Marketing tadqiqotlarini o'tkazishda tovar brendiga bo'ladigan munosabatni aniqlash. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	3.7MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	23 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

246 Sotish

Marketing tadqiqotlarini o'tkazishda tovar brendiga bo'ladigan munosabatni aniqlash.

Sotib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TО‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI
“KORPORATIV BOSHQARUV” KAFEDRASI
«IQTISODIYOT NAZARIYASI»
FANIDAN
K U R S I SH I
Mavzu: Marketing tadqiqotlarini o'tkazishda tovar brendiga bo'ladigan
munosabatni aniqlash

Bajardi: 19-20 guruh talabasi
Abdirimova Maftuna
Qabul qildi: _______________
Hay’at tarkibi: ________________
________________
________________
Toshkent-2023 yil

“Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishiga
ТОPSHIRIQ
1. Kurs ishi mavzusi_________________________________________________
2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________
__________________________________________________________________
3. Qo’llanmalar: “Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishiga uslubiy qo’llanma
4. Tushuntirish xatning tuzilishi: Reja. Kirish. Nazariy qism, Asosiy qism:
(Mavzuning xususiyatidan kelib chiqib rejalar tuziladi), Xulosa va takliflar,
Adabiyotlar ro’yxati, Mundarija.
5. Kurs ishini topshirish davri: Reja ________2023 y . Amalda ______2023y.
Bo‘limlar
Himoya
1 2 3 4
Bajaruvchi :_________________________

Rahbar :____________________________
Maslahatchi :________________________

Reja:
Kirish
I-Bob Marketing tadqiqotlarining mohiyati va ahamiyati
1.1 Marketing tadqiqotlari turlari
1.2 Marketing tadqiqotlari o’tkazishning turlari va usullari tadqiq qilish
yo’nalishlari va sig’imini aniqlash metodikasi.
II-Bob Tovar brendiga bo'ladigan munosabatni aniqlash
2.1 Brend strtategiyasi
2.2 Tovar va savdo belgisi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Marketing tadqiqoti - bu ilmiy usullar asosida bozor kon'yunkturasini tahlil
qilishni o'z ichiga olgan faoliyat. Faqat tovarlarni sotish yoki xizmatlar ko'rsatish
samaradorligiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan omillar muhimdir. Bu faoliyatlar
quyidagi asosiy maqsadlarga ega:
qidiruv tizimlari - ma'lumotlarni dastlabki yig'ish, shuningdek, keyingi
tadqiqotlar uchun uni filtrlash va saralashdan iborat;
tavsiflovchi - muammoning mohiyati aniqlanadi, uning tuzilishi,
shuningdek, ta'sir etuvchi omillarni aniqlash;
casual - tanlanganlar orasidagi aloqani tekshiradimuammo va avval
aniqlangan omillar;
test - aniq marketing muammosini hal qilishning topilgan mexanizmlari yoki
usullarini dastlabki sinovdan o'tkazish;
kelajak - bozor muhitidagi kelajak vaziyatini oldindan ko'rishni nazarda
tutadi.
Marketing tadqiqotlari - bu muayyan muammoni hal qilishdan iborat bo'lgan
aniq maqsadga ega bo'lgan faoliyat. Shu bilan birga, bunday muammolarni hal
qilishda tashkilot amal qilishi kerak bo'lgan aniq sxemalar va standartlar mavjud
emas. Bu lahzalar korxona ehtiyojlari va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda
mustaqil ravishda belgilanadi.
Bozor tadqiqotlari turlari
Quyidagi asosiy marketing tadqiqotlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
bozor tadqiqoti (uning ko lamini, geografik xususiyatlarini, talab va taklifʻ
tarkibini, shuningdek, ichki vaziyatga ta sir etuvchi omillarni aniqlashni nazarda
ʼ
tutadi);
sotuvni o'rganish (mahsulotni sotish yo'llari va kanallari aniqlanadi,
geografik xususiyatga qarab ko'rsatkichlarning o'zgarishi, shuningdek asosiy ta'sir
omillari);
tovarlarning marketing tadqiqotlari (mahsulotlarning xususiyatlarini ham
alohida, ham raqobatdosh tashkilotlarning o'xshash mahsulotlari bilan

solishtirganda o'rganish, shuningdek, iste'molchilarning ma'lum xususiyatlarga
munosabatini aniqlash);
reklama siyosatini o'rganish (o'z reklama faoliyatini tahlil qilish, shuningdek,
ularni raqobatchilarning asosiy harakatlari bilan taqqoslash, bozorda tovarlarni
joylashtirishning so'nggi vositalarini aniqlash);
iqtisodiy ko'rsatkichlar tahlili(sotish va sof foyda dinamikasini o'rganish,
shuningdek ularning o'zaro bog'liqligini aniqlash va ish faoliyatini yaxshilash
yo'llarini topish);
iste'molchilarning marketing tadqiqotlari - ularning miqdoriy va sifat
tarkibini (jinsi, yoshi, kasbi, oilaviy ahvoli va boshqa xususiyatlari) nazarda tutadi.
Marketing tadqiqotini qanday tashkil qilish kerak
Marketing tadqiqotlarini tashkil etish - bu butun korxonaning muvaffaqiyati
bog'liq bo'lishi mumkin bo'lgan juda muhim moment. Ko'pgina firmalar bu
muammoni mustaqil ravishda hal qilishni afzal ko'radilar. Bunday holda, amalda
qo'shimcha xarajatlar talab qilinmaydi. Bundan tashqari, maxfiy ma'lumotlarning
sizib chiqishi xavfi yo'q. Biroq, bu yondashuvning salbiy tomonlari ham mavjud.
Har doim ham shtatda yuqori sifatli marketing tadqiqotlarini o'tkazish uchun etarli
tajriba va bilimga ega bo'lgan xodimlar mavjud emas. Qolaversa, tashkilot
xodimlari bu masalaga har doim ham xolisona yondasha olmaydi.Avvalgi
variantning kamchiliklarini inobatga olib, marketing tadqiqotlarini tashkil etishda
uchinchi tomon mutaxassislarini jalb qilish ma’qulroq, deyish qonuniydir. Qoida
tariqasida, ular ushbu sohada katta tajribaga va tegishli malakaga ega. Bundan
tashqari, ushbu tashkilot bilan bog'lanmagan holda, ular vaziyatga mutlaqo ob'ektiv
nuqtai nazarga ega. Biroq, tashqi mutaxassislarni yollaganingizda, yuqori sifatli
tadqiqotlar juda qimmatga tushishiga tayyor bo'lishingiz kerak. Bundan tashqari,
sotuvchi har doim ham ishlab chiqaruvchi faoliyat yuritadigan sohaning o'ziga xos
xususiyatlarini bilmaydi. Eng jiddiy xavfmaxfiy ma'lumotlar sizib chiqishi va
raqobatchilarga qayta sotilishi mumkin.
Marketing tadqiqoti tamoyillari

Sifatli marketing tadqiqotlari har qanday korxonaning muvaffaqiyatli va
daromadli ishlashi garovidir. Ular quyidagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi:
muntazamlik (bozor holatini o'rganish har bir hisobot davrida, shuningdek,
tashkilotning ishlab chiqarish yoki marketing faoliyati bo'yicha muhim boshqaruv
qarori kelgan taqdirda amalga oshirilishi kerak);
tizimli (tadqiqot ishini boshlashdan oldin siz butun jarayonni aniq ketma-
ketlikda bajariladigan va bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan qismlarga
ajratishingiz kerak);
murakkablik (sifatli marketing tadqiqoti tahlil predmeti bo lgan muayyanʻ
muammoga taalluqli keng ko lamli savollarga javob berishi kerak);
ʻ
iqtisodiy (tadqiqot tadbirlari ularni amalga oshirish xarajatlari minimal
bo'ladigan tarzda rejalashtirilishi kerak);
tezkorlik (tadqiqot o tkazish bo yicha chora-tadbirlar o z vaqtida,
ʻ ʻ ʻ
munozarali masala yuzaga kelgandan so ng darhol ko rilishi kerak);
ʻ ʻ
puxtalik (bozor tadqiqoti faoliyati juda mashaqqatli va uzoq davom etganligi
sababli, ularni juda sinchkovlik bilan va ehtiyotkorlik bilan olib borishga arziydi,
shunda noaniqliklar va kamchiliklarni aniqlagandan keyin ularni takrorlashning
hojati yo'q);
aniqlik (barcha hisob-kitoblar va xulosalar ishonchli ma'lumotlar asosida
amalga oshirilishi kerak.tasdiqlangan usullarni qo'llash);
ob'ektivlik (agar tashkilot bozor tadqiqotini mustaqil ravishda olib boradigan
bo'lsa, u o'zining barcha kamchiliklari, e'tiborsizliklari va kamchiliklarini halol tan
olgan holda xolislik bilan amalga oshirishga harakat qilishi kerak).
Marketing tadqiqotlari bosqichlari
Bozordagi vaziyatni o'rganish ancha murakkab va uzoq davom etadigan
jarayon. Marketing tadqiqotlari bosqichlarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
muammoni shakllantirish (belgilangan tadbirlar davomida hal qilinishi kerak
bo'lgan savolni ko'tarish);
dastlabki rejalashtirish (tadqiqot bosqichlarini, shuningdek har bir alohida
band bo yicha hisobot berishning dastlabki muddatlarini ko rsatgan holda);
ʻ ʻ

tasdiqlash (barcha bo'lim boshliqlari, shuningdek, bosh direktor reja bilan
tanishishi, kerak bo'lganda o'z tuzatishlarini kiritishi va keyin umumiy qaror bilan
hujjatni tasdiqlashi kerak);
ma'lumotlar to'plami (korxonaning ichki va tashqi muhitiga tegishli
ma'lumotlarni o'rganish va qidirish);
axborotni tahlil qilish (olingan ma'lumotlarni sinchkovlik bilan o'rganish,
ularni tashkilot ehtiyojlari va tadqiqot maqsadlariga muvofiq tuzilish va qayta
ishlash);
iqtisodiy hisob-kitoblar (moliyaviy ko'rsatkichlar real vaqtda ham, kelajakda
ham baholanadi);
jamlash (qo'yilgan savollarga javoblarni shakllantirish, shuningdek hisobot
tuzish va uni yuqori rahbariyatga topshirish).
Marketing tadqiqotlari bo'limining korxonadagi o'rni
Ishda muvaffaqiyatKorxona ko'p jihatdan marketing tadqiqotlarining sifati
va o'z vaqtida o'tkazilishi bilan belgilanadi. Yirik kompaniyalar ko'pincha bu
maqsadlar uchun maxsus bo'limlarni tashkil qiladilar. Bunday tarkibiy bo'linmani
yaratish maqsadga muvofiqligi to'g'risidagi qaror korxona ehtiyojlaridan kelib
chiqqan holda rahbariyat tomonidan qabul qilinadi.
Shuni ta'kidlash joizki, marketing tadqiqotlari bo'limi o'z faoliyati uchun
juda ko'p ma'lumot talab qiladi. Ammo bitta korxona ichida juda katta tuzilma
yaratish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun to'liq va
ishonchli ma'lumotlarni uzatish uchun turli bo'limlar o'rtasida aloqalarni o'rnatish
juda muhimdir. Shu bilan birga, marketing bo'limi tadqiqot bilan bevosita bog'liq
bo'lganlardan tashqari har qanday hisobotni yuritishdan butunlay ozod qilinishi
kerak. Aks holda, asosiy maqsad hisobiga qo'shimcha ishlarga juda ko'p vaqt va
kuch sarflanadi.
Marketing tadqiqotlari bo limi ko pincha firmaning top-menejmentiʻ ʻ
hisoblanadi. Umumiy boshqaruv bilan bevosita aloqalarni ta'minlash kerak. Ammo
quyi bo'g'inlar bilan o'zaro aloqalar bundan kam emas, chunki ularning faoliyati
haqida o'z vaqtida va ishonchli ma'lumot olish talab etiladi.

Ushbu bo'limni boshqaradigan shaxs haqida gapirganda, u tashkilot
faoliyatini marketing tadqiqotlari kabi masala bo'yicha fundamental bilimga ega
bo'lishi kerakligini ta'kidlash kerak. Bundan tashqari, mutaxassis tashkiliy
tuzilmani yaxshilab bilishi vakorxonaning xususiyatlari. O'z maqomiga ko'ra,
marketing bo'limi boshlig'i yuqori menejmentga tenglashtirilishi kerak, chunki
umumiy muvaffaqiyat ko'p jihatdan uning bo'limi ishining samaradorligiga bog'liq.
Bozor tadqiqot ob'ektlari
Marketing tadqiqotlari tizimi quyidagi asosiy ob'ektlarga qaratilgan:
tovar va xizmatlar iste'molchilari (ularning xulq-atvori, bozorda mavjud
bo'lgan takliflarga munosabati, shuningdek ishlab chiqaruvchilar tomonidan
ko'rilgan choralarga munosabati);
Mijozlarning ehtiyojlarini qondirish uchun xizmatlar va tovarlarning
marketing tadqiqotlari, shuningdek, raqobatchi kompaniyalarning o xshashʻ
mahsulotlari bilan o xshashlik va farqlarni aniqlash;
ʻ
raqobat (o xshash ishlab chiqarish liniyalariga ega bo lgan tashkilotlarning
ʻ ʻ
hajmi va geografik taqsimotini o rganishni nazarda tutadi).
ʻ
Ta'kidlash joizki, har bir fan bo'yicha alohida tadqiqotlar o'tkazish shart
emas. Bitta tahlilda bir nechta savollarni birlashtirish mumkin.

I-Bob Marketing tadqiqotlarining mohiyati va ahamiyati
1.1 Marketing tadqiqotlari turlari
Marketing tizimi faoliyatining o’ziga xos tomoni va asosiy shart-sharoiti,
shuningdek, strategiyasi va taktikasining shakllanishi marketing tadqiqotlari bilan
belgilanadi. Amerika Marketing Uyushmasi marketing tadqiqotlari deganda
moddiy boyliklar va xizmatlar oldi-sottisidagi bitishuvlar bilan bog’liq bo’lgan
ma’lumotlarni muntazam to’plash, yozib borish va tahlil etishni tushunadi.
F.Kotler fikricha, marketing tadqiqotlari - bu moddiy boyliklar va xizmatlar
muomalasi sohasida qarorlar qabul qilish jarayonlarini takomillashtirish maqsadida
muntazam holda muammolarni tahlil etish, asosiy qoidalarni yaratish va
ma’lumotlarni jamg’arishdir. Marketing tadqiqotlari tushunchasini boshqa
mualliflar ham shu tarzda talqin qiladilar. Masalan, V.B.Ventts marketing
tadqiqotlari rahbariyatning bozor masalalari buyicha qarorlari tayanadigan
axborotlarni izlash va tahlil etishdan iborat deb qaraydi. Bu qarorlar mahsulot,
narxlar strategiyasi, mahsulot sotishni jadallashtirish va taqsimot masalalarini
qamraydi. P.E.Grin va D.S.Tull marketing tadqiqotlarini marketing sohasida bir
xillashtirish va qaror bilan bog’liq bo’lgan axborotlarni muntazam izlash tarzida
izohlaydi.
Yuqorida keltirilgan ta’riflardan shunday xulosaga kelish mumkinki, birinchidan,
bozorni boshqarish sohasida optimal qaror hamisha bozor jarayonlarining
rivojlanishi yo’nalishlari va qonuniyatlarini, shuningdek, marketing sohasidagi
faoliyatga bozor ko’rsatishi ehtimoli bo’lgan javob ta’sirlarini tahlil etish asosida
qabul qilinadi. Ikkinchidan, marketing tadqiqotlari tarkibi uning maqsad va
vazifalari bilan belgilanadi, o’zaro bog’liq bo’lgan ikki tomon bo’lishini taqozo
etadi: aniq bir bozorni tadqiq etish hamda bozorga chiqish va u erda mustahkam
o’rin egallash uchun firmaning o’z imkoniyatlarini tadqiq etish (1-jadval).
Uchinchidan, marketing tadqiqotlarining maqsadi quydagi asosiy olti savolga
javob olishdan iboratdir:
1. Nimani, qancha va qachon ishlab chiqarish kerak?
2. Mahsulotni qaysi bozorda joylashtirish kerak?

3. Iste’molchilarning mahsulotlarni qabul qilishlarini oldindan qanday
ko’ra bilish mumkin?
4. Mahsulot sotishni jonlashtirishni qaerda va qanday boshlamoq lozim?
5. Taqsimot yo’llarini qanday qilib to’g’ri tanlash mumkin?
6. Marketing tadqiqotlariga sarflagan xarajatlarning samaradorligini
baholashda qaysi mezonlarni qabul qilish mumkin?
1-jadval
Marketing tadqiqotlari tuzilishi
Bozorni tadqiq etish Firma faoliyatini tadqiq etish
Bozorning umumiy sharoitlarini
o’rganish va tahlil etish Ishlab chiqarish va savdo faoliyati
yakunlarini tadqiq etish
Talabni tahlil qilish Strategiya tahlili
Iste’molchilarning tovarga bo’lgan
talablarini tahlil qilish Tashkiliy tuzilmani tahlil qilish
Bozorning rivojlanish istiqbollarini
tahlil qlish Mahsulotning raqobatdoshligini tahlil
qilish
Tarmoq tadqiqotlari Firmaning raqobatdoshligini tahlil
qilish
Raqobatni tadqiq etish Faoliyatning kuchli va zaif tomonlarini,
ishni yaxshilash imkoniyatlarini
aniqlash
Savdo shakli va usullarini tadqiq etish
Bozor muammosi kompleks xarakterga ega. Bu masalalar bozordagi
vaziyatni belgilaydigan omillarning har xil ahamiyatga egaligi, ammo o’zaro

bog’liqlikda, xo’jalik faoliyatining biror sohasida uchrashida namoyon bo’ladi.
Shu sababli marketing faoliyati ta’sir ko’rsatadigan soha faqat bozorni tahlil qilish
bilan to’xtamaydi, bu soha kompleks marketing tadqiqotlarining bir qismigina
hisoblanadi.
Marketing tadqiqotlari turlari
Marketing tadqiqotlari turli yo’nalishlarda turlicha bo’lib, ular quyidagi
tartibda tasnif etiladi:
Bozor tadqiqotlari tarkibi:
 bozor hajmini aniqlash, uning rivoji yo’nalishlari va mavsumiy
omillarni tahlil etish; bozorni tasnif etish;
 bozor sub’ektlarini, bozordagi savdo shakli va usullarini o’rganish;
 istemolchilar tarkibining yoshi, mintaqalar bo’yicha joylashuvi,
ijtimoiy holati, jinsi, oilaviy tarkibi, xaridorlik hulqi va boshqa muhim mezonlar
bo’yicha bozor strukturasida yuz berayotgan yoki kutilayotgan siljishlar
to’g’risidagi masalaga e’tiborni kuchaytirgan holda aniqlash;
 bozor strukturasiga ta’sir ko’rsatadigan umumiqtisodiy va boshqa
tashqi omillarni tahlil qilish;
 mahsulot sotishni va bozordagi umumiy savdo summasida uning
geografik va demografik kesimda solishtirma hissasini, taqsimot kanallari turlari,
iste’molchi korxonalarning tarmoqqa mansubligi, tovar oboroti hajmi va narxlar
strukturasi nuqtai nazaridan tahlil etish; bu bilan firmaning bozordagi mavqei,
kuchli va zaif tomonlari aniqlanadi.
Tovarni tadqiq etish:
 mo’ljalga olingan yangi tovarlarni tahlil etish, sinov uchun tanlash,
iste’molchilarga muvofiq kelishini, iste’mol jarayonida tovarlarga xos bo’lgan
fizik xususiyatlari va tafsilotlotlari, o’rab-joylash xossalarini tekshirish;
 raqobatchi tovarlarning, ya’ni faqat o’z firmasi tovarlarinigina emas,
balki shu bilan birga raqiblari tovarlarining ham yutuq va kamchiliklarini tahlil
qilish;
 assortiment strukturasini soddalashtirish imkoniyatlarini o’rganish;

 mahsulot (buyum)lar assortimentini bozorning jami asosiy tovar yoki
iste’mol sektorlaridagi raqobatchi mahsulotlarga nisbatan to’liqligi nuqtai
nazaridan tahlil qilish;
 ishlab chiqariladigan mahsulotlarni qo’llash-ishlatishning yangi
usullarini izlash;
 texnikaviy uskunalash, sotuvdan keyin xizmat ko’rsatish, qo’shimcha
xizmat ko’rsatish masalalarini o’rganish.
Savdoni tadqiq etish:
 ayrim tumanlar bo’yicha sotilgan mahsulot hajmidagi farqlarni
aniqlash. Savdo tumanlari chegaralarini belgilash va uni qayta ko’rib chiqish,
yangi hududlardagi yashirin imkoniyatlarni tahlil qilish;
 savdo xodimlari ishi samradorligini tahlil etish, tayyor savdo
vakilining mijozlar huzuriga qatnashini rejalashtirish, savdo xodimlarining firma
obro’yi va uning raqiblari to’g’risidagi fikrlarini o’rganish;
 savdo va ko’rgazma o’tkazish usullarini tahlil etish va baholash;
 taqsimot tarmog’i yo’llari, tovarlar harakati usullarini tadqiq etish;
 chakana savdo tarmoqlaridagi tovarlar zaxiralarini ro’yxatdan
o’tkazish.
O’z firmasining yashirin imkoniyatlarini tadqiq etish:
 firmaning xo’jalik faoliyati yakunlarini tahlil qilish; moliyaviy ahvolni
baholash, firmaning infrastrukturasi, bevosita kapital qo’yilmalar hajmi va joylari
to’g’risida ma’lumotlar, iqtisodiy va ilmiy tadqiqot quvvatini baholash;
 firma mahsulotlarining raqobatbardoshligini tahlil etish;
 firmaning raqobatbardoshligini tahlil qilish, firmaning raqobat
imkoniyatlarini baholash.
Reklamani tadqiq etish tartibi:
 reklama tarqatish vositalarining samaradorligi va qiyosiy qiymatini
tahlil etish;
 iste’molchining javob harakatlariga ta’sir ko’rsatadigan omillarni
tahlil etish;

 reklama murojaati, reklama dizayni, tasviri va uni tayyorlash ishlarini
o’rganish;
 reklama ishini tashkil etishni o’rganish;
Mo’ljallarni tahlil etish.
Yuqorida keltirilgan ro’yxat to’liqlikka aslo da’vo qilmaydi, faqat umumiy
ma’noda tadqiqot faoliyati uchun chegaralarni bir qadar oydinlashtiradi, xolos.
Yuqorida sanab o’tilgan har bir guruh doirasida aniq tadqiqot tadbirlari bajariladi,
ularning soni va ko’lami esa qo’yilgan muammoning muhimligi bilan belgilanadi.
Marketing amaliyotida eng ko’p tarqalgan ayrim tadqiqot turlarini ko’rib o’tamiz.
Talabni o’rganish yoki marketologlar atamasi bilan aytganda «iste’molchini tahlil
etish»-bozorlar holatini tadqiq etishdagi birinchi bosqich hisoblanadi. U uch
tarkibiy qismga bo’linadi:
1. Bozor segmentatsiyasi;
2. Iste’molchi talabi sabablarini o’rganish;
3. Qondirilmagan ehtiyojlarni aniqlash.
Tahlil usullari bankka marketing tadqiqotlar o’kazishning zamonaviy
uslublarini, mahsulot bo’yicha hamda korxona bo’yicha ishlab chiqilgan marketing
dasturi, axborotni tahlil etishning zamonaviy usullarini o’z ichiga oladi. Ular tanlab
olingan ma’lumotlar bilan ularning statistik jihatdan ishonchli bo’lishi o’rtasida
o’zaro bog’lanishni, asosiy o’zgarishlarni aniqlash, bu o’zgarishlarning kamayishi
yoki ko’payishi, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga ko’rsatadigan ta’sirini
belgilash, shuningdek ulardan har birining boshqarish tarkibidagi muhimlik
darajasini oydinlashtirishga imkon beradi.
Andaza modellar banki - marketingning matematik modellari to’plami
bo’lib, shartli tarzda mavjud bo’lgan tizim, jarayon yoki natija deb qabul
qilinadigan o’zaro bog’liq o’zgaruvchan miqdorlar majmuidan iborat. Andaza
modellar javob olishni osonlashtiradi. Keyingi yigirma yil davomida chet el
marketingida sohalari uzluksiz holda yangilanib, to’ldirib turiladigan juda ko’p,
xilma-xil modellar yaratildi. Andaza modellardan foydalanish harakat
strategiyasiga oid juda ko’p echimlarni olish, tang ahvoldan chiqish yo’llarini

topish, bozorni segmentlash, narx o’sishi, yangi tovarlarning sotilishini bashorat
qilish, reklama kompleksini tuzish kabi imkoniyatlarni beradi.
g’rdamchi tizimlar - marketing tadqiqotlari va marketing tahlili - yagona marketing
axboroti tizimining eng murakkab tarkibiy qismi hisoblanadi. Ayniqsa
iqtisodiyotimiz sharoitida ularni tashkil etish nuqtai nazaridan bu fikrni dadilroq
aytmoq lozim. Respublikamizdagi korxonalar xo’jalik faoliyati tajribasi shuni
ko’rsatadiki, ularning birontasida ham to’liq shakllangan marketing tadqiqotlari va
tahlili kompleksi yo’q. Bozorni o’rganish reklamaning ayrim tarkibiy qismlari hali
xaridorga ma’lum bo’lmagan yangi mahsulot ishlab chiqarishga. tayyorgarlik
ko’rilayotgan joylarda paydo bo’lmoqda. Ochiq oydin ko’rinmaydigan marketing
tadqiqotlari ishlab chiqarish, savdo xodimlari, konstruktorlar, loyihachilar
tomonidan mustaqil tarzda boshlandi. Tijorat - axborot markazlari, marketing,
konsalting xizmatlari soni o’sib bormoqda. Ular tayyorlagan materiallar
qimmatligi hamda sifatining talabga javob bermasligi bilan ajralib turadi. Ammo
hozir bizning iqtisodiyotimiz uchun mustaqil axborot xiz-matlarini rivojlantirish,
ularning faoliyatini tartibga solish, sog’lom raqobatni yo’lga qo’yish eng muhim
masalalardan biridir. Respublikada axborot xizmatlari uyushmasini tashkil etish
har qanday tashkilot ishining malaka va mahorat darajasini kafolatlashi mumkin.
Marketing tadqiqotlarini o’tkazishga chet el firma va kompaniyalari katta
mablag’lar sarflaydi. Masalan, AQShda yillik sotish hajmi 25 mln. dollar bo’lgan
kompaniyalar o’z marketing byudjetlarining 3.5 foizga yaqinini marketing
tadqiqotlariga sarflaydi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalar ishlab
chiqarish vositalari etkazib beruvchi korxonalarga nisbatan bu sohaga ko’proq,
mablag’ sarflaydilar. Buni quyidagi jadvalda (2-jadval) ham ko’rishimiz mumkin.
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar hozirgi kunda ham o’z kuchini yo’qotgani yo’q.
Bozor bir qarashda oddiy bir tizimini tashkil etsa-da, haqiqatda esa bunday emas.
Chunki uning barcha unsurlari doim harakatda bo’ladi. Shuning uchun bozorda
yuz berayotgan barcha o’zgarishlar, unda vujudga kelgan mutanosibliklarni
o’rganmasdan turib bozorda ish yuritish mumkin emas.
Kompaniya yoki firma (korxona) bozorni o’zlashtirishdan oldin, albatta, kompleks

tadqiqotlar o’tkazadi va unga katta mablag’ sarflaydi. Kerakli izlanishlarni
o’tkazmasdan tavakkal qilish yaramaydi. Bozor raqobati sharoitida tijorat
tavakkalchiligi juda yuqori va qimmatlidir. Korxona marketing xizmati
bo’limlarida tovar yoki xizmatni bozorga kiritish, unga bo’lgan talab va iste’mol
darajasi, ishlab chiqarish va sotish sharoitlari to’g’risida juda katta miqdordagi
axborot to’planadi va tahlil qilinadi.
Marketing xizmati tomonidan qanchalik katta miqdordagi murakkab axborotlarni
to’plash, kayta ishlash va tahlil qilish lozimligini tushunish uchun, mahsulot
iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish texnologiyasi misolini ko’rib chiqish etarlidir.
2- jadval AQSh firmalarida marketing tadqiqotlari doirasidagi faoliyatining
alohida turlari (foizda)
Tadqiqot turlari Shu turdagi
tadqi-qotlarini
o’tkazgan iste’mol
tovarlari ishlab
chiqaruvchi
kompaniyalar ulushi
(144 dan) Shu turdagi tadqi-
qotlarni o’tkazgan
ishlab chiqarish vo-
sitalari ishlab chi-
qaruvchi
kompaniya-lari
ulushi (124)
Qisqa muddatli istiqbollash
(1yildan oshiq yilgacha) 96 94
Uzoq, muddatli istiqbollash (1
yildan oshiq) 96 94
Bozor potentsialini aniqlash 99 99

Sotishni tahlil qilish 98 99
Yangi mahsulotni qabul qilish va
uni potentsiali 89 73
Qadoqlashni o’rganish 91 61
Sotish kanallarini o’rganish 99 83
Sotish to’lovlarini o’rganish 83 73
Turli xil tovarlarning harakatini
engillashtiruvchi tadbirlarni
o’rganish 86 67
Baholarni tashkil qilishni tahlil
qilish 91 90
Ekologiyani ta’sirini tahlil qilish 37 35
Reklama e’lonlari samarador-
ligining tahlil qilish 86 67
Avvalambor, yangi mahsulotlarni yaratib olmoq lozim. Keyin yangi tovarga
xaridorlarning munosabatini o’rganish lozim. Ya’ni, tovarning foydalanishi sifati
qanchalik darajada iste’molchi talabiga javob berishi aniqlanadi. Bunday tekshirish
faqatgina o’z mahsuloti ustidangina emas, shu bilan birga raqobatchi firma
mahsuloti yuzasidan ham amalga oshiriladi. Xaridorning mahsulot ta’mi, xidi,
rangi, o’lchami, fasoni, mustahkamligi, foydalanishdagi qulayligi va boshqa

iste’mol xususiyatlariga bo’lgan munosabati maxsus ishlab chiqilgan metodika
asosida tahlil qilinadi. Bir vaqtning o’zida mahsulotning markasiga, nomiga va
uning imidjiga bo’lgan psixologik munosabat tadqiq qilinadi va nihoyat, qadoqlash
xususiyati, konstruktsiyasi, tashqi ko’rinishi bilan kishini jalb qilishi, qayta
foydalanish imkoniyatlari baholanadi.
Bularning barchasi hali bozorga chiqarilayotgan tovarning marketing
kontseptsiyasini yaratish uchun etarli axborotni bermaydi.
Bozorni tadqiq qilish - marketing tadqiqotlarining ma’lum bir qismidir, xolos.
Faqatgina shartli ravishdagina ularni marketing tadqiqotlarining asosi deb qabul
qilish mumkin. Bozorni tadqiq qilish jarayonida quyidagilar aniqlanadi:
 bozorga kiritilayotgan yoki unda mavjud bo’lgan mahsulotning
mumkin bo’lgan sotish miqdori;
 tovarning iste’mol xususiyatidagi va boshqa xarakteristikalarining
o’zgarishi tendentsiyasi;
 yoshi, jinsi, xududiy, ijtimoiy, oilasidagi kishilar soni, o’zini tutishi,
daromad darajasi bo’yicha iste’molchilar guruhini aniqlash;
 assortimentni rejalashtirishda, sotish va reklamani tashkil qilishda
xaridorlarning istagini aniqlash;
 mahsulotning sotilishi miqdori, uning umumbozor sig’imidagi ulushi
(hududlar va segmentlar bo’yicha ham);
Ko’rinib turibdiki, bozor to’g’risidagi ma’lumotlar miqdori katta va turli
xarakterga ega. Shuning uchun bozorni tadqiq qilishda turli bilim sohalarining
mutaxassislari qatnashadilar va bu tadqiqotlar ancha qimmatga tushadi, lekin
firmalar bozorni iloji boricha tezroq o’zlashtirish maqsadida xarajatlardan
qochmaydilar, chunki raqobatchilar bozorda yangi raqobatchi paydo bo’lishini
oldini olish uchun qarshi choralar ko’radilar. Shuning ychyn tadqiqotlar jarayoni,
ayniqsa, uning natijalari firma tomonidan sir saqlanadi. Bozorni tadqiq qilish
natijalari olinganidan keyin va firma ularni marketing kontseptsiyasini asoslash
uchun qabul qilinganidan so’ng tovarni sinovli sotishni tashkil qilish boshlanadi.
Bu jarayonning asosiy vazifasi, firmaning bozordagi samarali o’rnini aniqlovchi

o’ziga xos omillarning o’zgarishidir.
Iste’mol tovarlarini bozorga kiritishdagi marketing dasturining asosiy mo’ljali,
aholining talabi, didi va xarid qobiliyati hisoblanadi. Mana shular asosida bozor
tadqiqotining asosiy unsurlari aniqlanadi. Iste’molchilarning talabi to’g’risidagi
axborotlarni to’plash usullari va manbalari rang-barangdir, qayta ishlash, uzatish
va saqlash ob’ekti bo’luvchi ma’lumotlar - axborot bo’lib hisoblanadi. Talabni
o’rganishda barcha ma’lumotlar ham axborot bo’lib hisoblanmaydi. Faqatgina
boshqarish darajasida qarorlar qabul qilishda ishlatiladigan ma’lumotlargina
axborot hisoblanadi. Axborot haqqoniy, to’liq, uzluksiz, aniq va o’z vaqtida
bo’lishi lozim. Haqqoniylik talabiga javob berish uchun to’plangan axborot,
jarayonlar rivojini to’g’ri aks ettirishni va aloqalarning birlamchi va ichki
mohiyatini ocha olishi kerak. Masalan, aholi talabini o’zgarishini xarakterlovchi
katta tovar zaxiralari to’g’risidagi ma’lumotlar hali axborot bo’lib hisoblanmaydi.
Sotib olish miqdori, savdo korxonalarida u tovarga talabni hisobga olib
jamg’arilganligini bilish zarur. Bundan tashqari axborot uzluksiz, o’z vaqtida va
etarli miqdordagi ob’ektlardan bo’lishi kerak.
Axborotlarning foydalanishga ma’qulligi qabul qilinayotgan qarorlar xarakteriga
bog’liq. Masalan, ma’lum tovarga talabning oshishi aniq. Savdo korxonasi bu
tovarni ko’proq olishga qaror qilishi mumkin. Ammo, bundan oldin sotib olish
miqdorini qanchagacha oshishini aniqlash lozim. Bunda esa tovar zaxiralari aholi
pul daromadlari va xarajatlari balansi asosida ishlab chiqiladi.
Aholi to’g’risidagi asosiy ma’lumotlar manbai maxsus aholining ro’yxatta olish
materiallari hisoblanadi. Savdo statistikasi mamlakat, alohida hududlar, alohida
shaharlar va shahar tipidagi qo’rg’onlar, qishloq joylarda ta’minlangan talab
miqdori to’g’risida davlat va kooperativ savdo tashkilotlarida alohida tovar
guruhlari va umumiy tovarlarning sotilishi zaxiralari to’g’risida ma’lumotlarga ega
bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar asosida mamlakat, alohida shahar va qishloq joylari
uchun o’rtacha bir kishiga to’g’ri keladigan savdo oboroti hisoblanadi.
Iste’molchilar talabi to’g’risidagi axborotlar manbai - statistik hisobotlar, oila
byudjeti statistikasi ma’lumotlari, talabni o’rganish maqsadida savdo va sanoat

korxonalari tomonidan o’tkazilgan maxsus kuzatishlar natijasi, savdo va sanoat
korxonalarining buxgalteriya va operativ ma’lumotlari hisoblanadi. Aholi talabini
shakllantirish jarayonini o’rganishda tovar ishlab chiqarishni, aholining daromadi,
aholining soni va tarkibi, jamg’armalarni xarakterlovchi statistik hisobotlar talab
qilinadi. Talabni istiqbollashda sanoat statistikasi hisobotlaridan, xalq iste’mol
tovarlari ishlab chiqarishning darajasi va sur’ati natural ko’rsatkichlari tanlanadi.
Daromadlarni xarakterlovchi eng muhim ko’rsatkichlar jumlasiga quyidagilar:
aholi daromadi, shu jumladan, ishchi va xizmatchilarning ish haqlari, jamoa
xo’jaliklari mehnatkashlari mehnat haqi, nafaqalar, stipendiyalar, pensiyalar,
shaxsiy xo’jaliklardan olinadigan daromadlar, ishchi va xizmatchilarning oylik ish
haqlari darajasi bo’yicha taqsimlanishi hisoblanadi.
Iste’molchilar talabi to’g’risidagi axborotlarning muhim manbai savdodagi
buxgalteriya va operativ hisobining ma’lumotlaridir (masalan, ulgurji savdo
ko’rsatkichlari, ichki guruxli assortimentlar bo’yicha tovarlarning kelib tushishi va
zaxiralarini o’z ichiga oluvchi ulgurji bozordagi tovarlar harakatining miqdoriy va
summaviy hisobi). Iste’molchilar to’g’risidagi axborotlarning maxsus
manbalaridan birortasi to’liq va ishonchli tushuncha bermaydi. Shuning uchun
barcha ma’lumotlardan kompleks foydalanish va maxsus kuzatish materiallari
bilan to’ldirilishi lozim. Maxsus tuzatishlar o’tkazish katta xarajatlar talab qilsada,
hali ularning ishonchliligi yuqori emas. Shuning uchun mutaxassislar axborotlarni
boshqa manbalardan olish mumkin bo’lgan hollardagina kuzatishlar olib boradilar.
Talabni o’rganishda asosiysi yig’ilgan ma’lumotlar miqdori emas, balki talab
rivojlanishi tendentsiyasini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlarni qamrab olish
hisoblanadi.

1.2 Marketing tadqiqotlari o’tkazishning turlari va usullari
Foydalaniladigan axborotlar tartibi, uni olish usullari hamda o’tkazish
usullari jihatidan marketing tadqiqotlarini bir necha turga bo’lish
mumkin. «Kabinet» tadqiqotlari ikkilamchi ma’lumotlar to’plash maqsadida rasmiy
bosma axborot manbalari asosida amalga oshiriladi. Bunday ishlar mavjud
axborotni tartibga solish, keyingi marketing tadqiqotlariga zarur bo’ladigan
ma’lumotlar doirasini aniqlashda foydalaniladi, umumxo’jalik kon’yukturasi holati
va ayrim bozorlar taraqqiyot yo’nalishlari, ayrim mamlakatlardagi iqtisodiyot
ahvoli, o’rganiladigan masalalar bo’yicha statitistik ma’lumotlar to’g’risida
umumiy tasavvurlar beradi. Ichki firma materiallari hisobotlar hukumat
muassasalari materiallari tashkilotlar savdo uyushmalari nashrlari, jurnallari,
tashkilot tadqiqotlari dokladlari axborot manbalari bo’lib xizmat qiladi. «Kabinet»
tadqiqotlari qimmatga tushmaydi va qiziqtirgan masalalar bo’yicha qisqa
muddatda javob olish imkonini beradi.
«Dala» tadqiqotlari bozorni o’z joyida o’rganishdan iborat bo’lib, eng
murakkab va qimmatga tushadigan, ammo to’liq axborot olishning eng samarali
usuli hisoblanadi. Birinchi navbatda bu usulning afzalligi bevosita bozorning
talablari, savdo tartibqoidalari, sotish usullari, narx va boshqa shartlar bilan har
tomonlama tanishish imkonini berishdadir. «Dala» tajribalarida boshlang’ich
axborotlar olinadi va ular tartibga solinadi, bu ma’lumotlar qimmatga tushadi,
lekin xaridorlarning firma mahsulotlariga bo’lgan talab va istaklarini aniq
rivojlantirishga hamda rahbariyat tomonidan bozorda narx, tovarni sotish, reklama
va boshqalar bo’yicha faoliyat olib borish yo’nalishlarini ishlab chiqishda tadqiqot
xulosalarini e’tiborga olishga imkoniyat beradi.
«Sinama sotish» usullari bozor haqida zarur ma’lumotlar yo’qligida,
shuningdek, firmaning bozorni har tomonlama o’rganishga vaqti bo’lmaganda
tadqiq etilayotgan bozor uchun yangi va noyob tovarlarni sotishda qo’llaniladi.
Bunday savdoda firma zarar ko’rish xatariga yo’l qo’yadi, ammo bu usul
muvaffaqqiyat qozonganda yoki yutqazgan taqdirda ham mahsulotning bozorga

kirib kelishi va marketing qulay dasturini belgilashga katta ta’sir ko’rsatadigan
o’ziga xos omillarni o’rganishga imkon beradi.
Har qanday marketing tadqiqotlarni o’tkazishda ikki asosiy axborot
manbaidan-dastlabki hamda ikkilamchi ma’lumotlardan foydalaniladi.
Dastlabki ma’lumotlarni kuzatish tajriba va tanlab tekshirish usullaridan biri
yordamida yoki ularni uyg’unlashtirgan holda to’plash mumkin. Eng oddiy usul-
kuzatishdir, ba’zida tadqiqotchi o’rganilayotgan omil bilan bog’liq bo’lgan
jarayonlarni bevosita kuzatib boradi. Masalan, savdo binolarini oqilona
rejalashtirish maqsadlarida do’konda xaridorlar oqimini kuzatish. Tajriba
tadqiqotlar jami o’zgaruvchanliklarni tashkil etuvchi bir xil qiymatli bir xil
guruhlarni, hozir o’rganilayotgan guruh-ni mustasno etganda qiyoslash yo’li bilan
o’tkaziladi.
Tanlab kuzatishda keng omma munosabatini belgilaydigan iste’molchilar
guruhlarini («iste’molchi paneli») o’rganish natijasida olinadigan axborotdan juda
keng foydalaniladi. «Iste’molchilar paneli» deganda odatda ko’p marta tadqiqotlar
uchun maxsus tanlab olingan, sinaladigan kishilar majmui tushuniladi. Bunday
tadqiqotlar muntazam davriylikda odatda bir predmet doirasida o’tkaziladi.
«Iste’molchilar panelini» o’rganishdan asosiy maqsad xaridorlar qilgan xaridlar
to’g’risida axborot olishdir. Shunday qilib iste’mol miqdori va tuzilmasini
aniqlash, yangi mahsulotlarni sinash, turli davriy nashrlarning radio va televizion
eshittirish va ko’rsatuvlarining ommaviyligi, reklama vositalarini qo’llashning
samradorligi va boshqalarni aniqlash mumkin bo’ladi. «Iste’molchilar paneli»ning
bozorni tadqiq etishdagi eng muhim ijobiy tomonlaridan biri shundaki, u qanday
tovarlar xarid qilinayotganini yozma, og’zaki yoki texnika vositalari bilan qayd
etish bilan chegaralanmaydi, balki ayni paytda xarid bilan bog’liq holda
iste’molchining uy xo’jaligi, odatlari haqida ham axborot beradi. Bu esa iste’molni
ijtimoiy-iqtisodiy struktura nuqtasi nazaridan, shuningdek, aridorlarning niyat va
istaklarini chuqurroq bilishga imkoniyat tug’diradi.
Ikkilamchi manbalar-tadqiqotchi qo’l ostidagi hamisha birinchi navbatda
o’rganilishi lozim bo’lgan ma’lumotlardir. Ularga quyidagi bosma nashrlar kiradi:

 davriy matbuot-gazetalar, jurnallar, axborotnomalar;
 maxsus nashrlar-monografiyalar, bozorlar sharxi, savdo palatalari va
ishbilarmonlar uyushmalari, bank, firma, reklama agentliklari nashrlari;
 davlat tashkilotlarining tashqi savdo va boshqa masalalar bo’yicha
hukumat ko’rsatmalari va qonunlari e’lon qilinadigan to’plamlari;
 statistik ma’lumotlar;
 yirik brokerlik firma axborotlari;
 telegraf agentliklari axborotnomalari.
Matbuot axborotlaridan foydalanish ko’p hollarda o’rganilayotgan bozor
haqida faqat umumiy tasavvur beradi. Aniq qiziqtirgan savollarga javob olish
uchun hukumat muassasalari savdo palatalari, firmaga mansub bo’lgan uyushma,
xususiy axborot agentliklari va ilmiy tadqiqot firmalarining maxsus
ma’lumotnomalaridan foydalaniladi.
Bozorni tadqiq qilish yo’nalishlari va sig’imini aniqlash metodikasi
Kompaniyalar, firmalar, korxonalar tovarlarini samarali sotish imkonini,
uning kengayish uchun yangi segmentlar, sifatini yaxshilash, zaxiralar va yangi
tovarlar yaratishni, iste’molchilar talabini qondirish va yuqori foyda olishni
ko’zlab, bozorni marketing nuqtai nazaridan o’rganish o’z oldiga maqsad qilib
qo’yadilar. Bu maqsadni amalga oshirish uchun chuqur marketing tadqiqotlari
amalga oshiriladi. Bozorni marketing nuqtai nazaridan tadqiq qilishning vazifasi
ishlab chiqarish va undan chiqadigan tovarlarning bozor va iste’molchining yuqori
talablariga moslashtirishdan iborat. Bu narsa firmaning yuqori rentabelli, raqobatga
bardoshli faoliyati asosida amalga oshishi kerak. Boshqarishning ma’muriy-
buyruqbozlik va tovarlarning markaziy ta’minoti sharoitida bozorni o’rganish
mohiyati o’z ma’nosini yo’qotadi.
Erkin bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilar keng
bozor izlanishlari orqali o’z mahsulotlarini sotishni ta’minlaydi, uning natijalaridan
ishlab chiqarish va sotish dasturi tuzishda asosiy manba sifatida foydalaniladi.
Bozorni o’rganish potentsial iste’molchilar ehtiyojlarini, ularning tovarlarga
bo’lgan talablarini, talab motivini aniqlashga imkoniyat beradi, bu narsalar esa

korxonalar ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda katta rol o’ynaydi.
Xaridorlarning iste’mol qilish texnologiyasini, ishlab chiqaruvchi tarmoqlarining
rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilish, kelajakdagi ehtiyojni prognozlash va
bozorga yangi turdagi mahsulot taklif qilish imkoniyatii beradi. Bu tadbirlar sotish
hajmini ortishiga va bozorning katta ulushiga egalik qilishiga yordam beradi.
Bozor tadqiqotining asosiy usuli - bozorni segmentlash asosida tizimli tahlil
qilishdir. Marketing qarorlarini qabul qilishda kerakli samara va istalgan natijaga
erishishda ahamiyatlidir. Bozorni o’rganish natijasida ikki xil axborot olinadi:
miqdoriy - bozor sig’imi, bozorda firmaning ishi va uning raqobatchilari haqida va
sifat xarakteridagi axborot - bozor strukturasi; sotilayotgan mahsulotning
ehtiyojlarga, alohida iste’molchilar o’lchamlariga mos kelish darajasi; ularning
sifat, turlariga qo’yiladigan talablari; iste’molchilar foydalanadigan moddiy
resurslar haqida. Tadqiqot o’rganish samaradorligini ta’minlash bir qator
tadbirlarni amalga oshirish: talab qilinadigan axborotlarni aniqlashda muhimligini
baholash; axborot yig’ish manbalarini va tahlil usullarini tanlash; axborotni yig’ish
va tahlil qilish, takomillashtirish yo’llarini izlash; izlanish va uning natijalarining
samaradorligini nazorat qilishdan iborat bo’ladi.
Axborotlarning ob’ektivligi va aniqligi marketing samaradorligini aniqlaydi.
Shuning uchun ham mashhur firmalar barcha mamlakat va bozorlarda axborot
tizimlari tashkil qilishadi. Bu o’rinda Yaponiya firmasi «Mitsubisi»ning axborotlar
tarmog’ini misol qilsak, u 14 ming mutaxassisga ega bo’lgan 120 dan ortiq chet el
va 60 yapon idoralaridan iboratdir.
Marketing tamoyili asosida ishlovchi etakchi firmalarning (kompaniyalarning)
tajribasi shuni ko’rsatadi-ki, tadqiqot - ishlarining samaradorligi quyidagi
yo’nalishlar bo’yicha olib borilganda oshadi:
 bozor sig’imini aniqlash, bozor «ovqat» (ozig’i) ini topish;
 xaridorlar amaliyotini, motivlarini, ularning hulq-atvorlarini tahlil
qilish;
 sotishning umumiy holatlarini tahlil qilish va uni prognozlash;
 raqobatchilar strategiyasi va taktikasini o’rganish;

 bozordagi raqobatning o’zini tahlil qilish.
Bozor o’lchamlapini aniqlash, firma o’zining har bir tovari uchun bozorning
aynan qaysi qismini egallaganligini aniqlashga yordam beradi. Bu tovar
assortimenti va sotish dasturini rejalashtirishda qo’l keladi. Amalga oshirilgan
tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, alohida tovarlar bozori kuchsiz raqobatning
mavjudligi bilan farqlanishi mumkin. Lekin bu narsa firma raqobatchilari
faoliyatini o’rganishni keragi yo’q degani emasdir.
Tadqiqotlar quyidagi hollarda zarurdir:
 mamlakat bozorida tovarlarni sotuvchi kompaniyalarni faoliyatini
o’rganish uchun;
 ishlab chiqarishni talabga ega bo’lgan mahsulotni ishlab chiqarishga
o’zgartirish;
 yangi mahsulot, boshqarishning yangi metodlariga o’tish bilan
raqobatchilar kurashining kuchayish ehtimoli uchun;
 tashqi bozordagi raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish maqsadida.
Marketing faoliyatining muhim ob’ekti - firma uchun yangi bozorlarni
aniqlashdir. Alohida tovarlar va tovar guruhlari, alohida regionlar va mamlakatlar,
ichki va tashqi bozorlar, kapital, ish kuchi, kimmatbaho qog’ozlar, xaridorlar va
sotuvchilar bozorlari mavjud. Ular ichidan eng muhimi tashqi va ichki bozorlardir.
Ichki bozor-bir mamlakat chegarasidagi tovar muomalasini o’z ichiga olsa, tashqi
bozor-milliy davlat chegaralari ortidagi tovar muomalasi yig’indisidir. Ichki bozor
ishtirokchilari mahalliy va chet el firmalari, korxona va tashkilotlari bo’lsa, tashqi
bozor ishtirokchilari alohida mamlakatlar milliy chegarasidan tashqariga qiladigan
tovar muomalasida ishtirok etadigan korxona, firmalardir, ya’ni bu bozor ma’lum
bir mamlakatga nisbatangina tashqi hisoblanadi. Ichki va tashqi bozorlarning
rivojlanish darajasi ular kon’yukturasi va sig’imiga bog’liq bo’ladi. Ma’lumki,
kon’yuktura bu - ma’lum davrdagi vaqt darajasi sharoitidagi talab va taklif
nisbatidir.
Bozor kon’yukturasini va uning istiqbollarini etarlicha hisobga olmaslik,
korxonalar uchun inqiroz, zarar, sinishga olib kelishi mymkin. Etarlicha

miqdordagi buyurtmaning yo’qligi sababli «Konkord» dasturi bo’yicha samolyot
ishlab chiqarish to’xtab qoldi, bundagi ilmiy-izlanish, tajriba-konstruktorlik ishlari
uchun 2,5 mlrd. dollardan ko’p mablag’ sarflangan. Bozor kon’yukturasi bir-biri
bilan uzviy o’zaro aloqadorlikda bo’lgan va unga bir vaqtda ta’sir qiluvchi
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik omillarga bog’liq bo’ladi, bu omillar
kon’yunkturani to’ldirishi, kuchaytirishi yoki aksincha, susaytirishi mumkin.
Bozor kon’yunkturasiga iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish, ilmiy-texnika
taraqqiyoti, kapital va ishlab chiqarishning markazlashuvi, inflyatsiya, iqtisodning
harbiylashuvi orqali ta’sir o’tkazish mumkin.
Omillarning bir qismi doimiy emas, shuning uchun kon’yukturaga epizodik
ta’sir o’tkazadi. Bunday omillarga quyidagilar kiradi:
-ijtimoiy omillar, jumladan, ish tashlash, baykotlar, tabiiy ofatlar, beqaror
siyosiy holatlar va boshqalar. Ma’lum bozorlar shartlari va hususiyatlariga bog’liq
ravishda kon’yuktura hosil qiluvchi omillar soni o’zgaradi. Ularning
kon’yukturaga o’tkazadigan ta’sir kuchi ham o’zgaruvchandir. Birgina omil turli
xil sharoitlar va vaqt oralig’ida ma’lum bozorga va uning alohida sektorlariga
turlicha ta’sir qiladi.
Mana shu sababdan kon’yukturani o’rganish faqatgina muhim va kerakli
bo’lmay, balki murakkab hamdir. Bu ish turli usullarda o’z kuchlari bilan vositasi
ixtisoslashgan firma va tashkilotlar orqali amalga oshiriladi. Bu faoliyat natijalari
mos keluvchi davrdagi kon’yunktura holati sifatida rasmiylashtiriladi. Kon’yuktura
holatining kompleks tavsifnomasi unda o’z aksini topadi, asosiy yo’nalishlar,
prognoz va uning rivojlanishi ta’kidlanadi. Kon’yukturani tadqiq qilish bozorning
tovar bilan to’yinishi iqtisodiy samaradorligini hisoblash bilan yakunlanishi kerak.
Bozorning turidan qat’iy nazar, iqtisodiy samaradorlik natijalar va xarajatlar
nisbati bilan aniqlanadi.
Ichki bozor sig’imini hisoblashda boshqa omillar ham hisobga olinadi:
to’lov qobiliyatiga ega talab, yil boshidagi tovar zaxiralari qoldig’i, tovarlar
bozorining umuman (raqobatchilar tovarlari bilan ham) to’yinganligi, kishi boshiga
o’rtacha iste’mol, korxonalar, tashkilotlar ehtiyojlari.

Milliy iqtisodiyot ayrim tarmoqlarining rivojlanish tendentsiyalarini, ularning
texnik va texnologik rivojlanish darajasi tashqi firma davlat va tadbirkorlar
tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalarini ham, shuningdek e’tiborga olish
kerak. Muammoni nisbatan keng, har tomonlama va kompleks o’rganish kerak.
Firma o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda, o’z tovarlarining bozordagi ulushini
ortishiga harakat qilishi kerak, bu narsa shu bozordagi etakchilikka erishishning
asosiy omilidir. Lekin bunda bozordagi ulushning ortishi bilan korxonalar ola-
digan foyda o’rtasida uzviy aloqadorlik qonuniyati mavjud. Bu masalani amalga
oshirish uchun bahoning pasayishi, tovar sifati-ning ortishi, yangi tovarlarni ishlab
chiqish va joriy qilish, rek-lamani kengaytirish va umuman firma
«imidji»ni oshirishga yo’naltirilgan marketing faoliyatini kuchaytirish kerak.

II-Bob Tovar brendiga bo'ladigan munosabatni aniqlash
2.1 Brend strtategiyasi
Savdo belgisi tan olinishi o'z biznesini boshlashga qaror qilgan har qanday
kishiga qiziqish uyg'otadi. Foyda olishning dastlabki qadami kelajakda biznesning
kontseptsiyasi, ramzlari va boshqa xususiyatlarini tushuntirib berishi mumkin.
Brend nimani bilib olgach, tadbirkor tanib olish va raqobatbardoshlik hisobiga o'z
biznesini samarali qilish imkoniyatini oshiradi.
Tovar - bu nima?
Ushbu atama rasmiy ro'yxatdan o'tgan yuridik shaxs tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulot yoki xizmatdir. Brendning tan olinishi va uni sotish,
kengaytirish yoki boshqa o'zgartirishlarni amalga oshirish qobiliyati farqlovchi
xususiyatdir. Tovar belgisi nimani anglatishini tushunish uchun, uning tovar
belgisi va mahsuloti har qanday mamlakat qonunlari tomonidan qattiq himoya
qilinishini esdan chiqarmaslik kerak.
Yog'ochni markasi nima?
Hashamatli mahsulotlarning kontseptsiyasi massadan sezilarli farq qiladi.
Uning yaratuvchisi iste'molchining aql-idrokidagi tasvirlarga qaratadi, u
ko'pchilikka taqlid qilishni xohlaydigan hashamatli hayot tarziga bog'liq.
Hashamatli kiyim-kechak yoki parfyumeriya reklamasi, sotib olishga sarflaydigan
va ozg'in miqdorda mablag 'sarflaydigan odamni tanlash g'oyasini bildiradi.
Laksheri markalari doimo tovarlarni ishlab chiqarishda noyob komponentlardan
foydalanmaydi: ko'pincha katta nomlarga bo'lgan muhabbatdan foydalanadilar.
Kosmetik brendlar mahsulot qiymatining 70 foizini eksklyuziv qadoqlash orqali
hosil qilishini ochiq tan olishadi.
Tovar replikatsiyasi nimani anglatadi?
Uchinchi tomon tadbirkorlari buni orzu qilishlari mumkin bo'lgan
mahsulotni ajoyib mashhurligi haqida gapirish mumkin. Brendli kiyim-kechak ,
uyali telefon, kosmetika, aksessuarlar va parfyumeriya mahsulotlarini sotish
bo'yicha jahon etakchisi Xitoydan. Mashhur brendlarning nusxalari bu mamlakatda
hunarmandchilik usuli bilan ishlab chiqariladi va qalbaki mahsulotlar uchun narx

taglari ularning sifatiga bog'liq. Xitoylar bitta nusxada moda yangiliklariga ega
bo'lib, arzon materiallar va ishlov berish usullari bilan replikatsiya qilishadi.
Soxta kurashlarni ishlab chiquvchilar, shuningdek, qonun chiqaruvchilar
tomonidan amalga oshiriladi. Agar bojxona xodimlari chegara hududida katta
miqdorda qalbaki konteyner topishga muvaffaq bo'lsalar, tovarlar zudlik bilan yo'q
qilinadi. Chanel darajasidagi korporatsiyalar, Gucci va Valentino bunday
brendning asl nusxa ekanligini isbotlamoqda. Markali butiklarning har qanday
mijozi, savdo maslahatchilariga soxta kiyim-kechak kiyganligi yoki soxta
aksessuarlar olib kelgani haqida xabar beriladi. Misol uchun, Chanel do'konida
mehmonni qutqarishga va hatto arzon nusxalarda muhabbat uchun sanktsiya
sifatida paketni yirtib tashlashga qaror qildilar.
Brend nimani anglatadi?

tovarlarni qayta joylashtirish;
tovar taqdim etiladigan yo'lni o'zgartirish;
yangi mahsulotlar yoki xizmatlarni joriy etish.
Tovar kitobi nima?
Modellashtirish biznesida mahsulot namoyishlarida ishtirok etishni istagan
qizlarning taqdimoti uchun portfeldan foydalanish odatiy holdir. Dizaynerning
vakillari fotosuratda, muvaffaqiyatli o'tkazilgan kampaniyalarning ro'yxati,
xizmatlar narxini topishi mumkin. Tovar kitobiga kiritilgan savolga javob berish
uchun portfel bilan taqqoslash kerak. Ushbu kontseptsiya quyidagilarni nazarda
tutadi:
rasmiy hujjatlar to'plami;
tovar konsepsiyasini ochib berish;
uning yaratilish maqsadi;
reklama narxi va tartibini;
mahsulotning maqsadli auditoriyasining tavsifi.
Kichik firmalarga qarasangiz, ularning barchasida bunday tovar portfeli
yo'q. Reklamachilar uning rivojlanishi uchun pul to'lashni istamasligi mollarni
sotish va maqsadlarga intilishga to'sqinlik qiladi. Misol uchun, dasturchilar uchun
veb-sayt yaratish haqida gapirganda, menejer tovar belgisi nimani ifodalaydi va
qaysi veb-sahifaga kerakligini to'liq etkaza olmaydi. Reklama kabi tovarlar
sotadigan kompaniyalar, hujjatlar to'plamini o'z ichiga olgan portfellar mijozlarni
shart va narx bilan tanishtirish uchun vaqtni tejashadi.

Tovarlarning turlari
Tovarlarni sotiladigan mahsulotlar, narx segmenti va rivojlanish siyosati olib
borishi mumkin. Mavjud bo'linma 20-30 yil avval G'arb va amerika bozor
sotuvchilari tomonidan ixtiro qilingan. Tovarlarni tasniflash barcha mavjud
korporatsiyalarni quyidagi turlarga ajratadi:
Oila - tegishli toifalarni ishlab chiqarish - masalan, parfyumeriya va
kosmetika.
" Oq" - brend tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar faqat bitta do'kon
tarmog'ida sotiladi.
"Combat" - bu turdagi tovar belgilari maxsulotlarning maksimal sotilishida
eng kam mablag' sarflaydi.
Umbrella - tovar belgilari sizga bir xil mahsulotni turli nomlar ostida
sotishga imkon beradi.
Birgalikda - ikkita taniqli ishlab chiqaruvchilarning bir mahsulotini yaratish
uchun birlashmasi.
Bunday brendning nizomida filiallar sonini muntazam oshirib, ishlab
chiqarish hajmini oshirish istagi bor.
O'z brendingizni qanday yaratasiz?
Brendni noldan targ'ib qilish oson ish emas, ba'zan o'z sohasidagi eng
malakali mutaxassislar buni bartaraf eta olmaydi. Har qanday korxona
ta'sischilarga to'liq fidokorlikni talab qiladi: uning muvaffaqiyatli bajarilishi uchun
odatdagi ishlardan ko'ra ko'proq ma'naviy ishlarni amalga oshirish kerak.
Tovarning rivojlanishi ishlab chiqarish, marketing, ish tartibi va mehnat
qonunchiligini tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish bilan
boshlanadi. Bu juda og'ir va zerikarli, ammo uni rad etish rejaning muvaffaqiyatsiz
bo'lishini kafolatlaydi.

Tovar belgisi bilan qanday paydo bo'lish mumkin?
Potentsial raqiblarni o'zingizning orzularingizdan qanday qilib farqlashni
bilib olasiz. Buni to'g'ri nomlash orqali diqqatni jalb qilish yo'li bilan osonlik bilan
amalga oshirish. Nomlanishi - eng murakkab va iste'dodli iste'molchini jalb
qiluvchi tovar nomiga ega bo'lgan san'at. Ko'pgina ijtimoiy tadqiqotlar shuni
ko'rsatdiki, o'rtacha bir kishi bir vaqtning o'zida har toifadagi toifadagi 15 dan ortiq
brendni xotirada saqlashi mumkin emas. Chiqib turibdiki, samarali nomlash -
brendning xaridor tomonidan eslashi uchun yagona usul.
Zamonaviy bozorda biznes uchun nom yaratishning bir necha yo'li bor,
ularning har biri o'z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Ulardan eng mashhurlari:
neymgenerator (maxsus dastur va saytlarni tahlil qiluvchi, foydalanuvchi
ba'zi dastlabki ma'lumotlarni kiritishni talab qiladi: yangi brend qanday sotiladi,
uning asoschilari nomi va qaysi shahar ishga tushiriladi);
professional yondashuv (brend uchun tezkor nom berishga tayyor bo'lgan
bozor mutaxasislarining xizmatlari Internet-birjalarida taklif qilinadi). Tadbirkor
buyurtma berish va uning muallifiga imkoniyatni berishi mumkin);
qisqartma (kichik biznes odatda nomlarning dastlabki harflari va
ta'sischilarning familiyasi, ularning yashash joylari yoki tovar belgilarining kelajak
toifasi asosida markirovkalashni amalga oshiradi).
Tovarlarni qanday ro'yxatdan o'tkazish kerak?

Ushbu qisqartma bo'yicha qonunchilik tovar belgisi (tovar belgisi) uchun
hujjatlarni rasmiylashtirishni anglatadi. Ro'yxatga olish kompaniya nomi va uning
turlarining noyobligining yozma dalilidir. Brendni yaratish davlat patent idorasiga
ariza berish bilan boshlanadi, undan keyin tanasi kelgusi brendni ko'rib chiqadi va
tekshiradi. Agar o'xshash yoki o'xshash ismga ega bo'lgan firma mavjud bo'lsa,
tadbirkorga brend nomi bilan tuzatish kiritish taklif etiladi.
Tovarni ilgari surish
Kompaniya allaqachon ro'yxatdan o'tgan bo'lsa, uni sotish muddati etkazib
berish va sotishdan yoki vakolatxonalar sonidan foyda olish uchun boshlanadi.
Rag'batlantirish algoritmi bir necha bosqichdan iborat:
Brendning tovar identifikatorini aniqlashga imkon beruvchi "kartochka" ni
tanlash (bu odatiy qadoqlash, har bir xarid uchun kutilmagan hodisalar yoki sodiq
mijozlar uchun chegirmali kartalar bo'lishi mumkin).
Zamonaviy brendni joylashtirish (kompaniyaning nomiga o'xshash manzil
bilan sayt yoki blogni ishga tushirish).
Ijtimoiy media orqali targ'ibot (bloggerlarni test qilish uchun mahsulotni
taqdim etish).
Afsonaviy brendlar
Dunyoda ko'pgina brendlar mavjudligi, doimiy mijozlar bazasi va keng
ommalashuvi mavjudligi hech kimni ajablantirmaydi. Ba'zi brendlar uchun
muvaffaqiyatga erishish yo'llari o'nlab yillar, boshqalari esa bir necha oy yoki hatto

kunlar. Har yili nufuzli moliyaviy va ko'ngilochar nashrlar eng mashhur brendlarni
o'z ichiga olgan reytinglarni yaratadi.
Har yili bu rahbarlarning ro'yxatini o'rganib, qiziqarli kashfiyotlar qilishingiz
mumkin. So'nggi bir necha yil ichida, birinchi qatorni egallagan tovar belgilari bir-
biri bilan almashib, reytingdan kamdan-kam uchraydi. Ushbu tovar va xizmatlar
ro'yxatiga an'anaviy ravishda eng yaxshi beshta mashhur tovar kiradi:
Apple (noutbuklar, planshetlar, musiqa pleyerlari va o'z operatsion tizimiga
ega smartfonlar ishlab chiqaradi).
Google (xalqaro internet qidiruvi).
Microsoft (tovar belgilarini ishlab chiqish Microsoft Office dasturlarining
juda mashhur to'plamini yaratishga imkon berdi)
Coca-Cola (gazlangan alkogolsiz ichimliklar).
Facebook (dunyodagi dastlabki ijtimoiy tarmoq, uning ishlab
chiqaruvchisi Mark Tsukerberg ).

2.2 Tovar va savdo belgisi
Turli xil brendlar haqidagi reklama maqolalarini o'qiyotganda chalkashib
qolish oson. Brend brenddan nimasi bilan farq qiladi?
Tovar va savdo belgisi: bu nima?
Brend har doim mahsulotga asoslanadi - bu uning yadrosi. Shuning uchun,
brend qaysi mahsulotni taklif qilishingizga bog'liq deb ayta olamiz. Xaridor
mahsulotni sotib olayotganda, u ko'pincha mahsulot bilan birga ishlab chiqaruvchi
tomonidan berilgan va'da, shakllangan ma'lum bir tasvirni sotib oladi. Tovar uchta
ustunga asoslangan deb aytishimiz mumkin:
· Mahsulotning o'zi, uning funktsional qiymatlari, xaridor uchun muhim
bo'lgan mahsulotning o'ziga xos xususiyatlari.
· Mahsulot xaridorga keltiradigan hissiyotlar. Masalan, ko'pincha bir chashka
kofe shunchaki bir chashka qahva emas, bu yaxshi dam olishni kutishdir va porloq
jurnal bu ish kunida og'ir kunlardan keyin dam olish usuli. Bunday his-tuyg'ular
avtomobillar uchun televizion reklamalarda juda yaxshi ko'rinadi: siz kamdan-kam
hollarda avtoulovning o'ziga qaratiladigan reklamalarni kamdan-kam ko'rasiz,
ko'pincha biz ma'lum bir tasvirni, ma'lum bir mashina bizga berishi mumkin
bo'lgan his-tuyg'ularni ko'ramiz.
· Bizga va'da qilingan tajriba. Farzandingiz bizning vitaminlarimizni iste'mol
qilsa, aqlli bo'ladi. Bizning printerimiz bilan sizning hujjatlaringiz mukammal
tartibda bo'ladi. Bizning xizmatlarimizdan foydalaning - va biz sizni bezovta
qiladigan muammodan xalos qilamiz. Bularning barchasi tovar ishlab
chiqaruvchilari bizga va'da qilgan ijobiy tajribaning namunalari va bu brendning
bir qismidir.
Brend brenddan nimasi bilan farq qiladi?
Tovar belgisi - bu iste'molchi bitta sotuvchining tovarini (mahsulotini yoki
xizmatini) aniqlaydigan va ushbu mahsulotni raqobatchining mahsulotidan ajratib
turadigan belgi. Bunday xususiyat mahsulot nomi, rasm, logotip, belgi yoki belgi
bo'lishi mumkin. Brend - bu iste'molchi ongida rivojlanadigan obraz. Ushbu rasm
iste'molchiga tanish bo'lgan va u bilan mazmunli bo'lgan mahsulot bilan bog'liq

bo'lgan barcha narsalardan iborat. Shunday qilib, har qanday tovar ham savdo
belgisidir, ammo biron bir tovar belgisi bu tovar emas. Aytishimiz mumkinki,
tovar belgisi tovar belgisidan iste'molchi ongida shakllanadigan ma'no borligi bilan
ajralib turadi. Agar sizning brendingiz oldida iste'molchining ongida ijobiy
assotsiatsiyalar paydo bo'lsa, brend shakllangan.
Mijozlar ishlab chiqaruvchidan mahsulotning oddiy xususiyatlaridan ko'ra
ko'proq narsani kutmoqdalar; ular mahsulot o'z muammolarini hal qilishlarini
kutmoqdalar. Bundan tashqari, ular bulochka yoki lab bo'yog'i sotib olish ortida
ko'proq global g'oyalarni kutmoqdalar. Bularning barchasi ularga tovar belgisini
beradi - agar u shakllangan bo'lsa.
Brend qanday shakllanadi:
1. Birinchidan, ishlab chiqaruvchi tovar belgisini shakllantiradi: reklama
uchun logotip, ohang ishlab chiqadi, plakatlar chizadi yoki reklama roliklarini
suratga oladi, mahsulotni bozorga chiqarishga tayyorlanadi va reklama jarayonini
boshlaydi.
2. Keyin iste'molchining mahsulotni tan olishi asta-sekin shakllanadi. Bu
qarzni to'lash jarayoni, bu mahsulotni sotib olish mumkin bo'lgan joyni talab
qiladi, shuningdek ishlab chiqaruvchi ushbu mahsulot uchun reklama bilan duch
keladi.
3. Mahsulot tan olinishni boshlagandan so'ng, sotuvchilar iste'molchining
boshida assotsiativ aloqani yaratadilar. Bu erda mahsulot tasvirini haqiqatan ham
ijobiy narsa bilan bog'lash muhimdir.
4. Agar hamma narsa ishlab chiqilgan bo'lsa, iste'molchilar bizning
mahsulotimizni afzal ko'rishadi. Bunga bir necha usul bilan erishish mumkin:
mahsulotni o'zgartirish va takomillashtirish, reklama qilish, mahsulotimiz
sotiladigan do'konlarda sotuvchilarni rag'batlantirish. Va nihoyat, agar xaridorlar
haqiqatan ham bizning mahsulotimizni afzal ko'rishsa, biz narxni biroz
ko'tarishimiz mumkin. Bunga narx ustamasi deyiladi. Shunga o'xshash
xususiyatlarga ega bo'lgan mahsulot ming rublni tashkil qilishi mumkinligi sir

emas - yoki bir necha baravar ko'p bo'lishi mumkin va ko'pincha bu tovar uchun
to'lovdir.
Va nihoyat, brend shunchaki mahsulotdan ko'proq bo'lishi mumkinligini
ko'rishingiz mumkin. Siz har qanday narsadan brend yasashingiz mumkin: o'z
xizmatlarini taklif qiladigan mustaqil mutaxassisdan, joydan (ehtimol har bir
shaharda joylashgan "sevishganlar ko'priklarini" eslang), shahardan ("Parij - bu
orzular shahri", garchi o'sha mamlakatda shahar mavjud bo'lsa, bundan ham
yomoni yo'q), hodisadan, shahardan …
Ko'rib turganingizdek, hamma narsa juda oddiy - va endi siz "tovar" va
"savdo belgisi" so'zlarini aralashtirmaysiz.
Identifikatsiya brendning muhim xususiyatidir: u holda iste'molchi
shunchaki brendni tanimasligi va uning ortida yashiringan mahsulotga e'tibor
bermasligi mumkin. Tovar identifikatori bu tovarni iste'molchi tomonidan qanday
qabul qilinishini anglatadi:
Oldenburg Belgisi

Oldenburg markasi - Oldenburg okrugining pul birligi bo'lib, u graf Anton
Gyunter davrida (1603-1667) va Germaniya Oldenburg Buyuk knyazligida 1873-
1918 yillarda birlashtirilgandan so'ng zarb qilingan. Oldenburgning so'nggi
markalari notijel shaklida 1917-1923 yillarda ishlab chiqarilgan
Tovar Franchayzing Nima?
Tovar franchayzing deganda faqat tovarlarni sotish tushuniladi. Bu savdo-
sotiq bilan shug'ullanadigan franchayzing tomonlari o'rtasida yuzaga keladigan
munosabatlar. Bunday holda, franchayzer tomonidan maxsus huquqlar franshayzer
tomonidan beriladi va frashayzerlar tomonidan sotib olinadi

Dollar Belgisi Nimani Anglatadi

Har qanday mamlakat valyutasida ko'rsatilgan belgilar moliyaviy mustaqillik
va farovonlikni anglatadi. Ba'zi belgilar ko'p asrlik tarixga ega. Amerika dollarini
nisbatan yosh belgi deb hisoblash mumkin. Dollar: munozarali belgi An'anaviy
dollar belgisi lotin harfi S bo'lib, o'rtada vertikal ravishda ikkita parallel chiziq
bilan kesib o'tilgan
Qarzga Botayotganingizning 5 Ta Belgisi
Kredit berish, albatta, juda qulay bank xizmatidir, ayniqsa oqilona ishlatilsa.
Kredit olishning asosiy tamoyilini hamma yaxshi tushunishiga qaramay - bankdan
qarzga olingan pulni foizlar bilan qaytarish kerak bo'ladi - muammoli qarz
oluvchilar soni kamaymaydi
Bozor rivojlanishining hozirgi bosqichida iste'molchi idrokida uning ijobiy
imidjini yaratmasdan turib, mahsulotni muvaffaqiyatli ilgari surish mumkin emas.
Shuning uchun brend imidji marketolog yoki brend menejerining doimiy e'tiborida
bo'ladi. Uni yaratish va saqlash maxsus texnologiyalarni bilishni talab qiladi, ular
brending deb ataladi. Keling, brend imidjini shakllantirishning asosiy tamoyillari,
uning xususiyatlari va umuman nima uchun kerakligi haqida gapiraylik.

Tasvir tushunchasi va tuzilishi
Qadimdan ma'lumki, odam ko'pincha uning harakatlari, nutqi, tashqi
ko'rinishi ta'sirida shakllanadigan qiyofasiga ko'ra baholanadi. Marketingning
paydo bo'lishi bilan bu bilimlar imidj tushunchasiga aylanadi. Ushbu kontseptsiya
iste'molchilar tomonidan shaxs, mahsulot, kompaniya haqida maqsadli yoki o'z-
o'zidan shakllanadigan tasvirni anglatadi. Marketingda tasvir psixologik ta'sir
vositasidirmaqsadli auditoriya. Ob'ekt - mahsulot, siyosiy arbob, tashkilotning
qulay imidjini shakllantirish xaridorlarni jalb qilish usuliga aylanadi. Shuning
uchun brend imidji ommaviy ongga ta'sir qilish vositasidir.
Rasm tuzilishi
Mahsulot tasviri ob'ekt haqidagi g'oyalar, stereotiplar, arxetiplar to'plamini
o'z ichiga oladi. Agar iste'molchi savolga osongina javob bera olsa: bu qanday
mahsulot, biz shakllangan tasvir haqida gapirishimiz mumkin. Tasvir tavsiflari
majmuasiga vizual va og'zaki komponentlar, shuningdek, iste'molchi xususiyatlari
va jismoniy parametrlari to'plami kiradi. Brend imidji tushunchasi mahsulot
iste'molchida uyg'otadigan his-tuyg'ular majmuasini o'z ichiga oladi.

brend imidjini shakllantirishning asosiy tamoyillari
Rasm funksiyalari
Mahsulot, shaxs yoki tashkilot tasviri maqsadli auditoriya vakillari uni
osongina tanib olishlari uchun zarur. Shuning uchun brend yoki tashkilot
imidjining birinchi muhim vazifasi ob'ektni aniqlashdir. Har kuni iste'molchi turli
xil mahsulotlarga duch keladi va xarid qilish uchun u ushbu mahsulot yoki ishlab
chiqaruvchining xususiyatlari nimada ekanligini tushunishi kerak. Tasvir
iste'molchiga mahsulotni ba'zi individual xususiyatlar bo'yicha eslab qolishga
yordam beradi, masalan, nomi, logotipi, rangi, u bilan bog'liqligi.
Ikkinchi funksiya - farqlash. Iste'molchi bir xil toifadagi mahsulotlarni
farqlashi kerak. Misol uchun, bir xil narx toifasidagi sharbatlar o'rtasidagi farq
nima? Bu, birinchi navbatda, rasm. Uchinchi funktsiya - idealizatsiya.
Barkamolshakllangan tasvir, odam ortiqcha to'lashga tayyor bo'lgan o'ziga xos
xususiyatlarga ega bo'lishga yordam beradi. Agar u ma'lum bir brendning sharbati
tabiiy va mazali ekanligiga ishonch hosil qilsa, u o'rniga o'rinbosar izlamaydi va
analoglardan bir oz qimmatroq bo'lsa ham, mahsulotni sotib oladi. Shunday qilib,
tasvirning asosiy vazifasi qo'shimcha daromad olishga yordam berishdir, u savdo
vositasiga aylanadi.
Brend tushunchasi
Har qanday mahsulot iste'molchi xotirasida mustahkam o'rin egallashga
intiladi. Buning uchun unga brend deb ataladigan taniqli va mazmunli tasvir kerak.
Bu kontseptsiya deganda ekspertlar ma'lum bir ob'ekt bilan bog'liq bo'lgan
iste'molchini idrok etishdagi g'oyalar, fikrlar, assotsiatsiyalar, hissiyotlar
majmuasini nazarda tutadi. “Brend” atamasi skandinav tilidan olingan bo‘lib,
“kuygan belgi, tovar” degan ma’noni anglatadi. Hozirgi bosqichda brend va tovar
belgisi tushunchalarining yaqinlashuvi kuzatilmoqda, bu marketing nuqtai
nazaridan noto'g'ri. Brend yaratish mahsulotni ilgari surish bosqichlaridan biri
bo'lganligi sababli, har bir tovar belgisi brend emas. Bu nuqtai nazardan, brend
deganda iste'molchi tomonidan shakllantirilgan ruhiy shakllanish tushuniladi, u
mahsulot tasviri, u haqidagi g'oyalar majmuidir. Brendning jismoniy tashuvchisi

mahsulot va uning korporativ identifikatoridir. Nazariy jihatdan, brendlar o'z-
o'zidan rivojlanishi mumkin, ammo bugungi kunda bu odatda uni shakllantirish va
ilgari surish bo'yicha ko'plab ishlarning natijasidir. Brend imidji mahsulot yoki
xizmat mavjudligi uchun zarur.
Brend xususiyatlari
Marketing ishlab chiqaruvchidan tovarlarni ilgari surishga
qaratilganiste'molchiga, va brending bu faoliyat uchun muhim vosita hisoblanadi.
Kompaniyaning ijobiy brendi va imidji tovarlarning yuqori va barqaror savdosini,
iste'molchilarning sodiq munosabatini ta'minlaydi. Brendning asosiy vazifasi
mahsulot yoki tashkilotni tan olishdir. Iste'molchi korporativ identifikatsiyaning
ba'zi elementlari yoki ba'zi atributlari bo'yicha mahsulotning o'ziga xosligi nima
ekanligini eslab qolishi kerak, uning tasviri uning xotirasida paydo bo'lishi kerak.
Bu xarid qilish jarayonini sezilarli darajada osonlashtiradi. Misol uchun, agar
iste'molchi birorta ham tanish brend bo'lmagan do'konga kirsa, u to'g'ri mahsulotni
qanday tanlashni bilmaydi. Va shakllangan brendning mavjudligi unga mahsulotni
eslab qolishga, uni tanish va shuning uchun ishonchli deb qabul qilishga yordam
beradi. Shu munosabat bilan brendning ikkinchi funktsiyasi haqida gapirish
mumkin - bu iste'molchining sodiqligini shakllantirish. Brend, shuningdek,
mahsulot yoki tashkilotning raqobatdan ajralib turishiga yordam beradi, bu
funktsiya differentsiatsiya deb ataladi. Iste'molchi, masalan, turli markadagi

avtomobillar bir-biridan qanday farq qilishini yaxshi tushunadi va bu brendlarning
o'rnatilgan brendlari bunga javobgardir.
Brending
Brendni ishlab chiqish, saqlab qolish va ilgari surish ishiga brending yoki
brendni boshqarish deyiladi. Bu iste'molchilar tomonidan mahsulotga uning
imidjini shakllantiradigan turli xil vositalar asosida uzoq muddatli imtiyozlarni
yaratish faoliyati. Brend imidji brend menejerining turli sa'y-harakatlari natijasidir.
Brendni iste'molchiga ta'sir qilishning yuqori samarali texnologiyasi sifatida
ko'rish mumkiniste'molchini yutib olish va saqlab qolish uchun qadoqlash,
korporativ identifikatsiya, reklama xabarlari va boshqa aloqalar. Brendga bo'lgan
talabning yuqoriligi iste'molchiga qaratilgan turli xil tijorat xabarlarining doimiy
o'sib borishi, barcha mahsulot toifalarida brendlarning ko'pligi va mahsulotlar
o'rtasidagi farqlarning xiralashishi bilan bog'liq.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda bugungi kunda belgilangan savdo
markasiga uzoq muddatli xaridorlar moyilyaratishning bironta umum e’tirof
etilgan uslubiyati mavjud emas. Brending (branding) mahalliy korxonalarda fan
sifatida endi rivojlanmoqda. Xorijiy kompaniyalar esa ancha vaqtdan beri
brending konsepsiyasidan faol foydalanib kelmoqda va potensial xaridorlar ongida
o‘z savdo markalarining barqaror raqobatli ustunliklarini yaratmoqda.
Innovatsion marketingda brendingni qo‘llash usullarini ishlab chiqish
tadqiqotlar ob’ekti sifatida juda katta qiziqishni ifodalaydi. Aynan brendingni
qo‘llash to‘g‘ri strategik siyosatini ishlab chiqish uslubiyati bugungi kunda
innovatsiyalarni tijoratlashtirishda korxonalar rahbariyati oldida turgan eng
muhim vazifalardan sanaladi. Brendingning asosiy ob’ektlari bo‘lib quyidagilar
hisoblanadi: tovar-brend sohibi, iste’molchi (yoki iste’molchi xulq-atvori) va
brend egasi oladigan foyda.
Brend tarkibiy qismlarining o‘zaro aloqalarini aniqlash va uning mahsulotini
aniqlash uchun bu elementlarni tadqiq etish lozim.
Brend ob’ektiga o‘ziga xos xususiyatlarni brendning o‘zini yanada rivojlantirish
konsepsiyasi ma’lum bir yo‘nalish baxsh etadi. Agar kompaniya tomonidan
taqdim etiladigan yangi xizmat yoki yangi tovar – sifati pastligi oldindan ma’lum
bo‘lib, xaridorning funksional ehtiyojlarini qoniqtirmasa, kelgusida brend
shakllantirish bo‘yicha bajariladigan ishlardan ma’no bo‘lmaydi. Brend bo‘lishi
ko‘zda tutilgan yangi tovar yuqori sifatga ega bo‘lishi va xaridorning funksional
ehtiyojlarini imkon qadar to‘laroq qoniqtirishi lozim.
Brending haqidagi jahon adabiyotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, garchi ushbu
tovar brendi yoki mazkur firma xizmatlaridan ilgari hech ham foydalangan
bo‘lmasada, iste’molchilar doimo u yoki bu brendan nimanidir kutadi. Brend –
neoinstitutsional iqtisodiyot tushunchasi bo‘lib, bu erda asosiy toifa
iste’molchining ishonchi hisoblanadi.
Brending – innovatsiyalar bozorida brendlar shakllanishini o‘rganadigan fan
bo‘lib, xaridorlar bilan uzoq muddatli ishshonch asosidagi munosabatlar o‘rnatish

va oqibatda sezilarli raqobatli ustunliklarga ega bo‘lish imkonini beradi. Brending
innovatsion faollikka va innovatsiyalar diffuziyasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bu
innovatsiyalar harakatini engillatish va tezlatish , yangi mahsulotlar hayotiylik
davrining barcha bosqichlarida xarajatlarda tejab qolish hisobiga ro‘y beradi.
Savdo markalari rivojlanishining o‘zi innovatsiya bilan uzluksiz bog‘liq
bo‘lib, unga asoslanadi. Har bir brending operatsiyasida innovatsion jihat mavjud.
Bu
savdo markasini yangicha ko‘rish, yangicha imidj, shartnomalarning yangicha tahri
ri, iste’molchilar xulq-atvorining yangicha modeli, savdo markasini yangicha
joylashtirish, maqsadli bozorni kengaytirish hisobiga savdo markasi oilasini
yangilash, yangicha pozitsiyalar, qayta joylashtirish , savdo markalari yangi
kommunikatsiyalari va yangicha narx shakllanishidir.
Brending usullari iqtisodiyotning globallashuvi sharoitlarida raqobat kurashining
istiqbolli yo‘nalishi hisoblanadi.
Oxirgi paytlarda bizning mamlakatimizda ham brendingga katta qiziqish
bildirilmoqda. Innovatsion marketingning ushbu yo‘nalishini o‘rganishning
dolzarbligi bugungi kunda iqtisodiy zarurat bilan asoslanadi. Bir xil narx
segmentida o‘xshash tovarlar va xizmatlar rang-barangligi va raqobatning
kuchayib borishi korxonalarni tovarning o‘zidan tashqarida joylashgan
raqobatli ustunliklar yangilik izlab topishga majbur qiladi. Korxonalarning eng
muhim nomoddiy aktivlari sifatida brendlar allaqachon o‘zining korxonalarga
kuchli raqobat ustunliklarini ta’minlashdan tashqari ularning
bozor qiymatini oshirish qobiliyatini ham isbotlab bergan.

Foydalanilgan adabiyotlar
441

7.Famin G.P.
Matematicheskie
metod ы i modeli v
kommercheskoy
deyatelnosti:
Uchebnik. – M.:
Finans ы i statistika,
INFRA-M. 2009. -640s.

8.Beshel S.D.,
Gurvich F.G.
Matematiko-
statisticheskie
metod ы
ekspertn ы x otsenok.
– M.: Statistika, 1980.

Internet saytlari

www.prezident.uz –
O‘ zbekiston
Respublikasi

Prezidenti rasmiy
sayti
www.gov.uz –
O‘ zbekiston
Respublikasi xukumat
portali.
www.stat.uz –
O‘ zbekiston
Respublikasi davlat
statistika q o‘ mitasi
sayti

www.edu.uz –
O‘ zbekiston
Respublikasi oliy
t a’ lim, fan va
innovatsiyalar
vazirligi portali
www.ziyonet.uz –
O‘ zbekiston
Respublikasi t a’ lim
portali.
1. Mirziyoyev Sh.M. Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim. Davlat
mustaqilligining yigirma etti yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi.
”Xalq so‘zi”, 2018 yil 1 sentyabr.

2. Mirziyoyev Sh.M. YAngi O‘zbekiston strategiyasi. – T.: O‘Zbekiston, 2021
y. – 454 b.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis va
O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi. 20.12.2022
https://president.uz/uz/lists/view/5774
4. Ibodov K.M. Marketing tadqiqotlari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent: “Iqtisod-
moliya” nashriyoti, 2021yil. -116 bet.
5. Ergashxodjayeva Sh.Dj., Abduxalilova L.T. Marketing tadqiqotlari. Darslik..
- T.:Iqtisodiot, 2019 y. 378 bet.
6. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Yusupov M.A., G‘oyipnazarov S.B., Sharipov I.B.
Marketing asoslari. Darslik. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi - T.: «IQTISODIYOT», 2021. - 251 bet.
7. Kulchikova J. T. Marketingovыe issledovaniya: uchebnoe posobie. –
Kostanay: Kost. fil. FGBOU VO «CHelGU», 2018. – 148 s.
8. Musaeva SH.A. Integrallashtirilgan marketing kommunikatsiyasi. O‘quv
qo‘llanma “Mahorat” nashriyoti-matbaa ijodiy uyi Samarqand, 2022 y. - 99 bet.
9. Sh. Musaeva, D.Usmonova. Innovatsion marketing. O‘quv qo‘llanma.
Samarqand: TURON NASHR, 2021. – 212 b.
10. Ikramov M.A., Pardaev M.Q., Abduxalilova L.T. “Marketing tadqiqotlarida
statistik tahlil (kredit modul bo‘yicha) Darslik: Toshkent2023y.
Internet saytlari
11. www.prezident.uz – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy sayti
12. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi xukumat portali.
13. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi sayti
14. www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi portali www.ziyonet.uz – O‘zbekiston Respublikasi ta’lim portali.

Sotib olish