Marketingda mahsulot distributsiyasi zanjirining shakllanishi va samaradorligini baholash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	287.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

156 Sotish

Marketingda mahsulot distributsiyasi zanjirining shakllanishi va samaradorligini baholash

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA Y ENGIL SANOAT INSTITUTI
“BUXGALTERIYA HISOBI VA MARKETING” KAFEDRASI
“Marketing tadqiqotlari” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: MARKETINGDA MAHSULOT DISTRIBUTSIYASI
ZANJIRINING SHAKLLANISHI VA SAMARADORLIGINI BAHOLASH
Bajardi: 19-21 guruhi talabasi
Ahmadjanov Olimjon
Tekshirdi: Muminova N.M.
Toshkent-2025
1

MUNDARIJA:
Kirish………………………………………………………………………...…….3
I-BOB Mahsulot tarqatish tizimining ilmiy-amaliy asoslari.
1.1 Mahsulot distributsiyasining mazmuni va mohiyati ……………………...……5
1.2 Mahsulot distributsiyasi funksiyasi va klassifikatsiyasi ………………..….…..6
1.3 Mahsulot tarqatish kanallari ……………………………………….…………9
II-BOB Mahsulot distributsiyasi tizimini boshqarish: tamoyillar va
strategiyalar .
2.1 Aktiv va passiv mahsulot tarqatish tizimlari ………………...…………...….18
2.2 Mahsulot distributsiyasida SWOT tahlili usulidan foydalanish: samaradorlikni
oshirishning nazariy va amaliy jihatlari ……….……………………………...
…..21
2.3 Marketing tadqiqotlari va logistika zanjiri samaradorligini tahlil qilishda
samaradorlikni baholash usullari …………………………………………...…..24
Xulosa ……………………………………………………………………………36
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..…….38

2

Kirish
Marketingning asosiy maqsadi iste’molchi ehtiyojlarini qondirish orqali
kompaniyaning daromadini oshirishdir. Shu maqsadga erishishda mahsulotning
iste‘molchiga yetkazilish jarayoni – ya‘ni, distirbutsiya tizimi muhim rol o‘ynaydi.
Hozirgi kunda bozordagi raqobat muhiti va iste‘molchilar talabining ortishi sababli
mahsulot distributsiyasi jarayonlarini chuqur o‘rganish dolzarb hisoblanadi. Ushbu
kurs ishi doirasida mahsulot tarqatishning mohiyati, distributsiya tizimining
tuzilishi va samaradorligini oshirish usullari tadqiq etiladi. Marketingda mahsulot
(tovar) distributsiyasi zanjirini tadqiq qilish — bu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan
oxirgi iste'molchigacha yetkazib berish jarayonini chuqur o'rganishni taqozo etadi.
Distributsiya zanjirini tadqiq qilish, marketing strategiyalarini yanada samarali
qilishga yordam beradi. Asosiy maqsad — xaridorlarga mahsulotni eng qulay va
tezkor tarzda yetkazib berishdir.
Kurs ishining dolzarbligi: Mahsulot distributsiyasi zamonaviy marketing
strategiyasining muhim qismi bo‘lib, kompaniyalar uchun raqobatbardoshlikni
ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Tarqatish tizimini to‘g‘ri tashkil etish
kompaniyaning samaradorligini oshirish va iste‘molchilar talabini qondirishga
xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Mahsulot distributsiyasi tizimining mohiyati va
uning samaradorligini oshirish usullarini aniqlash.
Kurs ishining vazifalari etib mahsulot distributsiyasiga bog’liq quyidagi 5
ta vazifalar belgilandi:
1. Mahsulot distributsiyasi va logistikaning mohiyatini tahlil qilish.
2. Mahsulot distributsiyasi funksiyalari va klassifikatsiyasini o‘rganish.
3. Tarqatish kanallarining samaradorligini baholash.
4. Aktiv va passiv mahsulot tarqatish tizimlarining o‘ziga xosliklarini
o‘rganish.
5. SWOT tahlil va marketing tadqiqotlari orqali distributsiya tizimining
imkoniyatlarini aniqlash.
4

Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo’lib, 45 betni tashkil etadi.
5

I-BOB. Mahsulot tarqatish tizimining ilmiy-amaliy asoslari
1.1 Mahsulot distributsiyasi mazmuni va mohiyati
Distributsiya “marketing-miks”ning asosiy elementlaridan biri hisoblanib,
“4P” konsepsiyasidagi “Place” (joy) komponentiga mos keladi. Distributsiyaning
maqsadi – mahsulotlarni ishlab chiqarish joyidan iste’mol qilish joyiga xavfsiz va
samarali tarzda yetkazib berishdir. Bu jarayonda quyidagi muammolar hal qilinadi:
 Geografik masofalarni bartaraf etish: Ishlab chiqarish joyi va iste’molchi
joylashgan joy o‘rtasidagi masofani qisqartirish.
 Vaqt oralig‘ini qisqartirish: Mahsulot ishlab chiqarilgan vaqt bilan uning
iste’mol qilinadigan vaqti o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etish.
 Axborot almashish: Ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar o‘rtasida talab va taklif
bo‘yicha axborotni uzatish.
 Moliyaviy muvozanatni ta’minlash: Tovarlarni yetkazib berish jarayonida pul
oqimlarini boshqarish.
Distributsiyaning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
1. Tovarlarni saqlash va tashish: Mahsulotlarni maxsus saqlash joylarida sifatini
saqlagan holda saqlash va ularni zarur hududlarga yetkazib berish.
2. Mahsulotlarni tartiblash va yig‘ish: Mahsulotlarni iste’molchilar talablariga
qarab yig‘ish, qadoqlash va tayyorlash.
3. Tovarlarni reklama qilish va ilgari surish: Mahsulotning bozordagi talabini
oshirish uchun marketing strategiyalarini amalga oshirish.
4. Savdo tizimlarini shakllantirish: Tovarlarni sotish va mijozlarga yetkazib berish
jarayonini tashkil qilish.
Logistika va distributsiya bir-biriga uzviy bog‘liq bo‘lib, tovarlarni boshqarish
tizimining ikki asosiy qismidir. Logistika mahsulotni ishlab chiqarish jarayonidan
boshlab, oxirgi iste’molchiga yetkazib berishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni
qamrab oladi. Distributsiyaning vazifasi esa tovarni iste’molchining talabiga mos
ravishda yetkazib berishdir. Logistika va distributsiyaning asosiy farqlari:
 Logistika: Barcha resurslar – moddiy, moliyaviy va axborot resurslarini
6

boshqaradi.
 Distributsiya: Faqat tovarlarning iste’molchilarga yetkazib berish jarayoniga
e’tibor qaratadi.
Distributsiyaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun logistika
tizimining samaradorligi katta ahamiyatga ega. Bu, ayniqsa, mahsulotlarni saqlash,
transport tizimini tanlash va tovarlarni iste’molchilarga tez yetkazib berishda
muhimdir.
Distributsiyaning asosiy ahamiyati shundaki, u iste’molchilarning
mahsulotga bo‘lgan talabini qondiradi, ishlab chiqaruvchilarning daromadini
oshiradi va bozor raqobatini kuchaytiradi. Bundan tashqari, u hududiy va bozor
segmentatsiyasini ta’minlab, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Distributsiyaning to‘g‘ri tashkil etilishi nafaqat tovarlarning bozordagi
mavjudligini ta’minlaydi, balki xarajatlarni kamaytirish va iste’molchilarni
qoniqtirishga xizmat qiladi. Shu sababli, mahsulot distributsiyasi logistika
tizimining muhim qismi hisoblanadi va uni samarali tashkil qilish zamonaviy
bozor iqtisodiyotining muhim talabi hisoblanadi.
1.2 Mahsulot distributsiyasi funksiyasi va klassifikatsiyasi
Distributsiyaning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: saqlash, tashish,
sotish, va mijozlar bilan muloqot qilish. Distribyutsiya (tarqatish) marketingda
mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilardan oxirgi iste'molchilarga yetkazish,
tarqatishni tashkil etish, savdoni amalga oshirish, mahsulotlarni oldindan va
keyinchalik xizmat ko'rsatish jarayonini tashkil qilishni o'z ichiga oluvchi
kompleks marketing-logistik faoliyatdir.
Distribyutsiyaning mohiyati ishlab chiqaruvchi, vositachi yoki sotuvchidan
oxirgi xaridorgacha bo'lgan jarayonda mahsulotni saqlash, tashish, tarqatish, ilgari
surish, merchandising, sotish, va huquqiy-huquqiy o'tkazish bilan bog'liq barcha
funksiyalarni bajarishdan iborat.
Distribyutsiyaga ikki xil qarash mavjud: yetkazib beruvchi va
distribyutorning o'zidan.
 Distribyutor kompaniyasi uchun: Bu turli yetkazib beruvchilarning
7

keng mahsulot assortimentini harakatlantirish, ularni ma'lum hududda taqsimlash
va sotish joylarida mavjudligini ta'minlash bo'yicha biznes-xizmat hisoblanadi.
 Ishlab chiqaruvchi uchun : Bu mahsulotning bozorda mavjudligini
ta'minlaydigan o'z tizimini yaratish va boshqarish, savdo kanallarini
rejalashtirish va boshqarishdan iboratdir. Ikkala qarash ham to'g'ri.
Umumiy ma'noda distribyutsiya — bu tarqatish jarayonidir. Distribyutsiya
marketingning "4P" aralashmasiga (product, price, place, promotion) kiruvchi
muhim elementlardan biridir.
Distribyutsiyaning asosiy vazifasi mahsulotni ishlab chiqarish va iste'mol
qilish o'rtasidagi vaqtinchalik va/yoki miqdoriy bo'shliqni to'ldirish orqali ishlab
chiqarish va iste'molni bog'lashdan iborat. Ushbu bo'shliqlar quyidagi sabablarga
ko'ra yuzaga kelishi mumkin:
 Ishlab chiqarish va iste'mol joylari orasidagi geografik uzoqlik;
 Ishlab chiqarish va iste'mol vaqtlari o'rtasidagi nomuvofiqlik;
 Axborot bo'shlig'i — ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasida
ma'lumotning yetishmasligi (ko'pincha geografik uzoqlik sabab);
 Mulk huquqini o'tkazishning murakkabligi;
 Xaridor uchun zarur bo'lgan, ammo ishlab chiqaruvchi tomonidan
amalga oshirilmaydigan to'ldirish va qayta to'ldirish;
 Saralash — ba'zi mahsulotlar iste'mol xususiyatlarini yo'qotadi,
muddati o'tadi, yoki eskiradi;
 Moliyaviy bo'shliqlar — talabning hajmi va vaqti iste'molni
moliyalashtirish imkoniyatlariga mos kelmasligi.
Distribyutorlik kanali — bu mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishdan
tortib sotishgacha bo'lgan jarayonda ishtirok etuvchi barcha tashkilotlarning
yig'indisidir (distribyutorlar, dilerlar, agentlar, chakana sotuvchilar).
8

1.1-rasm. Distribyutsiya turlari va klassifikatsiyasi
Distribyutorlik markazi (tarqatish markazi) — bu hududiy ombor va xizmat
ko'rsatish markazi bo'lib, ular mahsulot zaxiralarini boshqarish, yetkazib berish
zanjirlarini qisqartirish, va tarqatishni optimallashtirish imkonini beradi.
Distribyutorlik markazi odatda quyidagilardan iborat:
 Xizmat ko'rsatish markazi — distribyutsiyani boshqarish, yetkazib beruvchilar va
savdo nuqtalari o'rtasidagi hamkorlikni muvofiqlashtirish uchun ishlatiladi.
 Ombor — mahsulotlarni saqlash, to'plash va mijoz buyurtmalariga ko'ra yig'ish
jarayonlarini amalga oshiradi.
 Logistika markazi — mahsulotlarni samarali harakatlantirish uchun zarur barcha
tashkiliy va ishlab chiqarish-texnologik jarayonlarni amalga oshiradi.
Samarali distribyutsiya — bu sifatli va miqdoriy distribyutsiya
ko'rsatkichlariga minimal xarajatlar (resurs, vaqt va mablag') bilan erishishdir.
Distribyutsiya tizimini boshqarish bozor sharoitlariga mos kanallarni aniqlash, eng
maqbul savdo shartlarini taklif etish, va bozor talablari bilan uzviy bog'liq bo'lishni
talab qiladi.
Aktiv va passiv distribyutsiya — bu atamalar marketingda katta ahamiyatga
ega emas. Aktiv distribyutsiyada vositachi mahsulotni ilgari surish uchun katta
9Funksiyalariga qarab:
Miqdoriy distribyutsiya;
Sifatli distribyutsiya;
Selektiv (masalan, marketing va iqtisodiy maqsadlarga mos savdo nuqtalarida faqat).
Mahsulotga nisbatan vazifalariga qarab:
Brend distribyutori;
Kategoriya distribyutori;
Integrator (bir necha brend va turli tovarlar kategoriyalari uchun).
Geografik tamoyilga qarab:
Mahalliy distribyutsiya (hududiy);
Milliy (mamlakat ichida);
Transmilliy distribyutsiya
Tarqatish turiga qarab:
Omaviy distribyutsiya;
Selektiv distribyutsiya;
Eksklyuziv distribyutsiya.
Xaridor bilan o‘zaro munosabatlarga qarab:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri (xaridorga bevosita savdo);
Bilvosita (boshqa vositachilarga qayta sotish).
Marketing kanali darajalariga qarab:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri distribyutor (“birinchi qo‘l”);
Subdistribyutor (ikkinchi yoki keyingi daraja).
Eksklyuzivlik darajasiga qarab:
Eksklyuziv distribyutsiya (yagona distribyutor);
Inklyuziv distribyutsiya (bir nechta distribyutorlar).
Kanal uzunligiga qarab
Uzun (ko'p bosqichli taqsimot kanallari);
Qisqa (odatda bitta vositachi bilan).

marketing sa'y-harakatlari amalga oshiradi, passiv distribyutsiyada esa vositachi
faqat mahsulotni tarqatish bilan cheklanadi.
1.3 Mahsulot tarqatish kanallari.
Mahsulot tarqatish kanallari – bu tovarni ishlab chiqaruvchidan
iste‘molchiga yetkazib beruvchi oraliq vositachilar tizimi. Ushbu bo‘limda tovar
tarqatish kanallarining turlari, ularning afzalliklari va kamchiliklari tahlil qilinadi.
Mahsulot tarqatish kanallari – bu tovar yoki xizmatni ishlab chiqaruvchidan oxirgi
iste’molchi yoki foydalanuvchiga yetkazib berish jarayonida ishtirok etuvchi
vositachilarning tizimi. Bu kanallar tovarlarni iste’molchilarga tez, samarali va
maqbul narxlarda yetkazib berishni tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi.
Mahsulot tarqatish kanallari, asosan, tovarlar oqimini boshqaradi va ularning
bozorda mavjud bo‘lishini ta’minlaydi. Ushbu kanallarni samarali tashkil qilish
mahsulotning raqobatbardoshligini oshirishda, mijozlarning ehtiyojlarini
qondirishda va bozor talablariga moslashishda asosiy ahamiyatga ega. Mahsulot
tarqatish kanallari odatda ikki asosiy guruhga bo‘linadi:
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri tarqatish kanallari: Ishlab chiqaruvchi tovarni
vositachilarsiz bevosita iste’molchiga yetkazadi.
2. Bilvosita tarqatish kanallari: Ishlab chiqaruvchi tovarni iste’molchiga
yetkazish uchun vositachilardan foydalanadi.
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri tarqatish kanallari.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri kanallarda ishlab chiqaruvchi mahsulotni bevosita oxirgi
iste’molchiga yetkazadi. Bu usul ko‘proq kichik va maxsus bozorlar, masalan,
qo‘lda tayyorlangan mahsulotlar yoki xizmat ko‘rsatish sohalarida qo‘llaniladi.
Afzalliklari:
 Mahsulot sifati va narxi ustidan to‘liq nazorat;
 Vositachilar sababli xarajatlarning kamayishi;
 Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi aloqa yaxshilanishi.
Kamchiliklari:
 Katta hajmdagi mahsulotlarni yetkazib berishda qiyinchiliklar;
 Logistika va saqlash bilan bog‘liq muammolar. 1
10

Misollar:
 Ishlab chiqaruvchining o‘zining savdo do‘konlari yoki internet orqali
sotish;
 Bevosita buyurtmalar (telefon, internet orqali).
2. Bilvosita tarqatish kanallari. Bilvosita tarqatish kanallarida vositachilar
(ulgurji va chakana savdogarlar, distribyutorlar) tovarni iste’molchiga yetkazishda
ishtirok etadi. Bu yondashuv keng bozorlarni qamrab olish va katta hajmdagi
savdolarni amalga oshirishda qo‘llaniladi. Afzalliklari:
 Mahsulotlarning keng hududlarda tarqatilishi;
 Ishlab chiqaruvchining tashish va saqlash masalalarida yukini
kamaytiradi;
 Tovarni reklama qilish va sotishni tezlashtiradi.
Kamchiliklari:
 Vositachilarning xizmat haqi tufayli mahsulot narxining oshishi;
 Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida bevosita aloqa yo‘qoladi.
Misollar:
 Mahsulotlarni ulgurji savdo tashkilotlariga yetkazib berish;
 Chakana savdo do‘konlari orqali tarqatish.

1
Muminov, A. Mahsulot tarqatish tizimi boshqaruvi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021.
11

Mahsulotni tarqatish kanallari uning nafliligini o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi,
shuning uchun ishlab chiqaruvchilar ularni nazorat qilishni xohlaydilar va shu
bilan sotish va narx siyosatiga ta’sir ko‘rsatadilar. Ishlab chiqaruvchilar o‘z
mahsulotlari narxini vositachilarga qarab qat’iy belgilab qo‘ya olmaydilar,
vositachilar mahsulotlar qiymatini istagan vaqtda past yoki yuqori narxlarni
belgilanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Vositachilikning narx bo‘yicha qabul
qiladigan qarorlariga ta’sir o‘tkazish uchun dallollar bilan o‘rtadagi aloqaning
ishlab chiqaruvchilar boshqarishlari lozim. Ular bilan o‘rtadagi aloqani
yaxshilanishi, xarajat va foyda orasidagi to‘g‘ri taqsimlanish narx bilan bog‘liq
kafolatlarga yoki narxlarni oshirish bo‘yicha alohida kelishuvlarga bog‘liq. Ishlab
chiqaruvchi narx bo‘yicha katta vakolatga quydagi hollarda ega bo‘lishi mumkin:
agar u to‘g‘ridan to‘g‘ri tarqatish kanallaridan foydalansa, mahsulotlarni past
narxlarda sotuvchi chakana savdo do‘konlari yordamida savdoni minimallashtirsa,
mahsulotlar narxini oldindan belgilab qo‘ysa, o‘z chakana savdo do‘konlarini
ochsa, sotish kanallari ishtirokchilariga foyda olishni ta’minlab bersa, mashhur
bo‘luvchi savdo markalarini yaratsa. Ayrim hollarda chakana savdo qiluvchilar
markaga qarshi savdo qiladilar, buga mahsulotga yuqori narx belgilab uning
sotilishini ushlab turadilar va shu orqali boshqa marka mahsulotini ko‘p miqdorda
sotilishiga erishadilar. Boshqa marketing vositalaridan farqli ravishda narx
quyidagi fazilatlarga ega: Narxning o‘zgarishi ko‘p hollarda sotish hajmiga va
bozordagi ulushga kuchli ta’sir qiladi. An’anaviy iste’mol mahsulotlariga narx
bo‘yicha talabning elastikligi 10-20 % gacha reklama bo‘yicha talabning
elastikligidan yuqori, ya’ni narxning 10 % ga o‘zgarishiga nisbatan 10- 20 barobar
ko‘p ta’sir o‘tkazadi. Sanoat mahsulotlarida farq bundan ham yuqori. Faol
mahsulot va kommunikativ siyosat uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi, lekin
narx bo‘yicha aksiyalarni tashkillashtirish ko‘p vaqt talab qilmaydi. Uzoq va
mustahkam raqobat ustunligiga faqat narx bo‘yicha qilingan tadbirlar orqali
erishish juda qiyin masala. Xarajatlar bo‘yicha qat’iy va uzoq davom etuvchi,
raqobatchilar erisha olmaydigan ustunlikka ega bo‘lish zarur. Ayrim bozorlarda
talab boshqa marketing vositalariga qaraganda narx siyosatiga tezroq ta’sir
12

ko‘rsatadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan tadbirlar sotish va bozordagi ulushga
vaqtdan kechikish bilan ta’sir qiladi. Shunday qilib reklamaning ijobiy ta’siri faqat
bir necha oydan keyin seziladi. Sotishga narxning o‘zgarishi esa, aksincha, uning
bir necha soatdan keyin (yoqilg‘i shaxobchasi) yoki bir necha kundan keyin
sezdiradi. Narxning tariflangan o‘ziga xos xususiyatlari marketing-miks vositasi
sifatida sotishni, bozordagi ulushni, foydani boshqaradi. Lekin narx siyosati o‘z
ichiga tavakkalchilik unsurlarini oladi. Misol uchun, xaridorlar va
raqobatchilarning narxga doir tadbirlarga bo‘lgan qarashni noto‘g‘ri tahlil qilish
korxona uchun og‘ir oqibatlarni keltirishi mumkin. Ko‘plab korxona rahbarlari
foyda olishning asosiy manbayi xarajatlar va sotish hajmida, deb bilishadi, shuning
uchun ularga alohida e’tibor beriladi.
Tarqatish kanallarining asosiy turlari
1. Ulgurji savdo kanallari:
Ulgurji savdo kanallari mahsulotlarni katta miqdorda sotib olib, keyinchalik
chakana savdogarlarga yetkazib beradi.
Afzalliklari:
 Ishlab chiqaruvchining tarqatish xarajatlarini kamaytiradi;
 Mahsulotlarni uzoq hududlarga yetkazib beradi.
2. Chakana savdo kanallari:
Chakana savdogarlar tovarni iste’molchiga sotadigan tarqatish kanali
hisoblanadi.
Afzalliklari:
 Mahsulotni iste’molchiga yaqinlashtirish;
 Sotish jarayonida mijozlar bilan muloqot qilish imkoniyati.
3. Onlayn tarqatish kanallari: Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan
onlayn savdo kanallari tezkor va samarali tarqatish tizimiga aylandi. Masalan, e-
tijorat platformalari (Amazon, Temu, Ozon va boshqalar).
Afzalliklari:
 Geografik chegaralar yo‘q;
 Xarajatlarni sezilarli darajada kamaytiradi.
13

Mahsulot tarqatish kanallari ishtirokchilari
Tarqatish jarayonida quyidagi asosiy ishtirokchilar qatnashadi:
1. Ishlab chiqaruvchi: Mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi kompaniya
yoki korxona.
2. Distributsiyalar: Mahsulotlarni hududlar bo‘yicha taqsimlovchi
tashkilotlar.
3. Ulgurji savdogarlar: Tovarlarni katta miqdorda xarid qilib, kichik
savdogarlarga sotadi.
4. Chakana savdogarlar: Mahsulotlarni oxirgi iste’molchiga sotuvchi
tashkilotlar.
5. Transport vositalari: Tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga
yetkazuvchi logistika tizimi.
Mahsulot tarqatish kanallarini tanlashda hisobga olinadigan omillar
1. Mahsulot xususiyatlari: Mahsulotning turi, hajmi, narxi va saqlash
sharoitlari kanallarni tanlashga ta’sir qiladi.
2. Bozor sharoitlari: Bozor hajmi, talab va taklif darajasi, raqobat
muhiti tarqatish kanallarini belgilashda muhimdir.
3. Kompaniyaning moliyaviy resurslari: Kompaniya tarqatish
kanallarini tashkil qilishga qodir moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi kerak.
4. Logistika infratuzilmasi: Transport tizimi, omborxonalarning
mavjudligi va tarqatishning texnik imkoniyatlari muhim rol o‘ynaydi.
Taqsimot vositalarini tashkil etgan bosqichlar soniga qarab taqsimlash
vositalarini ta’riflovchi turli tuzilmalar mavjud.
Vosita bosqichi — bu tovarni va tovarga bo'lgan egalik huquqini oxirgi
iste’molchiga yaqinlashtirish uchun ish olib boradigan vositachi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri
aloqalarga ega tizimlarning vositalar tarkibida biror-bir ulgurji-vositachi firmalar
mavjud emas. O’zgaruvchan yoki eshelonlarga bo’lingan tizimlarda bunday
vositachilar bor. Taqsimot vositalarini shakllantirishda vosita tuzulmasi, ya’ni
bosqichlar soni va vosita a’zolarining aniq tarkibi tocgfrisidagi qaror birinchi
o‘ringa qo’yiladi. Boshqa bir taqsimlash vositasi aniqlanishi mumkin bolgan
14

hollarda foydalaniladigan vositachilar turini tanlash lozim boladi.
Ularni tasniflashda ikkita asosiy alomatlar hisobga olinadi.
o vositachi kimning nomidan ish yuritayotgani;
o vositachi kimning hisobiga operatsiyalar o‘tkazayotgani.
Dilerlar — operatsiyalarni o'zining nomidan va o‘z hisobidan amalga
oshiradigan ulguiji, ayrim hollarda chakana vositachilar. Ular yetkazib berish
shartnomasi asosida tovar sotib oladilar, yetkazib bcrilgan tovarlarga pul
o'tkazgandan keyin tovar egasiga aylanadilar va mazkur tovarlarni istc’molchilarga
sofadilar.
Distribyutorlar — operatsiyalarni ishlab chiqaruvchi va o‘zining nomidan
amalga oshiradigan ulgurji va chakana vositachilar. Ishlab chiqaruvchi
distribyutorga o‘z mahsulotini ma’lum hududda va ma’lum vaqt oralig‘ida sotish
huquqini beradi. Distribyutor tovarga cgalik qilmaydi. U shartnoma asosida tovami
sotish huquqiga ega boladi.
Komissionerlar — operatsiyalarni o ‘z nomidan va ishlab chiqaruvchi
hisobidan amalga oshiradigan ulgurji va chakana vositachilar. Komissioner
mahsulotga egalik qilmaydi. ko'rsatgan xizinatlari uchun amalga oshirgan
operatsiyalari miqdoridan foiz ko‘rinishida rag'batlantiriladi.
Brokerlar — kontragentlami yig‘ib bitim tuzishdagi vositachilardir.
Brokerlar mahsulotga egalik qilmaydilar, mahsulotlami idora etmaydilar. Ular
topshiriq asosida ish tutadilar va bitim tuzilishiga yordam beradilar. Faqatgina
sotilgan tovar uchun rag'batlantiriladilar.
Materiallar oqimini yetkazib beruvchidan iste’molchiga harakatlantirish
jarayonida qatnashadigan ko‘p sonli turli vositachilar orasidan aniq qatnashchilari
tanlangandan keyin logistik vosita logistik tizimga aylanadi.
Taqsimotni boshqarish tizimlari va strategiyasi .
Taqsimot kanallari tanlash imkoniyatlaridagi zarur shart bo‘lib,
makrodarajada logistik jarayonlarning qulay ravishga keltirilishi bozorda katta
miqdordagi vositachilaming mavjudligini ta’minlaydi. Hozirgi sharoitda
«vositachi» iborasiga ayrim hollarda salbiy nazar bilan qaraladi: ba’zan tovarga
15

uning bir bo‘g‘ini deb qaraladi. Logistika doirasida esa, zamonaviy, iqtisodiy
jiliatdan o‘zini oqlagan vositachilik nazarda tutiladi. Vositachining xizmatiga
muhtojlik qaysi bir ishni bajarishda xususiy xarajatlar uning xarajatlariga nisbatan
ortib ketgan taqdirda seziladi. Vositachi xizmatidan foydalanishning maqsadga
muvofiqligi xususiy xarajatlar va vositachi xizmatining qiymatlari o‘rtasidagi farqi
asosida aniqlanadi.
Taqsimot shoxobchasini qulay holga keltirish, undan so‘ng logistik zanjirni
qulaylashtirish tovar bozorida katta miqdordagi ulgurji vazifani bajaruvchi
korxonalarning mavjudligiga imkoniyat yaratadi. Iqtisodiy faoliyatni huquqiy
jihatdan ta’minlash xo'jalik aloqalarining shakllanishini va amalga oshirilishini
yengillashtirishi kerak, axborot tarmoqlari esa — tezkor ravishda axborot
almashtirish, moliyaviy tizim, moliyaviy vositalaming tezda o‘tishini ta’minlashi
lozim. 2
O’zbekiston Respublikasi Hukumati tovar bozori infratuzilmalarini
rivojlantirish dasturini belgilagan tashkillashtirish tizimi bo‘lib, ular tovar bozorlari
va tarkibiy qismlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni ta’minlaydi va tovarlarning erkin
harakatiga ko‘maklashadi, uzluksiz ravishdagi qayta ishlab chiqarish jarayonlari va
iste’mol sohasining uzluksiz faoliyat ko‘rsatilishini ta’minlaydi. Bunday asosdagi
Dasturni amalga oshirish quyidagi natijalami amalga oshrishni nazarda tutadi:
 ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga olib borish jarayonida
tovarlaming tegishli sifatini saqlash;
 iste’molchilar tomonidan zarur hajmda tegishli sifat, turlari, sortlari
bilan butlanganligi.
Tizimli yondashuv usullariga, asosan, taqsimot tizimini shakllantirishda
quyidagi ketma-ket harakatlar qo‘llaniladi (3-rasm). To‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa —
«eshikdan eshikkacha» tizimi bo‘yicha tovar yetkazib beruvchidan iste’molchiga
omborxonalarga tushmasdan yetkaziladi. Katta miqdorda yoki noyob mahsulotlar
sotib olinganda mazkur shakldan foydalaniladi. Bu shakl transport xarajatlari va
tovarlami omborxonalarda saqlashga sarflanadigan chiqimlami eng kam miqdorga
yetkazilishiga imkon beradi. To‘g‘ridan-tog’g’ri aloqalar yaqin joylashgan
2
Soliyev A.. Buzrukxonov S. Marketing: O‘quv qo‘llanma. 2010.
16

iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishda samara beradi.
Iste’molchilar yetkazib beruvchilardan uzoqda yoki bir nechta hududlarda
joylashgan hollarda tovarlarni omborxona, yetkazib beruvchi korxonalar markazi
orqali yetkazish shakli qo‘llaniladi. Sotuvchi vakillar mahsulotni yetkazib berishga
buyurtma qabul qilganda mahsulotni firmaning bironta korxonasiga qayta
jo‘natishga mo‘ljallangan markaziy mol o‘tkazish idorasiga emas, balki bevosita
yaqin joylashgan taqsimlash markaziga jo'natishadi.
Tovarlarni iste’molchilarga yetkazishning keyingi shakli — ulguiji
vositachilar xizmatidan foydalanish. Yetkazib beruvchilar ishlab chiqarish va
texnik maqsadda foydalaniladigan mahsulotlami sotishda ulguiji korxonalar
xizmatiga murojaat etadilar. Ayniqsa mahsulot sotiladigan bozorni kengaytirish va
xarajatlami kamaytirish maqsadida bir xil tovami turli bozorlarda sotish uchun
qo'shimcha vosita tashkil etishga zarurat paydo bo'lganda katta miqdorda bir xil
bo‘lgan tovarlar yetkazib berilganda mazkur shakldan foydalaniladi.
So‘nggi yillarda ulgurji vositachilar va sanoat korxonalari o‘rtasidagi
munosabatlarning yana bir shakli keng tarqalgan. Bunga ko‘ra iste’molchilarda
bo'lgan asbob-uskunalarga texnik xizmat ko'rsatish operatsiyalari ulgurji
vositachilarga biriktirilgan. Bunday hollarda ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun
bunday operatsiyalami bajarishga xodimlami ishga olishga zarurat qolmaydi.
Sanoat uskunalari, xomashyo materiallari va yariinfabrikatlar brokerlar va vakillar
yordamida tovar biijalari orqali sotilishi mumkin.
Taqsimot markazini joylashtirish. Xizmat ko‘rsatiladigan hududda material
oqimi iste’molchilari bir nechta bo'lgan hollarda taqsimlash markazini
joylashtirishning eng qulay variantini tanlash kerak bo‘ladi. Taqsimot markazini
joylashtirish varianti tanlanganda quyidagi tartibdagi ishlar amalga oshiriladi:
 bozor sharoiti o‘rganiladi va logistik tizim orqali o‘tadigan materiallar
oqimining taxminiy miqdori ishlab chiqiladi;
 iste’molchilami tovar bilan ta’minlash tizimi ishlab chiqiladi;
 logistik tizim ichida materiallar oqimini taqsimlash chizmasi tuziladi;
17

 qilingan eng kam xarajatlar mezoni asosida taqsimlash markazini
joylashtirish variantini tanlash amalga oshiriladi.
Mahsulot tarqatish kanallari iste’molchilarning talablarini qondirish va
bozorda raqobatbardosh bo‘lishda hal qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. To‘g‘ri
tanlangan va samarali tashkil qilingan tarqatish kanallari nafaqat mahsulotni oxirgi
iste’molchiga yetkazib berishni ta’minlaydi, balki ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlaydi. Zamonaviy iqtisodiy
sharoitda onlayn va gibrid kanallarni qo‘llash orqali yanada samarali tarqatish
tizimlarini yaratish mumkin. 3
3
https://milliycha.uz/ru/tovar-tarqatish-kanali/
18

II-BOB Mahsulot distributsiyasi tizimini boshqarish: tamoyillar va
strategiyalar
2.1 Aktiv va passiv mahsulot tarqatish tizimlari
Aktiv tarqatish tizimi iste‘molchilar talabini faol ravishda qondirishga
yo‘naltirilgan bo‘lsa, passiv tarqatish tizimi asosan mijozlarning tovarni mustaqil
topishiga asoslanadi. Ushbu bo‘limda ushbu tizimlarning farqlari va ularning
samaradorligini oshirish yo‘llari tahlil qilinadi. Mahsulot distributsiya tizimlari
mahsulotning iste’molchiga yetkazib berish jarayonidagi harakatlar strategiyasini
belgilaydi. Ushbu jarayon faol yoki passiv yondashuvlar asosida amalga oshiriladi.
Aktiv va passiv mahsulot tarqatish tizimlari turli usul va yondashuvlarga
asoslangan bo‘lib, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar o‘rtasidagi bo‘g‘inni tashkil
etadi.
Aktiv tarqatish tizimi – bu ishlab chiqaruvchi tomonidan mahsulotning
iste’molchiga yetkazilishini faol nazorat qilish va boshqarish orqali amalga
oshiriladigan jarayon. Ushbu tizimda ishlab chiqaruvchi yoki distribyutor
mahsulotni sotish va tarqatish jarayoniga faol aralashadi va boshqaradi. Aktiv
tarqatish tizimlarining xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Faol marketing strategiyalari: Ishlab chiqaruvchi reklama, savdo
bo‘yicha targ‘ibot va mijozlar bilan faol muloqot orqali mahsulotning sotilishini
ta’minlaydi.
2. Sotuvchilar va agentlarning faol ishtiroki: Mahsulotlarni tarqatish
jarayonida maxsus sotuvchilar, distribyutorlar va agentlar faol ishlaydi.
3. Mijozlarning qoniqishini oshirish: Mahsulot sifati, ta’minotning
tezligi va xizmat ko‘rsatish darajasiga e’tibor qaratiladi. 4
Aktiv tarqatish tizimlari afzalliklari ham mavjud, ular quyidagilar:
 Bozor ustidan nazorat: Ishlab chiqaruvchi sotish va taqsimlash
jarayonlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega.
4
Muminov, A. Mahsulot tarqatish tizimi boshqaruvi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021.
19

 Mijoz bilan bevosita aloqa: Mijozlarning ehtiyoj va talablariga
tezkor javob beriladi.
 Savdo hajmining oshishi: Faol reklama va savdo ishlari mahsulotni
tezroq sotishga yordam beradi.
Aktiv tarqatish tizimi afzalliklarga ega bo’lgani bilan bir qatorda uning
o’ziga yarasha kamchiliklari ham mavjud bo’lib, ular quyidagilar:
 Yuqori xarajatlar: Reklama va marketing faoliyatlari katta
mablag‘ talab qiladi.
 Infratuzilma talablari: Tarqatish jarayonini boshqarish uchun
rivojlangan logistika va boshqaruv tizimi zarur.
Kompaniyaning o‘z distribyutorlari orqali faol tarqatish tizimini tashkil qilishi.
Bevosita mijozlarga sotish (masalan, onlayn platformalar orqali).
Passiv mahsulot tarqatish tizimi
Passiv tarqatish tizimi – bu mahsulotni sotish va tarqatishda vositachilarga
to‘liq ishonadigan jarayon. Ishlab chiqaruvchi tarqatish jarayoniga kam aralashadi
va asosan vositachilar orqali ishlaydi.
Xususiyatlari:
1. Vositachilarning roli: Mahsulot tarqatish va sotish vositachilar,
masalan, ulgurji va chakana savdogarlar orqali amalga oshiriladi.
2. Cheklangan marketing faoliyati: Ishlab chiqaruvchi marketing va
reklama faoliyatini cheklaydi va asosan vositachilarning faoliyatiga tayangan
holda ishlaydi.
3. Past darajadagi nazorat: Ishlab chiqaruvchi mahsulotning
iste’molchiga yetkazilishi jarayonini bevosita nazorat qilmaydi.
Afzalliklari:
 Xarajatlarni kamaytirish: Marketing, reklama va logistika
xarajatlari vositachilarga o‘tkaziladi.
 Tashkiliy jihatdan soddalik: Mahsulotni tarqatish uchun murakkab
logistika tizimini yaratish shart emas.
 Resurslarni tejash: Ishlab chiqaruvchi boshqa jarayonlarga e’tibor
20

qaratishi mumkin.
Kamchiliklari:
 Bozor ustidan kam nazorat: Vositachilar mahsulotni qanday
sotayotgani ustidan ishlab chiqaruvchining nazorati cheklangan.
 Mijoz bilan kam aloqa: Ishlab chiqaruvchi iste’molchining fikr va
mulohazalarini bevosita ololmaydi.
 Brend imidjiga salbiy ta’sir: Vositachilar sifatsiz xizmat
ko‘rsatishi mumkin.
Misollar:
 Ulgurji savdo tashkilotlariga mahsulotni yetkazib berish.
 Mahsulotni chakana savdo tarmoqlariga taqdim etish.
Xususiyatlar Aktiv tarqatish tizimi Passiv tarqatish tizimi
Marketing
faoliyati Faol reklama va
targ‘ibot ishlari olib
boriladi Cheklangan yoki
vositachilarga topshiriladi
Bozor ustidan
nazorat Ishlab chiqaruvchi
to‘liq nazorat qiladi Nazorat vositachilarga
o‘tkaziladi
Xarajatlar Yuqori xarajatlar talab
etadi Kam xarajatlar bilan
ishlaydi
Mijoz bilan
aloqa Bevosita aloqa mavjud Mijoz bilan bevosita aloqa
yo‘q
Logistika tizimi Rivojlangan logistika
talab etiladi Soddalashtirilgan logistika
yetarli
2.1-jadval. Faol va passiv tarqatish tizimlari o‘rtasidagi farqlar.
Mahsulotni tarqatishning aktiv yoki passiv tizimini tanlashda quyidagi
omillar hisobga olinadi:
1. Mahsulotning xususiyatlari: Tez buziladigan mahsulotlar uchun
aktiv tizim ko‘proq mos keladi.
21

2. Bozorning xususiyatlari: Faol raqobat mavjud bo‘lgan bozorlarda
aktiv tarqatish samaraliroq.
3. Kompaniyaning moliyaviy imkoniyatlari: Aktiv tizim ko‘p xarajat
talab qiladi, passiv tizim esa iqtisodiy.
4. Mijozlarning joylashuvi: Mahsulot iste’molchilarining geografik
joylashuviga qarab tizim tanlanadi.
5. Brendning imidji: Aktiv tizim mahsulot brendini shakllantirishda
ko‘proq yordam beradi.
Aktiv va passiv mahsulot tarqatish tizimlari turli strategiyalarga asoslangan
bo‘lib, har biri o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega. Faol yondashuv
mahsulotni bozorda faol targ‘ib qilishga qaratilgan bo‘lsa, passiv yondashuv
vositachilarning ishtirokiga tayanadi. 5
Kompaniyalar o‘z biznes maqsadlari,
moliyaviy imkoniyatlari va bozor sharoitlariga qarab ushbu tizimlardan birini yoki
ularning kombinatsiyasini qo‘llashni tanlashlari lozim.
2.2 Mahsulot distributsiyasida SWOT tahlili usulidan foydalanish:
samaradorlikni oshirishning nazariy va amaliy jihatlari
SWOT tahlil mahsulot distributsiyasining kuchli va zaif tomonlarini
aniqlash, imkoniyatlar va xavflarni baholash imkonini beradi. Ushbu bo‘limda
distributsiya jarayonida SWOT tahlilining amaliy qo‘llanilishi haqida ma‘lumot
beriladi. SWOT tahlil – mahsulot distributsiyasi tizimini samarali boshqarish va
rivojlantirish uchun muhim strategik vosita hisoblanadi. Bu tahlil mahsulot
tarqatish jarayonida kuchli (Strengths), zaif (Weaknesses) tomonlar, imkoniyatlar
(Opportunities) va xavf-xatarlarni (Threats) aniqlashga yordam beradi. Quyida
mahsulot distributsiyasida SWOT tahlilni qo‘llash ko‘rsatib o‘tilgan.
1. Kuchli tomonlar (Strengths).
Mahsulot distributsiyasida kuchli tomonlar distribyutsiya jarayonining
samaradorligini oshiruvchi omillarni ifodalaydi.
 Keng tarqatish kanallari: Turli xil chakana va ulgurji savdo
tarmoqlarining mavjudligi mahsulotni tez va samarali tarqatishni ta’minlaydi.
5
https://marketing.uz/uz/work/154.htm
22

 Yaxshi rivojlangan logistika tizimi: Mahsulotning to‘g‘ri vaqt va
joyda yetkazib berilishini kafolatlaydi.
 Brendning kuchli imidji: Yaxshi obro‘-e’tibor mahsulotni osonroq
sotishga yordam beradi.
 Professional sotuvchilar tarmog‘i: Mahsulotni iste’molchiga sifatli
yetkazib berishda muhim ahamiyatga ega.
 Ishlab chiqaruvchining faol ishtiroki: Distribyutsiya jarayonining
to‘liq nazorat qilinishi va boshqarilishi.
2. Zaif tomonlar (Weaknesses).
Zaif tomonlar – mahsulot tarqatish jarayonidagi ichki kamchiliklar va
cheklovlardir.
 Noto‘g‘ri distributsiya strategiyasi: Raqobatchilardan orqada qolish
yoki bozorga mos kelmaydigan strategiyani tanlash.
 Logistika tizimidagi cheklovlar: Yetkazib berish kechikishlari yoki
xarajatlarning oshishi.
 Mijoz bilan bevosita aloqaning yetishmasligi: Mahsulot tarqatishda
vositachilarga to‘liq tayanish.
 Marketing va reklamaning yetishmasligi: Mahsulotning
iste’molchilar orasida tanilish darajasining pastligi.
 Mahsulot assortimentining cheklanganligi: Xaridorlar talabini
to‘liq qondira olmaslik.
3. Imkoniyatlar (Opportunities).
Imkoniyatlar – bozor sharoitida distributsiya tizimini rivojlantirish va
samaradorligini oshirish imkonini beruvchi tashqi omillardir.
 Yangi bozorlarni o‘zlashtirish: Mahsulotni geografik jihatdan yangi
hududlarga yetkazish.
 Innovatsion texnologiyalardan foydalanish: Onlayn savdo
platformalari va avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida distributsiyani yaxshilash.
 Hamkorlik imkoniyatlari: Katta ulgurji savdo kompaniyalari yoki
chakana tarmoqlar bilan sheriklikni rivojlantirish.
23

 Mijoz talablarini qondirish: Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish yoki
xizmat ko‘rsatishni kengaytirish.
 Mahalliy davlat qo‘llab-quvvatlashi: Soliq imtiyozlari yoki
eksportni rag‘batlantiruvchi dasturlar.
4. Xavf-xatarlar (Threats).
Xavf-xatarlar – mahsulot distribyutsiyasi jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan tashqi omillar.
 Raqobatning kuchayishi: Bozorda boshqa ishlab chiqaruvchilarning
faoliyatining ortishi.
 Iqtisodiy vaziyatdagi o‘zgarishlar: Inflyatsiya, transport
xarajatlarining oshishi yoki moliyaviy cheklovlar.
 Qonunchilikdagi o‘zgarishlar: Savdo va tarqatish jarayonlariga
taalluqli yangi talablar yoki cheklovlar.
 Vositachilarning ishonchsizligi: Chakana va ulgurji savdo
vositachilarning noxolis faoliyati yoki xizmat sifatining pastligi.
 Mijoz talablarining o‘zgarishi: Iste’molchilarning did va
ehtiyojlaridagi keskin o‘zgarishlar.
SWOT tahlilni amaliyotga tatbiq etish.
SWOT tahlil mahsulot distribyutsiyasi strategiyasini ishlab chiqishda
quyidagicha qo‘llanilishi mumkin:
1. Kuchli tomonlardan foydalanish: Mahsulotni bozorga
muvaffaqiyatli kiritish uchun mavjud resurs va afzalliklarni ishga solish.
2. Zaif tomonlarni bartaraf etish: Kamchiliklarni aniqlash va ularni
yo‘qotish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rish.
3. Imkoniyatlarni baholash: Yangi bozorlarni ochish va innovatsion
yechimlarni joriy qilish.
4. Xavf-xatarlarga tayyor turish: Salbiy omillarning oldini olish yoki
ulardan kelib chiqadigan zararni minimallashtirish bo‘yicha rejalar tuzish.
Mahsulot distribyutsiyasida SWOT tahlil mahsulotni bozorda muvaffaqiyatli
tarqatish va iste’molchiga yetkazishda asosiy strategiyalarni shakllantirish uchun
24

zarur. Kuchli tomonlar va imkoniyatlardan maksimal foydalanish, zaif tomonlarni
kamaytirish hamda xavf-xatarlarga qarshi chora-tadbirlarni ishlab chiqish orqali
kompaniya o‘z bozor ulushini oshirish va raqobatbardoshlikni ta’minlash
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
2.3 Marketing tadqiqotlari va logistika zanjiri samaradorligini tahlil
qilishda samaradorlikni baholash usullari
Marketing tadqiqotlari orqali logistika jarayonlarini optimallashtirish
imkoniyatlari ochiladi. Ushbu bo‘limda marketing tadqiqotlarining mahsulot
tarqatish tizimidagi ahamiyati va natijalari keltiriladi. Marketing tadqiqotlari va
logistika zanjiri mahsulotning bozorga muvaffaqiyatli kirib borishi,
iste’molchilarning talablarini to‘g‘ri anglash va tarqatish jarayonining samarali
tashkil etilishi uchun muhim o‘rin tutadi. Ushbu ikki soha o‘zaro chambarchas
bog‘liq bo‘lib, ular birgalikda mahsulotning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga
yetib borish jarayonini mukammallashtiradi.
Marketing tadqiqotlari – bozorning holati, mijozlarning xatti-harakatlari,
raqobatchilar faoliyati va iste’molchilar ehtiyojlarini o‘rganish jarayonidir. U
quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:
1. Bozor talabini aniqlash: Mijozlarning mahsulotga bo‘lgan talabini
aniqlab, unga mos marketing strategiyasini ishlab chiqish.
2. Raqobatchilarni o‘rganish: Raqobatchilar mahsulotlari, narxlari va
tarqatish kanallari bo‘yicha tahlil.
3. Mijoz ehtiyojlarini anglash: Iste’molchilarning mahsulotdan
kutilmalari va qoniqish darajasini aniqlash.
4. Mahsulot narxlash strategiyasini ishlab chiqish: Bozor tahliliga
asoslangan narx siyosatini belgilash.
5. Mahsulot tarqatish strategiyasini rejalashtirish: Qaysi distributsiya
kanallari samaradorligini oshirishga yordam berishini aniqlash.
Logistika zanjiri – mahsulotni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molchiga
yetkazishgacha bo‘lgan barcha jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon quyidagi
bosqichlardan iborat:
25

1. Xomashyo yetkazib berish: Ishlab chiqarishga zarur materiallarni
etkazib berish.
2. Ishlab chiqarish jarayoni: Mahsulotni ishlab chiqarish va qadoqlash.
3. Saqlash: Tayyor mahsulotlarni omborlarda saqlash va sifatini nazorat
qilish.
4. Transport va yetkazib berish: Mahsulotlarni tarqatish punktlariga
yetkazish.
5. Chakana savdo: Mahsulotlarni iste’molchilarga sotish jarayoni.
Logistika zanjirining samaradorligi mahsulot tarqatishning umumiy
natijasiga bevosita ta’sir qiladi.
Marketing tadqiqotlari va logistika zanjiri o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Marketing tadqiqotlari va logistika zanjiri bir-birini to‘ldiradi va birgalikda
quyidagi jarayonlarni amalga oshirishga yordam beradi:
1. Bozor talabiga mos logistika rejasini ishlab chiqish: Marketing
tadqiqotlari mahsulotga bo‘lgan talabni aniqlab, logistika zanjirida mos ravishda
o‘zgartirishlar kiritish imkonini beradi.
2. Yetkazib berish strategiyasini rejalashtirish: Logistika zanjiri
orqali mahsulotni mijozlar ehtiyojlariga mos ravishda tarqatish imkoniyati.
3. Mahsulot zaxiralarini boshqarish: Marketing tadqiqotlari
yordamida mavsumiy talab o‘zgarishlari oldindan aniqlanib, logistika zanjirida
zaxiralar samarali boshqariladi.
4. Raqobatbardoshlikni oshirish: Marketing va logistika o‘zaro uyg‘un
ishlaganda, mahsulotni iste’molchiga tez, samarali va raqobatchilarga nisbatan
qulay sharoitda yetkazib berish imkonini beradi.
Marketing tadqiqotlari va logistika zanjirining muhim elementlari.
1. Mijozga yo‘naltirilgan strategiyalar.
Marketing tadqiqotlari yordamida mijoz talabini aniqlash va ushbu talab
asosida logistika zanjirini shakllantirish:
 Individual xizmat ko‘rsatish.
 Yetkazib berish muddatlarini qisqartirish.
26

 Mahsulotlar geografik joylashuvga moslashtirilgan bo‘lishi.
2. Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish .
 Big Data tahlillari: Marketing ma’lumotlarini tahlil qilish orqali
logistika jarayonlarini avtomatlashtirish.
 Avtomatlashtirilgan tizimlar: Omborlarni boshqarish va mahsulot
zaxiralarini real vaqt rejimida kuzatish.
 Onlayn savdo platformalari: Elektron tijorat orqali tarqatish
kanallarini kengaytirish.
3. Logistik xarajatlarni optimallashtirish.
Marketing tadqiqotlari orqali eng samarali yetkazib berish kanallari
aniqlanadi. Bu xarajatlarni kamaytirish va mahsulot narxini raqobatbardosh qilish
imkonini beradi.
Misol: Marketing va logistika uyg‘unligi.
Bir kompaniya yangi mahsulotni bozorga chiqarishni rejalashtirayotgan
bo‘lsin. Marketing tadqiqotlari yordamida:
 Mahsulotga talab yuqori bo‘lgan hududlar aniqlanadi.
 Ushbu hududlar uchun eng qulay logistika yo‘nalishlari tanlanadi.
 Logistika zanjiri orqali mahsulot o‘z vaqtida iste’molchiga
yetkaziladi.
Marketing tadqiqotlari va logistika zanjirini rivojlantirish bo‘yicha
takliflar.
1. Moslashuvchan strategiyalar: Mahsulot talabi o‘zgarishlariga mos
ravishda logistika jarayonlarini qayta ko‘rib chiqish.
2. Bozor monitoringini davomiy amalga oshirish: Raqobatchilar
faoliyatini doimiy kuzatib borish.
3. Mahalliy va xalqaro hamkorlik: Transport va yetkazib berish
kompaniyalari bilan hamkorlikni kengaytirish.
4. Axborot texnologiyalaridan foydalanish: Onlayn platformalar va
avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalangan holda jarayonlarni soddalashtirish.
5. Quyida FedEx kompaniyasining SWOT tahlili jadval ko'rinishida keltirilgan:
27

Kategoriya Tahlil
Kuchli tomonlari
(Strengths) - Global tarmoq: 220+ mamlakatda faoliyat yuritadi.
- Kuchli brend imidji: mijozlar orasida ishonch qozongan.
- Xizmatlar xilma-xilligi: ekspress yetkazib berish, yer usti
tashish, yuk tashish.
Zaif tomonlari
(Weaknesses) - Yuqori operatsion xarajatlar: yoqilg‘i narxlari ta’siri.
- Bozor o‘zgarishlariga moslashish qiyinchiligi.
Imkoniyatlar
(Opportunities) - Elektron tijoratning o‘sishi: onlayn savdoga talab ortmoqda.
- Yashil logistika: ekologik tashish usullarini joriy etish
imkoniyati.
Tahdidlar (Threats) - Kuchli raqobat: UPS, DHL va boshqa kompaniyalar.
- Iqtisodiy o‘zgarishlar: global bozor noaniqliklari.
Taqsimot logistikasining sohalarda qo‘lanilishi va o‘zaro hamkorligi .
Taqsimot logistikasi faoliyatini aniqlashda ikki yo‘l mavjud. Birinchisi, yetkazib
beruvchi ombordan tayyor mahsulotni jo'natish operatsiyalar kompleksini o‘z
ichiga oladi. Ikkinchisi, ancha keng qamrovga ega vazifalar. Taqsimot logistikasi
butun moddiy mahsulot aylanishini — mahsulot o‘qim liniyasidan tushishidan
boshlab iste’molchining omboriga tushgungacha bo'lgan jarayon62 lami amalga
oshiradi. Bunda taqsimlash vazifalari mikro- va makrologistika darajasida hal
etilishi hisobga olinishi kerak. Mikrologistika darajasida quyidagi vazifalar hal
etiladi:
• sotish jarayonini rejalashtirish;
• mahsulotni o‘rash usulini tanlash, uni butlash va konservalash;
• mahsulotni yuklashni tashkil etish;
• mahsulotni iste’mol etiladigan joyga tamsportda tashilishini nazorat qilish
hamda mahsulotni iste’molchiga yetkazish;
• sotuvdan keyingi xizmatlami tashkil etish. Taqsimot logistikasining makro
darajasida hal etiladigan vazifalari quyidagilardan iborat:
• moddiy oqimlami taqsimlash chizmasini tanlash;
• taqsimlash vositalarini shakllantirish;
• taqsimlash markazlarini joylashtirish.
Logistika tizimlarining xususiyatlarini o‘rganishda bu tizimlami boshqarish
va (yoki) optimallashtirish uchun modellardan foydalanishadi. Uni sun’iy model va
turli vositalar yordamida (so‘z, grafika, logika bilan ta’riflab) o‘iganib, haqiqiy
28

analog sifatida ta’riflash mumkin. Har qanday model keng qamrovli bo‘lishi
mumkin emas, u aniq muammoni yechishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak,
belgilangan paytga qaror qabul qilishni ta’minlashi zarur, chunki kechikib qabul
qilingan qaror xato yoki umuman keraksiz bo‘lishi mumkin. Odatda, so‘z orqali
ifodalangan va matematik iqtisodiy modellar ajratiladi. Matematik modellaming
afzalligi aniqligi, tekshirish mumkin bo‘lganligi va hokazolarda ko'rinadi. So‘z
orqali ifoda etiladigan model modelning umuman mavjud bo‘lmaganidan yoki
bo'lmasa reallikni soxtalashtiruvchi matematik modeldan foydalanishdan ko‘ra
afzalroqdur.
Logistik model deganda o‘zining o‘rindoshi sifatida foydalaniladigan
mavhum yoki moddiy bo‘lgan logistik jarayon yoki logistik tizimning har qanday
shakli tushuniladi.
Sotuv jarayonining tarmoqli logistik.
 xaridor talabini o‘rganish;
 buyurtmalar portfclini shakllantirish;
 iste’molchilar bilan xo‘jalik aloqalarini o‘matish;
 sotuv bo‘yicha izlanishlarni moliyalashtirish;
 korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini assortiment bo'yicha
ta’minlash;
 mol yctkazib berish (sotuv) bo‘yicha shartnomalarni tuzish;
 tovarlarga narx belgilash;
 8 ) tayyor m ahsulot zaxiralarini yaratish;
 taqsimlash kanallarini tanlash;
 sotuvchi va qayta sotuvcliilarni rag‘batlantirish;
 mahsulot (xizmat)ni iste’molchilar (xaridorlar)ga yetkazib berishni
tashkil qilish;
 shartnomadagi majburiyatlar bajarilishining nazorati;
 xaridor va vositachilar bilan hisob-kitoblar;
 iste’molchilarga xizmat ko'rsatish;
 sotuv rejalarining bajarilishini baholash;
29

 sotuv operatsiyalarini moliyalashtirish;
 iste’molchilarning to‘lovga layoqatli talabini qondirish va foyda olish.
Taqsimot logistikasi tushunchasini logistika tushunchasining umumiy
aniqlanishi asosida osongina tushunish mumkin. Moddiy vositalar oqimini
bevosita to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarib, o‘z ichiga quyidagilarni oladi: — moddiy
oqimni ishlab chiqarishga qadar yetkazadi; — oqimning ishlab chiqarishning
ichkarisidan o‘tish jarayonlarini boshqarish; — tayyor mahsulotlami
Lste’molchilarga yetkazish jarayonlarini boshqarish. Taqsimot logistikasining
aniqlanishi quyidagicha ifodalanadi: taqsimot logistikasi bu kompleks ravishda
o'zaro bog'langan vazifalar bo‘lib, turli ulguiji xaridorlar o‘rtasida moddiy vositalar
oqimini taqsimlash jarayonida amalga oshiriladi, ya’ni tovarlarning ulgurji savdosi
jarayonida amalga oshadi.
Logistik tizimda mahsulotlar taqsimotining asosiy kanallari va
vositalari .
Taqsimot vositasi va uning vazifalari. Tovarlami yetkazib beruvchi va
iste’molchi — bu logistik vosita yoki taqsimlash vositasi bilan bir-biriga
bog‘Iangan ikki mikrologistik tizimdir.
Taqsimot vositasi — bu tashkilotlar yoki alohida shaxslar jamoasi bo'lib,
ular ishlab cliiqaruvchidan iste’molchigacha bo‘lgan yo‘lda aniq tovarga yoki
xizmatga egalik huquqini birovga o'tkazadilar yoki o‘z zimmalariga oladilar.
Logistik vosita - bu materiallar oqimini aniq ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga
yetkazib berishga xizmat qiladigan ko‘pchilikni tashkil etgan tartibli ish
yuritadigan turli vositachilardir.
Taqsimot vositasidan foydalanib, iste’molchi ma’lum foydani qo‘lga
kiritadi, chunki eng samarali usiilda tovarlarning sotilishi ta’minlanadi,
mahsulotlaming maqsadli bozorlarga yctkazilishiga imkon beradi, taqsimlashga
ketadigan xarajatlar tejaladi. Taqsimot vositasini tashkil etgan tashkilot yoki
shaxslar bir qator amallami bajaradilar: bitim tuzish davrida — tovarlarni
taqsimlash vositasi orqali harakatlanishini ta’minlash uchun ma’lumot to'plash,
taqsimlash vositalari faoliyati bilan bog‘liq xavf-xatarlarni o‘z zimmasiga olish;
30

bitim oxirida — tovar harakatlanishini tashkil etish (transportda jo'natish, omborga
joylashtirish), tovarlarni taqsim lash vositalari orqali harakatlanishini ta’minlash
uchun moliyaviy mablag‘larni topish 65 va ulardan foydalanish, taqsimlash
vositalari faoliyati bilan bog‘liq xavf-xatarlami o‘z zimniasiga olish.
Bevosita taqsimot jarayoni quyidagi ishlarni amalga oshirisli yo‘li bilan
bajariladi: buyurtinalar ustida ishlash, mahsulotlami omborga joylashtirish va
tovar-moddiy boyliklar zaxirasini ma’lum darajada ushlab turish, tovarlarni
iste’mol joylariga trasportda jo‘natish. 6
Buyurtmalar ustida ishlash quyidagilami o‘z ichiga oladi: iste’molchilardan
buyurtma qabul qilish, korxonaning manfaatdor bo‘limlariga buyurtma haqida
ma’lumotlar yuborish, mahsulot ishlab chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilish.
Iste’molchilarga kerak bo‘lgan tovarlar omborxonada mavjud bo‘lsa, ularni iste’-
molchilarga yuborish ustida ish olib boriladi. Zarur tovarlar omborxonada mavjud
bo‘lmagan hollarda ularni tayyorlash uchun korxonaga buyurtma beriladi.
Mahsulotlami omhorxonaga joylashtirish. Ishlab chiqarish jarayoni
tugagandan keyin tovar iste’molchilarga jo'natilgunga qadar korxona tovarlarni
saqlashga majbur. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish va iste’mol qilish ish
jarayonlari kamdankam hollarda bir-biriga to‘g‘ri keladi.
Korxona tayvor mahsulotni saqlashning turli shaldlarini tanlashi mumkin:
 1)tovaming bir qisnti korxona omborxonasida, yana bir qismi
malisulot iste’mol etiladigan hududlarda saqlanishi;
 2) ishlab chiqarügan mahsulotning barchasi korxona omborxonalarida
saqlanishi;
 3) korxona umumiy foydalaniladigan ornborxonalarda joyni ijaraga
olishi;
 4) tovarlarni saqlash uchun uzoq muddat foydalaniladigan
omborxonalardan yoki tranzit omborxonalardan foydalanish mumkin.
Tovar-moddiy boyliklar zaxirasini ma’lum darajada ushlab turish.
6
https://n.ziyouz.com/library/category/141-iqtisodiyot?download=5700:marketing-asoslari-n-
mo-minov-f-azimova-o-shmugin
31

Iste’molchini unga zarur bo‘lgan tovarlar bilan uzluksiz ta’minlab turish uchun
ishlab chiqaruvchi korxonasi omborida yoki tovar iste’mol etiladigan hudud
omborxonalarida tovar-moddiy boyliklar zaxirasi yaratiladi. Zaxiralar maxsus
me’yorlarda ko‘zda tutilgan saviyada uslilab turiladi. Tovarni iste’mol joylarga
transportda jo‘natish va shartnomada ko‘zda tutilgan talablarga muvofiq ulami
iste’molchilarga yetkazish sotish jarayonining yakuniy bosqichi hisoblanadi.
Taqsimot logistikasining asosiy maqsadi kam xarajatlar bilan kcrakli
tovarlarni kerakli vaqtda kerakli joyga yetkazilishini ta’minlash. Talablarni
aniqlash va ularga qiziqtiradigan omil topish bilan shug'ullanadigan marketingdan
farqli ravishda taqsimlovchi logistika kam xarajatlar bilan marketing tomonidan
shakllangan talabni qondirishga xizmat qiladi. Bunda iste’molchining asosiy
mahsulotga bo’lgan ehtiyojini qondirishda quyidagi vazifalardan kelib chiqish
lozim:
 tovarni o‘z vaqtida yetkazib berish
 buyurtmachining favqulotda talablarini qondirishga qodirlik
 tovar ortish-tushirish ishlarida ehtiyotkorlik ko'rsatish
 ishlab chiqaruvchining nuqsonli mahsulotlarni tez almashtirib
berishga hamda tovar-moddiy zaxirani ma’lum darajada ushlab turishga tayyor
turishi.
Demak, taqsimot deganda mahsulotni o‘rash, ekspeditsiya qilish, sotuvni
boshqarish, mol yetkazib bemvchining omborida tayyor mahsulotni saqlash, tayyor
mahsulot uchun ombor xo'jaligini, ombordan tayyor mahsulotni jo‘natish uchun
transport xo‘jaligi tushuniladi. Taqsimot sohasida logistika strategik, tashkiliy,
moliyaviy va boshqa o'zaro bog'langan moddiy, axborot, moliyaviy noishlab
chiqarish davridagi oqimlaming egiluvchan boshqaruv tizimidan iborat. Taqsimot
logistikasining o‘iganish obyekti deb yetkazib beruvchidan iste’molchigacha
moddiy oqim harakatining bosqichlariga aytiladi. Tovarning iste’molchiga
jismoniy yetib borish jarayoni taqsimlash logistikasining o‘rganish predmetidir.
Taqsimot logistikasining asosiy funksiyalari quyidagilardir:
32

 Xaridorlar talabini aniqlab, unga javob berish (qondirish)ni tashkil
etish.
 Tovar yetkazib berish, iste’molchilarga xizmat ko'rsatish bo‘yicha
xo‘jalik aloqalarini o'matish.
 Taqsimot kanallarining tashkiliy tizimini qurish.
 Tayyor mahsulot zaxiralarini to‘plash (yig‘ish), saralash va joylash.
 Tayyor mahsulot, bo'sh idislilar, chiqindilami transportirovka qilish.
 Zaxiralarni boshqarish, tovarlami konsolidatsiya (birlashuvi) qilish va
tarqatish.
 Tovar o‘tishi (harakati)ning muqobil shakllarini tanlash va savdoni
taslikil etish.
 Tayyor mahsulot va logistik servis sifat standartini qo‘llash.
 Taqsimotni monitoring qilish va axborot bilan ta’minlash.
Taqsimot logistikasi vazifalarining tarkibi ikki darajaga: ichki va tashqi
vazifalarga bo'linadi.
Ichki taqsimot logistikasi korxona darajasida quyidagi masalalami hal
etadi:
 Buyurtma qabul qilib, uni bajaradi.
 Sotuv jarayonini rejalashtiradi.
 O’ram turini tanlaydi, komplektlash bo‘yicha qaror qabul qiladi,
shuningdek, jo'natishdan awal bajarilishi zarur bo‘lgan operatsiyalami tashkil etadi.
 Mahsulotni jo‘natishni tashkil etadi.
 Yetkazib berish va transport orqali jo'natish nazoratini tashkil qiladi.
 Sotilgandan keyingi xizmat ko'rsatishni tashkil etish.
Tashqi taqsimot logistikasi vazifalariga quyidagilar kiradi:
 Taqsimot kanali arxitekturasini (me’morchiligini) tanlash.
 Taqsimot kanali ishtirokchilari bilan ishni tashkil qilish (savdo
vositachilari).
 Tayyor mahsulotning taqsimot strategiyasini tanlash.
 Baho belgilash strategiyasini tanlash.
33

 Mahsulotni bozorga olib kirish bo‘yicha tadbirlami tashkil etish.
 Korxona malisulotining bozordagi holatini nazorat qilish va maqsadli
segmentlardagi mahsulol pozitsiyasining tahlili.
 Mijozlar bilan ishlash va sotuvdan keyingi xizmat ko'rsatishni tashkil
qilish.
Sotuv faoliyati bo'yicha nazariy va amaliy izlanishlar shuni ko‘rsatadiki,
sotuvni logistik modellashtirish ma’lum bir tamoyillarga amal qilinsa yetarli
darajadagi samaradorlikni oshirishga olib keladi. Bn tamoyillar logistik
modellashtirish deb ataladi. 7
Logistik modellashtirish tamoyillarini quyidagilarga bo'lish mumkin: tizimli;
yaxlitlik; iyerarxiyaga oid; funksionallik; maqsadga yo'naltirilganlik;
boshqaruvchanlik; adekvallik; kuzatiluvchanlik; alternativlik; komplekslilik.
Iqtisodiy xususiyatlari murakkab bo‘lgan sotuv jarayonini modellashtira oladigan
eng muhim prinsip bu tizimlilik prinsipidir. Sotuv tizimi bu elementlarning erkin
yig‘indisi emas, balki birbiri bilan bog‘langan, muvofiqlashgan bir yaxlitlikning
qismlaridir. Bu prinsip asosida logistik model barcha umumiy maqsadga yo‘nalgan
elementlarni o‘z ichiga olishi kerak.
Yaxlitlilik prinsipi hcch bir tizimni tashkil etuvchi qismlarda yo‘q
xususiyatlarga tizimning ega bo’lishidir. Masalan, ombor voki transport sexi yoki
o‘rash sexi alohida olganda tugallangan sotish (xaridoming to‘lovga layoqatlilik
talabini firma daromadini maksimallashtirib qoniqtiradigan) jarayonini amalga
oshira olmaydi.
Iyerarxiyalik prinsipi alohida elementlar orasida vakolatlar taqsimlanishi bo‘yicha
qarama-qarshiliklarsiz ko‘p pog'onali sotuv tizimini amalga oshirish imkoniyatini
beradi. Bu prinsipni ketmaketlikda amalga oshirish jarayonida tizimning har bir
alohida bo'limlari o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish uchun usul va vositalar
tanlashda mustaqillikka egadirlar.
Funksionallik prinsipi sotuv tizimining va uning har bir elementining o‘z
vazifasi borligini ta’minlaydi. Aynan funksiyalar taqsimoti asosida sotuv
7
https://n.ziyouz.com/library/category/141-
34

xizmatining tashkiliy tuzilmasi kelib chiqadi, teskarisi emas. Boshqacha qilib
aytganda, sotuvni logistik modellashtirishda hamma tuzilma bo‘linmalari
funksiyalari aniqlanadi, keyin ma’lum bir funksiyalar yig‘indisiga moslab
tuzilmaviy bo‘linmalar yaratishadi.
Maqsadga yo‘naltirilganlik prinsipi modellashtirish va sotuvning logistik
modellarining ishlash jarayoni ma’Ium maqsadlarga bo‘ysunishini nazarda tutadi.
Agar prinsiplami ahamiyatiga qarab joylashtirsak, bu prinsipni birinchi o'ringa
qo'yish kerak bo‘lardi. Sotuv maqsadlari hech bo‘lmasa to‘rtta o‘lchamga ega
bo'lishi kerak:
o iqtisodiy maqsadlar — firma maqsadlari bilan bir xil bo‘lib, foydani
aksimallashtirishga yo‘nalgan;
o miqdoriy maqsadlar — sotuv hajmlarini osliirish, bozoming ma’Ium
bir segmentida firma ulushini oshirish, mablag‘ aylanishini tezlashtirish va
hokazolar;
o sifatiy maqsadlar — xizmat ko‘rsatishning sifati, mijozlar bilan
ishonchli qayta aloqa, iste’molchilaming talablarini aniq bilish va ular asosida
firmaning maqsadini belgilash;
o rivojlanish maqsadlariga tizim ichidagi xizmat maqsadlari deb
qaraladi. Rivojlanmayotgan sotuv — bu qolib ketishga mahkum bo'lgan sotuv.
Ustivorlik bo‘yicha sotuv maqsadlarini quyidagilarga bo‘lish mumkin.
Strategik:
o firma imkoniyatlarini bozoming barcha segmentlarida ishlatish;
o bozor talablarini va sotuv imkoniyatlarini hisobga oigan holda optimal
sotuv; tuzilmasini ta’ininlab, doimo sotuv hajmini oshirib borish;
o firmaning moliyaviy barqarorligini oshirish maqsadida tovar va pul
aylanish vaqtini qisqartirish;
o to‘lovga layoqatlilik talablami toiaroq qondirish uchun kanallar
tuzilmasini ratsionalizatsiya qilish (oqilona tashkil etish). 8
8
Kotler, F. Marketing asoslari. Toshkent: "O‘zbekiston" nashriyoti, 2020.
35

Joriy maqsadlar har bir firma uchun o‘ziga xosdir. Ular o‘z ichiga nafliroq
tovar sotishni tezlashtirish, tayyor mahsulotning ortiqcha zaxiralaridan forig'
bo‘lish, mavsumiy mahsulotlar savdosini muntazamlikka o‘tkazish, tovar sotuvini
jonlantirish va hokazolarni oladi. Bir martalik maqsadlar kutilmaganda paydo
bo‘lib, qoladigan sotuv hajmini oshirish imkoniyatiga firmaning rcaksiyasi sifatida
namoyon bo‘ladi. Bir martalik imkoniyatlami vaqtida ko'rib qolib, sotuv xizmatlari
oldiga bir martalik maqsadlarni qo‘ya bilish kerak. Boshqaruvchanlik prinsipi
deganda boshqaruv tizimining murakkabligini sotuv jarayoni boshqaruvi
murakkabligiga muvofiqligi tushuniladi.
Marketing tadqiqotlari va logistika zanjirining uyg‘unligi mahsulot tarqatish
jarayonida muhim o‘rin tutadi. Ushbu ikki soha samarali boshqarilganda, mahsulot
iste’molchilarga tez, sifatli va iqtisodiy jihatdan qulay sharoitlarda yetkaziladi. Bu
esa kompaniyaning raqobatbardoshligini oshirish va bozor ulushini kengaytirishda
asosiy omil hisoblanadi.
Xulosa
Mazkur kurs ishida mahsulot distributsiyasining marketingdagi o‘rni va
uning samaradorligini oshirish usullari o‘rganildi. Xulosa qismida asosiy natijalar
va tavsiyalar keltiriladi. Mahsulot (tovar) distributsiyasi zanjiri marketingda
muhim strategik vosita bo‘lib, iste’molchilarga mahsulotni o‘z vaqtida va sifatli
yetkazib berishni ta’minlaydi. Ushbu zanjirning to‘g‘ri tashkil etilishi
36

kompaniyaning muvaffaqiyatiga, bozor ulushini kengaytirishga va mijozlarning
qoniqishiga bevosita ta’sir qiladi. Distributsiya zanjirini tadqiq qilish shuni
ko‘rsatadiki, samarali boshqaruv va innovatsion yondashuv mahsulot tarqatish
tizimini optimallashtiradi va raqobatbardoshlikni oshiradi.
Mahsulotni iste’molchi ehtiyojlari va talablari asosida yetkazib berish
distributsiyaning bosh vazifasidir. Bu kompaniyaning bozorga tezkor
moslashishini ta’minlaydi. Distributsiya kanallari tarmog‘ining kengligi
mahsulotni nafaqat mahalliy, balki global bozorga chiqarishda ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Mahsulotni ishlab chiqarishdan iste’molchiga yetkazishgacha
bo‘lgan jarayonlarni optimallashtirish, xarajatlarni kamaytirish va vaqtni tejash
imkonini beradi. Ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdo nuqtalari
o‘rtasidagi aloqalarni samarali tashkil etish mahsulotni bozorga muvaffaqiyatli
chiqarishga yordam beradi. Zanjirning kuchli tomonlarini rivojlantirish va zaif
tomonlarini yo‘qotish orqali distributsiya tizimini takomillashtirish mumkin.
Mijozlarning o‘zgaruvchan talabini aniqlash va zanjirni moslashtirish orqali bozor
ehtiyojlarini to‘liq qondirishga erishiladi. Mahsulotni saqlash, transportirovka
qilish va tarqatish jarayonlarini nazorat qilish distributsiya samaradorligini
ta’minlaydi.
Marketing va logistika jarayonlariga raqamli texnologiyalarni jalb qilish
distributsiyani yangi bosqichga olib chiqdi. Elektron savdo platformalari,
avtomatlashtirilgan logistika tizimlari va Big Data tahlillari kompaniyalarga
mahsulotni iste’molchilarga yanada tezroq va qulayroq yetkazishga yordam
bermoqda. Bu usullar, shuningdek, bozor ehtiyojlarini oldindan bashorat qilish va
talablarga moslashishga imkon yaratadi.
Mahsulotni iste’molchiga tez yetkazib berish uchun turli kanal va transport
tizimlarini uyg‘unlashtirish. Distributsiya jarayonlarini avtomatlashtirish orqali
samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirish. Xalqaro distributsiya
kanallarini joriy etish orqali mahsulot qamrovini kengaytirish. Marketing
tadqiqotlari asosida mavsumiy talablarni oldindan aniqlash va logistikani
moslashtirish. Mahsulot distributsiyasi zanjiri kompaniyaning bozor
37

muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan strategik vositadir. Distributsiya
zanjirini samarali tashkil qilish orqali xarajatlarni kamaytirish, mahsulotni o‘z
vaqtida yetkazib berish va iste’molchilarning qoniqishini ta’minlash mumkin.
Innovatsion yondashuv va marketing tadqiqotlari asosida distributsiya tizimini
takomillashtirish kompaniyaning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi.
Umuman olganda, mahsulot distributsiyasi zanjirining chuqur tahlili
kompaniyaga o‘z bozor strategiyasini aniqlash va uni muvaffaqiyatli amalga
oshirishga ko‘mak beradi. Tarqatish jarayonida har bir bosqichni optimallashtirish
orqali nafaqat moliyaviy samaradorlik, balki mijozlarning mahsulotga nisbatan
ishonchi ham mustahkamlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2003.
2. Kotler, F. Marketing asoslari. Toshkent: "O‘zbekiston" nashriyoti, 2020.
3. G‘ulomov, S. Logistika va uning amaliyoti. Toshkent: Iqtisodiyot
universiteti nashriyoti, 2019.
38

4. Muminov, A. Mahsulot tarqatish tizimi boshqaruvi. Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2021.
5. Jalolov J. Marketingni boshqarish strategiyalari: O‘quv qo‘llanma. T.: Fan
va texnologiyalar, 2012.
6. Багиев Г.Л.и др. Маркетaг: Учебник. M .: Экономика, 2021. 2-е изд.
7. Багиев Г.Л., Ta расевич В. M . Маркетaг. СПб.: Питер, 2012. 4-изд.
8. Soliyev A.. Buzrukxonov S. Marketing: O‘quv qo‘llanma. 2010.
Internet manbalari va xalqaro tadqiqotlar.
9. https://renessans-edu.uz/files/books/2023-10-13-10-44-
7_a39415dec4b1f5fd310ed6d94c7c7a2f.pdf
10. https://marketing.uz/uz/work/154.htm
11. https://n.ziyouz.com/library/category/141-iqtisodiyot?
download=5700:marketing-asoslari-n-mo-minov-f-azimova-o-shmugin
12. https://uz.unitinal.com/sotuvchi-tarqatish-kanallari/
13. https://muhaz.org/mavzu-taqsimot-kanallarini-boshqarish.html
14. https://milliycha.uz/ru/tovar-tarqatish-kanali/
15. https://soff.uz/product/iqtisodiyot-mahsulot-va-xizmatlarni-tarqatish-
kanallari-sonini-aniqlash_1
16. https://ahaslides.com/uz/blog/swot-analysis-examples/
17. https://uz.wikipedia.org
18. https://uz.wikipedia.org/wiki/Marketing_miks
39

Marketingda mahsulot distributsiyasi zanjirining shakllanishi va samaradorligini baholash

Sotib olish