etmaydi, balki
Markaziy Osiyo hududida mazkur kompleksning keng rivojlanishiga olib keladi.
Qirg‘iziston Respublikasining arografik xususiyati o‘ziga xosligi tufayli,
ya’ni baland tog‘li mamlakat bo‘lgani uchun avtomobil transporti nisbatan
rivojlangan. Har 1000 km2 ga o‘rtacha avtomobil yo‘lining zichligi Qirg‘izistonda-
297,4 km ni, O‘zbekistonda-207,4 km ni, Turkmanistonda - 43,2 km ni tashkil
etadi.
Quvur transportining rivojlanishi mintaqada davlatlararo ahamiyatga ega.
Turkmaniston, Qozog‘iston, O‘zbekiston respublikalari hududida o‘nlab quvur
transporti tarmoqlari mavjud. Bu quvur transporti liniyalari xorijiy davlatlarga ham
uzatilmokda. Jumladan Eron, Turkiya hattoki Yevropa, mamlakatlariga chikish
rejalashtirilmokda.
Suv transporti . Markaziy Osiyoda Qozog‘iston va Turkmaniston hududlari,
Kaspiy dengizi hisobiga yaxshi rivojlangan. O‘zbekistonda Sobiq SSSR davrida,
Amudaryodan keng foydalanilar edi. Xozir esa temir yo‘l va avtomobil yo‘llari
qurilgani uchun uncha, foydalanilmaydi. Havo transporti. Sobiq SSSR vaqtida
ancha cheklangan edi. Yaьni Markaziy Osiyo Davlatlari istagan mamlakatlari bilan
bu transport turi orqali aloqa qilolmas edi. Endilikda Markaziy Osiyo
Davlatlarining barcha yirik shaharlari jumladan Toshkent, Olmati, Bishkek,
Dushanbe, Ashgabat shaharlari dunyoning ko‘pgina mamlakatlari bilan havo
transporti orqali bog‘langan. Xalq xo‘jaligi mamlakatning eng murakkab iqtisodiy
sitemasi bo‘lib, moddiy ishlab chiqarisahning barcha tarmoqlari va no ishlab
chiqarishning barcha tarmoqlari majmuidan iboratdir.
Markaziy Osiyo davlatlarining xo‘jaligi istiqlol davrigacha sobiq
iqtisodning ixtisoslashtirilgan yagona xalq xo‘jaligi tizimi tarkibida bo‘lib,
mafkura asosida boshqarilayotgan markazning ko‘rsatmalariga binoan shakllandi,
joylashtirildi va iqtisoslashtirildi. Shuning uchun ham regionda xo‘jalikning
nomutanosib tarkibi va hududiy joylashuvida notekisliklar, ishlab chiqarishda turli
tumanlik hamda uzulishlar vujudga keldi. Markaziy Osiyo hududning tabiiy
iqtisodiy va ijtimoiy sharotilari talab va extiyojlari markazda unchalik etiborga
12

olinmadi. Chunki, aniq ko‘rsatmalar rejalar yuqoridan berilar edi. Markaziy Osiyo
sobiq ittifoq davrida arzon mehnat resurslari, xom ashyo va yarim xom ashyo
yetkazib beruvchi mintaqa hisoblanadi. Regiondagi Respublikalarda iqtisodiyot
uchun zarur bo‘lgan tog‘- kon sanoat tarmoqlari paxta va boshqa qishloq xo‘jalik
xom –ashyosini dastlabki qayta ishlab beruvchi sanoat tarmoqlari shakllandi,
rivojlantirildi va o‘ziga xos joylashtirildi. Bu bilan ular sobiq ittifoqning
energetika, metallurgiya, kimyo qurilish materiallari, yengil va oziq – ovqat sanoat
tarmoqlariga xom – ashyo yetkazib beruvchi asosiy iqtisodiy zonaga aylantirilgan
edi. Yillar davomida hududdagi Respublikalar ishlab – chiqarish hajmi bo‘yicha
sobiq iittifoqning paxta, pilla, qorako‘l terilari, quritilgan va ho‘l mevalar, poliz
ekinlari va hamda rangli va qimmatbaho metallar (mis, qo‘rg‘oshin, volfram, uran,
simob, surma, oltin va h.o) kabi qishloq xo‘jlaigi va sanoat maxsulotlari ishlab
chiqaruvchi rayon bo‘lib keldi. Shuningdek neft, tabiiy gaz, elektr energiyasi ,
paxtachilik ishlab chiqarish majmuasida xizmat qiladigan mashina va asboblar
yetkazib berishda ham Markaziy Osiyo davlatlarining ulushi katta bo‘ladi.
13

2-rasm. Agrosanoat majmuasi
Sobiq ittifoq davrida Markaziy Osiyo hududidagi xo‘jlik tarmoqlarining
ishlab chiqarishda qatnasuv va uning bohsqa hududlaridagi tarmoqlari bilan
bog‘langan holda olib borilganligi sababli Respublikalarda tarmoqlarni
shakllantirish va rivojlantirishda ularga tobiylik sezilar edi. Birgina misol
O‘zbekistonda samolyot yasatish uchun 1500 dan ortiq kerakli uskunalarni paxta
terish mashinasini barpo etish uchun yuzdan ortiq kerakli qismlarni sobiq
ittifoqning turli hududlardagi korxonalardan olib kelishga majbur bo‘lardi. Bu
holatlar Markaziy Osiyo Respublikalarida xo‘jalik tarmoqlarining sharoit va
ehtiyojdan kelib chiqqan holda barpo etishga to‘sqinlik qilib keldi. Bularning
barchasi sobiq markazining ko‘p yillar davomida olib brogan siyosati edi. Uning
oqibatlari istiqlol tufayli Mustaqillikka erishgan Respublikalar iqtisodiyotoni qayta
tiklash va rivojlantirishning dastlapki o‘tis davrida o‘z ta`sirini o‘tkazib kelmoqda.
Musatqillik yillarigacha hududdagi davlatlar sobiq ittifoqning 5% sanoat va 16%
qishloq xo‘jalik maxsulotlarini yetkazib bergan Markaziy Osiyo mustaqil davlatlar
hamkorligidagi davlatlar orasida koproq xom ashyo va yarim xom ashyo
maxsulotlari ishlab chiqarishga iqtisoslasjganligi bilan farqlanib turadi. Uzoq yillar
davomida regiondagi xop`jalik tarmoqlarining sobiq ittifoqdagi sihlab chiqarish
tarmoqlari bilan bog‘langanligi hozirgi kunda ham o‘z ta`sirini ko‘rsatib kelmoqda.
Ishlab chiqrish bilan bog‘liq ishlarni amlaga oshirish uchun MDHdagi davlatlar
bilan shartnomalar tuzish va ularni amalga oshirish kerak.
Bular tezkorlik bilan hal bo‘ladigan vazifalar emasligini davr taqazo
etmoqda. Mustaqil davlatlar hozirgi kunga kelib o‘z siyosati, iqtisodiyoti va davlat
qurilishini tuzishda o‘ziga xos yo‘nalish va tamoyillarni belgilab olishgan.
Jumladan O‘zbekiston Respublikasi 5 ta tamoyil va o‘ziga xos yo‘nalishlarga
asoslanib iqtisodiyotni shakllantirish, rivojlantirish hamda joylashtirishga
qaratilgan ishlarni amalga oshirayotir. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich
otishga, xo‘jalik yuritishda davlat nazoratining ustuvor yo‘nalishlarini belgilashga
qo‘shni va xorijiy davlarlar bilan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarning
14

tenglik asosida yaxshilshga etibor qaratilmoqda. Hududdagi barcha davlatlarda
mulkni xususiylashtirishga qaratilgan tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xo‘jalikning
o‘z maqsadida vazifasidan kelib chiqqan holda shakllantirish, takomillashtirish
hamda ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil qilsih va rivojlantirish uchun regiondagi
davlatlar MDH va xorijdagi mamalkatlar bilan hamkorlik qilishga kirishdilar.
Nufuzli xalqaro tashkilotlarga, aksionerlik uyushlamalariga a`zo bo‘ldilar.
Kredit, investitsiya olmoqdalar, chet el iinvestorlarini jalb qilmoqdalar.
Yangi texnik va texnalogiyalarni xo‘jalik tarmoqlariga olib kirishmoqdalar.
Xo‘jalik yuritishda fan va texnika yutuqlariga kadrlar tayyorlashga etiborini
kuchaytirmoqda.
Markaziy Osiyo hududida xo‘jalik tarmoqlarini shaklantirish va
rivojlantirish uchun tabiiy, iqtisodiy, va ijtimoiy sharoitlar mavjud. Regionda
ayniqsa, mehnat resurslari zaxirasi yetarli. Gidro energetic, yer, mineral va boshqa
resurslar bor.
Xom ashyo va yarim xom ashyo maxsulotlar yetkazib berishga
iqtisoslanishning o‘rniga maxsusltlarni qayta ishlash va tayyor maxsulotlar ishlab
chiqarishga ixtisoslashmoqdalar.
Markaziy Osiyo xo‘jaligining asosiy tarkibi sanoat va qishloq xo‘jalik
hamda ularning tarmoqlaridan iborat. Bu xo‘jalik tarkiblari va ularning
Respublikalar iqtisodiyotidagi hissasi turli tuman bo‘lib, ularning shakllanishi,
rivojlanishi va joylashishi Respublikalarning tabiiy , iqtisodiy, ijtimoiy tabiiy,
geografik sharoitlar bilan bog‘liq. Bu sharoitlar har bir Respublikada o‘ziga xosdir.
Shuning, uchun ham Respublika iqtisodiyotida xo‘jalik tarmoqlarining o‘rni, milliy
ishlab chiqarishdagi salmog‘i turlichadir.
Regiondagi davlatlarning geografik o‘rni, tabiiy, tarixiy, ijtimoiuy,
iqtisodiy sharoiti geodemografik vaziyati ularning iqtisodiyotini xo‘jalik
tarmoqlarining rivojlanishini, ishlab chiqarishni hududiy joylanishini, shuningdek
region iqtisodiyotida ularning o‘rnini belgilaydi. Jumladan hozoirgi kunda ham
MDH davlatlarida ham yetishtiriladigan paxtaning 95% sholi, meva, sabzavod,
pilla qorakol terining 45% Markaziy Osiyo davlatlariga to‘g‘ri keladi. Bulardan
15

tashqari ko‘plab rangli metallar, surma, mis, katta miqdorda neft, gaz qazib
chiqariladi. Qozog‘istonda 1995 yilda 20,5 mln t neft (Rossiyadan so‘ng ikkinchi
o‘rinda MDH davlatlari orasida) O‘zbekiston va Turkmanistonda 47,5 va 32,3
mlrd .m 3
gaz qazib chiqarilgan . (MDHda Rossiyadan keyingi 2-3 o‘rinda).
Shuningdek, ko‘mir qazib chiqarishda Qozog‘iston Respublikasi MDH da 3-
o‘rinda, oltin qazib chiqarish bo‘yicha O‘zbekiston MDH davlatlari orasida 2
dunyoda 8- o‘rinda turadi.
Markaziy Osiyo davlatlari qishloq xo‘jalik maxsulotlari yetishtirishda ham
MDH va xorijiy davlatlar orasida o‘ziga xos ko‘rsatkichlarga ega. Bu borada
Qozog‘iston va O‘zbelkiston Respublikalarinig hissalari salmoqli.
Regiondagi davlatlar orasida Qozog‘iston Respublikasi iqtisodiyotining
rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Milliy daromadi aholi jon boshiga
hisoblanganda ancha yuqori. Mintaqada xo‘jalikning rivojlanish xususiyatlari
Respublikalar tanlab olgan tamoyil va yo‘nalishlariga bog‘liq. Ishlab chiqarishning
ko‘rsatkichlari tabiiy, ijtimoiy, iqtisodiy, va geodemografik vaziyatlar bilan bir
qatorda davlatning tanlagan tadbir – choralari ham muhim ta`sir ko‘rsatadi. 1990-
1995 yillar oralig‘ida neft, gaz qazib chiqarish, qishloq xo‘jalik maxsulotlarini
yetishtirish ko‘rsatkichlari shuni ko‘rsatadiki, Qozog‘istonda neft, gaz qazib
chiqarish, don, kartoshka, go‘sht va sut yetishtirish miqdorlari kamayib borgan.
2-jadval. Yetishtirilgan Dehqonchilik Mahsulotlari hajmi
O‘zbekistonda esa aksincha. Turkmaniston, Qirg‘iziston, Tojikistonda ham
ko‘rsatkichlar ko‘lami kamaygan. Sut yetishtirish bo‘yiocha Turkmanistonda bir
16

o‘z ortgan xolos. Markaziy Osiyo Respublikalarida xo‘jalikni rivojlantirishda
ularning tabiiy geografik sharoitidan tashqari iqtisodiy geografik o‘rni muhim
ahamiyatga ega. Jumladan Qozog‘iston Respublikasining Rosiya Federatsiyasining
rivojlangan Volga bo‘yi, Ural, G‘arbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Iqtisodiy rayonlariga
qo‘shniligi va yaqinligi dengiz bilan tutashligi, transit, temir, avtomobil, havo
yo‘llarining bo‘lishligi, yer va mineral resurslarga boyligi , tinch va rivojlangan
mamlakatlarga chegaradosahligi va boshqalar, uning iqtisodiy jihatdan
rivojlanganligini belgilaydi.
Shuning, uchun ham Markaziy Osiyodagi davlatlar Yevropa, Fors qo‘ltig‘I
atrofidagi davlatlarga Hind va Tong Okeani , qQqorg‘oq bo‘ylariga chiqishga katta
e`tibor berishayotir. Bularning hammasi Markaziy Osiyodagi davlatlarda xo‘jalikni
rivojlantirishga imkon yaratadi
17

1.3. Markaziy Osiyoning qishloq xo‘jaligi
Qishloq xo‘jaligi Markaziy Osiyo davlatlari xalq xo‘jaligining eng muhim
ishlab chiqarish tarmog‘i bo‘lib, aholini oziq-ovqat maxsulotlariga , yengil va oziq-
ovqat sanoat tarmoqlarini xom-ashyoga bo‘lgan ehtiyojini ta`minlaydi. Qishloq
xo‘jaligi xalqning moddiy farovonligini oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lib,
o‘simlik va hayvonot mahsulotlarini dastlabki yoki to‘liq qayta ishlashning turli
jarayonlarini ham o‘z ichiga oladi.
Markaziy Osiyo regioni uzoq yillar davomida asosan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari xom-ashyosini yetishtirishga ixtisolashgan edi. Xududdagi davlatar
hozirgi kunga kelib, xom- ashyo yetishtirishni sifat va miqdor jihatdan yaxshilash
va kmo‘paytirishga, tayyorlagan xom-ashyoni boshqa davlatlarga kamroq
chiqarishga va ularni o‘z hududlarida sanoat usulida qayta ishlab, tayyor
maxsulotlar ishlab chiqib, o‘z iste`molidan tashqari eksport jarayonini
rivojlantirishga e`tiborini qaratishmoqda.
Mintaqada qishloq xo‘jaligi shu hududda yashayotgan xalqning tarixiy
yillar davomida to‘plagan xo‘jalik yuritish madaniyatidan ,shuningdek, tabiiy
sharoit va resurslardan samarali va unumli foydalanish asosida shakllangan va
taraqqiy etmoqda.
Haqiqatdan ham Markaziy Osiyo tabiiy sharoiti xilma-xil va tabiiy hamda
mehnat resurslariga boy o‘lka. Shular negizida regionda qishloq xo‘jaligining
yetakchi tarmoqlari o‘simlikshunoslikda: paxtachilik va paxta majmuasi:
donchilik, ayniqsa bug‘doy, sholi, makkajuxori, arpa: mevachilik va uzumchilik,
poliz va sabzavotchilik; chorvachilikda: qaramolchilik, qo‘ychilik, yilqichilik,
tuyachilik, parandachilik, asalarichilik va boshqa tarmoqlar shakllangan va
rivojlantirilgan.
Markaziy Osiyo hududining turli-tuman tabiiy sharoitlari , resurslar bilan
ta`minlanganlik darajasi shuningdek aholining asrlar davomida to‘plagan qishloq
xo‘jaligi yuritish madaniyati hamda davlatning ehtiyojlari asosida unda qishloq
18

xo‘jaligi ishlab chiqarishda mintaqaviy farqlanishlar bo‘lishligiga olib kelgan va
bu hol ko‘zga yaqqol tashlanadi. Jumladan Qozog‘istonning shimoliy hududi
donchilik, sut-go‘sht chorvachiligi hamda mayin junli qo‘ychilik juda katta
maydonni egallagan. Chala cho‘l va cho‘llar chorvachilik (go‘sht, jun, qo‘ychiligi
va qorako‘lchilik) sug‘orma dehqonchilikga; tog‘ oldi va tog‘ yaylovlari
ko‘pchilik, yirik shoxli qaramolchilik, yilqichilikka; janubdagi voha qismlari
paxtachilik, mevachilik hamda sut- go‘sht qaramolchiligiga ixtisoslashtirilgan
bo‘lsa, Sobiq O‘rta Osiyo regionlaridagi vodiy va vohalar paxtachilik,
bug‘doychilik, uzumchilik, polizchilik va pilla yetishtirishga; cho‘l yaylovlari
qorako‘lchilik, go‘sht-jun chorvachiligi va tuyachilikka; tog‘ oldi va tog‘
yaylovlari esa go‘sht–jun ko‘pchiligi, go‘sht-sut qaramolchiligi hamda
yilqichilikka; baland tog‘ hududlari yaylov chorvachiligiga ixtisoslashtirilgan.
Markaziy Osiyoda dehqonchilik tarmoqlari qishloq xo‘jalik
maxsulotlarining asosiy qismini yetkazib beradi. Respublikalarda
deehqonchilikning tarkibi ham bir – birlaridan farqlanadi. Jumladan ,Qozog‘iston,
Qirg‘izistonda donchilik muhim o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston, Turkmaniston va
Tojikistonda sug‘orma dehqonchilik uning muhim tabiiy qismi paxtachilikning
ahamiyati juda katta. Shuningdek, chorvachlikda, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Turkmanistonda ko‘pchilik yetakchilik qiladi. O‘zbekiston, Tojikiston
respublikalarida ko‘pchilik bilan birga qaramolchilik, tuyachilik, pillachilik,
asalarichilik, yilqichilik ham muhim tarmoq hisoblanadi. Qozog‘iston
respublikasida hozirgi vaqtda 25 mln, boshdan zoiyot qo‘y va echkilichik bor.
Qoramolchilik chorvachilikning ikkinchi tarmog‘I hisoblanib uning soni8 mln.
boshdan ortiqdir. Respublikada dehqonchilik qiladigan maydon 34 mln.ga bo‘lib,
uning 2/3 qismida bahorgi bug‘doy, ara, tariq, makkajo‘xori, sholi, qolgan qismiga
paxta, qandlavlagi, kartoshka va yem-xashak ekinlari ekiladi.
Qig‘izistonda dehqonchilikning yetakchi tarmog‘I donchilik bo‘lib, barcha
ekin maydonlarining ½ qismida donli ekinlar yetishtiriladi. Texnik ekinlardan,
paxta, tamaki, qandlavlagi ekiladi. Chorvachilikda mayin junli qo‘ychilik ustunlik
qiladi.
19

Turkmanistonda sug‘orma dehqonchilik ustunlik qiladi va sug‘orib
ekiladigan yerlar maydoni 1.3mln,ga.dir. Donchilik va paxta yetishtirishga
ixtisoslashtirilgan. Chorvachilikda qorako‘lchilik yetakchi tarmoq hisoblanadi.
Tojikistonda paxtachilik, donchilik, bog‘dorchilik tarmoqlari muhim
tarmoqlar hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida dehqonchilikda paxtachilik yetakchi tarmoq
hisoblanadi. O‘zbekiston jahonda yalpi paxta hosili yetishtirish bo‘yicha 4-
o‘rinda, paxta tolasi eksport bo‘yicha 2- o‘rinda (AQSH dan so‘ng) turadi.
Dehqonchilikda shuningdek, g‘allachilik, sholikorlik, kanopchilik, lavlagikorlik,
mevachilik, uzumchilik, polizchilik, sabzavodchilik, chorvachilikda qaramolchilik,
qo‘ychilik, asosan qorako‘lchilik, echkichilik, parandachilik, yilqichilik,
tuyachilik, asalarichilik tarmoqlari ham asosiy sohalarga kiradi.
Sobiq Ittifoq davrida qishloq xo‘jalligi ishlab chiqarishni “markaz”
boshqarar, natijada yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanishga chek
qo‘yilgan edi. Jumladan O‘zbekistonda 1987 yilga kelib jami sug‘oriladigan
yerning (2.1mln.ga) 60% dan ko‘prog‘iga chigit ekilgan , paxta yakka hokimligi
hukumronlik qildi. Bunday holatlar Markaziy Osiyodagi boshqa respublikalar
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishga ham jalb qilingan edi.
Mustaqillik qishloq xo‘jaligini yuritishning “markaz”lashgan shakliga chek
qo‘ydi. Regiondagi barcha respublikalar qishloq xo‘jaligida chuqur islohatlarni
amalga ohirish davri boshlandi. Qishloq xo‘jaligiga bozor munosabatlarini
shakllantirish, mulkchilikning nodavlat shakliga o‘tish, mulkni davlat ehtiyojidan
chiqarish va xususiylashtirish, fermer, shirkat va boshqa xo‘jalkiklar faoliyatini
shakllantirish va taraqqiy ettirish chora tadbirlarini ishlab chiqarishga katta e`tibor
bermoqdalar.
Masalan: O‘zbekistonda paxta maydonlari qidqartirildi, tarkibiy tuzulishiga
o‘zgartirishlar kiritildi, g‘alla maydonlarining ulushi 40 %ga yetkazildi va 3.0mln
tonnadan ortiq g‘alla tayyorlashga erishildi. Respubliklarda qishloq xo‘jaligi
sohasida xo‘jalik yuritishning shirkatlar, ijarachilar uyushmasi, xususiylashtirilgan
shakllari yatraildi, qishloqda fermerlar va dehqon xo‘jaliklari paydo bo‘ldi.
20

O‘zbekistonda bugungi kunga kelib islohatlar markazi qishloq xo‘jaligiga
ko‘chirildi. Buning sababini biz Islom Karimovning “O‘zbekiston XXI asr
bo‘sag‘asida: havfsizlikka taqdid, barqaroerlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”
asrida (1997)gi fikr- mulohazalardan ham bilsak bo‘ladi:- “Hozirgi vaqtda aynan
iqtisodning agrar sektorida katta-katta zahiralar mavjud. Ularni ishga solish yaqin
vaqt ichidayoqsezilarli natijalar erishi mumkin. Bugungi iqtisodiy o‘zgarishning
yakuni, o‘zgarishlar jarayonlari agrar sektorni qanchalik chuqur borishiga bog‘liq
bo‘ladi”.
Markaziy Osiyo Respublikalarida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun
dunyodagi rivojlangan mamlakatlar tajribasiga katta e`tabor qaratilmoqda va
qishloq xo‘jaligi tarmoqlari ishlab ciqarishni taraqqiy ettirish uchun sanoatni
takomillashtirish va rivojlantirishga harakat qilmoqda. Chunki, qishloq xo‘jaligiga
eng avvalo sanoatning taraqqiyoti , fan va texnikaning taraqqiyoti bilan bog‘liq.
Shuningdek qishloq xo‘jaligi tarmoq larini jadal taraqqiy ettirish uchun katta
miqdorda moliyaviy resurslar ajratishga, uning moddiy- texnika va ilmiy, bazasini
yuqori darajada yaratishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘rishmoqda.
21

II BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI QISHLOQ XO‘JALIGI
2.1. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligiga va Tovar tashqi aloqalari
O zbekiston qishloq xo jaligi O zbekiston iqtisodiyotining tarmog idir.ʻ ʻ ʻ ʻ
Mamlakat ishchi kuchining 44 foizini egallaydi va mamlakat yalpi ichki
mahsulotining 17,6 foizini qoplaydi. Ekin maydonlari 4,4 million gektar yoki
O zbekiston umumiy maydonining qariyb 10 foizini tashkil qiladi. Cho‘l
ʻ
yaylovlari mamlakat umumiy hududining deyarli 50 foizini egallaydi, ammo bu
yerlarda qo‘ylar boqiladi.
Paxta O‘zbekistonda asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlari bo‘lib, eksportining
17 foizini tashkil qiladi. Yillik paxta yetishtirish 1 million tonnaga yaqin tolani
tashkil etadi, bu jahon paxta ishlab chiqarishining 4-5 foizini tashkil qiladi.
O‘zbekiston ham jahon bozoriga 700-800 ming tonna paxta eksport qiladi, bu esa
jahon eksportining 10 foizini tashkil qiladi. O zbekiston Respublikasi paxta
ʻ
yetishtirish bo yicha jahonda oltinchi va eksport bo yicha ikkinchi o rinda turadi.
ʻ ʻ ʻ
Sovet Ittifoqi davrida paxta terimi 6 million tonnani tashkil etdi. Mustaqillikka
erishgach, paxta maydonlari 1,8 million gektardan (1990) 1,4 million gektarga
(2006) qisqardi, boshoqli ekin maydonlari esa 1,0 million gektardan 1,6 million
gektarga oshdi. Sababi ekologiya bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, chunki sug‘orish
uchun zarur bo‘lgan ko‘p miqdorda suv va paxta yetishtirish uchun zarur bo‘lgan
o‘g‘itlar Orol dengizining qurib ketishiga va atrofdagi hududlarda tuproqning
kuchli ifloslanishiga olib keladi.
O zbekistonning asosiy don ekinlari bug doy, arpa, makkajo xori, sholi
ʻ ʻ ʻ
bo lib, intensiv sug oriladigan vohalarda yetishtiriladi. Ularda oz miqdorda kunjut,
ʻ ʻ
piyoz, zig ir, tamaki yetishtiriladi. Mamlakat ichki bozorida ho‘l mevalar asosan
ʻ
iste’mol qilinsa, quritilgan mevalar eksport qilinadi. O zining uzoq umr ko rishi va
ʻ ʻ
o ziga xos ta mi bilan mashhur bo lgan o zbek tarvuzlariga MDHning yirik
ʻ ʼ ʻ ʻ
shaharlarida talab katta. 2018-yilda xurmo hosili 71 214 tonnani tashkil etdi.
22

Buxoro va uning atrofida terisi an’anaviy eksport mahsuloti bo‘lgan
qorako‘l qo‘ylari yetishtiriladi, ammo bugungi kunda ularning umumiy eksportga
qo‘shgan hissasi ahamiyatsiz. Qorako l qo y terisi ishlab chiqarish 1,4 millionʻ ʻ
donadan (1990) 700 ming donagacha (2004) kamaydi. Go‘sht uchun asosan
qoramol, qo‘y va tovuq boqiladi. O zbekistonda har yili 5 million litr sut beradigan
ʻ
3 millionga yaqin sigir boqiladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bitta sigir 1600 litr
sut beradi, bu MDHda eng past ko‘rsatkichlardan biridir (Rossiya, Ukraina va
Moldovada yiliga 2500 litr sigirga nisbatan) va Evropa Ittifoqi yoki Shimoliy
mamlakatlarga nisbatan juda past. Amerika.
4-asrdan boshlab O zbekistonda ipak qurti va tut daraxtlari yetishtirilgan,
ʻ
shu bois mamlakat o zining rang-barang naqshli ipaklari va ipakchilik sanoati bilan
ʻ
mashhur. Aynan shu qismlarda “Xon-atlas” materialining maxsus nomi paydo
bo‘lgan.
3-rasm. O’zbekiston paxta dalalari
2023-yilda O‘zbekiston 1,2 milliard dollarlik 1,7 million tonna meva-
sabzavot eksport qildi. Rossiya (37%), Pokiston (16,7%), Xitoy (12,3%) va
Qozog‘iston (10,3%) meva-sabzavot eksportining asosiy bozorlari bo‘ldi.
23

2023-yilda O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari eksporti: uzum –
126,1 ming tonna, mayiz – 57,3 ming tonna, olxo‘ri – 36 ming tonna, shaftoli –
87,2 ming tonna, o‘rik – 63 ming tonna, olcha – 45 ming tonna, poliz va tarvuz –
45 ming tonna – 148.1 ming tonna, Pomidor – 57,5 ming tonna, Piyoz – 299,6
ming tonna, Karam – 97,2 ming tonna, Mash – 154,6 ming tonna, Tariq – 17 ming
tonna.
2023-yil yanvar-noyabr oylarida faqat yirik korxonalar tomonidan 3,6 ming
tonna o‘rik sharbati ishlab chiqarildi, ishlab chiqarish hajmi 3,2 barobar oshdi.
2022 yilda Statistika agentligi ma lumotlariga ko ra, qishloq xo jaligiʼ ʻ ʻ
mahsulotlari hajmi 364,5 trln. so‘m (33 mlrd. dollar), 2021 yilga kelib 103,6%.
2022 yilda yetishtirilgan qishloq xo jaligi mahsulotlari hajmi: Meva va rezavorlar
ʻ
– 3 mln.t., Uzum – 1,8 mln.t., poliz ekinlari – 2.4 mln.t., Sabzavotlar – 11,2 mln.t.,
Kartoshka – 3,4 mln.t., Don – 8 mln.t.
2022-yilning yanvar-sentyabr oylari yakunlariga ko‘ra, meva-sabzavot
mahsulotlari eksporti hajmi 760,2 million AQSh dollarini, jismoniy ko‘rsatkichda
1235,8 ming tonnani tashkil etdi. 2021 yilning shu davriga nisbatan o‘sish 21,7
foizni tashkil etdi. Meva-sabzavot eksportida eng katta ulushni uzum (shu
jumladan quritilgan) – 21,2 foiz, shaftoli – 9 foiz, pomidor – 5,9 foiz, qovun va
tarvuz – 4,7 foiz, gilos – 4,4 foiz, karam – 4,3 foizni tashkil etadi. , piyoz - 3,8 foiz.
O zbekistondan meva va sabzavotlarning asosiy importchilari Rossiya (44,4 foiz),
ʻ
Qozog iston (21 foiz), Xitoy (6,8 foiz), Pokiston (6,4 foiz), Qirg iziston (4,4 foiz).
ʻ ʻ
2022-yilning yanvar-oktyabr oylarida O‘zbekiston 216,6 million dollarlik
245,2 ming tonna uzum eksport qildi, eksport hajmi 41,6 ming tonnaga oshdi.
Asosiy importchilar Rossiya - 140 ming tonna; Qozog‘iston - 48,8 ming tonna;
Qirg iziston – 16,7 ming tonna.
ʻ
2022-yilning yanvar-sentyabr oylarida O‘zbekiston 68,1 million dollarlik
76,7 ming tonna shaftoli eksport qildi, eksport hajmi 21,3 ming tonnaga oshdi.
Asosiy importchilar Rossiya – 64,6 ming tonna, Qirg‘iziston – 6,4 ming tonna,
Qozog‘iston – 4,8 ming tonna. Eng ko‘p shaftoli Farg‘ona viloyati – 43,6 ming
24

tonna, Samarqand viloyati – 6,3 ming tonna, Toshkent viloyati – 6,1 ming tonna,
Xorazm viloyati – 5,7 ming tonna eksport qilindi.
2022-yilning yanvar-iyun oylarida O‘zbekiston 5,8 million dollarlik 5,7
ming tonna o‘rik eksport qildi. O‘rik eksporti 3,1 ming tonnaga kamaydi. Asosiy
importchilar Rossiya – 3,7 ming tonna, Qozog‘iston – 1,3 ming tonna, Qirg‘iziston
– 707 tonna bo‘ldi. Farg‘ona viloyati eng ko‘p o‘rik eksport qilgan – 2,9 ming
tonna, Xorazm viloyati – 831 tonna, Toshkent viloyati – 393 tonna.
2022-yilning yanvar-iyun oylarida O‘zbekiston 33,3 million dollarlik 25,4
ming tonna gilos eksport qildi. Gilos eksporti 35 ming tonnaga kamaydi. Asosiy
importchilar Rossiya edi - 12,5 ming tonna; Qozog‘iston - 7,7 ming tonna;
Qirg iziston – 4,8 ming tonna.ʻ
2022-yilning yanvar-oktyabr oylarida O‘zbekiston 7,3 million dollarlik
18,5 ming tonna olma eksport qildi, eksport hajmi 9,4 ming tonnaga oshdi. Asosiy
importchilar Qozog‘iston (12,6 ming tonna), Rossiya (4,2 ming tonna).
2022-yilning yanvar-oktyabr oylarida O‘zbekiston 23,4 million dollarlik
48,3 ming tonna olxo‘ri eksport qildi, eksport hajmi 28,5 ming tonnaga oshdi.
Asosiy importchilar Qozog‘iston (29 ming tonna), Rossiya (17,2 ming tonna).
2022-yilning yanvar-noyabr oylarida O‘zbekiston 43,4 million dollarlik
71,6 ming tonna xurmo eksport qildi, eksport hajmi 9,8 ming tonnaga oshdi.
Asosiy importchilar Rossiya (40,8 ming tonna), Qozog‘iston (23,7 ming tonna).
2022-yilning yanvar-sentyabr oylarida O‘zbekiston 45,1 million dollarlik
60 ming tonna pomidor eksport qildi. Pomidor eksporti 13 ming tonnaga kamaydi.
Asosiy importchilar Rossiya bo‘ldi - 29,3 ming tonna; Qozog iston – 23,8 ming
ʻ
tonna; Qirg iziston – 6,3 ming tonna. Farg‘ona viloyati eng ko‘p pomidor eksport
ʻ
qildi – 17 ming tonna; Xorazm viloyati - 12 ming tonna; Buxoro viloyati - 6,7
ming t.
2022-yilning yanvar-avgust oylarida O‘zbekiston 130,2 ming tonna karam
eksport qildi, eksport esa 38,5 ming tonnaga oshdi. Asosiy importchilar
Qozog iston, Rossiya va Qirg iziston edi.-
ʻ ʻ
25

2.2. Qozog‘iston va Turkmaniston qishloq xo‘jaligi
Qozog iston Respublikasi hududi bo yicha O rta Osiyodagi eng yirikʻ ʻ ʻ
davlat bo lib, mamlakat maydoni 272,5 million gektar, qishloq xo jaligi erlari
ʻ ʻ
38%, haydaladigan yerlar 9%, pichanzor va yaylovlar 27% ni egallaydi.
Qozog‘iston qishloq xo‘jaligi Qozog‘iston iqtisodiyotining kichik tarmog‘i bo‘lib
qolmoqda. Qishloq, o rmon va baliq xo jaligida band bo lgan aholi ulushi 13,5%
ʻ ʻ ʻ
ni tashkil etadi. Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligining yalpi ichki mahsulotdagi
ulushi 5,4 foizni tashkil etadi.
Shu bilan birga, mamlakatimiz yerlarining 70 foizdan ortig i o simlikchilik
ʻ ʻ
va chorvachilikda foydalaniladi. Qishloq xo jaligi yerlarining 70% doimiy
ʻ
yaylovlardir. Erning nisbatan kichik qismi ekinlarni etishtirish uchun ishlatiladi, bu
ko‘proq foiz mamlakat shimolida. O simlikchilikning asosiy ixtisosligi don
ʻ
ekinlarini yetishtirishdir.
Qozog‘istonda eng yirik ekin bug‘doy bo‘lib, eksport qilinadi. Don ekinlari
Qozog istonda o simlikchilikning asosini tashkil etadi. Keyinchalik ularning ulushi
ʻ ʻ
asta-sekin kamayib, so‘nggi paytlarda qariyb 80% ni tashkil etadi, mamlakatdagi
barcha ekinlarning 54% bug‘doy, 14% yem-xashak ekinlari va 13% moyli
o‘simliklar ekiladi. Donli ekinlarga qattiq bug doy, arpa, suli, tariq kiradi.
ʻ
Shuningdek, kolza, makkajo xori, grechka, paxta, qand lavlagi,
ʻ
kungaboqar, zig ir, kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlari, uzum, mevali
ʻ
ekinlar, rezavorlar, sholi yetishtiradi. Qozoq vinosi Olmaota sharqida tog‘larda
ishlab chiqariladi.
Mamlakatda chorvachilik, qo ychilik, parrandachilik, yilqichilik
ʻ
rivojlangan. Qoramollar soni 7,9 million bosh, qo‘y va echkilar soni 20 million
bosh, otlar 3,1 million bosh, parrandalar soni 43,3 million boshni tashkil etadi.
Qozog istonda aholi jon boshiga 1040 kg don va dukkaklilar, 62 kg go sht,
ʻ ʻ
323 kg sut yetishtiriladi.
Qozog‘iston qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va oziq-ovqat mahsulotlarining
ko‘p turlari bo‘yicha o‘zini-o‘zi ta’minlashning yuqori ko‘rsatkichlariga erishdi,
26

g‘alla bilan o‘zini-o‘zi ta’minlash 148 foiz, sabzavot va poliz mahsulotlari bilan –
124 foiz, o‘simlik yog‘i – 107 foiz, kartoshka – 103 foiz, tuxum – 100 foiz, sut -
93%, go‘sht - 82%. Meva va rezavorlarda o‘zini o‘zi ta’minlashning past darajasi -
38%, shuningdek shakarda - 25%.
Qozog‘istonda qishloq xo‘jaligi ekinlari sanoatining rivojlanishi 50-yillarda
boshlangan. U Qozog‘iston, Sibir va Uzoq Sharqning bokira yerlarini shudgorlash
va ekishni taklif qildi. Hujjat matni butun mamlakat bo‘ylab yuz minglab odamlar
va texnikalarni harakatga keltirdi. Yangi yerlarni o‘zlashtirish hududlariga
ishchilarni tashkiliy ravishda jalb etish va jo‘natish partiya va hukumatning muhim
topshirig‘ining bajarilishi sifatida qabul qilinishi kerak”. Sovet davrida bokira
erlarni o‘zlashtirish kampaniyasi paytida bokira erlar nafaqat oddiy fuqarolar, balki
siyosatchilarning ham taqdiriga aralashib, mamlakatni o‘zgartirdi. Tez orada
Xrushchevni bosh kotib o‘rniga kelgan Leonid Brejnev o‘zining martaba
yuksalishi uchun bokira erlarni o‘zlashtirishga qarzdor edi. Bokira erlar Brejnev
uchun sinovga aylandi.
Ular birinchi kotibni almashtirishga qaror qilishdi va Brejnev Qozog‘iston
SSRning amalda rahbari bo‘ldi. Shuni ta’kidlash kerakki, bu g‘allaning rekord
hosilini yig‘ish imkonini berdi, biroq bu omil chorvachilik rivojiga salbiy ta’sir
ko‘rsatdi, chunki yaylovlar maydoni keskin qisqardi. Birinchi rekord hosildan ko‘p
o‘tmay, tuproq qurib ketdi va g‘alla oqimi pasaya boshladi. Shamol eroziyasi
Shimoliy Qozog‘iston erlarining tuzatib bo‘lmaydigan darajada kamayib ketishiga
olib keldi.
60-80-yillarda qishloq xo‘jaligi sanoatining eng jadal rivojlanishi
boshlandi. Kooperativ mulk davlat mulkiga aylantirildi va bu moliya ustidan
nazoratni kuchaytirish imkonini berdi. Shu sababli dehqonlarning aksariyati
qishloqni tark etdi va hukumat boshqa ittifoq respublikalaridan ishchilarni jalb
qilishga majbur bo‘ldi. Bu respublikaning butun mavjudligi uchun eng yuqori
ko‘rsatkichdir.
Qozog istonda boqiladigan hayvonlarga qoramol, tovuq, qo y, cho chqa, otʻ ʻ ʻ
va echki (ko pligi bo yicha kamayish tartibida) kiradi. Tonnalarda go‘sht ishlab
ʻ ʻ
27

chiqarish mol go‘shti, cho‘chqa go‘shti, qo‘zichoq, tovuq va "boshqa go‘shtlar"
uchun eng yuqori bo‘ldi. Jun, sigir suti va tuxum mamlakatdagi boshqa asosiy
hayvonot mahsulotlari hisoblanadi.
Qozog‘istonda 2020-yilda 260 ming tonnaga yaqin olma yetishtirilgan. Bu
o‘tgan yilga nisbatan 45 mingtaga ko‘p, ishlab chiqarish hajmi qariyb 20 foizga
oshgan. Qozog‘istonda mevali bog‘lar va olma yetishtirish maydoni o‘sib
bormoqda va 2024-yilda mamlakat ushbu mahsulot bilan to‘liq o‘zini-o‘zi
ta’minlashni rejalashtirmoqda. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, mamlakatimizda
yiliga qariyb 1 million 300 ming tonna olma zarur. Bu har bir qozoq fuqarosi
kuniga kamida bitta olma yeyishi kerak degan taxminga asoslanadi. Tabiiy
sharbatlar va murabbo ishlab chiqarish uchun mevalarni eksport qilish va qayta
ishlash imkoniyatlari hisobga olinib, bu borada tadbirkorlik imkoniyatlari
ochilmoqda. Ilgari Qishloq xo jaligi vaziri Saparxan Omarov, bugungi kundaʻ
qozog istonliklar yiliga 344,3 ming tonna olma iste mol qiladi, shundan 144 ming
ʻ ʼ
tonnasi import qilinadi. Ichki bozorni to‘ldirish 6,6 ming gektar maydonda yangi
intensiv bog‘lar barpo etish hisobiga kutilmoqda. Bog‘lar asosiy bog‘dorchilik
rayonlarida: Olmaota, Jambil va Turkiston viloyatlarida hamda Chimkentda
to‘planadi.
Qozog‘istonda uzumzorlar va bog‘larni qayta tiklash dasturi amalga
oshirilmoqda. Ko p yillik ko chatlar maydonlarini rekonstruksiya qilish va yangi
ʻ ʻ
maydonlarni ekish xarajatlarining bir qismini davlat subsidiyalaydi, biroq shunga
qaramay, hududlarda bog va uzumzorlar maydoni deyarli o smayapti. Asosiy
ʻ ʻ
sabablar - bog‘lar uchun mos erlarning faol o‘zlashtirilishi va sug‘orish suvining
etishmasligi. 2020-yil 1-noyabr holatiga yer balansiga ko‘ra, Qozog‘iston
Respublikasida 147,6 ming gektar ko‘p yillik ko‘chatlar mavjud, shu jumladan
bog‘lar – 99,6 ming gektar, uzumzorlar – 15,9 ming gektar va boshqa ko‘chatlar –
32,1 ming ga. O‘tgan yili respublika bo‘yicha ko‘p yillik ko‘chatlar maydoni 0,7
ming gektarga ko‘paydi. O‘zgarishlar maydonlarni aniqlashtirish yoki erlarni
o‘zgartirish natijasida qayd etilgan. O‘tgan yili Olmaota va Shimoliy Qozog‘iston
viloyatlarida ko‘p yillik ko‘chatlar maydoni 0,5 ming gektarga, Turkiston
28

viloyatida 0,3 ming gektarga ko‘paydi. Shu bilan birga, Jambil viloyatida
ko‘chatlar maydoni 0,2 ming gektarga, Nur-Sultonda esa 0,3 ming gektarga
kamaydi. Qo mita ma lumotlariga ko ra, ko p yillik o simliklar ekiladigan asosiyʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
maydonlar qishloq xo jaligiga mo ljallangan yerlar – 62,4 ming gektar, aholi
ʻ ʻ
punktlari – 67,2 ming gektar va zaxira yerlar – 16,1 ming gektar toifalarga to g ri
ʻ ʻ
keladi.
2021 yildan 2023 yilgacha Qozog‘istonda 6 ming gektardan ortiq intensiv
bog‘lar barpo etiladi. Bu bizga olma importidan butunlay voz kechish imkonini
beradi, dedi Qishloq xo‘jaligi vazirligi. Bu esa deyarli 150 ming tonna meva.
Biroq, mutaxassislar ilmiy yondashuvsiz bog‘lar nobud bo‘lishidan qo‘rqishadi.
Chimkent atrofida yangi olma bog‘lari barpo etiladi. Qishloq xo jaligi
ʻ
departamenti ma lumotlariga ko ra, ko chatlar yashil zonada amalga oshiriladi.
ʼ ʻ ʻ
Ushbu biznes bilan shug‘ullanishga qaror qilgan tadbirkorlarga imtiyozli kreditlar
va xarajatlarning 25 foizigacha qoplanishi va’da qilinadi. Bu yerda joriy yilda 200
gektar intensiv bog‘lar paydo bo‘ladi. Biroq Chimkentda sug‘orish muammosi
dolzarbligicha qolmoqda. Mutaxassislarning fikricha, 5 gektar bog‘ga kuniga 200
tonna suv kerak bo‘ladi. Departamentning xabar berishicha, ular hozir quduqni
burg‘ulash loyihasini ko‘rib chiqmoqdalar. Turkiston viloyatida 400 gektar
maydonda olxo ri bog i barpo etilgan. Kentau shahrida, Shaga qishloq okrugida
ʻ ʻ
400 gektar maydonda zamonaviy bog‘ barpo etilib, Isroilning ilg‘or texnologiyasi
bo‘yicha tomchilatib sug‘orish tizimi orqali sug‘orildi. Bog‘da mahalliy iqlim
uchun ideal bo‘lgan Black Splendor, Black Diamond va Angeleno navlari mavjud.
Uch yildan so‘ng yangi bog‘da har gektardan 20 tonna olxo‘ri yetishtirilishi
kutilmoqda.
Turkmaniston qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotning muhim tarmog‘i bo‘lib,
yalpi ichki mahsulotning 12,7 foizini tashkil qiladi. Ishchi kuchining 48,2 foizi
qishloq xo jaligida foydalaniladi. Vaholanki, bu maqsadlar uchun respublika
ʻ
yerlarining atigi 4 foizigina foydalaniladi.
Qurg‘oqchil iqlim tufayli deyarli barcha ekin maydonlari uchun sug‘orish
zarur. Mamlakatning ba zi hududlarida bug doy, sitrus mevalar, xurmo, anjir,
ʼ ʻ
29

poliz, anor, zaytun, shakarqamish kabi mayda don ekinlari yetishtiriladi. Susan va
pista ham ozroq miqdorda yetishtiriladi. Ikki eng muhim ekin mamlakat
sug‘oriladigan yerlarining yarmida yetishtiriladigan paxta va bug‘doy hisoblanadi.
Turkmaniston ilgari paxta yetishtirish bo‘yicha dunyoda 10-o‘rinda turgan bo‘lsa-
da, so‘nggi yillarda eksport 50 foizga kamaydi. Bu ko‘p jihatdan cho‘l sharoitida
sug‘orishning ekologik qiyinchiliklari bilan bog‘liq. Turkmanistonda paxta
yetishtirish uchun Amudaryodan ko‘p miqdorda suvni burish, shuningdek, daryoga
ko‘p miqdorda o‘g‘it kiritish kerak edi. Natijada Turkmanistonda paxta yetishtirish
Orol dengizining qurib ketishiga sabab bo‘layotgan omillardan biri hisoblanadi.
4-rasm. Turkmanistonda paxta terish jarayoni
Chorvachilik Turkmaniston qishloq xo‘jaligining asosiy qismini tashkil
qiladi, ammo qurg‘oqchil iqlim tufayli chorva uchun ozuqa yetishtirish qiyin.
Mamlakatdagi hayvonlarning asosiy qismini qo y (odatda qorako l zoti) tashkilʻ ʻ
etadi, ular asosan jun va teri uchun boqiladi. Tovuq, qoramol, echki, cho chqa ham
ʻ
boqiladi. Turkmanistonda ham Axalteke otlari boqiladi va milliy iftixor manbai
hisoblanadi. Ular Turkmaniston gerbida tasvirlangan.
30

2.3. Tojigiston va Qirg‘iziston qishloq xo‘jaligi
Respublikada davlat mustaqilligiga erishgach, tog va tog oldi yerlariningʻ ʻ
qisman bo linishi boshlandi, 1995-1997-yillarda 75 ming gektar yer bo linib,
ʻ ʻ
aholini oziq-ovqat bilan ta minlashga xizmat qildi. Yer va suv resurslaridan
ʼ
samarali va oqilona foydalanish, qishloq xo jaligi mahsulotlari yetishtirishni
ʻ
ko paytirish maqsadida “Qishloq xo jaligi korxonalari va tashkilotlarini qayta
ʻ ʻ
tashkil etish to g risida”gi tegishli hujjat qabul qilinib, uni amalga oshirish
ʻ ʻ
jarayonida qishloq xo jaligi mahsulotlarining davlat buyurtmasi va narxlari e lon
ʻ ʼ
qilindi. bepul, bu fermerlarning mahsulot tanlash va etishtirish erkinligiga hissa
qo‘shdi.
5-rasm. Tojigiston yaylov chorvachiligi
Qishloq xo‘jaligidagi islohotlar dehqon (fermer) xo‘jaliklariga qishloq
xo‘jaligi ekinlarining barcha turlarini tanlash va yetishtirishda erkinlik berdi,
shuningdek, ko‘p joylarda tozalangan maydonlarga qayta ekish, shu bilan birga,
qarzdorlik muammolarini hal etish imkoniyatini berdi. paxtachilikka ixtisoslashgan
fermer xo‘jaliklari soha salohiyatini oshirdi. Iqtisodiy munosabatlarning yangi
turlariga o‘tish, xo‘jalik yuritishning yangi turlarini tashkil etish va mulkni
xususiylashtirish qishloq xo‘jaligi sanoatining butunlay o‘zgarishiga olib keldi.
31

Ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda tabiiy ofatlar va inqiroz omillari
ta’siridan etkazilgan zarardan qat’i nazar, qishloq xo‘jaligi muhim va Tojikiston
iqtisodiyotini rivojlantiruvchi tarmoqlardan biri bo‘lib, o‘rtacha yalpi daromadning
18-21 foizini ta’minlaydi. mahalliy ishlab chiqarish. Biroq, qishloq xo‘jaligi
siyosatining konseptual masalalari, jumladan, qishloq xo‘jaligini yanada
rivojlantirish modellarining noaniqligi haligacha hal qilinmagan.
Bank tizimining zaifligi, qishloq xo‘jaligini moddiy-texnika ta’minoti
tuzilmasi yetarli darajada rivojlanmaganligi, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini
subsidiyalash mexanizmining yo‘qligi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmiga buyurtma berishning yangi tizimi (talab va taklifning umumiy
hajmi), qishloq xo‘jaligi marketingi uchun etarli infratuzilmaning yo‘qligi va
me’yoriy-huquqiy bazaning nomukammalligi qishloq xo‘jaligi sohasini
rivojlantirishning zarur sur’atlarini ta’minlamadi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi
bozorining marketing tizimini, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari importi tariflarini
hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va xavfsizlik darajasiga oid
standartlar tizimini ishlab chiqish va takomillashtirish zarur edi.
Mazkur Dastur respublika qishloq aholisining turmush darajasini oshirish,
davlatning oziq-ovqat xavfsizligiga erishish, shuningdek, qishloq xo jaliginiʻ
mustahkamlashning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, yuqori rentabelli va
eksportga yo naltirilgan qishloq xo jaligini ta minlashning strategik yo nalishlari
ʻ ʻ ʼ ʻ
va yo llarini belgilashga mo ljallangan. uning hududiy mehnat taqsimotidagi o‘rni.
ʻ ʻ
Ushbu Dastur respublikada qabul qilingan strategik hujjatlarga asoslanadi.
Dasturda so‘nggi yillarda makroiqtisodiy siyosatda va agrar tarmoqning ijtimoiy-
iqtisodiy holatida ro‘y berayotgan jiddiy o‘zgarishlar, jahon bozorlarida ro‘y
berayotgan jarayonlarning unga ta’siri kuchayishi, shuningdek, mamlakatimiz
iqtisodiyotida sodir bo‘layotgan iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq vaziyat
hisobga olingan. global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz. Bularning barchasi qishloq
xo‘jaligi imkoniyatlarini baholash, agrar siyosatning vazifalari, maqsad va
yo‘nalishlarini aniqlashtirish, ayrim muammolarni bartaraf etishning ilmiy
asoslangan uslub va yondashuvlarini shakllantirish zarurligini belgilaydi.
32

Dastur yer va suv huquqlarini ta’minlash, “ekin tanlash erkinligini”
ta’minlash va bozorni tartibga solish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va xizmatlarini
adolatli va barqaror yetkazib berish kabi bir qancha tamoyillarga asoslanadi.
Ushbu tamoyillardan kelib chiqqan holda, fermerlar moliya va kredit olish
imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Dastur ushbu muammoni hal qilishni maqsad
qilgan. Bir qancha nodavlat notijorat tashkilotlari hamjamiyat kredit tizimlarini
(mikrokredit institutlarini) o‘rnatgan, ular muvaffaqiyatli bo‘lgan va ilg‘or tajriba
namunasi sifatida foydalanish mumkin.
Mazkur Dastur dehqon (fermer) xo‘jaliklarining kengroq ekin
maydonlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishni nazarda tutadi, bu esa
ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishga, dehqon (fermer) xo‘jaliklarining
moliyaviy ahvolini barqarorlashtirishga va davlat byudjeti mablag‘larini
kafolatlashga yordam beradi. Dastur, shuningdek, qishloq xo jaligiʻ
mahsulotlarining keskin tanqisligini va zarur xizmatlarning yetarli darajada
ta minlanmaganligini bartaraf etishga qaratilgan. Yuqori sifatli urug‘lar, o‘g‘itlar
ʼ
va asosiy kimyoviy moddalarga kirish, shuningdek veterinariya va qishloq
xo‘jaligini kengaytirish xizmatlaridan (o‘simliklarni himoya qilish,
zararkunandalar va kasalliklarga qarshi kurashish) kengroq foydalanish xususiy
sektor tomonidan ta’minlanadi, hukumat esa tegishli bozor qoidalarini belgilashi
va qabul qilishi kerak. sifat nazorati uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi.
Qirg‘iziston Respublikasi qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish va tog‘-kon
sanoati ustunlik qiladigan kichik va ochiq iqtisodiyotga ega. So‘nggi yillarda
mamlakatimiz eksport, xalqaro hamkorlar ko‘magi, kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirishga tayangan holda o‘rtacha iqtisodiy o‘sishni namoyish etmoqda.
2022 yil holatiga ko‘ra, Qirg‘iziston iqtisodiyotida 2,8 millionga yaqin kishi
ishlaydi, ularning salmoqli qismi norasmiy sektorda ishlaydi. Qishloq xo jaligi
ʻ
YaIMning qariyb 18–20% ni, xizmatlar 45% dan ortig ini, sanoat (shu jumladan
ʻ
tog -kon sanoati) 20% ga yaqinini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish sohasi yengil
ʻ
sanoat, qishloq xo jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va resurslarni qazib olish, shu
ʻ
jumladan oltinni (asosiy eksport mahsuloti) qamrab oladi.
33

2024-yilda YaIM o‘sishi 9,2 foizga, ya’ni 1,5 trillion so‘mga yetishi
kutilmoqda. Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 2020 yildagi 1,2 ming
dollardan 2023 yilda 1,9 ming dollargacha oshgan. Biroq, mamlakatda mehnat
unumdorligi mintaqadagi eng past ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qolmoqda, bu esa
sanoatning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilishni talab qiladi. Qirg‘iziston
iqtisodiyotida kichik va o‘rta biznesning (KO‘B) ulushi bosqichma-bosqich o‘sib
bormoqda va YaIMning qariyb 42 foizini tashkil etadi. Hukumat soliq islohotlari
va tadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatga olishni soddalashtirish orqali tadbirkorlikni
rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlamoqda.
Iqtisodiyotni raqamlashtirish istiqbolli yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. IT-
sohasining yalpi ichki mahsulotga qo‘shgan hissasi ortib bormoqda, garchi 2024
yilda bu ko‘rsatkich 4 foizdan kam bo‘lsa-da. Uni rivojlantirish uchun xalqaro
grantlar va loyihalar faol foydalanilmoqda.
Qirg iziston eksporti oltinga (umumiy mahsulotning 40–50%), shuningdek,ʻ
qishloq xo jaligi mahsulotlari va to qimachilik mahsulotlariga bog liq. Import
ʻ ʻ ʻ
asosan neft, avtomobil va oziq-ovqatdan iborat.
Mamlakat Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YEOI) a zosi bo lib, Rossiya va
ʼ ʻ
Qozog istonning yirik bozorlariga chiqishni osonlashtiradi.
ʻ
Qirg‘iziston iqtisodiyoti bozorni tartibga solish elementlarini tashqi
yordamga, shu jumladan yalpi ichki mahsulotning 30 foizigacha bo‘lgan migrant
pul o‘tkazmalariga qaramlik bilan birlashtiradi. Tuzilmaviy islohotlar davlat
nazoratini kamaytirish va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan, biroq
davlat kompaniyalari hali ham muhim rol o‘ynamoqda.
Qirg‘iziston iqtisodiyoti qator tizimli muammolarga duch kelmoqda:
mehnat unumdorligining pastligi, migrantlarning pul o‘tkazmalariga bog‘liqligi,
eksportning oltinga kontsentratsiyasi (eksportning 40% ga yaqini), iqtisodiyotning
zaif diversifikatsiyasi va mintaqaviy rivojlanishning notekisligi. Bundan tashqari,
soliq tushumlarini cheklovchi yashirin iqtisodiyotning ulushi yuqori, infratuzilma
va inson kapitaliga investitsiyalar yetishmaydi. Bu omillar mamlakat iqtisodiyotini
tashqi va ichki zarbalar ta’sirida zaif holga keltiradi.
34

XULOSA
Qishloq xo jaligi Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishidaʻ
muhim o rin tutadi, aholining katta qismini oziq-ovqat xavfsizligi, ish o rinlari va
ʻ ʻ
barqaror daromadlari bilan ta minlaydi. Hududning unumdor yerlari, serquyosh
ʼ
iqlimi va boy suv resurslari kabi tabiiy-iqlim sharoiti qishloq xo jaligi ishlab
ʻ
chiqarishining turli yo nalishlarini, jumladan, g alla, paxta, meva-sabzavot
ʻ ʻ
yetishtirishni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda. , shuningdek
chorvachilik.
Biroq Markaziy Osiyoda qishloq xo‘jaligi sektori suv resurslarining
cheklanganligi, tuproq degradatsiyasi, iqlim o‘zgarishi va texnologik
taraqqiyotning yetarli darajada emasligi kabi qator jiddiy muammolarga duch
kelmoqda. Ushbu muammolar ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
resurslardan foydalanishni optimallashtirish va innovatsion texnologiyalarni joriy
etishga qaratilgan kompleks yondashuvni talab qiladi.
Tadqiqot davomida mintaqa qishloq xo‘jaligidagi asosiy tendensiyalar va
muammolar aniqlandi. Asosiy qiyinchiliklardan biri qishloq xo‘jaligining
an’anaviy dehqonchilik usullariga bog‘liqligi bo‘lib, bu uning qurg‘oqchilik va
oziq-ovqat narxining oshishi kabi tashqi tahdidlarga chidamliligini pasaytiradi.
Ayni paytda tomchilatib sug‘orish, raqamli suv boshqaruvi tizimi va zamonaviy
dehqonchilik usullari kabi ilg‘or texnologiyalardan foydalanish yuksak
samaradorlik va istiqbolni ko‘rsatmoqda.
Tahlil natijalari Markaziy Osiyoda agrar sektorni barqaror rivojlantirish
strategiyalarini ishlab chiqishda davlatlar va xalqaro tashkilotlarning faol ishtirok
etishi zarurligini tasdiqlaydi. Mintaqaviy hamkorlik masalalariga alohida e’tibor
qaratish lozim, chunki qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq ko‘plab muammolar
davlatlararo xususiyatga ega, jumladan, suv resurslarini boshqarish va
transchegaraviy savdo.
36

Shunday qilib, Markaziy Osiyoda qishloq xo jaligini barqaror rivojlantirishʻ
uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur:
Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini modernizatsiya qilish va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish.
Qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash, jumladan, fermerlarga moliyaviy
yordam ko‘rsatish bo‘yicha davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish.
Qishloq xo‘jaligi xodimlarining bilim darajasi va malakasini oshirish.
Suv va yer resurslari bilan bog‘liq muammolarni birgalikda hal qilish
uchun mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash.
Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, Markaziy Osiyoda qishloq xo‘jaligi
ulkan salohiyatga ega bo‘lib, ushbu chora-tadbirlar amalga oshirilsa, undan
mintaqa aholisi farovonligi va uning iqtisodiy barqarorligini oshirishda samarali
foydalanish mumkin.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Ma`ruzalar matni). Samarqand – 2001.
2. G‘.R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Amaliy mashg‘ulotlar). Angren – 2003.
3. A.N.Ro‘ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. Termiz – 2000.
4. A.Soliyev., L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va
amaliy masalalari”. T., 1999.
5. A.S.Soliyev., E.A.Ahmedov., R.Y. Mahamadaliyev. “Mintaqaviy
iqtisodiyot”. T., “Universitet”. 2003.
6. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” T., 1998.
7. I.A.Hasanov., P.N.G‘ulomov. “O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi”. T.,
2002.
8. T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Ma’ruzalar matni). Samarqand – 2001.
9. G‘.R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Amaliy mashg‘ulotlar). Angren – 2003.
10. A.N.Ro‘ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. Termiz – 2000.
38

Sotib olish