Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 1.3MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Noyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshiriladigan kapital qurilish moliyalashtirish bosqichlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI INVESTITSIYA VA INNOVATSIYA FANIDAN Kurs ishi Mavzu: Markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshiriladigan kapital qurilish moliyalashtirish bosqichlari 1 Markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshiriladigan kapital qurilish moliyalashtirish bosqichlari Reja: Kirish 1. Loyihani amalga oshirishning asosiy bosqichlari. Qurilishning smeta qiymati va investitsion loyihaning umumiy xarajatlar tarkibi. 2. Sanoat ishlab chiqarishini tashkil qilish va texnologiyalarini tanlash. 3. Mahsulot va resurslarga bo’lgan talabni aniqlash . Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Kapital qo’yilmalarni qaytarish asosida byudjet ajratmalari hisobidan ajratishda qarz mablag’larini qaytarish mexanizmi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, mablag’ bilan ta’minlovchi bank muassasasi va buyurtmachi o’rtasida tuzilgan shartnoma bilan tartibga solib boriladi. Ob’ekt qurilishiga shartnoma tanlov savdolari natijalari bo’yicha belgilangan qurilishning butun davriga yangi qurilishga, ishlab turgan korxonalarni kengaytirish, rekonstruktsiya qilish va texnika bilan qayta jihozlashga tuziladi. Shartnoma O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni hamda kapital qurilish sohasidagi boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq tuziladi. Markazlashtirilgan manbalar hisobiga ob’ektlar qurilishiga shartnomalar tuzish huquqiga ega bo’lgan tashkilot buyurtmachi hisoblanadi. Markazlashtirilgan manbalar hisobiga ob’ektlar qurilishiga shartnoma bo’yicha pudratchilar tanlov savdolari shartlariga va tuzilgan shartnomaga muvofiq ishlar bajarilishini ta’minlashga qodir bo’lgan yuridik shaxslar bo’lishlari mumkin. Zarurat bo’lganda qo’shma faoliyat to’g’risidagi shartnomaga muvofiq ish ko’ruvchi yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan yuridik shaxslarning birlashmasi qurish shartnomasi bo’yicha pudratchilar bo’lishi mumkin. Buyurtmachi va pudratchi, bosh pudratchi va subpudratchilar, loyiha tashkilotlari va asbob-uskunalar, qurilish materiallari va konstruktsiyalarini etkazib beruvchilar o’rtasidagi munosabatlar vositachi tashkilotlar va boshqa oraliq bo’g’inlarning ishtirokisiz faqat shartnoma asosida quriladi. Bunda ham moddiy-texnika resurslarini o’zaro bergan holda, ham ular berilmagan holda subpudrat tashkilotlar tomonidan ishlarning bajarilishi bitta ob’ekt qurilishi doirasida vositachining ishi hamda moddiy-texnika resurslarini tashqariga realizatsiya qilish, deb hisoblanmaydi. Pudrat shartnomasi tanlov savdolari natijalari bo’yicha aniqlangan shartnomaviy joriy narx bo’yicha belgilangan tartibda tanlov savdolari natijalari tasdiqlangandan keyin o’n kun muddatda tuziladi. Tanlov savdolari shartlariga 3 muvofiq qurilish muddati bir kalendar yil doirasidan tashqariga chiqadigan ob’ektlar bo’yicha ikkinchi va keyingi yillarga ishlarning qoldiq hajmi qiymati belgilangan tartibda aniqlashtiriladi. Qoldiq qiymatning aniqlashtirilishi asosiy bosh shartnomaga ilova qilinadigan qo’shimcha bitim bilanrasmiylashtiriladi. Shartnomaga ishlar hajmining ko’payishi yoki loyihaning o’zgartirilishi bilan bog’liq o’zgartirishlar kiritilishiga yo’l qo’yilmaydi, qonun hujjatlarda belgilangan hollar bundan mustasno. Shartnoma bekor qilingan taqdirda barcha xarajatlar va zararlar qonun hujjatlarida yoki shartnomada belgilangan tartibda qoplanadi. Shartnoma tuzishda buyurtmachi va pudratchi alohida shartlar bilan qonun hujjatlariga muvofiq unda boshqa majburiyatlarni ham nazarda tutishga haqlidir. Subpudratchilar va etkazib beruvchilar ( ishlab chiqaruvchilar) ni tanlash bosh pudratchi tomonidan tanlov savdolari natijalari bo’yicha tuzilgan bosh shartnoma bo’yicha majburiyatlar saqlanib qolishi sharti bilan mustaqil amalga oshiriladi. Ob’ektlar qurilishiga shartnoma bo’yicha majburiyatlarning bajarilishi qonun hujjatlariga muvofiq kafillik, kafolat shaklida va boshqa shakllarda ta’minlanadi. Ob’ekt qurilishi shartnomasida aks ettiriladigan o’zaro hisob-kitob shartlari qonun hujjatlari talablariga muvofiq belgilanadi. 4 1. Loyihani amalga oshirishning asosiy bosqichlari. Qurilishning smeta qiymati va investitsion loyihaning umumiy xarajatlar tarkibi. Buyurtmachi tomonidan quyidagilar ta’minlanadi: er uchastkasini tanlash va ajratish, birlamchi ruxsat beruvchi hujjatlarni va qurilish hududini tayyorlash, loyiha oldi ishlarini tashkil etish, loyihaning, ish hujjatlarining (ob’ektni foydalanishga tayyor holda qurish hollaridan tashqari) va tanlov hujjatlarining tadiqlanadigan qismini kelishish, ekspertizadan o’tkazish va tasdiqlash; loyihalovchi va pudratchini (bosh pudratchini) tanlov savdolari orqali tanlash; ishlarni bajarish va moliyalashtirish jadvallari bilan birgalikda shartnomalar tuzish; qurilish ob’ektini davlat arxitektura qurilish nazorat organlarida ro’yxatdan o’tkazish; pudratchiga qurish uchun birlamchi ruxsat beruvchi hujjatlarni berish; buziladigan, ko’chiriladigan yoki rekonstruktsiya qilinadigan binolarda, shuningdek ob’ekt qurilishi hududida yashayotgan shaxslarni ko’chirish; moliyalashtirish, pudratchi tomonidan qabul qilingan shartnoma majburiyatlariga va shartnomada qayd etilgan boshqa funktsiyalarga rioya qilinishi ustidan nazorat qilish; texnik kuzatish va ob’ekt qurilishi ustidan texnik nazorat qilish; qurilishi tugallangan ob’ektni belgilangan tartibda foydalanish uchun qabul qilish; kafolatli davrda aniqlangan nuqsonlar bartaraf etilishi ustidan nazorat qilish. Buyurtmachi qonun hujjatlariga va shartnoma shartlariga muvofiq boshqa funktsiyalarni ham bajaradi. Pudratchi tomonidan quyidagilar ta’minlanadi: ish hujjatlarini ishlab chiqish va uning texnologiya qismini buyurtmachi bilan kelishgan holda qurilish jarayonida (ob’ekt foydalanishga tayyor holda qurilganda) uni ekspert kuzatish; ish hujjatlarini (ob’ekt foydalanishga tayyor holda qurilganda) texnologik izchillik va ob’ekt qurilishining aniq shartlari bilan bog’liqlikda hajmlar va muddatlarda ishlab chiqarishga berish; ishlarni bajarish jadvaliga muvofiq hamda belgilangan standartlarga, qurilish normalari va qoidalariga rioya qilgan holda tasdiqlangan loyihada nazarda tutilgan ishlarni bajarish; shartnomaga muvofiq qurilishni asbob- 5 uskunalar, konstruktsiyalar va qurilish materiallari bilan butlash; loyiha echimlariga hamda qurilish normalari va qoidalariga rioya qilgan holda qurilish- montaj, maxsus va ishga tushirish-sozlash ishlarini o’z vaqtida va sifatli bajarish; ob’ektning ijroiya hujjatlarini, shu jumladan sertifikatlanishi shart bo’lgan mahsulotga muvofiqlik sertifikatlarini, foydalanilgan qurilish materiallari va asbob-uskunalarga texnik pasportlarni tuzish va buyurtmachiga berish; tasdiqlangan loyihalarga, boshqa talablarga va shartnoma majburiyatlariga muvofiq ob’ektni buyurtmachiga topshirish. Pudratchi qonun hujjatlariga va shartnoma shartlariga muvofiq boshqa funktsiyalarni ham bajaradi. Buyurtmachi bilan pudratchi o’rtasidagi vazifalarni aniq taqsimlash, shuningdek ularning mulkiy javobgarligi darajasi qonun hujjatlariga va tanlov savdosi shartlariga muvofiq aniq bir pudrat shartnomasini tuzishda aniqlashtiriladi. Ob’ektni foydalanishga qabul qilib olish belgilangan sifat standartlari hisobga olingan holda “Davarxitektqurilish” qo’mitasi organlarining xulosasi asosida buyurtmachi tomonidan ta’minlanadi. Buyurtmachi qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq: ishlarni bajarishga birlamchi-ruxsat beruvchi hujjatlar berilishi kechiktirilganligi; geodeziya - bo’lish asoslari hamda qurilish hududiga biriktirilgan punktlar va belgilar berilishi kechiktirilganligi; qurilish tugallangan ob’ekt, uning ayrim navbatlari, ishga tushirish kompleksi, binolar, inshootlar, ishlab chiqarishga tayyorlangan mahsulotlar yoki xizmatlar shartnoma shartlariga muvofiq qabul qilib olinishi asossiz ravishda kechiktirilganligi; shartnomaga muvofiq o’z vaqtida mablag’ bilan ta’minlanmaganligi, bajarilgan ishlar tasdiqlanmaganligi va ularga haq to’lanmaganligi; shartnomada nazarda tutilgan boshqa majburiyatlar bajarilmaganligi uchun pudratchi oldida javob beradi. Pudratchi qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq: ish hujjatlari sifatsiz ishlab chiqilganligi (ob’ektni foydalanishga tayyor holda tayyor holda qurishda); qurilish-montaj ishlari sifatsiz bajarilganligi; ob’ekt, uning navbati, bosqichi qurilishi o’z vaqtida tugallanmaganligi; buyurtmachi bilan tuzilgan shartnomalar 6 bo’yicha montaj tashkilotlari va boshqa ixtisoslashtirilgan tashkilotlar tomonidan amalga oshirilayotgan asbob-uskunalarni montaj qilishga mo’ljallangan maydonlarni topshirish muddatlari buzilganligi (agar bu shartnoma va tanlov savdolari shartlarida nazarda tutilgan bo’lsa); buyurtmachi bilan tuzilgan shartnomaga ilova qilingan alohida shartlarga belgilangan erlarni rekultivatsiya qilish bo’yicha ishlar muddatlari va xajmlarining buzilganligi; qurilish jarayonida yoki oraliq qabul qilish jarayonida buyurtmachi, mualliflik nazorati va nazorat organlari tomonidan aniqlangan ishlar va konstruktsiyalarda yo’l qo’yilgan chala ishlar va nuqsonlarni bartaraf etish kechikkanligi; shartnomada nazarda tutilgan boshqa majburiyatlar bajarilmaganligi yoki zarur darajada bajarilmaganligi uchun buyurtmachi oldida mulkiy javob beradi. Ish pudratchi tomonidan pudrat shartnomasidan chetga chiqib yoki boshqa nuqsonlari bo’lgan holda bajarilgan hollarda buyurtmachi, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada o’zgacha hol belgilanmagan bo’lsa, o’z hoxishiga ko’ra pudratchidan: nuqsonlar oqilona muddatda qoplashsiz bartaraf etilishini; ish uchun belgilangan narx mutanosib miqdorda kamaytirilishini; agar nuqsonlarni bartaraf etish yuzasidan buyurmachining huquqi shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa, nuqsonlarni bartaraf etish bilan bog’liq xarajatlar qoplanishini talab qilishga haqlidir. Agar pudratchi nuqsonlarni tomonlar tomonidan belgilangan muddatda bartaraf etmasa, buyurtmachi yoki foydalanuvchi tashkilot nuqsonni bartaraf etish ishlari qiymatini undirib olgan va nuqson o’z vaqtida bartaraf etilmaganligi uchun ko’rilgan zarar qoplangan holda nuqsonni pudratchi hisobidan o’z kuchlari bilan bartaraf etishga haqlidir. Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun o’z vaqtida haq to’lanmagan taqdirda shartnomaga muvofiq aybdor tomon boshqa tomonga qonun hujjatlarida va shartnomada belgilangan tartibda neustoyka (jarima, penya) to’laydi. Neustoyka (jarima, penya) to’lanishi, shuningdek majburiyatlar zarur darajada bajarilmaganligi uchun zararlar qoplanishi tomonlarni shartnoma bo’yicha majburiyatlar bajarilishidan ozod etmaydi, qonun hujjatlarda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. 7 Buyurtmachi pudratchining aybi bilan shartnomani bekor qilishga majbur bo’lgan taqdirda pudratchining kafili (u mavjud bo’lgan taqdirda) buyurtmachi bilan pudratchi o’rtasida tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq ob’ekt qurilishini qurilish to’liq tamom bo’lgungucha davom ettirish majburiyatini o’z zimmasiga olishi yoki unga berilgan kafolatdan kelib chiquvchi moliyaviy majburiyatlarni bajarishi mumkin. Kafil ishni o’z kuchlari bilan tamomlashi yoki o’z hoxishiga ko’ra istalgan pudratchini jalb etgan holda tamomlashi mumkin. Ob’ektni foydalanishga tayyor holda qurishi pudratchining loyihada nazarda tutilgan ishlarinig butun hajmini, shu jumladan maxsus va ishga tushirish-sozlash ishlarini bajarish, ob’ektni texnologiya va muhandislik asbob-uskunalari bilan butlash bo’yicha majburiyatlarini nazarda tutadi hamda tayyor qurilish mahsuloti yaratishning yagona uzluksiz kompleks jarayoni sifatida amalga oshiriladi. Ob’ektlarni foydalanishga tayyor holda qurishda buyurtmachi va pudratchi qatnashchilar hisoblanadi. Ob’ektni foydalanshga tayyor holda qurish markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshiriladigan yangi qurilishda, ishlab turgan korxonani kengaytirish, rekonstruktsiya qilish va texnika bilan jihozlashda majburiy hisoblanadi. Loyihalarni boshqa manbalar hisobiga amalga oshirishda ob’ektlarni foydalanishga tayyor holda qurish tomonlarning kelishuvi bo’yicha yoki tanlov savdolari shartlariga qarab qo’llanilishi mumkin. Foydalanishga tayyor holda qurish shartnomasi bo’yicha majburiyatlarni bajarish uchun pudratchi subpudratchi tashkilotlarni jalb etishi mumkin, ularga nisbatan pudratchi bosh pudratchi hisoblanadi. Qurilishni qurilish-montaj ishlarini bajarish uchun zarur bo’lgan materiallar, konstrktsiyalar va buyumlar bilan, shuningdek barcha namunaviy asbob-uskunalar va apparatlar, nostandartlashtirilgan, texnologik va energetika asbob-uskunalari bilan, shu jumladan maxsus materiallar bilan ta’minlash pudratchining vazifasi hisoblanadi. Pudratchi shartnomada belgilangan kafolatli davrda ob’ektdan loyihada nazarda tutilgan parametrlarda foydalanilishi uchun buyurtmachi oldida mulkiy javob beradi. Foydalanishga tayyor holda qurishda ob’ektni mablag’ bilan ta’minlash mablag’ bilan ta’minlash jadvaliga muvofiq buyurtmachining avansi 8 (30 foizgacha), joriy mablag’ bilan ta’minlash (avans berish hisobga olingan holda 50 foizgacha), pudratchining o’z mablag’lari va bankning kreditlari hisobiga amalga oshiriladi. Pudratchi bilan uzil-kesil hisob-kitob qilish buyurtmasi tomonidan qurilish tamom bo’lgandan va ob’ekt foydalanishga topshirilganidan, shu jumladan kredit olish va ular bo’yicha pudrat qurilish tashkilotlari tomonidan foizlar to’lash bilan bog’liq xarajatlar qoplangandan keyin amalga oshiriladi. Ob’ektlarni foydalanishga tayyor holda qurishda tugallanmagan ishlab chiqarish harajatlari ob’ekt foydalanishga topshirilgunga qadar pudratchining balansida bo’ladi va uning soliq solinadigan bazasiga kiritilmaydi. Investitsiya loyihasini markazlashtirilgan manbalar hisobiga mablag’ bilan ta’minlash har qaysi ob’ekt bo’yicha ajratilgan kapital qo’yilmalar limitlari doirasiga qat’iy amal qilgan holda, O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligi bilan kelishilgan qurilishlarning aniq mo’ljalli ro’yxati va qurilishlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan titul ro’yxati asosida amalga oshiriladi. Belgilangan tartibda tasdiqlangan qurilishlarning aniq mo’ljalli ro’yxati kapital qo’yilmalarning tasdiqlangan limitiga muvofiq ob’ektlar qurilishining aniq ro’yxatida nazarda tutilgan qurilish uchun banklarning kreditlarini jalb etishda pudratchi uchun asos bo’lib hisoblanadi. Ajratilgan mablag’lardan buyurtmachi tomonidan qurilishlarning to’til ro’yxatida nazarda to’tilmagan maqcadlarda foydalanishiga yo’l qo’yilmaydi. Mablag’ bilan ta’minlashni ochish uchun buyurtmachi tomonidan xizmat ko’rsatuvchi bankka quyidagilar taqdim etiladi : qurilishlarning aniq mo’ljalli ro’yxati (loyiha - qidiruv ishlarining aniq ro’yxati); qurilishning titul ro’yxati; buyurtmachi bilan pudratchi o’rtasida tuzilgan shartnoma nusxasi; pudrat tashkilotining qurilish tavakkalchiliklarini sug’urtalash yuzasidan shartnomasi nusxasi: qurilish-montaj ishlarini bajarishga “Davarxitektqurilish” qo’mitasining ruxsati. Buyurtmachi va pudrat tashkiloti o’rtasida investitsiya loyihasini amalga 9 oshirish yuzasidan tuzilgan shartnomada va unga ilova qilinadigan mablag’ bilan ta’minlash jadvalida quyidagilar hisobga olinishi zarur; a) qurilish yangidan boshlanayotgan tayyor holda foydalanishga topshiriladigan ob’ektlarni qurishda: - qurilishning dastlabki ikki oyi mobaynida avans to’lovlari tanlov savdolari natijalari bo’yicha belgilangan ishlar qiymatining 30 foizigacha miqdorda teng ulushlarda ajratilishi; - jam bo’lgan holda avans to’lovi ham hisoblanadigan avans berishni hisobga olgan holda ob’ekt qiymatining 50 foizgacha miqdorda joriy moliyalashtirishni amalga oshirish. 1-jadval Markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshiriladigan kapital qurilishni moliyalashtirish va kreditlash sxemasi Bosqichl ar Tadbirlar Muddatlar Mas’ullar 1 -bosqich Tasdiqlangan Investitsiya dasturiga muvofiq buyurtmachilar qurilishlarning aniq va titul ro’yxatlarini, kelgusi yillar loyihalash ishlarining aniq ro’yxatlarini belgilab tartibda kelishib oladilar va tasdiqlaydilar 10 yanvargacha Buyurtmachilar , pudratchilar 2 -bosqich Xizmat ko’rsatuvchi bankda moliyalashtirish boshlanadi Yanvar Buyurtmachilar , xizmat ko’rsatuvchi banklar 3 -bosqich Yilning dastlabki ikki oyida teng ulushlarda ishlar qiymatining 30 foizigacha Yanvar-fevral Moliyalashtiruv chi organlar, buyurtmachilar, 10 miqdorda avans ajratiladi xizmat ko’rsatuvchi banklar 4 -bosqich Ob’ekt moliyalashtirish va ishlarni bajarish jadvallariga muvofiq berilgan avans hisobga olingan holda ob’ekt qiymatining 50 foiziga miqdorda joriy moliyalashtiriladi Moliyalashtiris h va ishlarni bajarish jadvallariga muvofiq Moliyalashtiruv chi organlar, buyurtmachilar, xizmat ko’rsatuvchi banklar 5-bosqich Pudratchi tomonidan qurilish ob’ekti qiymatining qolgan 50 foizini moliyalashtirish uchun xzimat ko’rsatuvchi bankda kredit rasmiylashtiriladi Moliyalashtiris h va ishlarni bajarish jadvallariga muvofiq Pudratchilar, xizmat ko’rsatuvchi banklar 6-bosqich Qurilish ob’ektni qiymatining 45 foizi miqdorida haq to’lanadi Ob’ekt qabul qilingan kundan boshlab bir oy mobaynida Moliyalashtiruv chi organlar, buyurtmachilar, xizmat ko’rsatuvchi banklar 7-bosqich Qurilish ob’ekti qiymatining 5 foizi miqdorida haq to’lanadi. Kafolatli muddat tugagandan keyin Moliyalashtiruv chi organlar, buyurtmachilar, xizmat ko’rsatuvchi banklar Tasdiqlangan Investitsiya dasturi bo’yicha kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish limitining (avans to’langandan va 50 foizgacha miqdorda joriy moliyalashtirilgandan keyin) qolgan qismi tasdiqlangan limitlar doirasida 11 markazlashtirilgan manbalar hisobiga aniq mo’ljalli qurilishlar ro’yxatlarga kiritilgan ob’ektlarda ishlaydigan pudrat tashkilotlarini kreditlash uchun kredit resurslari hosil qilish manbai sifatida vaqtinchalik asosida, oyma-oy xizmat qiluvchi banklarga beriladi. Investitsiya loyihasini amalga oshirish qatnashchilari o’rtasidagi hisob- kitoblar ular o’rtasida tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 5-kunidan kechikmay, buyurtmachilar tomonidan moliya organiga mazkur Nizomga muvofiq tasdiqlovchi hujjatlar bilan birga belgilangan shakl bo’yicha markazlashtirilgan kapital qo’yilmalardan foydalanilishi to’g’risida hisobotlar taqdim etiladi. Ob’ektni foydalanishga tayyor holda qurishda buyurtmachi tomonidan moliya organiga mablag’ bilan ta’minlash jadvaliga muvofiq qiymatining 50 foizi doirasida ob’ekt qurilishiga avans beri shva joriy mablag’ bilan ta’minlash uchun mablag’ ajratishga buyurtmanoma taqdim etiladi. Quyida markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshirilayotgan kapital qurilishni mablag’ bilan ta’milash va kreditlash jadvali keltirilgan. Loyiha oldi izlanishlarining muhim bosqichlaridan biri - bo’lg’usi investitsion loyihani amalga oshirish qiymatini baholash hisoblanadi. Loyiha qiymatini aniqlash uchun asos bo’lib loyihani alohida qismlari (qurilish, texnologik va tashkiliy) bo’yicha va ularni amalga oshirish bo’yicha ishlanmalar xizmat qiladi. Bunday tarzda olingan ishlar va texnologik uskuna harid qilish qiymati loyihaning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini hisoblab chiqishga, ularni boshqa shunday turdagi loyihalar bilan taqqoslashga, loyihalashtirishdagi afzalliklar va kamchiliklarni aniqlashga, kapital qo’yilmalarning samaradorligini oshirish bo’yicha asosiy vazifalarni shakllantirishga imkon beradi. Loyiha smeta hujjatlari loyiha byudjetini shakllantirish va uni bajarilishi ustidan nazorat qilishga asos bo’lib xizmat qiladi. Smeta asosida qurilish ishlari xarajatlari: texnologik, energetik, ko’tarma- transport va boshqa uskunalar, korxona faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan 12 boshqa asboblar va ishlab chiqarish inventarlari haridi xarajatlari; ushbu uskunalarni o’rnatish ishlari xarajatlari; qurilish maydonini o’zlashtirish xarajatlari; texnik va mualliflik nazoratini amalga oshirish xarajatlari; loyiha hujjatlarini ishlab chiqish xarajatlarini o’z ichiga oluvchi kapital qo’yilmalar hajmi aniqlanadi. Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati buyurtmachilar va pudratchilar, uskunalar etkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzish va shartnoma bahosini aniqlash hamda ular o’rtasida hisoblashishni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Smeta qiymati ko’rsatkichlari ishlab chiqarish va noishlab chiqarish ob’ektlarini qurish va rekonstruktsiya qilish bo’yicha loyihaviy echimlar variantlarini baholash va ulardan iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofig’ini tanlash uchun zarur bo’ladi. Bundan tashqari, smeta qiymati qurilishni tashkil etish va ishlarni bajarish variantlarini taqqoslash, konstruktiv va bajariladigan ishlar hajmini aniqlash hamda qurilish materiallar va uskunalarni tanlash uchun ishlatiladi. Qurilishning smeta qiymatini haqqoniy belgilash loyihani o’z vaqtida amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Qurilish qiymatini dastlabki hisob-kitobi yiriklashtirilgan me’yorlar bo’yicha loyiha oldi bosqichida texnik-iqtisodiy asosnomani ishlab chiqish davomida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish ob’ektlari uchun iqtisodiyot tarmoqlari va tarmoqning ichki sohalari korxonalari texnologik modellari asosida ishlab chiqilgan qurilish bazis qiymatining yiriklashtirilgan me’yorlari (QBQYM) qo’llanilishi mumkin. Ijtimoiy-madaniy soha ob’ektlari bo’yicha ularning qiymatini joriy va kelgusi narxlarda aniqlash uchun loyihalashtirishning dastlabki bosqichida ob’ekt-namoyondalar asosida ishlab chiqiladigan QBQYM dan foydalanish tavsiya etiladi. Loyihalashtirilayotgan korxonalar, bino va inshootlar, ob’ektlar, ularning qismlari va ish shaklarining smeta qiymati loyihalar (eskiz loyihalar) va ishchi hujjatlar tarkibida ularni loyihalashtirish jarayonida aniqlanadi. Buning uchun loyihalash va izlanish ishlari smetalarini o’z ichiga oluvchi qurilishning yig’ma smetasi, ob’ekt va lokal smetalar tuziladi. 13 Yig’ma smeta hisob - korxona, bino va inshootlar qiymatini belgilab beruvchi asosiy hujjat hisoblanadi. U ob’ekt bo’yicha va lokal smetalar hamda ob’ekt bo’yicha va lokal smetalarda aniqlashtirilmagan qo’shimcha xarajatlar bo’yicha smeta hisobi asosida tuziladi. Qurilishning yig’ma smeta hisobi 12 ta bobni o’z ichiga oladi: - qurilish maydonini tayyorlash; - asosiy qurilish ob’ektlari; - xo’jalik ichidagi yordamchi ishlab chiqarish va xizmat qo’rsatish ahamiyatidagi ob’ektlar; - energetika xo’jaligi ob’ektlari; - transport xo’jaligi va aloqa ob’ektlari; - suv ta’minoti, oqava suvlar va gaz ta’minoti tarmoqlari va inshootlari; - hududni obodonlashtirish va ko’kalamzorlashtirish; - vaqtinchalik bino va inshootlar; - boshqa ish va xarajatlar; - kadrlarni tayyorlash; - loyihalash va tadqiqot ishlari. Qurilishning yig’ma smeta hisobida alohida moddada ko’zda to’tilmagan ishlar va xarajatlar uchun mablag’lar zahirasi tashkil qilinadi. Qurilishning smeta qiymatini aniqlash uchun uchta usuldan foydalaniladi: bazis-kompensatsion, resursli va resurs-indeksli usullar. Bazis-kompensatsion usulda smeta hujjatlari mavjud smeta me’yorlariga asosan tuziladi. Bu erda ob’ekt qiymati haqiqatda qilingan xarajatlardan shakllanadi va faqat qurilish yakunlangandan keyin to’liq aniqlanishi mumkin. Ushbu usul yordamida qiymat ikki bosqichda aniqlanadi: - birinchi (loyihalashtirish) bosqichda – bazis darajada bazis qiymatning inflyatsiya munosabati bilan kutiladigan o’sishi ehtimoli bilan; - ikkinchi (qurilish jarayoni) bosqichda – ishlar, xizmatlar, uskunalar va boshqalarga haq to’lashda birinchi bosqichda belgilangan narx va tariflarning real o’zgarishi natijasida qo’shimcha xarajatlar hisobga olinadi. 14 Qurilishning jami qiymati uning bazis darajasi va ishlatiladigan resurslar uchun narx va tariflarni o’sishi natijasidagi barcha boshqa qo’shimcha xarajatlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Resursli usul loyihani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan xarajatlar (resurslar) elementlarini joriy (kutilayotgan) narxlar va tariflarda kalkulyatsiyalashdan iborat. Tannarx (ishlab chiqarishni kelgusi xarajatlari) kalkulayatsiyasi materiallar, buyum va konstruktsiyalarga bo’lgan ehtiyojning natural birliklardagi ifodasi, qurilish maydoniga etkazib berish va masofa, qurilish mashinalarini ekspluatatsiya qilish vaqti, ishchilarning ish haqi to’g’risidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Resurslarga bo’lgan ehtiyojni aniqlash uchun: - ob’ektlarni loyihalashtirishda tuziladigan materiallarga bo’lgan talab qaydnomasi; - loyihalashtirish hujjatlarining “Qurilishni tashkil etish” bo’limida keltiriladigan ishchilarning mehnat sarfi va qurilish mashinalarining ishlatish vaqti haqidagi ma’lumotlar; - materiallar sarfining ishlab chiqarish me’yorlari; - resurs bo’yicha smeta me’yorlari yig’indisidan foydalaniladi. Tegishli ishlar qiymatini aniqlashda ishlatiladigan resurslar odatda, bino (inshoot)ning butun yoki bir qismi bo’yicha, yig’indi ko’rinishida hisoblanadi. Jami resurs ko’rsatkichlari baholanishi lozim. Resurslar sarfi bo’yicha yig’ma ko’rsatkichlarni hisoblash uchun dastlab, ob’ektda bajariladigan har bir ish bo’yicha resurslar hajmi ajratib ko’rsatilgan lokal resurs qaydnomasini tuzib olish zarur bo’ladi. Investor uchun resurslar qiymatini aniqlashda narxlarning ham bazis, ham joriy (kutilayotgan) darajasida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Faqat joriy narxlar darajasini qo’llashga yo’l qo’yiladi. Mehnat resurslari bo’yicha jami ma’lumotlar quyidagicha baholanadi: - bazis darajada - me’yorlarda ko’zda tutilgan o’rtacha smeta ish haqi asosida; 15 - joriy (kutilayotgan) darajada - qurilish-montaj ishlarida va yordamchi xo’jaliklarda band bo’lgan ishchilarning haqiqatdagi o’rtacha mehnat haqi asosida, ammo me’yorda belgilangan mahsulot tannarxiga kiritiladigan o’rtacha ish haqi miqdoridan oshmagan holda. Qurilish mashinalari bo’yicha jami ma’lumotlar quyidagicha baholanadi: - bazis darajada - qurilish mashinalari ekspluatatsiyasi smeta me’yorlari va narxlari bo’yicha; - joriy (kutilayotgan) darajada - qurilish mashinalarini ekspluatatsiya qilish bo’yicha joriy narxlar haqidagi ma’lumotlar asosida. Material resurslar quyidagicha baholanadi: - bazis darajada - materiallar, buyumlar va konstruktsiyalarni smeta narxlari bo’yicha; - joriy darajada - materiallar, buyumlar va konstruktsiyalarning transport va tayyorlov-saqlash xarajatlarining haqiqatdagi narxlari bo’yicha. Ustama xarajatlar quyidagicha aniqlanadi: - xarajat moddalari bo’yicha kalkulyatsiyalash orqali ma’lum bir qurilish tashkiloti uchun individual ustama xarajatlar me’yorlari asosida; - qurilish va montaj ishi turlari bo’yicha ustama xarajatlar ko’rsatkichlari tizimi asosida; - ustama xarajatlarga oid amaldagi me’yorlar asosida. Ustama xarajatlarni hisoblash variantini buyurtmachi (investor) va pudratchi tashkilot qabul qiladi. Ustama xarajatlarni aniqlash asosi bo’lib to’g’ri xarajatlarning smeta qiymati yoki haqiqatdagi quruvchi-ishchilar va mexanizatorlarning mehnat haqiga ajratilgan mablag’ miqdori xizmat qiladi. Ish haqining haqiqiy miqdorini quyidagi usullar orqali aniqlash mumkin: - ishchilarning smetadagi ish haqini, qo’shimcha ish haqini hisobga olgan holda, uning statistik o’zgarish indeksiga ko’paytirish orqali; - statistik hisobotlar yoki buxgalteriya hisobining haqiqiy ish haqi haqidagi ma’lumotlari asosida. Lokal resurs smetasi hisobidagi smeta foydasi quyidagicha aniqlanadi: 16 - ma’lum tashkilot uchun smeta foydasida ko’zda to’tiladigan xarajatlar moddalarini kalkulyatsiyalash orqali olingan individual me’yor bo’yicha; - umumtarmoq me’yor bo’yicha. Smeta foydasi miqdorini hisoblash variantini tanlash to’g’risida yakuniy qaror buyurtmachi va pudratchi tashkilot tomonidan qabul qilinadi. Smeta foydasini aniqlash asosi bo’lib quruvchi ishchilar va tashkilotchilar ish haqining haqiqiy miqdori yoki pudrat ishlarining tannarxi xizmat qiladi. Resurs-indeksli usul - bu resurs mexanizmini resurslar (material, texnik, mehnat, uskuna, xizmat) indekslari tizimi bilan uyg’unligidir. Indekslar mahsulotlar qiymati, narxi yoki resurslarning joriy (kutiladigan) darajadagi qiymatini narxlarning bazis darajasiga nisbatidir. Ular miqdoriy ko’rsatkichlarda bo’lmaydi va odatda, o’nli kasrda ikki xonadan ko’p bo’lmagan xonada ifodalanadi. Investitsion jarayonning turli bosqichlarida qurilish qiymatini aniqlash uchun joriy va kutilayotgan indekslar tizimidan foydalanish tavsiya etiladi. Joriy indkslarni aniqlash uchun informatsion asos bo’lib statistik hisobotlar, birlamchi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari, hamda narx shakllanishi hududiy markazlari tomonidan tashkil etilgan maxsus statistik kuzatuvlar natijalari xizmat qiladi. Kutiladigan indekslar quyidagilar orqali topiladi: - o’tgan kvartal yoki oylarda narxlar dinamikasi ko’rsatkichlarini statistik qayta ishlash orqali; - inflyatsiya va energiya tashuvchilarga bo’lgan narxlarning o’sish omillari va ularning tahlili; - investorlar va pudrat tashkilotlari tomonidan olib boriladigan inflyatsiyaga qarshi tadbirlar va narxni muvofiqlashtirish bo’yicha tadbirlarning narxlar darajasiga ta’sirining miqdoriy tahlili. Bazis davrda aniqlangan smeta qiymatini har bir qatori (bo’limi) ni tegishli joriy (kutiladigan) indeksga ko’paytirish, keyinchalik smeta bo’yicha jami natijani qo’shish orqali joriy (kutiladigan) narxlar darajasiga keltiriladi. Resursli va resurs-indeksli usullardan, ularning mulkiy va tashkiliy 17 shaklidan qat’i nazar, investitsion jarayonning barcha ishtirokchilari – buyurtmachi (investor), loyiha va pudrat tashkilotlari foydalanishi mumkin. Ushbu usullarning qo’llanilishi texnik-iqtisodiy asoslashni hisobga olgan holda, texnik hujjatlarni ishlab chiqishning barcha bosqichlarida amal qiladi. Kapital qurilishda shartnomaviy narxlash O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 12 sentyabr 2003 yildagi 395-sonli “Kapital qurilishda xo’jalik munosabatlari mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga asosan amalga oshiriladi. Mazkur qarorga asosan O’zbekistonda kapital qurilishdagi shartnomaviy narxlar yagona uslubiyati barcha mulk shakllari uchun qabul qilingan. Shartnomaviy narxlar - bozordagi mavjud sharoitlarni hisobga olgan material qiymatning kon’yunkturasi, ishlatiladigan mashina va mexanizmlar qiymati hamda pudrat tashkilotlarini foydasini anglatadi. Shartnoma O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy - huquqiy bazasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni hamda kapital qurilish sohasidagi boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq tuziladi. 2. Sanoat ishlab chiqarishini tashkil qilish va texnologiyalarini tanlash. Korxona ishlab chikarish rejasi bulimi biznes rejaning yadroviy bulimlaridan biri xisoblanadi. Ishlab chikarish faoliyatni texnik iktisodiy jixatdan asoslari biznes xarakteridan kelib chikib belgilanadi. Bu erda rejada ishlab chikarilishi kerak bulgan maxsulot buyicha mavjud kuzda tutilgan jarayonlar va aktivlar tasvirlab beriladi. Agar korxona kayta ishlovchi yoki sanoat maxsulotlari ishlab chikaradigan bulsa, ishlab chikarish rejasi zarur. Bu bulimda ishlab chikarish va texnologik jarayon tula tasvirlangan bulishi kerak. Rejadagi tadbirlar boskichlar buyicha juda anik shaklga ega bulishi lozim. Masalan, yangi turdagi maxsulotni ishlab chikish, tayyorlash muddati, iste’mol bozorini tashkil etish, bozorga maxsulotni olib chikish davri va xokazo. Bundan tashkari bu bulimda ishlab chikarish kuvvati, xodimlar soni, xom ashyo materiallar manbai va sotishdan 18 keyingi xizmatlar strategiyasi kursatilgan bulishi kerak. Agar ishlab chikarish jarayonining ma’lum bir kismi, biror bir tashkilot yoki korxonaga topshiriladigan bulsa, ularni xam xisobga olish lozim. Bunda ularning joylashgan urni, fikri, tuzilgan shartnomalar, ishlab chikarish uchun zarur bulgan mashina va kurilmalarning joylanishi, xom ashyo etkazib beruvchilar, xom ashyo tarkibi xakidagi ma’lumotlar, ularning manzilgoxlari, etkazib berish yullari, ishlab chikarish xarajatlari va ishlab chikarish kurilmalariga kushimcha extiyojlar kursatilishi zarur. Agar suz noishlab chikarish soxasi biznes rejasi xakida borsa, bu bulimni soxa faoliyati mazmunidan kelib chikib nomlanishi maksadga muvofiktsir. Masalan, savdo va xizmat kursatish korxonalarida «Sotish rejasi» deb yuritilishi mumkin. Bu uz navbatida maxsulot sotib olish, zaxira nazorati, ombor maydoniga extiyoj kabi jarayonlarni oladi. Korxona ishlab chikarish rejasi bulimini ishlab chikishda kuyidagi savollarga tula javob bermogimiz kerak va bu bulimni ishlab chikishda kuyidagi savollar yoritilishi shart: -Ishlab chikarish xarajati xajmini joriy va rejadagi mikdori; -Ishlab chikarish jarayonini nazorat kilish tartibi va ishlab chikarilayottan maxsulotlar sifati; - Xom ashyolarni sotib olish bilan boglik bulgan xarajat-lar; Xom-ashyo va materiallarni asosiy etkazib beruvchilari:nomi, joylashgan urni, maxsulot etkazib berish sharti, afzal-liklari va kamchiliklari. Kutilayotgan uzgarishlar; -Joy mavjudligi, joyga bulgan tula extiyoj, uni ta’minlash yullari (shaxsiy yoki ijarada); - Korxonada mavjud ishlab chikarish kuvvatlari, shulariingkaysi kismi korxona uziga karashliligi, afzalligi, kamchiligi,taklif etilayotgan uzgarishlar; -Ishlab chikarish uchun zarur bulgan kurilmalar ruyxati, kelgusida kurilmalar sotib olish uchun ajratilayotgan kapital mablaglar; -Mavjud xodimlar va ularning malaka darajasi, ish xaki,kadrlar kelgusida 19 tayyorlanadimi, mavjud xodimlar xolati,mexnat resurslariga bulgan rejadagi extiyoj, kadrlar kunimsizligi, mexnat bozori taxlili, urnini koplash, urganilayotgan dasgurga exgiyoj ; Biznes rejasini «Sotish rejasi» bulimini ishlab chikishda yukorida javob berilgan asosiy savollardan tashkari kushimcha kuyidagi savollarga xam javob berishimiz kerak: - Ki ml a r tovarlarni sotib oladi; - Zaxira tizimi nazorati kanday amalga oshirilmokda; - Ombor maydoniga bulgan extiyoj kanday va u kay tartibda ta’minlanadi. Yukoridagi ma’lumotlarni sotish rejasi bulimida bulishi zarur. Sababi korxonani me’yoriy faoliyat kursata olishi va doimiy ravishda foyda bilan ga’minlanishini imkoniyati kursatiladi. Mahsulot va resurslarga bo’lgan talabni aniqlash. Korxonalar xo’jalik faoliyatining natijalari ko’p jihatidan ulardagi mavjud resurslardan qanday foydalanganligiga bog’liq bo’ladi. Shu sababli korxonalardagi mavjud resurslardan samarali foydalanish tahlili moliyaviy holat tahlilining muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Korxonadagi mavjud resurslardan samarali foydalanish tahlili quyidagi qismlardan tashkil topgan bo’ladi: 1. Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik va ulardan samarali foydalanish tahlili. 2. Material resurslar bilan ta’minlanganlik va ulardan samarali foydalanish tahlili. 3. Korxonalarning asosiy fondlar bilan ta’minlanganlik va ulardan samarali foydalanish tahlili. Korxona faoliyati samaradorligi ko’pincha ishlab chiqarilgan mahsulot(ish va xizmat)lar xajmi bilan aniqlanadi. Mahsulot (ish va xizmat)lar xajmini quyidagi bog’lanishda berish mumkin: N ya,t,r = M x + MX x + A x + D x + P Bu erda N ya,t,r – Yalpi, tovar va realizatsiya qilingan mahsulot xajmi; M x – korxonaning shu mahsulot xajmini ishlab chiqarish uchun qilingan 20 material xarajatlari; MX x – mehnat xaqiga, ajratmalari bilan birgalikda qilingan xarajatlar; A x – amortizatsiya xarajatlari; D x – davr xarajatlari; P – olingan moliyaviy natija. Realizatsiya qilingan mahsulot deganda (N r ) xaridor va buyurtmachilarga ortib jo’natilgan mahsulotning (joriy yoki taqqoslanadigan) baholardagi xajmi tushuniladi. Tovar mahsuloti deganda (N t ) barcha ishlab chiqarish bosqichlaridan o’tgan, to’la butlangan, texnik nazorat bo’limidan o’tgan va omborga topshirilib, sotishga mo’ljallangan mahsulot xajmi tushuniladi. Yalpi mahsulot deganda (N ya ) tovar mahsuloti xajmiga tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari qo’shilgan qiymatdagi mahsulot xajmi tushuniladi. Bundan tashqari sanoatning ayrim tarmoqlarida normativ ishlav berish qiymati (NIQ) va normativ sof mahsulot (NSM) tushunchalari xam qo’llaniladi. Normativ ishlav berish qiymati (NIQ) tikuvchilik tarmog’ida qo’llanilib ishlav berish qiymatiga normativ foydani qo’shish orqali aniqlanadi. Normativ sof mahsulot (NSM) material sig’imi yuqori bo’lgan tarmoqlarda qo’llanilib, ajratmalari bilan birgalikdagi mehnat xaqi xarajatlariga normativ foydani qo’shish orqali aniqlanadi. Korxonaning mehnat resurslari bilan ta’minlanishi va ulardan samarali foydalanishidan barcha ko’rsatkichlar: ya’ni, barcha ishlarning o’z vaqtida bajarilishi, mashina va uskunalardan foydalanish darajasi va natijada mahsulot ishlab chiqarish xajmi, uning tannarxi, foyda va boshqa bir qancha ko’rsatkichlar bog’liq bo’ladi. Mahsulot xajmiga ta’sir qiluvchi mehnat omillari tarkibida quyidagi ko’rsatkichlar o’rganiladi: 1. Korxonaning mehnat resurslari bilan qanchalik ta’minlanganlik ko’rsatkichlari; 2. Ish vaqti fondidan samarali foydalanishini ifodalovchi ko’rsatkichlar; 3. Bir xodimga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik ishlab chiqarilgan mahsulot va uning o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar; 21 4. Mehnat haqi fondidan foydalanishga baho beruvchi ko’rsatkilar; 5. Mahsulot xajmining o’zgarishiga ta’sir qiluvchi mehnat omillari va ichki rezervlarni qidirib topish. 6. Mahsulot ishlab chiqarish xajmiga quyidagi mehnat omillari ta’sir qiladi: 1. Ishchilarning o’rtacha ro’yxatdagi sonining o’zgarishi; 2. Bir ishchi tomonidan ishlangan o’rtacha kishi-kunlarining o’zgarishi; 3. Ish kuni davomiyligi(uzunligi)ni o’zgarishi; Bir ishchi tomonidan bir soatda ishlab chiqargan mahsulot xajmining o’zgarishi. 22 Xulosa Tashki investorlar ishlab chikarish rejasining strategik elementlariga kizikadilar, ya’ni xakikiy va rejadagi ishlab chikarish kuvvatlaridan foydalanish darajasi, infrastruktura xolati, tarmokning mexnat munosabatlari, strategik itgifokchilari (sheriklari) texnologik imkoniyatlari va zaxira (manbai)lari bilan. Investor uchun eng zaruri yangi kapitalni mikäoridir. Uni kelgusi ishlab chikarishni rivojlanishini ta’minlashga, yangi bozor tashkil etishga ishonch xosil kildirishi va mavjud bozorlarni saklab kolishidan foyda kurishining kafolati bulib xizmat kiladi. Korxona uchun esa ishlab chikarish rejasi katta axamiyatga ega. Ishlab chikarish va moliyaviy manbalarni boshkarishni osonlashtiradi. Ayniksa, ishlab chikarish kuvvatini ishchi kuchi, moliya va material manbalarga bulgan extiyojni aniklaydi.- Ishlab chikarish rejasi maxsulot nomenklaturasi va sotish xajmi va marketing prog r a mmas iga asoslanishi kerak. Bu bulimda xar bir maxsulotlar turi buyicha mexnat va materiallarni nisbiy normativi aniklanishi kerak. Mexnat resursi va kurilmalarga bulgan extiyoj ishlab chikarish xajmiga asoslangan xolda aniklanadi. Ulardan xarajat smetasi, ishchi kuchidan foydalanish rejasi ishlab chikarish grafigini tuzishda foydalaniladi. Agar ishlab chikariladigan maxsulotlar yoki kursatiladigan xizmatlarni kelgusida yanada takomillashtirish zarur bulsa, biznesni doimiy ravishda ilmiy izlanish va tajriba konstruktorlik ishlari bilan boglik ravishda olib borilishi shartdir. Shu maksadda asosiy e’tiborni izlanuvchanlik va yangiliklarni joriy etish bulimida kuyidagi masalalarni yoritishga karatmogimiz lozim: - Joriy etish va ishlab chikish jarayoninning xozirgi x olati; -Ish xajmi, jarayonni yakunlash uchun zarur bulgan xodim, moddiy texnika baza, xarajat va moliyalashtirish manbalari va kutilayotgan muammolar ; -Kuzda tutilayotgan va utkazilayotgan yangi ilmiy izlanishlar: vazifa, mablag, extiyoj, xarajat va moliyalashtirish manbalari va undan kutilayotgan yutuklar. Bu bulimda maxsulotlar rakobatbardoshligini oshirishdagi ilmiy izlanish va 23 tajriba konstruktorlik ishlari axamiyatini anik kursata bilishi zarur. Yoritishda afzalligiga, koplash muddatini yukoriligiga aloxida e’tibor berish kerak. Yangi turdagi maxsulot yoki yangi texnologiya jarayonlari yaratilishini, mavjud maxsulotlarni modernizatsiya va modifikatsiya kilishni aloxida ajratib kursatish lozimdir. Shu jumladan korxonadan barcha turdagi kapital mablaglar talab kiluvchi tadbirlar xam ushbu bulimda kursatilish kerak. 24 Foydalanilgan dabiyotlar ro’yxati. 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4.Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5.Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -156 b. 6.Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 25

Markazlashtirilgan manbalar hisobiga amalga oshiriladigan kapital qurilish moliyalashtirish bosqichlari

Sotib olish