Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 70.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 25 Noyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Algebra

Sotuvchi

Sherzod Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025

0 Sotish

Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi

Sotib olish
Kurs ishi
Mavzu:  Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 1
I.BOB.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarining ahamiyati ......................................................... 4
1.1.Obyekt va subyektning nazariy asoslari ................................................................................................. 4
1.2.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarini o’rganish va ularni psixologiyada tadbiq etish ....... 10
II.BOB. Obyektiv va subyektiv yondashuvlar o‘rtasidagi farq va o‘zaro bog‘liqlik ...................................... 17
2.1. Masalaning obyektiv va subyektiv tahlilini uyg‘unlashtirish zarurati .................................................. 17
2.2.Obyektiv va subyektiv tuzilmalar ahamiyati va amaliy natijasi ............................................................ 32
Xulosa ........................................................................................................................................................ 40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................................................................................. 41
Kirish
Istiqlolning   dastlabki   yillaridan   ta ’ lim   sohasini   isloh   etishga   qaratilgan   me ’ yoriy
hujjatlar ,   jumladan ,   “ Ta ’ lim   to ‘ g ‘ risida ” gi   qonun   va   Kadrlar   tayyorlash   Milliy
1 dasturining   hayotga   tatbiq   etilishi   natijasida   mamlakatimiz   ta ’ lim   tizimida   muhim
ijobiy   yangilanishlar   yuz   berdi .  Prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyevning   shu   yil  20-
apreldagi   “ Oliy   ta ’ lim   tizimini   yanada   rivojlantirish   chora - tadbirlari   to ‘ g ‘ risida ” gi
qarori   mamlakatimizda   ta ’ lim   tizimini   isloh   qilish   borasida   olib   borilayotgan
ishlaming   ham   mantiqiy   davomi ,   ham   uni   yangi   bosqichga   ko ‘ tarishga   qaratilgani
bilan   ahamiyatlidir . 1
Kurs   ishining   dolzarbligi :   Qaroming   eng   muhim   jihatlaridan   biri ,   unda   oliy
malakali   mutaxassislar   tayyorlashda   xalqaro   standartlar   mezoniga   rioya   qilish ,
uning   darajasida   shartsharoit   yaratish ,   ruhi   va   talabiga   mos   zamonaviy   bilim   va
ko ‘ nikmalarga   ega   kadrlar   tayyorlashga   alohida   e ’ tibor   qaratilgan .   Oliy   ta’lim
tizimini tubdan takomillashtirish bugungi kunning talabi va vazifasi. Chunki ta’lim
muassasalarida   faoliyat   yuritayotgan   aksariyat   kadrlarning   ilmiy-pedogogik
salohiyati, axborot kommunikatsiya texnologiyalari va xorijiy tillarni o’zlashtirishi
bugungi   davr   talablari   darajasida   emas.   Bu,   o‘z   navbatida,   rivojlangan
mamlakatlarning   nufuzli   ta’lim   muassasalari   bilan   yaqin   hamkorlik   o‘rnatish,
o‘quv   jarayoniga   xalqaro   tajribaning   ilg‘or   usul   va   yo‘nalishlarini   tatbiq   etishda
g‘ov bo’lmoqda.
Kurs   ishining   ahamiyati:   Psixologiyada   obyekt   va   subyekt   tushunchalari   —
inson psixikasini o‘rganishda markaziy o‘rin egallaydi. Bu kurs ishining ahamiyati
quyidagilarda   namoyon   bo‘ladi: Nazariy   asoslarni   chuqur   tushunishga   yordam
beradi   –   Obyekt   va   subyekt   tushunchalari   psixologiya   fanining   metodologik
asoslari   bo‘lib,   ilmiy   izlanishlarda   to‘g‘ri   yondashuvni   shakllantirishga   xizmat
qiladi. Inson   faoliyatini   tahlil   qilish   imkonini   beradi   –   Obyekt   va   subyekt
munosabatlarini anglash orqali  insonning tashqi  muhit bilan o‘zaro ta'sirini, ongli
1
  Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   halqimiz   bilan   birga   quramiz   /   -   Toshkent:   “O zbekiston”   NMIU,ʻ
2017. – 488 b.  
2 faoliyatining shakllanish jarayonlarini tushunish osonlashadi. Amaliy psixologiyada
qo‘llanilishi   –   Ushbu   tushunchalar   amaliy   psixologik   xizmatlarda,   masalan,
pedagogik   psixologiya,   ijtimoiy   psixologiya,   klinik   psixologiyada   muhim
metodologik   asos   hisoblanadi. Talabalarda   ilmiy   dunyoqarashni   shakllantiradi   –
Kurs ishi orqali talabalar mustaqil fikrlash, tahlil qilish, ilmiy tadqiqot olib borish
ko‘nikmalariga   ega   bo‘ladi. Zamonaviy   psixologik   muammolarni   tushunishga
xizmat qiladi  – Subyektiv tajriba, ong va idrok kabi tushunchalar orqali zamonaviy
psixologiyada mavjud muammolarni tahlil qilish imkoniyati yaratiladi.
Kurs ishining vazifalari
1. Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarining mazmunini ochib berish
–   Bu   tushunchalarning   tarixiy   taraqqiyoti   va   zamonaviy   yondashuvlardagi
ifodasini o‘rganish.
2. Psixologik tadqiqotlarda obyekt va subyekt o‘rtasidagi munosabatni aniqlash
–   Ularning   qanday   tarzda   o‘zaro   ta'sir   qilishi   va   bu   ta'sirning   psixik
rivojlanishga ta’siri.
3. Obyekt   va   subyekt   tushunchalarining   amaliy   ahamiyatini   ko‘rsatish   –   Har
xil psixologik sohalarda (pedagogik, ijtimoiy, amaliy psixologiyada) qanday
qo‘llanilishini yoritish.
4. Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish   – Mazkur mavzuga doir nazariy manbalarni
o‘rganish, ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish.
Kurs   ishining   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish   qismi,   2   bob,   4   bo’lim   ,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlardan tuzilgan.
3 I.BOB.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarining ahamiyati
1.1.Obyekt va subyektning  nazariy asoslari
Psixodinamik   yondashuv   doirasida   mavjud   bo lganʻ   psixologik   qarashlar
tizimining   modeli   va   u   o zida   ichkilashtirilgan   tashqi   obyektlar:   insonlar   va	
ʻ
vaziyatlarni   mujassamlashtiruvchi   ruhiyat   (psixika)   „ichki   obyektlar“dan   tarkib
topgan   degan   taxminni   rad   etishga   asoslanadi.   Psixodinamik   nazariyaga
asoslangan   obyekt   munosabatlari   nazariyasi   insonlarning   boshqalar   hamda
o zlarining voyaga yetgan hayotidagi vaziyatlarga munosabati chaqaloqlik davrida	
ʻ
kechirgan   oilaviy   tajriibasi   orqali   shakllanishini   taxmin   qilinadi.   Masalan,
go dakligida   beparvolik   yoki   zo ravonlikni   boshdan   kechirgan   katta   yoshli   inson
ʻ ʻ
boshqalardan   ham   shunga   o xshash   xatti-harakatni   kutadi,   bu   unga   ota-onasining	
ʻ
o tmishdagi   beparvo   yoki   haqoratli   xatti-harakatlarni   eslatadi.   Ongsiz   holatdagi	
ʻ
odamlar   va   hodisalarga   doir   bunday   tasavvurlar   inson   balog atga   yetganda	
ʻ
„men“ga   aylanadi   va   ular   insonlarning   ijtimoiy   munosabatlari   hamda   o zaro	
ʻ
muomalalarda   xatti-harakatlarini   oldindan   aytishda   ongsiz   ravishda   qo llanadi.	
ʻ
Psixik   funktsiyalar   ushbu   model   doirasida   ichki   obyektlar   o rtasidagi
ʻ
munosabatlarning   nuqtai   nazaridan   tushuntiriladiUshbu   nazariya   doirasidagi   ilk
asarlar   Melanie   Klein,   Ronald   Fairbairn,   Donald   Winnicott   va   Maykl   Balint
tomonidan   yozilgan.   Ular   asosida   Britaniya   psixotahlil   maktabi   shakllandi.   Otto
Kernberg,   Hans   Levald,   Uilyam   Meysner,   Arnold   Modell,   Roy   Shefer,   Xaynts
Kohut   va   Josef   Sandler   mazkur   model   doirasida   o zlarining   muhim   asarlarini	
ʻ
bitishdi.Obyekt   munosabatlari   nazariyasi   Freydning   obyektlarning   shaxs   rivojiga
ta siri   haqidagi   kuzatishlariga	
ʼ   tayanadi .   Ammo   Freyd   obyekt   nazariyotchisi
hisoblanmaydi,   chunki   uning   tushunchasiga   ko ra,   obyekt	
ʻ   -   Uning   ehtiyojlarini
qondirishga   yordam   beradigan   narsadir   (oziq-ovqat   ochlikni   qondirgani   kabi).
Ayrim   nazariyotchilar,   xususan,   Otto   Kernberg,   obyekt   munosabatlari
nazariyasining turli jihatlarini  klassik  Freyd nazariyasi  bilan birlashtirishga urinib
4 ko rishgan   Odamlar   bilan   munosabatlar   ko'pincha   psixologik   qiyinchiliklar   vaʻ
muammolar   manbai   bo'lib   xizmat   qiladi.   Ijtimoiy   muvaffaqiyatsizlik   holati   bilan
bog'liq taniqli naqsh mavjud. Qoida tariqasida, muloqotda "qiyin" odamlar odatda
atrofdagilar barcha muammolar uchun aybdor deb shikoyat qiladilar: ular beparvo,
xudbin   va   qo'pol.   Shu   bilan   birga,   yuqori   darajadagi   ijtimoiy   intellekt   va
kommunikativ   kompetentsiyaga   ega   bo'lgan   odamlar   shaxslararo   munosabatlarni
hayotiy soha sifatida ko'rishga odatlangan, uning sifati butunlay o'z faoliyati bilan
belgilanadi.   Ko'pgina   ijtimoiy   va   psixologik   tadqiqotlar   sub'ektiv
boshqaruvning   ichki   o'chog'i     va   muloqotdagi   muvaffaqiyat,   tashqi   joylashuv   va
aloqa muammolari o'rtasida bevosita bog'liqlik mavjudligini aniqladi   .
Bir   qator   psixoterapevtik   maktablar   shaxslararo   qiyinchiliklarni   odamlar
o'rtasidagi   ijtimoiy   o'zaro   ta'sir   jarayonlari   natijasi   sifatida   ko'rib   chiqadilar.   Bu
holda   terapevtik   ta'sir   predmeti   butun   tizimlar   yoki   aloqalar   va   munosabatlar
ansambllari;   ularni   uyg'unlashtirish   uchun   guruh   usullari   (masalan,   psixodrama
yoki   tizimli   oilaviy   terapiya)   keng   qo'llaniladi.   Terapevtik   tahlilning   sa'y-
harakatlari   odamlar   bilan   muloqot   va   munosabatlarni   buzishning   shaxsiy,   chuqur
psixologik   sabablarini   topishga   qaratilgan 2
.   Axir,   ko'pincha   ongsiz   niyatlar   yoki
kommunikativ motivlar  shaxsning  ijtimoiy moslashuviga  asosiy  hissa qo'shadi  va
shaxslararo nizolar intrapsixiklarning bevosita davomi hisoblanadi.
Psixoanalitik   an'ana   shaxsning   shaxslararo   munosabatlariga   butunlay
sub'ektiv   funktsiya   sifatida   qarashga   intiladi.   Freyd   va   uning   izdoshlari   (O.Rank,
S.Ferentsi,   P.Federn   va   boshqalar)   tomonidan   ishlab   chiqilgan   O zlik   va	
ʻ
dunyoning   jamiyatning   cheksiz   “okean   tuyg usi”   ko rinishidagi   asl   asosiy   birligi	
ʻ ʻ
to g risidagi   g oyalari   haqiqat   va   boshqa   odamlar   bilan   munosabatlar	
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishining   o ziga   xosligini   o ziga   xoslikni   birlamchi   farqlash   usullaridan	
ʻ ʻ
kelib chiqadi. Shaxsiy taqdirning qayg'ularining asosiy manbai bo'lgan shaxslararo
munosabatlardagi qiyinchiliklar:
2
  Davletshin M.G., To ychiyev S.M. Umumiy psixologiya. T.:TDPU, 2012. 	
‟
5 "Chaqaloq   o'ziga   kelayotgan   sezgilarning   manbai   sifatida   o'z   egosini   tashqi
dunyodan   hali   ajrata   olmaydi.   Buni   asta-sekin   turli   impulslar   orqali   o'rgatadi   ...
Ulardan eng ko'p orzu qilingan onaning ko'kragi bo'lib, uni faqat qat'iy faryod bilan
chaqirish   mumkin.   Shunday   qilib,   ob'ektga   qarama-qarshi
bo'lib,   tashqaridan   topilgan   narsa   ,   faqat   A   dan   maxsus   harakat   natijasida   paydo
bo'ladi.   hissiyotlar   massasi   va   shuning   uchun   tashqi   dunyoni   tanib   olish,   tez-tez
uchraydigan,   turli   xil   va   yo'q   bo'lib   ketmaydigan   og'riq   va   norozilik   hissiyotlari
bo'lib,   ular   psixikada   hukmronlik   qiladi,   shuning   uchun   egoni   norozilik   manbai
bo'lishi   mumkin   bo'lgan   barcha   narsalardan   ajratish   tendentsiyasi   paydo   bo'ladi
begona va tahdidli tashqi dunyoga qarshi ...
Shunday qilib, Men o'zini tashqi dunyodan ajratadi. Aniqrog‘i, dastlab O‘zlik
hamma narsani o‘z ichiga oladi, so‘ngra undan tashqi olam paydo bo‘ladi. Bizning
hozirgi   "men"   tuyg'umiz   -   bu   "men"ning   tashqi   dunyodan   ajralmasligiga   mos
keladigan   keng,   hatto   hamma   narsani   qamrab   oluvchi   tuyg'uning   qisqargan
qoldig'i.
Bizga uch tomondan azob chekish tahdid solmoqda: o'z tanamizdan ... tashqi
dunyodan,   bu   bizga   o'zining   ulkan,   chidamsiz   va   buzg'unchi   kuchlarini   g'azab
bilan   chiqarib   yuborishi   mumkin.   Va   nihoyat,   boshqa   odamlar   bilan   bo'lgan
munosabatlarimiz tomondan. Oxirgi manbadan kelib chiqadigan azob-uqubatlarni,
ehtimol,   biz   boshqalarga   qaraganda   og'riqliroq   his   qilamiz;   Biz   ularni   qandaydir
ortiqchalik   deb   hisoblaymiz,   garchi   ular   boshqa   kelib   chiqishi   azobidan   kam
bo'lmasa ham, muqarrar va qochib bo'lmaydi» 
Ushbu   keng   ko ' lamli   iqtibos   ob ' ekt   munosabatlarining   psixoanalitik
nazariyasining   asosiy   tamoyillarini   yaxshi   ko ' rsatib   beradi   ,   uning   doirasida
insonning   dunyo   va   boshqa   odamlar   bilan   o ' zaro   munosabati   tushuntiriladi .
Ob'ektlar   nazariyasi   asoslarini   Freyd   shakllantirgan   bo'lib,   u   Melani   Klayn,
Uinfred   R.   Bion,   Maykl   Balint,   Donald   V.   Vinnikot,   Otto   F.   Kernberg,   Rene   A.
Spits,   Vilgelm   R.   D.   Fairbairn   va   boshqalarning   asarlarida   yanada   rivojlantirildi.
6 Bundan   tashqari,   1940-yillarda   amerikalik   psixiatr   va   psixoanalist   Garri   Stak
Sallivan   birinchi   navbatda   odamlar   bilan   munosabatlardagi   muammolardan   kelib
chiqqan ruhiy kasalliklarning mohiyatini tushunish uchun   shaxslararo yondashuvni
taklif qildi. Aksariyat psixoanalistlar kattalarning odamlar bilan munosabatlarining
barcha   xilma-xilligi   asosan   bolaning   onasi   bilan   (yoki   M.   Klein   singari,   onaning
ko'kragi bilan) erta munosabatlari tajribasi bilan belgilanadi degan taxmindan kelib
chiqadi.   Albatta,   ba'zi   tadqiqotchilarning   bemorlar   xotirasida   bunday   dastlabki
taassurotlarni jonlantirishga urinishlariga (xoh bu J. Franklning gipnoid tahlili [69]
yoki Sent-Grofning keng tarqalgan tajribalari bo'lsin) va undan ham ko'proq gipnoz
ostida   olingan   onaning   ko'krak   qafasining   shakli   haqidagi   hikoyalarni   ishonchli
fakt   sifatida   qabul   qilishga   ishonib   bo'lmaydi*."Men   gipnoid   tahlil   qilish   usulini
ishlab   chiqdim,   bu   bemorga   hayotining   eng   erta   davriga   qaytishga   va   hayotining
birinchi haftalari va oylaridagi go'daklik tuyg'ularini qayta tiklashga imkon beradi.
Tavsiya   etilgan   regressiya   holatida   bemor   o'zini   go'dakdek   his   qiladi   va   nafaqat
go'daklik   hissiyotlarini   boshdan   kechiradi,   balki   ularni   tovushlar   va   harakatlar
bilan   etkazishga   yordam   beradi.   chaqaloqning   his-tuyg'ularini   miya   yarim
korteksining nutq zonasiga o'tkazish va shuning uchun katta yoshli bemor o'zining
go'daklik   sezgilaridan   signallarni   qabul   qilishga   va   ularni   so'z   bilan   etkazishga
imkon   beradi.   Bundan   tashqari,   bir   nechta   sahifalarda   2-3   oylik   chaqaloqlar   va
ularning   onalarining   ko'kraklari   o'rtasidagi   o'zaro   ta'sir   tajribasi,   go'yo   ular
tomonidan berilgan tavsiflar mavjud. Bu nafaqat perinatal matritsalar bilan bog'liq
bo'lgan tajribalardan ham yomonroqdir, chunki ular Sent-Count tomonidan taqdim
etilgan,   balki   NUJ-na-vts   va   boshqa   "yulduzlararo   sargardonlar"   haqidagi
xabarlar.sabab   bo'lmang.   Voyaga   etgan   odamning   munosabatlarining   keng
doirasini   uning   birinchi   bolalikdagi   odamlar   bilan   muloqot   qilish   tajribasining
oddiy   nusxalaridan   iborat   deb   tasavvur   qilish   yanada   sodda.   Biroq,   psixoterapevt
uchun ob'ekt munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari va bu naqshlarning
kattalarning   xatti-harakati   va   muloqotiga   ta'sir   qilish   imkoniyatlari   haqida
tushunchaga ega bo'lish foydalidir.
7 Ushbu   atamaning   keng   ma'nosida   ob'ekt   munosabati   sub'ektning   butun
dunyoga,   shuningdek,   atrofdagi   voqelikning   alohida   qismlari   va   tomonlariga
munosabati   deb   ataladi.   Bu   voqelikni   idrok   etish   usuli,   shaxsning   hissiy   va
kognitiv   tajribasini   shakllantirish   uchun   asos,   boshqa   odamlar   bilan   o'zaro
munosabatlarning   barqaror   tartibi.   Ushbu   talqinda   ob'ekt   munosabatlari   integral
shaxsning   uslubi   sifatida   ishlaydi   va   uning   faoliyatini   tahlil   qilish   birligi   sifatida
ishlatilishi   mumkin.   Ob'ekt   munosabatlarining   turi   yoki   shakli   psixoseksual
rivojlanish   bosqichi   (og'zaki   munosabatlar)   yoki   o'ziga   xos   psixopatologiya
(narsisistik munosabatlar) bilan belgilanishi mumkin. Eng ilg'or nazariyalarda (M.
Klein, G. S. Sallivan) ob'ekt munosabatlarining "depressiv" yoki "shizoid" tipidagi
tushunchalari   ushbu   ikkala   xususiyatni   ham   qamrab   oladi,   chunki   u   yoki   bu
bosqichda   fiksatsiya   va   ruhiy   buzilish   o'rtasida   bog'liqlik   mavjud.So'zning   tor
ma'nosida   ob'ekt   munosabatlari   -   bu   boshqa   odamlar,   ayniqsa   yaqin   va   muhim
odamlar,   qarindoshlar   va   do'stlar   bilan   munosabatlar.   Darhaqiqat,   odamlar   bilan
munosabatlar   ontologiyaning   asosiy   sohasi,   ob'ekt   munosabatlarini   "reifikatsiya
qilish" dir, shuning uchun boshqalar bilan haqiqiy hissiy aloqalar va ularning his-
tuyg'ulari, fikrlari va xatti-harakatlarining motivlarini tushunish (   kauzal bog'lanish
muammosi,   ya'ni   boshqa   shaxsning   xatti-harakatlari   va   harakatlariga   sabablarni
bog'lash)   ko'pincha   ikkita   asosiy   rekursiya   va   shaxsiy   maqsad   bilan   bog'liq.O'z
ongsizligining   o'sha   mazmuni   uchun   sindirishga   intiladi.   Ko'pincha   bu   turli
qo'rquvlar, tajovuzkor va jinsiy impulslar. Agar qatag'on qilinganlarning mazmuni
umidsizlik   bilan   shartlangan   bo'lsa   (masalan,   ehtiyotkorlik   bilan   yashirin   yoki
yashirin   gomoseksualizm),   unda   qaytish   reaktsiyasi   qo'llaniladi   va
munosabatlarning  boshqa  ishtirokchisi   umidsizlikka  uchragan  istaklarni   qondirish
imkoniyati   nuqtai   nazaridan   ko'rib   chiqiladi.   Albatta,   uning   o'zi   bu   haqda   hech
narsa   bilmaydi.Ikkala   niyat   ham   butunlay   behush,   ular   ko'pincha   bir-biri   bilan
aralashib   ketadi   va   ikkala   ishtirokchida   ham   mavjud.   O'zaro   umidlar   qanchalik
mos   kelmasa,   keskinlik   kuchayadi   va   o'zaro   da'volar   kuchayadi.   Prognozlar   va
qarshi   reaktsiyalar   soni   ortib   bormoqda   -   tomonlar   yashirin   sabablar   haqida
"taxmin   qila   boshlaydilar"   va   bir-birlarini   haqorat   va   qoralashlar   bilan
8 yog'diradilar.   Bunday   vaziyatda   (afsuski,   odatiy   hol)   sherikning   haqiqatan
ham   nimani o'ylashini yoki nimani xohlashini   bilish deyarli mumkin emas.   Garchi
buning uchun ongsiz umidlaringiz emas, balki shunchaki so'rash, javobni eshitish
va   ishonish   kifoya.   Psixoanalitik   tahlilning   ob'ekti   aynan   shu   chalkashliklarni
bartaraf   etishdan   iborat   bo'lib,   shundan   so'ng   mijozga   boshqa   muhim   shaxsni
tushunish   va   ishonchga   asoslangan   shaxslararo   muloqotning   yanada   samarali
modeli   taklif   etiladi.Ob'ekt   munosabatlari   ijtimoiy   o'zaro   ta'sirlarni   belgilovchi
omil sifatida ongsizlik sohasiga tegishli. Ularning tahlilini uzatish munosabatlarini
tushunishdan boshlash eng qulaydir, chunki terapevt u yoki bu darajada har doim
ona yoki otaning o'rnini bosuvchi yoki ramziy analog sifatida ishlaydi. Mijozning
taxminlari   va   psixoterapevtik   yordam   aslida   nimadan   iborat   bo'lishi   haqidagi
g'oyalari   muhokama   qilinadigan   birinchi   uchrashuvda,   u   uchun   qaysi   turdagi
ob'ektni   tanlash   ustunlik   qilishini   aniqlash   mumkin.   Agar   mijoz   tahlilchini
yordamchi   va   himoyachi   sifatida   ko'rsa,   uning   bilimi   va   vakolatiga   tayanishga
harakat   qilsa,   uni   hamdardlik   yoki   maslahat   so'rash   mumkin   bo'lgan   shaxs   deb
hisoblasa,   bu   tahliliy   (yoki)   mos   yozuvlar   ob'ektni   tanlash   turi.   Qarama-
qarshi   (narsisistik)   tanlov   turi   tahlilchi   mijoz   tomonidan   o'z   shaxsiyatiga
o'xshashligiga   qarab  baholangan  hollarda namoyon  bo'ladi.  Bunday  holda, bemor
umumiy   ta'm   va   imtiyozlarning   tomonlarini   yuqori   baholaydi,   terapevtning   ichki
dunyosiga faol qiziqish bildiradi, munosabatlarda sheriklikka intiladi va ikkinchisi
o'zining  ideal  shaxsi  pozitsiyasini  egallashga  moyil   emasligidan   juda  hayratda   va
hafsalasi pir bo'ladi. Sub'ektiv sub'ektning o'z fikrlash tarziga mos keladigan idrok,
fikr yoki dalil haqida aytiladi. Shuningdek, dunyoga xos bo lgan narsaga nisbatanʻ
barcha narsalar haqida aytilgan.Subyektiv so'z lotin tilidan olingan subiectīvus, bu
"boshqa   narsaga   bog'liq"   degan   ma'noni   anglatadi.   Shuning   uchun   sub'ektiv
sub'ektning   markazida   joylashgan   deb   taxmin   qilinadi.   Shu   tarzda   u   nuqtai   nazar
ob'ektga  yo'naltirilgan  ob'ektiv  tushunchasiga   zid  keladi.Demak,  ba'zida   sub'ektiv
so'zi sharh yoki fikrni pasaytirish uchun ishlatiladi. Masalan: "Siz aytayotgan narsa
juda   sub'ektivdir."Sub'ektiv   -   bu   ob'ektning   o'ziga   emas,   balki   uni   odamning   til
orqali   ifoda   etadigan   idrokiga   ishora   qiluvchi   sifat.   Xulosa   nisbiy,   ya'ni
9 tarjimonning   konteksti   va   uning   manfaatlari   olami   ta'sir   qiladi.Subyektiv   narsa
haqida   gapirganda,   shunga   o'xshash   universal   qo'llanilishi   mumkin   bo'lmagan
fikrga   havola   qilinadi,   chunki   tahlil   qilingan   narsa   /   haqiqat   har   xil   talqinlarga
moyil.hu   bilan   birga,   sub'ektivlikning   ko'plik   yoki   nisbiy   xususiyati   sub'ektiv
gaplarning   mazmunini   bekor   qiladi   degan   xulosaga   kelmaslik   kerak.   Aksincha,
sub'ektiv   o'z   tafakkurini   rivojlantirishning   zaruriy   misoli   va   birgalikda   yashashni
ma'qullaydigan   ijtimoiy   bitimlar   uchun   avvalgi   qadam   sifatida
tasdiqlangan 3
.Subyektiv   va   ob'ektiv   o'rtasidagi   farqlar   Agar   sub'ektiv   so'zi
kuzatuvchi   mavzuga   mos   keladigan   narsani   anglatsa,   nishon   uning   kuzatuvchisi
fikridan   qat'i   nazar,   ob'ektga   tegishli   bo lgan   narsalarga   ishora   qiladi.Shu   tarzda,ʻ
bayonot,   agar   u   individual   talqin   qilinmasa,   lekin   ob'ektning   o'zi   kuzatilishi,
o'lchashi yoki tekshirilishi mumkin bo lgan taniqli xususiyatlariga ishora qilganda	
ʻ
ob'ektiv bo'ladi.
1.2.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarini o’rganish va ularni
psixologiyada tadbiq etish
                  Fanning   ob'ekti,   predmeti   va   usuli   tushunchasi   uning   nazariy   va   uslubiy
asosini tashkil qiladi. Fan usuli o'z predmetidan oldin "tug'ilishi" mumkin emas va
aksincha,   chunki   ular   birgalikda   "inkubatsiya   qilingan".   Ilm-fanning   predmeti
birinchi   bo'lib   "mavjud"   bo'lmasa   va   undan   keyin   -   uning   boshqa   "men"i   kabi   -
3
  .  G’oziyev E.G’ Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010. 
10 uning   usuli.   Shunday   qilib,   masalan,   A.   Bergson   fikricha,   ruhiy   hayotning
substansiyasi   sof   “davomiylik”   bo‘lganligi   uchun   uni   kontseptual   jihatdan,
ratsional   qurilish   orqali   bilish   mumkin   emas,   balki   intuitiv   idrok   qilinadi.
“Haqiqatda   mavjud   narsani   aks   ettiruvchi   fanning   har   qanday   qonuni,   shu   bilan
birga, mavjudlikning tegishli  sohasi  haqida qanday fikrlash kerakligini  ko'rsatadi;
“ma'lum   bo'lgan   holda,   u   ma'lum   ma'noda   bilishning   printsipi,   usuli   sifatida
ishlaydi” .Fanning predmeti qaysi usul chinakam ilmiy deb hisoblanishiga bog'liq
bo'lishi   mumkin,   introspektsiya   asoschilari   nuqtai   nazaridan,   psixika   "sub'ektiv
tajriba"   dan   boshqa   narsa   emas,   ma'lumki,   psixikani   faqat   o'z-o'zini   tekshirish,
mulohaza yuritish va boshqalar orqali o'rganish mumkin. aksincha, psixika mavjud
emas,   chunki   uni   kuzatiladigan   va   o'lchanadigan   fizik   hodisalarga   o'xshash
ob'ektiv usullar yordamida o'rganish mumkin emas.
            N.N.   Lange   ikkala   ekstremalni   yarashtirishga   harakat   qildi.   Uning   fikricha,
“...psixologik   eksperimentda   o‘rganilayotgan   shaxs   o‘z   kechinmalari   to‘g‘risida
doimo   (o‘ziga   yoki   bizga)   ma’lumot   berishi   kerak   va   faqat   shu   sub’ektiv
kechinmalar   va   ularning   obyektiv   sabab   va   oqibatlari   o‘rtasidagi   bog‘liqlik
tadqiqot predmetini tashkil etadi” .
Va   shunga   qaramay,   "sub'ekt-ob'ekt-mavzu-usuli"   paradigmasini   o'rganish
kontekstida   K.A.ning   pozitsiyasi   alohida   qiziqish   uyg'otadi.   Abulxonova,
psixologiya   ob'ekti   g'oyasini   shaxsning   "individual   borliq   darajasining   sifat
jihatidan   o'ziga   xosligi"   tushunchasi   bilan   bog'laydi.   Subyekt   u   tomonidan
ob'ektning   tabiati   bilan   shartlangan   mavhumlikning   o'ziga   xos   usuli   sifatida
belgilanadi,   uning   yordamida   psixologiya   shaxsning   individual   mavjudligining
ushbu sifat jihatidan o'ziga xosligini o'rganadi Psixologiya faniga oid tushunchasini
oydinlashtirishda   K.A.   Abulxonova   mavzu   deganda   “...psixologik   tadqiqotlar
orqali   aniqlangan   o‘ziga   xos   psixologik   mexanizmlar   emas,   balki   bu
mexanizmlarni   aniqlashning   umumiy   tamoyillarigina”   tushunilishi   kerakligini
alohida   ta’kidlaydi   .Boshqacha   qilib   aytganda,   ushbu   ta'riflar   tizimida
psixologiyaning   "ob'ekti"   "Psixologiya   o'rganishi   kerak   bo'lgan   haqiqat   qanday
11 sifat   xususiyatiga   ega."   degan   savolga   javob   beradi.   Mavzu   mohiyatiga   ko'ra
uslubiy   jihatdan   aniqlangan   va   "Bu   haqiqatni   qanday   o'rganish   kerak?"   Degan
savolga javob beradi. Ya'ni, psixologiyaning an'anaviy tushuniladigan predmetidan
uning   ob'ektiga,   bu   fanning   usulidan   esa   uning   predmetiga   o'ziga   xos   kategorik
siljish   mavjud.   Biroq,   ayni   paytda,   bizga   ko'rinib   turibdiki,   psixologiya   fanining
"sub'ekt-ob'ekt", "sub'ekt-usuli" kategorik qarama-qarshi juftlarini mazmunli 
Ehtimol, birinchi navbatda, psixologiya haqidagi g'oyalarni bilim predmeti sifatida
uning  ob'ekti,   predmeti   va   usuli   haqidagi   g'oyalar   bilan  o'zaro   bog'lash   natijasida
ushbu   fanning   asosiy   ta'riflari   haqida   to'liqroq   tasavvurga   ega   bo'lish   mumkin
bo'ladi.
       Ushbu toifalarni ularning mazmunli bo'ysunishi va bir-birini to'ldiruvchiligida
ko'rishga   imkon   beradigan   vektorlarni   "ularning   birligida   emas,   balki   o'ziga
xoslikda" ko'rsatishga harakat qilaylik.
1. "Psixologiya va uning ob'ekti". Psixologiya (agar u mustaqil fan sifatida e'tirof
etilsa)   bilishning   predmeti   sifatida   ishlaydi.   Uning   uchun   o'ziga   xos   ob'ekt   -
undan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan psixik voqelik. Psixologiyaning sifat
xususiyati shundaki, u bilish predmeti sifatida asosan uning ob'ekti bilan mos
keladi:   sub'ekt   o'zini   tafakkur   va   yaratish   orqali,   "o'z-o'zini   o'zgartirishning
mumkin bo'lgan o'zini o'zi ochishi" orqali biladi. Shu bilan birga, psixologiya,
masalan, sub'ektivizmga  sirpanib ketsa, boshqa  bir  fan psixologiyani  o'zining
qo'shimchasiga   aylantirsa   yoki   qandaydir   g'alati   sabablarga   ko'ra   ob'ekt
(psixika)   taqlid   qila   boshlasa,   tanazzulga   yuz   tutsa   va   boshqa   voqelikka
aylansa, o'zining sub'ektiv maqomini yo'qotishi mumkin.
2. "Psixologiyaning   predmeti   va   ob'ekti".   Bu   psixologiyaning   semantik   va
maqsadli   vektoridir 4
.   Agar   psixologiya,   ta'rifiga   ko'ra,   o'z   ob'ektini   tayyor
shaklda   topsa,   u   o'rnatilgan   nazariy   va   uslubiy   tamoyillarga   (ontologik   va
gnoseologik,   akseologik   va   prakseologik   va   boshqalar),   shuningdek,   tashqi
4
  Zufarova M.E. Umumiy psixologiya.T., 2018.
12 sharoitlarga   (masalan,   hukmron   falsafiy   ta'limot,   siyosiy   madaniyat   darajasi,
siyosiy rejim) qarab mustaqil ravishda o'z predmetini quradi va belgilaydi. Shu
ma’noda   aytishimiz   mumkinki,   psixologiya   fanining   predmeti   ijtimoiy-
madaniy o‘zgarishlarning tabiatiga qarab o‘zgarishlarga duch kelishi mumkin.
3. «Psixologiyaning   ob'ekti   va   predmeti».   Agar   psixologiya   ob'ekti   aqliy
voqelikni   butun   to'liqligi   va   taxminiy   yaxlitligi   bilan   alohida   mavjudlik
sifatida   ifodalasa,   ushbu   fanning   predmeti   o'z   ichida   psixikning
kvintessensiyasini   tashkil   etuvchi   va   uning   sifat   jihatidan   o'ziga   xosligini
belgilaydigan   g'oyani   o'z   ichiga   oladi.   Subyektivlik   sifati   psixikaning   muhim
potentsialini   eng   munosib   tarzda   ifodalashini   va   uning   boshqa   voqeliklarga
ontik   qaytarilmasligini   ochib   berishini   hisobga   olsak,   uning   mustaqil   fan
sifatidagi   maqomini   tasdiqlovchi   sub'ektivlik   tushunchasi   mazmunan
psixologiyaning predmetini tashkil etadi, deb ta'kidlash mantiqan to'g'ri.
4. «Psixologiyaning   ob'ekti   va   metodi».   Fanning   metodi   o'rganish   uchun
mo'ljallangan   haqiqatga   mos   kelishi   kerak.   Ya'ni,   fanning   ob'ekti   psixika
bo'lsa,   uning   usuli   qat'iy   psixologik   bo'lishi   kerak,   fiziologiya,   sotsiologiya,
falsafa   va   boshqa   fanlar   usullariga   qisqartirilmasligi   kerak.   Aynan   shuning
uchun   ham   A.Pfender   «sub'ektiv   metod»ni   psixologiyaning   asosiy   usuli   deb
hisoblagan, u sub'ektivistik yorliqlardan ichki himoyalangan va tabiiy fanlarda
qo'llaniladigan   eng   ob'ektiv   usullardan   kam   bo'lmagan   «ob'ektiv»dir   [3-
qarang].
5. «Psixologiyaning   predmeti   va   metodi».   Psixologiyaning   bilish   predmeti
sifatidagi   vazifasi   nafaqat   metodning   uning   ob'ektiga   mos   kelishi   zarurligini
aniqlash,   balki   uni   tashkil   etish,   kashf   etish,   ishlab   chiqarish   va   ilmiy
amaliyotda qo'llashdir. Binobarin, metod ham ob'ekt kabi sub'ektning vazifasi,
uning   ijodiy   harakatlarining   o'zgaruvchan   va   rivojlanayotgan   mahsuli
hisoblanadi.   Ketorik   bo'ysunishni   saqlab   qolish   va   metodning   psixologiya
predmetini   aniqlashga   va   undan   ham   ko'proq   almashtirishga   yo'l   qo'ymaslik
muhimdir.   Metodologiyaning   rivojlanishi   nazariyaning   rivojlanishini
rag'batlantirishi   mumkin   va   ilmiy   uslubni   ishlab   chiqishdagi   muvaffaqiyat
13 uning   mavzusiga   yangi   qarashga   olib   kelishi   mumkin.   Lekin   faqat   shart   va
boshqa hech narsa.
6. «Psixologiyaning   predmeti   va   metodi».   Bu   juftlik   o'zining   mavjudligi   va
rivojlanishida   ontologik   jihatdan   ob'ektga   bog'liq   bo'lib,   bilish   jarayonining
sub'ekti   tomonidan   gnoseologik   jihatdan   belgilanadi.   Subyekt   statik   emas,   u
bilim   predmetining   aqliy   hayot   mohiyatiga   kirib   borish   harakatidir.   Usul   -
sub'ekt   (psixologiya)   ob'ekt   (psixika)   ichidagi   bu   harakatni   boshqaradigan
yo'ldir.   Agar   o'z   predmetini   belgilashda   psixologiya   sub'ektivlik   sifatiga
qaytsa, u ham o'z uslubini qurishda "sub'ektning hayotiy faoliyati bilan bog'liq
holda   olingan   toifalarda   ifodalangan"   sub'ektivlik   tamoyiliga   asoslanishi
kerak. 
                    Shunday  qilib,   bizning   e'tiborimizni   uning   asosini   tashkil   etuvchi   va  uni
o'zini-o'zi   ta'minlaydigan   bilim   mavzusiga   aylantiradigan   narsaga   qaratsak   ,
bugungi   kunda   psixologiya   o'z   ob'ekti   ,   predmeti   va   usulini   belgilashda   noaniqlik,
noaniqliklarga   yo'l   qo'ymaydi   .   O'tkazilgan   tahlillar   shuni   ko'rsatadiki,   bu
muammo har doim psixologlarning e'tiborini u yoki bu darajada jalb qilgan. Biroq,
bir   tomondan,   so'nggi   paytlarda   nazariy   qarashlar   va   uslubiy   yondashuvlarda
yuzaga   kelgan   sezilarli   farqlar,   ikkinchi   tomondan,   pragmatistik   yo'nalishlarning
o'sishi bilan bog'liq holda "falsafalash" va "nazariylashtirish" ning barcha turlariga
qiziqishning   umumiy   pasayishi   psixologiyaning   predmeti   va   uslubi   haqidagi
g'oyalarni   bugungi   kundagi   so'zlarning   umumiyligida   qo'llashiga   olib   keladi.
"gestalt".   Shu   bilan   birga,   fanimiz   uchun   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega   bo‘lgan
ushbu savollarni o‘rganish usuli hozirda birinchi navbatda sinash va xato tamoyili
yoki   bolalar   kaleydoskopida   muvaffaqiyatli   qo‘llanilayotgan   “silkitish”   tamoyili
asosida   qurilgan.   Marksistik,   ekzistensial,   fenomenologik,   chuqur,   cho'qqi   va
boshqa   psixologiyalarning   "bo'laklari"   aralashmasini   silkitish   kifoya   va   natijada
ba'zida   oddiy,   ba'zan   juda   murakkab,   ammo   muhimi,   har   doim   oldindan   aytib
bo'lmaydigan   va   shuning   uchun   yangi   kombinatsiyani   olish   mumkin.   Qanchalik
tebranishlar bo‘lsa, psixologiya fanining predmeti va metodi haqida yangi g‘oyalar
14 ko‘p. Agar biz silkinishlar sonini tebranishlar soniga ko'paytirsak, biz psixologiya
fanining   predmeti   va   uslubining   "simulakra"   va   "rizomlari"   bilan   to'liq
"postmodern" portretini, shuningdek, M. Fuko ruhida "sub'ektning o'limi" haqidagi
aniq ishoralarni olamiz.
                  Tadqiqotimizda   biz   psixologiya   predmetini   belgilashda   “muhim”
yondashuvga ustunlik berib, an anaviy yo nalishga amal qilamiz, bu ishda o ziningʼ ʻ ʻ
mazmunli   konkretlashuvini   shaxsning   ruhiy   hayot   sub yekti   sifatidagi	
ʼ
kontseptsiyasida   topadi.   Ushbu   kontseptual-kategorik   konstruktsiya   psixologiya
sub'ekt   sifatida   o'z   ob'ektiga   teng   keladigan   va   kirib   boradigan   muhim-sub'ektiv
linza-matritsa sifatida alohida rol o'ynaydi. Shu ma'noda, hatto eng oddiy, genetik
jihatdan   o'ziga   xos   psixik   hodisalar   ham,   agar   ular   sub'ektiv-psixologik   ob'ektiv
paradigma kontekstida - sub'ektivlik tomon harakatning bo'laklari yoki momentlari
sifatida - psixikning sifat jihatidan o'ziga xosligini aniqlashning eng yuqori muhim
mezoni sifatida ko'rib chiqilsa, etarli darajada "ob'ektiv" bo'lishi mumkin.
        Subyektivlik printsipi ilmiy psixologiyadagi "ichki holat" ni tashkil qiladi, bu
orqali   u   ob'ektiv   va   undan   mustaqil   ravishda   mavjud   bo'lgan   mavjudot   sifatida
unga qarshi bo'lgan ruhiy voqelikni "sindiradi".
            Subyektivlik   kategoriyasining   obyektiv   ahamiyati   shundan   iboratki,   butun
psixik olam unga nuqta sifatida kirishi va undan ochilishi mumkin. U psixikaning
barcha   muhim   ta'riflarini   butun   to'liqligi   va   ko'rinishlarining   xilma-xilligi   bilan
o'zlashtiradi, "o'zidan olib tashlaydi".
      Mashhur hind faylasufi va psixologi Shri Aurobindo Ghose "pastga ko'tarilish"
deb   o'rgatgan.   Bu   formula   psixologiya   fanining   ob'ekti   va   predmeti   o'rtasida
mavjud bo'lgan aloqani aniq ifodalashga yordam beradi. Psixologiya o'z ob'ektiga
"tushib", ruhiy hayotning tubsiz tubiga kirib boradi, u erda yangi hodisalarni kashf
etadi,   yangi   naqshlarni   o'rnatadi,   shu   bilan   birga   ilgari   kashf   etilgan   narsalarni
aniqlaydi   va   aniqlaydi.   Biroq,   psixikaning   chuqurliklari   va   kengliklariga   kirib
borishning   barcha   natijalari   (aniq   ilmiy   tadqiqot   mavzusi)   u   nafaqat   o'zi   uchun
saqlaydi, nafaqat ularni boshqa fanlar bilan baham ko'radi yoki ijtimoiy amaliyotga
15 beradi,   balki   majoziy   ma'noda   "yuqoriga"   yuboradi   "Psixikaning   mohiyatini
o'rganish   laboratoriyasi"   va   uning   rivojlanishining   asosiy   imkoniyatlari.   Nima
uchun   bu   Nima   uchun   psixikaning   mohiyatini   aniqlashda   psixikaning
rivojlanishining eng yuqori (oxir-oqibat mumkin) darajasi haqida savol tug'iladi.
                    Psixikaning  eng  oliy  mohiyati   psixologiyaga  darhol  ochib  berilmaydi   va
hamma   narsada   emas.   Ehtimol,   bu   mohiyat   hech   qachon   to'liq   anglab   etilmasligi
va   bo'lmasligi   ham   mumkin,   chunki   psixikaning   sirlari   nafaqat   yashirin   bo'lib
qolmasdan,   balki   rivojlanish   jarayonida   ko'payib   boradi.   Biroq,   psixikaning
mavjudlik   sifatidagi   yakuniy   muhim   xususiyatini   tushunishga   qarab,   barcha
ma'lum psixik hodisalar ma'lum bir talqinni oladi. Shunday qilib, o'zimizga aqlning
mohiyati   uning   ob'ektiv   voqelikni   aks   ettirish   qobiliyatida   ekanligini   aytib,   biz
aqliy   hayotimizni   kognitiv   faoliyat   doirasi   bilan   cheklashimiz   mumkin.   Agar   biz
mulohaza   yuritishga   tartibga   solish   qo'shadigan   bo'lsak,   u   holda   aqliy   bizning
oldimizda insonga tabiiy, ijtimoiy muhitga harakat qilish va moslashish, o'zi bilan
muvozanatga   erishish   imkonini   beradigan   mexanizm   sifatida   paydo   bo'ladi.   Agar
psixologik bilimlarning yangi bosqichida psixikaning muhim xususiyati shaxsning
ongli   ravishda   o'zgartiruvchi,   konstruktiv,   ijodiy   aqliy   va   ma'naviy   faoliyati
sifatida belgilansa, unda mavjud bilimlarni baholashning asosiy mezoni va keyingi
psixologik tadqiqotlarda asosiy ko'rsatma bo'lib xizmat qiladi.
       Yakuniy   sababni eng katta huquq bilan   qayerga qo'yish mumkin , deb so'radi 
I. Kant, agar bo'lmasa,   eng yuqori   sabablik ham qayerda joylashgan bo'lmasa, ya'ni
dastlab   o'zida   har   bir   mumkin   bo'lgan   harakat   uchun   yetarli   sababni   o'z   ichiga
olgan   mavjudotga.   Tadqiqotimiz   mavzusiga   kelsak,   aqliy   hayot   makonidagi
yakuniy va eng yuqori sabab - bu sub'ektivlik. Aynan mana shu narsa ruhiy olam
boshqa olamdan farq qiladigan eng muhim mezondir.
              So'nggi   paytlarda  psixologiyada   faoliyat   va   uning   predmeti   tushunchalarini
ajratib   ko'rsatish   va   ularni   o'ziga   xoslik   emas,   balki   birlik   sifatida   ko'rsatishga
intilish   tendentsiyasi   rivojlandi.   Bu   har   qanday   faoliyatning   namoyon   bo'lishi
ortida   bajaruvchini,   ijodkorlik   harakati   ortida   esa   yaratuvchini   ko'rish   talabini
16 bildiradi.   Va   agar   haqiqatan   ham   "birinchi   ish   sodir   bo'lgan"   bo'lsa,   unda
psixologiya bu ishni kim amalga oshirganligi, agar harakat yoki jasorat bo'lsa, kim
qilgani   va   agar   so'z   bo'lsa,   kim,   qachon,   kimga   va   nima   uchun   aytgani   bilan
qiziqmaydi.   Umuman   psixika   emas,   balki   undagi   vaqt   o'tishi   bilan   o'z-o'zini
anglaydigan   sub'ekt   darajasiga   etib   boradigan   narsa   ruhiy   hayotning   tashuvchisi,
markazlashtiruvchisi va harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. U nima, qanday, kim
bilan, nima uchun va qachon qilish kerakligini hal qiladi. U o'z faoliyati natijalarini
baholaydi  va ularni  o'z tajribasiga kiritadi. U tanlab va faol  ravishda dunyo bilan
muloqot   qiladi.   "Sub'yekt   bo'lish"   ontologik   imperativi   -   bu   haqiqiy   shaxsning
suverenitetining   universal   insoniy   ifodasi,   uning   harakatlarining   natijalari   uchun
javobgar,   dastlab   unga   bog'liq   bo'lgan   hamma   narsada   "aybdor"   (   J.-P.   Sartr   )   va
"mavjudlikda alibi" (M.M. Baxtin).
II.BOB.     Obyektiv   va   subyektiv   yondashuvlar   o‘rtasidagi   farq   va   o‘zaro
bog‘liqlik
2.1. Masalaning obyektiv va subyektiv tahlilini uyg‘unlashtirish zarurati
         Individual insonni, ya’ni ongli organizmni kuzatganimizda, bir qarashda bizga
shunday   tuyuladiki,   unda   ikki   xil   mutlaqo   alohida   va   maxsus   jarayonlar   sodir
bo‘lib, ularning ba’zilarini biz fiziologik, shuningdek, fizik, kimyoviy va mexanik,
boshqalarini esa aqliy, shuningdek, sub’ektiv deb ataymiz; Oxirgi ism avvalgisidan
farqli   ravishda   berilgan,   ya'ni   fiziologik,   kimyoviy,   fizik   va   mexanik   jarayonlar,
ko'pincha bitta atama bilan birlashtirilgan - maqsad.
                  Biroq,   bu   ikki   jarayon,   ya'ni   ob'ektiv   va   sub'ektiv   jarayonlar   yoki   fizik-
kimyoviy, mexanik va fiziologik jarayonlar va aqliy jarayonlar, ya'ni g'oyalar, his-
17 tuyg'ular,   hislar,   ong   bir-biridan   mustaqil   ekanligiga   ishonch,   fan   taraqqiyotining
har   bir   qadami   sari   tushib   borardi.   Bu   halokatli   harakat,   xususan,   fiziologiya,
xususan, asab fiziologiyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, u bir qator eng aniq
tajribalar   orqali   aqliy   yoki   sub'ektiv   hodisalar   va   miya   va   nervlarda   sodir
bo'ladigan jarayonlar o'rtasidagi  bog'liqlikni ko'rsatdi. So'nggi paytlarda, masalan,
mashhur   italyan   fiziologi   Mosso   apparati   kabi   ixtirolar   bizni   bu   bog'liqlikni
to'g'ridan-to'g'ri,   aytganday,   o'z   ko'zimiz   bilan   ko'ra   oladigan   darajaga   olib   keldi.
Mosso   apparati   har   qanday   organning,   masalan,   qo'lning   hajmining   ozgina
oshishini   darhol   va   aniq   ko'rsatishga   moslangan.   Ma'lum   bo'lishicha,   har   qanday
aqliy   mehnat   bilan   qo'lning   hajmi   kamayadi,   bu   qonning   miyaga   chiqishiga
bog'liq. Ushbu apparat yordamida uxlayotgan odamni kuzatar ekanmiz, biz apparat
uning tushlarini o'q bilan qanday belgilashini ko'ramiz, uxlayotgan odamni bezovta
qiladigan   eng   kichik   shovqin   yoki   taqillatish   darhol   apparatga   ta'sir   qilishini
hisobga olmaganda.
          Bu ruhiy bemorlarni davolash uchun asos bo'lib, u bizga aqldan ozganlar va
umuman   ruhiy   kasalliklarga   chalinganlarning   miyasining   patologik   anatomik
parchalanishi   va   hokazolar   orqali   ochib   beriladi.   Ammo   ilmiy   bilimga   ega
bo'lmagan   odam   ham   uning   ruhiy   holati,   uning   kayfiyati   ko'pincha   tanasining
holatiga,   sog'lig'iga   yoki   ba'zi   a'zolarining   nosog'lomligiga   va   hokazolarga
bog'liqligini biladi.
          Bu faktlarning barchasini hisobga olgan holda, ilgari insonni faqat sub'ektiv
tomondan   kuzatish   bilan   cheklanib   qolgan   psixologiya   o'z   uslubini   tubdan
o'zgartirishga   majbur   bo'ldi:   u   sub'ektiv   psixik   hodisalar   bilan   ob'ektiv   yoki
fiziologik   hodisalar   o'rtasidagi   bog'liqlikni   o'rganishga   kirishishi   kerak   edi.   Bu
yerdan,   oxir-oqibat,   zamonaviy   psixologiya   avvalgidan   butunlay   boshqacha
shaklga   ega   bo'ldi;   sub'ektiv   hodisalarning  tashqi   olam   bilan  aloqasidagina   emas,
balki organizmning fiziologik yoki ob'ektiv jarayonlari bilan bog'liqligi va ketma-
ketligi   qonuniyatlarini   o'rganuvchi   fanga   aylandi.   Bu   sohada   etarlicha   faktlar   va
kuzatishlar   to'planganida,   bu   massa   asosan   fiziologlar,   shuningdek
18 nevropatologlarning   tadqiqotlari   tufayli   yuzaga   kelgan,   bu   faktlar   massasi   bizni
deyarli har bir sub'ektiv hodisaning ba'zi bir ob'ektiv hodisa bilan eng muqarrar va
o'zgarmas mos kelishiga ishontirganida, bu organizmda paydo bo'lgan psixologiya,
giponomiyalar   seriyasi.   organizmning   ob'ektiv   jarayonlari   va   ongimizning
sub'ektiv jarayonlari bir xil va bir-biridan faqat bizning ongimizga etib borish yo'li
bilan farq qilishidan iborat edi. Agar organizmimizdagi har qanday jarayon bizning
ongimizga   o'z   nervlarimiz   yoki   miyamiz   orqali   etib   borsa,   u   bizga   sub'ektiv
ko'rinadi,   ya'ni   bizning   ongimizga   hislar,   hislar,   g'oyalar,   fikrlar,   istaklar,   iroda
shaklida   ko'rinadi;   xuddi   shu   jarayonni   boshqa   organizmda   yoki   hatto   o'zimizda,
lekin  tashqi  tomondan,  organik  hodisalarni  tashqi   tadqiq  qilish   orqali  kuzatsak,  u
bizga fiziologik jarayon sifatida ko'rinadi.
                      Ammo   boshqalarni   kuzatayotganda   ham,   biz   diqqatimizni   xuddi   shu
jarayonning   fiziologik   yoki   ruhiy   tomoniga   qaratishimiz   mumkin.   Shunday   qilib,
odamlar   bilan   oddiy   muloqotda,   odatda,   biz   uchun   insonda   qanday   fiziologik
jarayonlar   sodir   bo'layotganini   emas,   balki   bu   odamning   bizga   va   atrofdagi
hodisalarga   nisbatan   qanday   g'oyalari,   his-tuyg'ulari,   istaklari   borligini   tushunish
muhimdir.   Garchi,   shu   bilan   birga,   biz   uning   nimani   o'ylayotgani   va   his
qilayotganini to'g'ridan-to'g'ri bila olmasak-da, lekin uning yuz ifodalari, nutqi va
harakatlaridan biz o'zimizga xos, odatiy, oddiy sub'ektiv holatlardan bizga ma'lum
bo'lgan   sub'ektiv   holatlari   haqida   xulosalar   chiqaramiz.   Shunday   qilib,   kundalik
hayotda   har   bir   kishi   beixtiyor   eski   maktab   psixologi,   ya'ni   u   boshqasini   faqat
sub'ektiv   usul   bilan   tushunadi   va   kuzatadi,   ya'ni   boshqa   birovning   tashqi
harakatlari   va   ifodalarini   o'ziga   tanish   bo'lgan   hissiyot   va   g'oyalarning   sub'ektiv
tiliga   tarjima   qiladi.   Boshqa   odamlarni   tushunishning   bunday   usuli   tug'ilishdan
boshlab har bir kishi tomonidan qo'llaniladi, shuning uchun illyuziya paydo bo'lishi
tabiiydir,   buning   natijasida   biz   boshqa   odamlarning   g'oyalari   va   his-tuyg'ularini,
ya'ni   sub'ektiv   holatlarini   bevosita   bilamiz.   Albatta,   bu   xato.   Biz   faqat   ularning
harakatlarini,   faqat   muskulli   harakatlarini,   his-tuyg'ularni   ifodalovchi   yuz   va   ko'z
mushaklarining   harakatlarini,   nutq   tovushlarini   hosil   qiluvchi   ko'krak,   halqum   va
19 og'iz   mushaklarining   harakatlarini   va   hokazolarni   bevosita   bilamiz.   Va   shundan
keyingina   biz   ongimizga   kirgan   bu   harakatlarni   ular   bilan   bog'liq   bo'lgan   his-
tuyg'ular   va   g'oyalarga   aylantiramiz.   Shuning   uchun,   hatto   boshqalarni
kuzatishning bu usuli ham qisman ob'ektiv bo'lgan (garchi hali fiziologik bo'lmasa
ham) va agar uni sub'ektiv deb atash kerak bo'lsa, buning sababi shundaki, agar biz
shaxsiy,   sub'ektiv   tajribamizdan   o'zimizning   sub'ektiv   holatlarimiz   va   ularning
mushak   ifodasi   o'rtasidagi   doimiy   bog'liqlikni   bilmaganimizda,   bunday   kuzatish
bizga mutlaqo hech narsa bermaydi.
1)   inson   boshidanoq   (aniq   bo'lmasa   ham   -   ongli   ravishda)   uning   va   boshqa
odamlarning har bir hissi va harakati mushak harakatlari bilan bog'liqligini bilgan.
2)   U   har   doim   bundan   boshqa   odamlarning   mushak   harakatlari   (yoki   ifodalari,
nutqi   va   boshqalar)   faqat   ularning   ruhiy   ichki   holatlarining   korrelyatsiyasi   deb
xulosa qilgan, shuning uchun u ikkinchisini birinchisidan taniy oladi.
3)   Keyin   u   muskul   harakatlaridan   tashqari   uning   har   bir   sub'ektiv,   aqliy
harakatlariga   mos   keladigan   fizik-kimyoviy-mexanik   jarayonlar   massasi   sodir
bo'lishini ilmiy jihatdan bilib oldi. Bu yanada nozik jarayonlar ko'pincha murakkab
ilmiy   tadqiqotlar   va   murakkab   ilmiy   apparatlar   yordamisiz   tashqaridan   va
yalang'och ko'z bilan tushunib bo'lmaydi.
4)   Bundan   u,   tabiiyki,   2-holda   bo'lgani   kabi,   dastlab   bu   fiziologik   jarayonlar
mushaklar   qisqarishi   kabi   sub'ektiv   holatlarning   ifodasidir,   ya'ni   ular   psixik
hodisalar   bilan   bog'liq   bo'lsa-da,   ular   alohida   narsani   tashkil   qiladi   va   faqat   ular
tufayli yuzaga keladi, xuddi mushaklar qisqarishi faqat ruhiy holat tufayli yuzaga
keladi, degan xulosaga keldi.
5) Organizmning fiziologik, ya'ni fizik-kimyoviy-mexanik jarayonlari bilan psixik
jarayonlar   o'rtasidagi   yaqinroq   bog'liqlikni   ko'rib,   u   -   biz   yuqorida   aytib
o'tganimizdek   -   hali   gipoteza   xarakteriga   ega   bo'lgan   -   har   ikkala   jarayon   ham
alohida emas, chunki aqliy jarayon va mos keladigan mushaklar qisqarishi alohida,
lekin   ular   bir   va   bir   xil,   faqat   qarama-qarshi   tomondan   ko'rib   chiqiladi,   degan
20 xulosaga   keldi.   Bu,   ayniqsa,   Teyn   tomonidan   aniq   ifodalangan   bo'lib,   u   psixik
hodisalarning sub'ektiv va ob'ektiv tomonlarini ikki tomondan ko'rib chiqilgan bir
tekislikka solishtirish mumkinligini aytdi.
                  Ushbu  gipoteza   tasdiqlanadimi  yoki  yangi  tadqiqotlar   uning  yangi   faktlar
bilan   nomuvofiqligini   ko'rsatadimi,   bu   savol   hali   hech   qanday   ilmiy   ahamiyatga
ega   emas,   ammo   baribir   metafizik   savol.   Muhimi,   bu   emas,   balki   isbotlangan
narsa,   ya'ni   ob'ektiv   va   sub'ektiv   jarayonlar   o'rtasidagi   bog'liqlik   va
munosabatlardir.   Ushbu   yaqin   aloqa   o'rnatilgandan   so'ng,   sub'ektiv   va   ob'ektiv
jarayonning o'ziga xosligi yoki o'ziga xos emasligi haqidagi har qanday metafizik
farazlarga   qo'shimcha   ravishda   fan   uchun   yangi   keng   tadqiqot   sohasi   ochiladi.
Hozircha isbotlangan fakt sifatida ushbu jarayonlarning faqat shubhasiz aloqasi va
bog'liqligini qabul qilib, eng yangi psixologiya bu bog'liqlikni, iloji bo'lsa, empirik
va   ilmiy-gipotetik   vositalar   bilan   o'rnatadi,   so'ngra   to'g'ridan-to'g'ri   ob'ektiv   usul
bilan, ya'ni jarayonning ob'ektiv tomonini o'rganadi. Bu uning qo'llarini bo'shatadi,
chunki u bu yo'ldan juda ilmiy va eksperimental ravishda borishi mumkin. Xuddi
shunday, ruhiy hodisalar sohasida dastlab hayvonot olamining tashqi shakllari yoki
turlarining   rivojlanishida   kashf   etilgan,   keyin   esa   inson   bilimining   barcha
sohalarini   qamrab   olgan   o'sha   buyuk   evolyutsiya   yoki   rivojlanish   qonunini   kashf
qilish mumkin edi. Uning ruhiy hodisalar sohasidagi kashfiyoti, shubhasiz, Gerbert
Spenser   tufayli,   psixologiya   bilan   chambarchas   bog'liq   bo'lgan   barcha   fanlarda
ulkan   inqilobni   amalga   oshirdi.   Ushbu   inqilobning   mevasi   Spenserning
"Axloqshunoslik   ma'lumotlari"   bo'lib,   u   ushbu   qonunni   axloqiy   sohadagi
hodisalarga,   keyin   esa   Spenserning   o'zi   va   evolyutsiya   qonunini   ijtimoiy
hodisalarga   o'tkazgan   boshqa   evolyutsionistlar   tomonidan   bir   qator   sotsiologik
tadqiqotlarni kengaytirdi.
          Ijtimoiy   hodisalar,   psixologik   kabi   ob'ektiv   va   sub'ektiv   tomonlarga   ega:
sub'ektiv   tomon   -   ijtimoiy   va   umuman   tarixiy   intilishlar,   g'oyalar,   his-tuyg'ular,
ideallar   bilan   ifodalangan   tomon.   Bu   raqamga   inson   ijodining   nafaqat   shaxsiy,
balki   ijtimoiy   xarakterga   ega   bo'lgan   barcha   sof   sub'ektiv   ijodlarini,   masalan:
21 metafizika,   din,   san'at,   shu   jumladan   taraqqiyot   g'oyasini,   insonning   jismoniy,
aqliy,   axloqiy   va   ijtimoiy   mavqeini   doimiy   ravishda   yaxshilashga   ishonish   -
ko'proq   yoki   kamroq   umumiy   taqsimotga   ega   bo'lgan   ideallarga   mos   keladigan
takomillashtirishni   kiritish   kerak.   Ijtimoiy   hodisalarning   obyektiv   tomoni   ham
psixik   hodisalarning   obyektiv   tomoni   kabi   ikki   tomonlama.   Ruhiy   hodisalarda
obyektiv ifodaning birinchi bosqichi yuz ifodasi bo‘lgani kabi, ijtimoiy hodisalarda
ham birinchi bosqich nutq, yuz ifodasi va yozuv orqali ifodalanadi. Bu jamiyatda
va   insoniyatda   sub'ektiv   jarayon   mavjudligini   bilishning   birinchi   oddiy   usuli.
Ammo   yana   bir   qadam   bor.   Ruhiy   hodisalarda   har   bir   sub'ektiv   holat   fizik-
kimyoviy-mexanik   jarayonlarga   mos   kelganidek,   ijtimoiy   hodisalarda   ham   xuddi
shunday   moslik   bo'lishi   kerak.   Psixologiyada   fanning   haqiqiy   taraqqiyoti   ana
shunday fundamental mosliklarni topilgan paytdan boshlangan va natijada ob'ektiv
hodisalar   qonuniyatlarini   o'rganish   orqali   sub'ektiv   hodisalar   qonuniyatlarini
o'rganishni   davom   ettirish   imkoniyati   paydo   bo'lishi   bilan   boshlangani   kabi,
sotsiologiyada   ham   fanning   haqiqiy   taraqqiyoti   tadqiqot   sof   sub'ektiv   asosdan
ob'ektiv   o'rganishga   o'tkazilgan   paytdan   boshlab,   allaqachon   kashf   etilgan
ma'lumotlarni   qo'llash   orqali   ob'ektiv   o'rganishga   o'tgan   paytdan   boshlab
boshlangan. fizika-kimyo-mexanika va biologiya fanlari.
            Masalan,   ijtimoiy   hodisalar   sohasidagi   taraqqiyot   uzoq   vaqt   davomida
kuzatilgan.   Aytish   mumkinki,   bu   yerda   sotsiologiyaga   biologiya   yordam   bergan
emas,   aksincha,   ijtimoiy   hodisalarni,   ularning   rivojlanayotgan,   progressiv
o zgarishini   o rganish   biologlar   va   tabiatshunoslarga   tabiatda   bir   xil   rivojlanishʻ ʻ
qonuni   sodir   bo ladi,   degan   fikrni   berdi.   Biroq,   biz   ilgari   ijtimoiy   fanlarda,	
ʻ
xususan,   tarixda   va   tarix   falsafasida   ko'rgan   rivojlanish   qonunini   shakllantirish
Spenser, Meyn, Betjot va boshqa bir qator evolyutsionistlarning til, din, estetika va
boshqalar   sohasidagi   asarlari   bilan   mutlaqo   bir   xil   emas   edi.   faylasuf-tarixchilar
tadqiqotning   faqat   sub'ektiv   yo'lidan,   ya'ni   biz   individual   odamlar   bilan   kundalik
munosabatlarimizda qanday yo'l tutgan bo'lsak. Ular insoniyatda sodir bo‘layotgan
subyektiv   jarayonlarning   antropologik   ifodalarini   afsonalar,   xronikalar,   adabiyot,
22 din   va   huquq   yodgorliklarida   saqlanib   qolgan   holda   o‘rgandilar,   bu   iboralarni
o‘zlarining   zamondosh   tuyg‘ulari,   g‘oyalari   va   tushunchalarining   sub’ektiv   tiliga
tarjima  qildilar   va  shu  yo‘l   bilan  har   bir  kishi   o‘z  nuqtai  nazaridan  insoniyatning
o‘ziga   xos   tuyg‘u,   tuyg‘u,   asrab-avaylash   tuyg‘ularining   bosqichma-bosqich
rivojlanishini kuzatish va ko‘rsatishga harakat qildi.
           Erkinlik muxlisi uchun insoniyat evolyutsiyasi erkinlik evolyutsiyasi bo'lib
chiqdi; xristian uchun bu nasroniylik g'oyasining bosqichma-bosqich tayyorlanishi
va   g'alabasi   bo'lib   tuyuldi;   demokrat   uchun   ommaning   bosqichma-bosqich   olg'a
siljishi;   tinch   sotsialistik   uchun,   iqtisodiy   tenglikni   bosqichma-bosqich   oshirish;
bundan   tashqari,   bosqichma-bosqich   rivojlanish   muxlislari   unda   o'zlariga   qadrli
g'oyalar   va   shakllarning   bosqichma-bosqich   rivojlanishini   ko'rdilar;   Tezroq
portlashlar   va   kataklizmlarning   ishtiyoqli   va   sabrsiz   muxlislari   unda,   aksincha,
bunday   kataklizmlar   orqaligina   erishish   mumkin   bo'lgan   muvaffaqiyatlar   yoki
taraqqiyotni   ko'rdilar,   ular   shaxsiy   insoniy   kuch   va   muvaffaqiyatlarga   -   kimdir
uchun - aqliy, boshqalar uchun - his-tuyg'ularning rivojlanishidagi muvaffaqiyatlar,
boshqalar   uchun   -   dinlar   ...   Shunday   qilib,   qancha   aql   bo'lsa,   insoniyatning
rivojlanishi   ham   bor   edi.   Turli   xil   faktlar   massasi   har   kimga   o'zining   sevimli
e'tiqodi yoki umidi foydasiga dalillar keltirish imkoniyatini berdi. Shopengauer va
Xartman kabi dunyoga noumidlik bilan qaragan odamlar yovuzlik, zo'ravonlik va
azob-uqubatlarning bosqichma-bosqich g'alaba qozonishi haqida bir xil faktlardan
butunlay   qarama-qarshi   xulosalar   chiqarish   imkoniyatiga   ega   bo'ldilar,   ya'ni   ular
nafaqat   insoniyat   taraqqiyotni   boshdan   kechirmayotganini,   balki   orqaga,   orqaga
ketayotganini isbotlash imkoniga ega bo'ldilar. Nihoyat, fikr bildirganlar ham bor
edi. Taraqqiyot aylana bo‘ylab sodir  bo‘ladi, insoniyat  xuddi g‘ildirakdagi  sincap
kabi avval oldinga yuguradi, keyin yana o‘sha joyga qaytadi. Bundan tashqari, bu
aylanish   aylana   emas,   balki   spiralga   o'xshaydi,   deb   ishonadiganlar   ham   bor   edi,
garchi har safar oldingi joy yoki chiqish nuqtasiga yaqinlashsa ham, har bir keyingi
doira kengroq va to'liqroq bo'ladi.
23                O'quvchi bundan ajablanib, insoniyat o'z tarixiga oid qayta ko'rib chiqilishi
mumkin   bo'lgan   hamma   narsani   eng   qizg'in   tasavvurga   asoslangan   holda   qayta
ko'rib chiqqanini payqaydi. Va bu qarama-qarshi  gipotezalarning har biri o'zining
qizg'in   muxlislari   va   izdoshlariga   ega   edi.   Biz   shunga   o'xshash   boshqa
qarashlarning butun bir qatorini hali tilga olmadik, masalan, ba'zilarga ko'ra, tarix
rivojlanayotgan   g'oya,   boshqalarga   ko'ra   -   bu   amalga   oshirilayotgan   xudo,
boshqalarga ko'ra - bu mexanik jarayon, boshqalarga ko'ra - bu jamoaviy fikrlash
orqali   amalga   oshirilgan   oqilona   rivojlanish,   boshqalarga   ko'ra,   jin   tomonidan
boshqariladi, yovuzlik va hayotga dushmanlik, boshqalarga ko'ra - hamma narsa -
Xudo.   qattiq   va   jazolovchi   Xudo,   boshqalarga   ko'ra   bu   sakkizinchi   ...   Lekin   bu
etarli.
                Bu   tarix   va   umuman   ijtimoiy   fanning   sof   metafizik   holati   davri   edi   -   bu
qonunlar   tadqiqot   yo'li   bilan   kashf   etilmagan,   balki   hukmron   tuyg'ular,   ideallar,
kayfiyatlar   yoki   noto'g'ri   qarashlarga   mos   keladigan   faktlar   orqali   o'ylab   topilgan
davr edi.
              Bu   davrda   barcha   fanlar   saqlanib   qolganidek,   ijtimoiy   fanlar   ham   omon
qolishlari   kerak   edi.   Ammo   boshqa   fanlar   sohasida   bu   davr   tezroq   o'tdi.   Tabiat
bizga   shunday   ehtiroslarni   singdirmaydi,   ular   tufayli   faktlar   bizning   ko'z
o'ngimizda buzib ko'rsatilishi yoki ba'zi faktlarni afzal ko'rishi mumkin, boshqalari
esa, aksincha, bizni boshqaradigan ehtirosga bog'liq. Agar tabiatshunoslik sohasida
"taraflar"   bo'lgan   bo'lsa,   ya'ni   tabiatni   bir   tushunish   va  boshqasini   emas,   qarama-
qarshi bo'lgan odamlar bo'lsa, ular faqat fan, ya'ni tabiatni eksperimental o'rganish
va   metafizika,   ya'ni   tabiatning   mohiyati   va   uning   kuchlari   haqidagi   savollar,
tabiatning   Xudosi   va   boshqalar   to'g'risidagi   savollar   bir-biridan   ajralmas   bo'lgan
vaqtgacha mavjud bo'lgan. partiyaning metafizik va diniy qarashlariga mos kelishi
yoki   unga   zid   kelishiga   qarab,   homiylik   yoki   qarshilik.   Ammo   tabiiy   fanlar   tez
orada   bu   holatdan   uzoqlashdi:   ular   o'zlarini   metafizikadan   ajratib,   o'zlarining
asosiga ikki yoki uchta taklifni yoki bir nechta vizual faktlarni qo'yishdi, ularning
metafizik talqinisiz. Ushbu yukni o'z zimmasiga olgan tabiat fanlari hodisalarning
24 bog'liqligi   va   ketma-ketligini   sinchkovlik   bilan   kuzatib,   ularning   metafizik
mohiyati   va   bundan   metafizikaga   keladigan   keyingi   savollar   va   xulosalar   haqida
qayg'urmasdan   oldinga   siljishdi:   ular   yakuniy   sabablar,   umuminsoniy   qonunlar
haqidagi   savollardan   voz   kechdilar   va   hodisalarning   alohida   qonunlari   va   ketma-
ketligini   kashf   qila   boshladilar.   Ish   qaynay   boshladi   va   endi   hech   kimning
xurofotida hech qanday to'siqlarga duch kelmadi, chunki bu holatda barcha turdagi
metafiziklar   va  barcha   dinlar   fan  bilan   yonma-yon   yashashi   mumkin   edi.   Galiley
yoki Darvin nazariyasi  kabi ba'zi  yangi ilmiy farazlar yoki nazariyalar o'rnatilgan
ilmiy nazariyalarga yoki  tabiat  haqidagi  metafizik va diniy g'oyalarga zid bo'lgan
alohida   holatlar   bundan   mustasno   edi.   Ammo   bu   erda   ham   tez   orada   yarashuv
keldi. Odamlar yangi nazariyaga o'rganib qolishdi yoki uning o'zi o'zining yakuniy
xulosalarida   hukmron   an'analar   va   metafizikaga   moslashdi   yoki   ongda   qisman
inqilobni amalga oshirdi va fan oldinga siljidi.
                  Ijtimoiy   fanda   ham   shunday   emas   edi,   hatto   u   o'z   xatosini   ko'rib,   yangi
usulga,   ilmiy   uslubga   amal   qilishni   xohladi,   insoniyatning   maqsadlari,   uning
kelajagi   va   boshqalar   haqidagi   yakuniy,   metafizik   savollardan   voz   kechib,   yoki
an'anaviy   va   metafizik   g'oyalari   va   ideallaridan   voz   kechib,   hech   bo'lmaganda
faktlar   va   hodisalarni   o'rganish   yo'lidan   borishni   xohladi   -   hech   bo'lmaganda   -
faqat   ular   bilan   bog'liq   bo'lgan   hodisalarni   ko'rish.   ular   orasidagi   ketma-ketlik,
hodisalarning shartlarini o'rganish.
                  Bu   yerda   hodisalarni   kuzatishda,   hatto   har   bir   aniq   savolga   nisbatan
kuzatuvchining   subyektiv   holati,   uning   his-tuyg‘ulari,   ishtiyoqi,   hamdardliklari
yoki   antipatiyalari,   partiya,   sinf,   muassasa   a’zosi   sifatidagi   noto‘g‘ri   qarashlari
aralashadi.   Bu   shuni   anglatadiki,   bu   erda   hatto   har   bir   shaxsiy   savol   doimiy
ravishda shaxsiy sub'ektiv ijodning metafizik asosiga yoki ideal, istak, kayfiyatga
asoslangan   faktlarni   tanlashda   turadi.   Shunday   qilib,   bir   qarashda,   ijtimoiy
hodisalar   haqidagi   fan   mumkin   emas   va   biz   o'zimizni   ijtimoiy   metafizika   bilan
cheklashga   majbur   bo'lamiz.   Ko'pchilik   shunday   qaror   qildi.   Bizning   rus
adabiyotimizda   ham   ob'ektiv   ijtimoiy   fan   yoki,   hech   bo'lmaganda,   tarixning
25 imkoniyatlarini   bevosita   inkor   etadigan   va   o'zlarini   sub'ektivistlar   deb   ataydigan
sotsiologlar   maktabi   (agar   ularni   shunday   deyish   mumkin   bo'lsa)   mavjud.   Uning
saflaridan,   masalan,   Spenserga   qarata,   birinchidan,   u   zohiriy   ob'ektivligiga
qaramay,   sub'ektiv   va   hatto   burjua   ekanligini   isbotlash   maqsadida,   ikkinchidan,
uning   ba'zi   xulosalari   va   pozitsiyalariga   putur   yetkazish   maqsadida   ko'plab
polemik   o'qlar   otildi.   Biroq,   bizning   fikrimizcha,   bu   maktab   qandaydir
tushunmovchilik   tufayli   chalkashib   ketgan.   Uning   eng   teran   vakillaridan   biri,
“Tarixiy maktublar” muallifi  tarixni sotsiologiyadan quyidagi tarzda ajratadi.
       Uning so'zlariga ko'ra, masalan, Bakl "tarix qonunlarini kashf qilmagan, faqat
tarix   yordamida   sotsiologiyaning   ba'zi   qonunlarini   o'rnatgan".   Sotsiologiya
qonunlari   nimalardan   iborat   va   ular   tarix   qonunlaridan   nimasi   bilan   farq   qiladi?
Ushbu   muallifning   fikriga   ko'ra,   sotsiologiya   qonunlari   ta'riflarning   mohiyatini
tashkil etadi, "tarixiy element yordamida, umuman jamiyatning rivojlanishiga ta'sir
qiladi   va   agar   bu   ustunlik   takrorlansa,   doimo   harakat   qiladi".   “Ammo   bu   Viko,
Bossuet,   Hegel,   Kont,   Bushe   tushunganidek   tarix   qonunlari   emas”,   deb   davom
etadi   muallif:   “Tarix   bu   jarayondirki,   unda   tarixchiga   ma’lum   bir   jamida,
jarayonning   har   bir   daqiqasida   faqat   bir   marta  ko‘rinadigan   hodisalarning   ketma-
ket   bog‘liqligini   aniqlash   zarur”.   tarixiy   ketma-ketlik   qonuni   hali   topilmagan”.
Hurmatli   muallif   buni   hech   qayerda   tushuntirmaydi.   U   to'g'ridan-to'g'ri
tabiatshunoslik   muhim   hodisalarni   ahamiyatsizlardan   ajratishning   ob'ektiv
mezoniga   ega   ekanligini,   tarixda   esa   yo'qligini   ta'kidlaydi.   Tabiatshunos   uchun,
deydi   u,   "o'zgarmas   bog'liqlikda   takrorlanadigan   narsa   muhimroqdir".   Tarixiy
faktlar o'zlarini takrorlamaydi va shuning uchun ularning ahamiyati uchun ob'ektiv
mezon   yo'q,   chunki   agar   biz,   masalan,   ma'lum   bir   voqea   qamrab   olgan   odamlar
sonini olsak, bu biz uchun tarixda umuman muhim emasligi ayon bo'ladi. Xitoy va
yaponlar o'rtasidagi urush Shveytsariya va Gabsburglar va boshqalar o'rtasidagi har
qanday to'qnashuvdan ko'ra biz uchun unchalik muhim emas."
      "Agar Spenser oddiydan murakkabga o'tishda taraqqiyotning ob'ektiv tomonini
kashf   qildim   deb   hisoblasa,   muallifning   fikricha,   bu   shunchaki   aldanish,   chunki
26 agar   bunday   jarayon   har   bir   odamning   maxsus   tilda   gaplashishiga   olib   keladigan
bo'lsa, unda Spenserning o'zi bu taraqqiyotni chaqirmagan bo'lardi. Shunday qilib,
har   bir   taraqqiyot   formulasi   har   doim   sub'ektivdir   yoki   bizning   ideallarimiz,
didimiz va boshqalar bilan belgilanadigan sub'ektiv formuladan olingan xulosa.
             Tarix, agar o'zini  takrorlamaydigan bir qator faktlar deb tushunilsa, bunday
tarix insoniyat uchun qiziq bo'lsa, albatta mavjud bo'lishga haqli. Ammo bu nimani
anglatadi:   "tarix   faktlari   takrorlanmaydi".   bu   faqat   faktlarning   barcha   batafsil
murakkabligida takrorlanmasligini anglatadi. Shunday qilib, Iskandar Zulqarnayn,
atrofdagi   barcha   sharoitlar   bilan,   ikkinchi   marta   takrorlanmaydi.   Ammo,
hayratlanarli,   qanday   tabiiy   ilmiy   haqiqat   barcha   murakkab   sharoitlari   bilan
takrorlanadi.   Jismning   tushishini   olaylik:   agar   bugun   va   ertaga   kuzatsam,   uning
holati bir xil emas, chunki ob-havo, harorat, barometrik bosim, shamolning holati
bir xil soat, daqiqa va soniyada, ma'lum joyda ikki marta takrorlanishi qiyin. Har
doim bir joyda o'zgarish bo'ladi. Yiqilishga bevosita ta'sir qila olmaydigan boshqa
holatlar haqida gapirmaslik kerak. Ammo tabiatshunos o'zini bu, ta'bir joiz bo'lsa,
faktning   individualliklaridan   qanday   xalos   qiladi;   u   ularni   yo   e'tiborsiz   qoldiradi
yoki   o'z   navbatida   ularni   umumiy   qonun   ostiga   oladi.   Aytish   mumkinki,   tarixda
hamma   narsa,   aksincha,   faktning   shu   individualligida   -   o'z   individualligini
yo'qotib,   Iskandar   Zulqarnaynning   noyob   hodisa   emas,   balki   tipga   aylanishidir.
Shunday   bo'lsin.   Va   hodisaning   barcha   sof   individual,   o'ziga   xos   xususiyatlari
insoniyat   uchun   ulardagi   umumiy   va   tipik   narsalar   kabi   aziz   bo'lsin;   Nihoyat,   bu
sof   individual   xususiyatlar   biz   tarix   deb   ataydigan   maxsus   ilmiy   sohaning
predmetini tashkil qilsin, garchi uni kengroq ma'noda tarixdan farqli o'laroq, ya'ni
bizning   umumiy   bilimlarimiz   -   sotsiologik,   psixologik   va   tabiatshunoslik   -   biz
uchun bir-birining bir-biri bilan o'xshash sharoitlari va sabablarini alohida-alohida
aniqlashga   harakat   qiladigan   tarixdan   farqli   o'laroq,   tavsifiy   tarix   deb   atash
to'g'riroq bo'ladi. Ammo biz uni  individual, noyob hodisalar  haqidagi fan sifatida
belgilab   olsak,   tarixda   qoladi.   Demak,   taraqqiyot   hodisasining   o‘zi   endi   tarix
sohasiga   tegishli   bo‘lmaydi,   chunki   taraqqiyot   butun   tarixiy   hodisalar   zanjiriga
27 taalluqli tushunchadir; unda endi individual yoki noyob narsa yo'q va u to'g'ridan-
to'g'ri   sotsiologiya   sohasiga   kiradi.   Keling,   buni   batafsilroq   tushuntirib   beraylik.
“Tarixiy   maktublar”   muallifining   ta’rifiga   ko‘ra,   tarix   takrorlanmaydigan,   ta’bir
joiz   bo‘lsa,   individual   hodisalar   bilan   shug‘ullanadi.   Taraqqiyot   butun   insoniyat
uchun   zamonda   umumiy   qonuniyatdir   va   shuning   uchun   ham,   umuman
taraqqiyotni   ajratib   turuvchi   ma’lum   xususiyatlar   majmui   sifatida   u   alohida   yoki
takrorlanmaydigan hodisalar zanjirida u yoki bu tarzda takrorlanishi kerak. Aynan
u,   boshqa   narsalar   qatori,   individual   hodisalarni   bir   butunga   bog'laydigan   narsa   -
ular   umumiy   narsadir.   Ammo   hodisalarda   umumiy   bo'lgan   narsa,   muallifning   o'z
ta'rifiga   ko'ra,   tabiiy   ilmiy   tadqiqotga,   ya'ni   hodisaning   muhimligining   mezoni
uning   boshqa   hodisalar   bilan   o'zgarmas   aloqada   takrorlanishi   bo'lishi   mumkin
bo'lgan   narsa   bo'lishi   mumkin.   Boshqacha   qilib   aytganda:   tarixiy   voqealarda
takrorlanmaydigan,   individual,tarixning   o‘z   predmetini   tashkil   etuvchi   va   barcha
tarixiy hodisalar uchun umumiy bo‘lgan element –  taraqqiyot, ya’ni takrorlanuvchi
va   shuning   uchun   tarixga   bo‘ysunmaydigan,   balki   tabiatshunoslik   yoki
sotsiologiyaga   bo‘ysunuvchi   element.   Ya'ni,   agar   u   sotsiologiyaga   bo'ysunadigan
bo'lsa,   sotsiologiyaning   muallif   tomonidan   tabiiy  fan  bilan   bog'liqligi   va   tarixdan
aynan   shu   tarzda   ajralib   turishini   hisobga   olgan   holda,   muallif   o'z   ta'rifi   asosida
taraqqiyotni tabiiy tarixiy, ya'ni ilmiy usul, ob'ektiv usulga ko'ra muhim faktlardan
ajratish   emas,   balki   sub'ektiv   usul   bilan   aniqlash   mumkinligini   tan   olishi   kerak.
o'zgarmas bog'lanishda takrorlanishi tufayli.
      Muallifning   xatosi,   shubhasiz,   u   tarixiy   voqealarning   ikki   tomonlamaligiga
e’tibor   bermaganida   edi.   Tarix   faktlari,   albatta,   o‘zining   murakkab   individualligi
bilan   o‘ziga   xosdir,   lekin   har   bir   bunday   murakkab   faktda   bunga   qo‘shimcha
ravishda   takrorlanadigan   elementlar   ham   mavjud.   Bizga   e'tiroz   bildirilishi
mumkinki,   taraqqiyot   bosqichlari   ham   takrorlanmaydi,   chunki   taraqqiyotning
kechagi   bosqichi   hozirgisi   emas.   Bu   juda   to'g'ri   va   taraqqiyotning   alohida
bosqichlari taraqqiyot tarixining mavzusi bo'lishi mumkin va bo'lishi kerak. Ammo
bu bosqichlarda  ham   ikki  xil  elementlar   bo'lishi   kerak:  birinchidan, bir  bosqichni
28 boshqasidan   ajratib   turadigan   elementlar,   ikkinchidan,   bu   bosqichlar
taraqqiyotning   aniq   bosqichlari,   ya'ni   taraqqiyotning   har   bir   bosqichi   uchun
umumiy bo'lgan va shuning uchun takrorlanuvchi, ya'ni tarixga bo'ysunmaydigan,
balki   sotsiologiyaga   bo'ysunadigan   elementlar,   masalan,   murakkabdan   farq
qiluvchi   element,   ya'ni   murakkabdan   boshqasiga   o'tish   kabi   elementlar.   Spenser
tomonidan kashf etilgan. Agar biz shu tarzda tarixga taraqqiyotning har bir alohida
moddasining   vujudga   kelishi   shart-sharoitlarini   belgilab   beradigan   bo‘lsak,   unda
bu holatda ham taraqqiyotning umumiy qonuni, demak, butun tarix ham tarixning
predmeti bo‘lmay, balki sotsiologiyaning, ya’ni tabiiy-ilmiy tadqiqotning predmeti
bo‘ladi.   Keling,   bir   taqqoslashni   olaylik.   Tarix,   go'yo   bir,   yagona   mavjudot,
insoniyatning   tarjimai   holi.   Shu   ma'noda,   uning   rivojlanishining   individual
bosqichlari   butunlay   individualdir,   chunki   boshqa   insoniyat   yo'q.   Xuddi   shu
shaxsning   tarjimai   holidagi   faktlarni   takrorlab   bo'lmaganidek,   ularni   butun   o'ziga
xosligi bilan takrorlab bo'lmaydi. Lekin, birinchidan, hatto bir va bir xil shaxsning
tarjimai   holining   alohida   bosqichlari   o'rtasida   ham   farqlardan   tashqari,
o'xshashliklar   ham   mavjud.   Bu   o'xshashliklar   shu   shaxsning   individual   faktlarda
ochilgan   umumiy   xarakteri   bilan   kiritiladi   va   bu   umumiy   belgi   shu   shaxs
rivojlanishining   umumiy   xarakterini   ham   belgilaydi;   Rivojlanishning   bu   umumiy
xarakteri   bu   shaxsning   taraqqiyot   qonuni   bo'ladi.   Albatta,   agar   siz   izolyatsiya
qilingan   odamni   olsangiz   va   uni   boshqa   hech   kim   bilan   taqqoslamasangiz,   unda
uning xarakterining o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirish mumkin emas, chunki
farqlash   faqat   taqqoslash   orqali   mumkin;   Shuning   uchun   ham   insoniyatni   yaxlit
o'rganayotganda ham uning taraqqiyotining o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirib
bo'lmaydi. Ammo bu umuman olganda, uning taraqqiyoti va bu taraqqiyot qonuni
haqida   uning   alohida   bosqichlarini   ularda   umumiy   bo'lgan   narsalarni
taqqoslashdan kelib chiqib, umuman gapirish mumkin emas degani emas.
   Ikkinchidan, insoniyat alohida guruhlar yoki jamiyatlarga bo'lingan. Agar butun
insoniyat   taraqqiyotini   boshqa   insoniyat   taraqqiyoti   bilan   taqqoslab   bo'lmasa,
chunki boshqasi yo'q, demak, alohida jamiyatlar tarixida endi bunday zahira yo'q.
29 Bu   erda   xuddi   shunday   taqqoslash   va   alohida   hikoyalarda   umumiy   va
takrorlanadigan   xususiyatlarni   topish   mumkin,   xuddi   tabiat   fanlari   tomonidan
individual   organizmlarning   rivojlanishini   o'rganishda.   Va   bir   qancha
jamiyatlarning  rivojlanish  qonunini   belgilab, biz  uni  barcha  jamiyatlarga  taalluqli
qilish   huquqiga   egamiz,   xuddi   fiziolog   o‘nlab   va   yuzlab   organizmlarning
rivojlanish   qonuniyatlarini   o‘rganishni   barcha   organizmlarga   tatbiq   etganidek.
Shunday qilib, bu erda ham tabiiy ilmiy ob'ektiv mezon bo'lishi mumkin. Nihoyat,
insoniyat   taraqqiyotining   qonuni,   agar   bu   taraqqiyotning   unga   yaqin   o'xshashligi
bo'lmasa,   tabiatning   boshqa   sohalaridagi   taraqqiyotga   uzoq   o'xshashlik   bilan
solishtirish   mumkin.   Aynan   shu   erda   insoniyat   birinchi   navbatda   ijtimoiy
jarayonlar   va   biologik   va   hatto   kosmik   (Kerri)   tabiat   hodisalari   o'rtasidagi
o'xshashlik yoki o'xshashlik g'oyasiga, so'ngra fizik-kimyoviy-mexanik va biologik
jarayonlarning   jamiyatning   sub'ektiv   jarayonlari   bilan   o'zaro   bog'liqligi   haqidagi
yuqorida   aytib   o'tilgan   psixologik   gipotezaga   o'xshash   gipotezaga   duch   keladi.
Ammo bu nuqtai nazarni baholashga keyinroq kirishamiz. Shunday qilib, “Tarixiy
maktublar”   muallifiga   o‘zgacha   mavqega   ega   bo‘lib   ko‘ringan   insoniyat
taraqqiyoti   qonuni   shu   nuqtai   nazardan   barcha   tabiiy   ilmiy   masalalarning   eng
oddiy   pozitsiyasida   bo‘lib   chiqadi.   Biroq,   buni   kutish   kerak   edi,   chunki   agar   biz
asalarilar,   chumolilar   jamiyatlarini,   butun   hayvonot   olamining   evolyutsiya
qonuniyatlarini   to'liq   ilmiy   jihatdan   o'rgana   olsak,   u   ham   bitta   bo'lsa,   unda
insoniyat   taraqqiyotini   tabiiy   ilmiy   o'rganish   uchun   istisno   qilish   uchun   hech
qanday sabab yo'q.
           Biroq, yana bir jiddiy e'tiroz paydo bo'ladi. Ijtimoiy hodisalar va taraqqiyotni
bunday xolis o‘rganishda muhim bo‘lib tuyulishi mumkin bo‘lgan narsa sub’ektiv
nuqtai nazardan, ya’ni insoniyat uchun umuman ahamiyatli bo‘lmasligi mumkin va
ko‘pchilikning   aytishicha,   savol   shu.   Taraqqiyotni   sub’ektiv   nuqtai   nazardan
o‘rganish   orqali   biz   insoniyat   tarixida   bizga   zarur   bo‘lgan   va   g‘amxo‘rlik
qilayotgan taraqqiyotni yaratgan shart-sharoitlarni topamiz, insoniyat taraqqiyotini
esa   obyektiv   nuqtai   nazardan   o‘rganib,   hech   kimga   kerak   bo‘lmagan
30 qonuniyatlarni   kashf   etishimiz   mumkin.   Birinchi   holda,   biz   insoniyat   uchun
haqiqatan   ham   foydali   va   muhim   bo'lgan   kashfiyotlar   qilamiz;   biz   uchun   muhim
bo'lgan   taraqqiyotga   aynan   nima   hissa   qo'shganini   bilib   olamiz   va   bu   orqali
kelajakda   shunga   o'xshash   natijalarga   erishishimiz   kerak   bo'lgan   vositalarni
topamiz.
           Bunday vaziyatdan kelib chiqqan holda, hatto eng ob'ektiv sotsiologiya ham,
agar   bu   mumkin   bo'lsa   ham   (biz   ko'rib   turganimizdek,   uning   imkoniyati   inkor
etiladi)   befoyda   va   keraksiz   vaqtni   behuda   sarflashni   anglatadi,   sub'ektiv
sotsiologiya,   ya'ni   o'zini   ideal   qilib   qo'ygan   va   hodisalarni   ana   shu   ideal   nuqtai
nazaridan   o'rganuvchi,   bizni   to'g'ridan-to'g'ri   va   tezkor   taraqqiyot   yo'liga   olib
boradi.
                Bir   qarashda,  bu  qoidalardan  oddiyroq  va  to'g'riroq  narsa   bo'lishi  mumkin
emasdek tuyuladi. Bundan tashqari, ular ijtimoiy hodisalarni o'rganishda ehtirosli,
sub'ektiv va partiyaviy nuqtai  nazarlardan xalos bo'lishning iloji  yo'qligi  haqidagi
bayonot bilan to'liq mos keladi. Gerbert Spenser o'zining "Sotsiologiyani o'rganish
to'g'risida"   kitobida   sotsiologni   sub'ektiv   va   partiyaviy   nuqtai   nazardan   ozod
qilishga   harakat   qilganda,   bu   sub'ektivistlarga   qandaydir   aql   bovar   qilmaydigan
salto bo'lib tuyuladi va bizning rus tanqidchilaridan biri hatto Spenser o'z boshidan
sakrab o'tmoqchi ekanligini ta'kidladi.
        Shunday qilib, biz ikkita e'tirozga duch kelamiz: 
1) sub'ektiv nuqtai nazardan ajralib turishning mumkin emasligi, 
2) sotsiologik tadqiqotlarda bunday ajralishning foydasizligi va hatto zararliligi.
Inson   tafakkuri,   Hegel   ta'kidlaganidek,   haddan   tashqari   bo'lish   va   shundan
keyingina, bu haddan tashqari narsalarni tugatib, ular o'rtasida murosani topishning
ajoyib   xususiyatiga   ega,   bunda   ko'pincha   haqiqat   topiladi.   Xuddi   shu   narsa
psixologiya   bilan   sodir   bo'lganini   ko'rdik.   Avvaliga   u   sof   sub'ektiv   usulga   amal
qildi, keyin u ob'ektiv usulga, o'xshashlik usuliga, jamiyatning o'zgarmas mexanik
31 qonunlariga murojaat qilishi kerak edi, shu bilan birga sub'ektni va uning hayotga
va atrof-muhitga ta'sirini, atrof-muhitning unga ma'lum bir teskari ta'sirini butunlay
e'tiborsiz   qoldirdi.   Endi   sotsiologiya   muqarrar   ravishda   bu   ikki   haddan   tashqari
murosaga duch keladi. Faqat bu yarashuvda to'liq haqiqat yolg'on bo'lishi mumkin.
        Ya'ni,   sotsiologiya   ilgari   avvalgi   psixologiya   kabi   faqat   sub'ektiv   fan   bo'lgan,
keyin   esa   teskari   yo'nalishda   ketgan.   Endi   bu   ekstremallarni   yarashtirish
imkoniyati   va   zarurati   allaqachon   paydo   bo'lmoqda.   Bizningcha,   quyidagi
mulohazalarni   inobatga   olgan   holda,   shunday   yarashuvdagina   haqiqat   shu   yerda
yotadi.
   Bir qarashda sub'ektiv usul ko'proq biz uchun zarur bo'lgan taraqqiyot shartlarini
o'rganish maqsadiga olib keladigandek tuyulsa-da, faktlar buning aksini isbotlaydi.
Ko'rib turganimizdek, tarix hodisalariga sof  sub'ektiv  nuqtai  nazardan yondashish
orqali insoniyat uchun har qanday natijani birdek isbotlash mumkin. Bu buni aniq
isbotlaydi.   Bu   esa   o‘z   idealini   taraqqiyot   shartlarini   o‘rganish   mezoni   sifatida
qo‘ygan   har   bir   sub’ektivist   har   doim   shunday   sharoitlarni   topishini,   boshqa
idealga ega bo‘lgan boshqa  har  bir  tadqiqotchi  esa  o‘zinikini  topishini  isbotlaydi.
Axir,   ular   adashmayapti,   degan   mezon   qayerda?   Murakkab   tarixiy   massadan
o‘zlariga kerakli faktlarni tortib olish bilan birga, xulosasini tubdan o‘zgartiruvchi
faktlarni   ham   e’tibordan   chetda   qoldirmaganliklari   mezon   qayerda?   Tabiatshunos
olim hodisalarni  o‘rganar ekan, u hodisalarning muhimligi mezoniga ega bo‘ladi,
bu   ularning   doimiy   takrorlanib   turadigan   bog‘lanishidir.   Subyektivist   faqat   bitta
mezonga   ega   -   uning  ideali   va  shuning   uchun   u  savolda   hal   qiluvchi   ahamiyatga
ega bo'lgan juda muhim hodisalar va shartlarni rad qilishi mumkin. Shuning uchun
biz   amaliy   sohada   sub'ektivistlar   deyarli   har   doim   muammoga   duch   kelishlarini
ko'ramiz.
2.2.Obyektiv va subyektiv tuzilmalar ahamiyati va amaliy natijasi
32            O‘zlariga ideal qo‘yib, uning taraqqiyotini yo aql taraqqiyotida, yo ilm-fan
rivojida,   yo   yolg‘iz   his-tuyg‘ularning   rivojlanishida,   yoki   diniy   jarayonda,   ijobiy
yoki   salbiy,   yoki   ijtimoiy   kataklizmlar   va   shiddatli   inqiloblarda   yoki   boshqa
narsada   ko‘radilar.   Bir   so'z   bilan   aytganda,   bu   erda   cheksiz   murakkablikdagi
faktlarni   qat'iy   o'rganishga   emas,   balki   ma'lum   bir   insoniy   xususiyatlardan   kelib
chiqadigan   sof   faraziy   yoki   oqilona   xulosalarga   asoslangan   qarorlar   uchun   keng
maydon   ochiladi.   Va   bunday   faraziy   yechim   topilgach,   tarixdagi   bir   qancha
faktlarni   topish   kifoya,   tadqiqot   ham   tayyor.   Misol   keltiraylik:   J.-J.   Russo   atrof-
muhitdan norozilik va hayotning cheklovchi  shakllari ta'sirida o'zi  uchun ijtimoiy
tuzum idealini sof salbiy tarzda yaratdi, ya'ni nafratli shakllarni birin-ketin rad etib,
u deyarli ibtidoiy odam idealiga erishdi. Ushbu idealdan sof mavhum sillogizmlar
yordamida u tabiiy inson haqidagi ta'limotga, so'ngra uni ko'rishni xohlagan odam
haqidagi tegishli g'oyaga keldi. Shunga ko'ra, insoniyat taraqqiyotining ham, uning
shartlarining ham  sof  faraziy qurilishi  paydo bo'ldi. Keyinchalik  tarixga murojaat
qiladigan  bo'lsak,   u  uchun  faktlarni  topish  muammo  emas  edi  va  nazariya   tayyor
edi va nazariyadan ijtimoiy san'at paydo bo'ldi. Haqiqat bilan yuzma-yuz kelganda,
quyidagilar sodir bo'lishi kerak edi va sodir bo'ldi: garchi odamlarda va taraqqiyot
sharoitida, ehtimol, Russo tomonidan qabul qilingan ba'zi elementlar, ya'ni, Russo
davridagi   odamlarning   ko'pchiligini   jonlantirgan   sub'ektiv   elementlar,   ya'ni
intilishlar mavjud bo'lsa-da, lekin shunga qaramay, hamma narsa ancha murakkab
va   eng   muhim   shartlarni   yo'qotdi.   Oxir-oqibat,   nazariya   ham,   san'at   ham,   barcha
metafizika kabi, vaqtincha aqlni egallab olgan (nima uchun - endi tushuntiramiz),
to'liq fiaskoga duchor bo'ldi va go'zal, ammo bepusht she'riyat olamiga chekindi.
         Ular ongni vaqtincha egallab oldilar, chunki ular ommada mavjud bo'lgan bir
xil ehtiyoj  va o'sha  usul  etishmasligi, tadqiqotning etishmasligi  tufayli  yaratilgan.
Olomon,   muallifga   xos   bo'lgan   ana   shunday   fazilatlarga   ega   bo'lib,   boshqalarga
emas, balki aynan shunday g'oyalarga tayyor edi va uning ehtiyoj va talablarining
uzoq vaqtdan beri og'riyotgan ehtirosli keskinligi tez va oson najotni va'da qilgan
nazariyaning   mashhurligini   oshirdi.   XVI   asrdagi   Germaniya   tasavvuf
33 sotsialistlarining   nazariyalarida   bundan   ham   yaxshi   misol   ko'rinadi.   Myuntser
o'zining tarixga oid qarashlarida 1525 yilda uning taqdirini hal qilgan so'nggi jang
oldidan   taraqqiyot   shartlarini   bilishda   katta   bo'shliq   mavjudligini   (bu   shartlar
insonning   beparvoligi,   shaxsiy   manfaatdorligi,   xudbinligida   yotadi)   ekanligini
tushundi.
                Demak,   biz   yetarlicha   ko‘ramizki,   agar   sotsiologiyada   sub’ektiv   metod
zohiran   o‘zining   afzalliklariga   ega   bo‘lsa,   u   ham   juda   katta   kamchiliklarga   ega.
Uning afzalliklari shundaki, u haqiqatan ham tadqiqotni insoniyat uchun eng aziz
bo'lgan   savollarga   yo'naltiradi   va   uning   qulayligi   shundaki,   undan   deyarli   har   bir
kishi   dastlabki   mehnat,   jiddiy   va   mashaqqatli   o'rganishsiz   foydalanishi   mumkin.
Ishxonangizdan   chiqmasdan   va   bitta   kitobga   tegmasdan,   ideal   yaratishingiz,
faraziy   ravishda   yaratilgan   mavhum   shaxsdan   faraziy   oqibatlarni   ishlab
chiqishingiz,   unga   bir   nechta   fakt   va   raqamlarni   qo'shishingiz   mumkin   -   va
sotsiologiya   tayyor.   Shuning   uchun   ham   sub'ektiv   sotsiologlar   doimo   ko'plab
muxlislar  va muxlislarni  topadilar, chunki  omma o'z  sotsiologik  nazariyalarini  va
utopiyalarini   aynan   shu   tarzda   quradi.   Biroq,   oddiy   omma   emas;   Bu   to'g'ridan-
to'g'ri, amaliy, deyarli instinktiv, ko'pincha omma uchun aniqroq sotsiologik usulni
almashtiradi.   Subyektiv   sotsiologlar   ziyolilar   deb   ataladigan,   yuzaki   bilimli,
hayotdan   yiroq   va   har   xil   mashaqqat   va   mahrumliklardan   ehtirosli
hayajonlanganlar   orasida   mashhurdir.   Subyektivistlarning   yechimlari   tez,   sodda,
tushunarli  va  tez  davolanishni   va'da  qiladi. Va  eng  muhimi,  bu qanchalik  foydali
va yuqorida ko'rsatilgandek, subyektivistlar ob'ektiv sotsiologiyada ko'rgan bunday
bartaraf   etishdan   zararni   qanday   yo'q   qilish   kerak 5
.   Spenser   “Sotsiologiya
tamoyillari”   mavzusidagi   ishini   boshlashdan   avval   “Sotsiologiyani   o‘rganish
to‘g‘risida” nomli kitobini nashr etganini, unda o‘ziga xos soddaligi va ravshanligi
bilan o‘quvchini ob’ektiv sotsiologik metodga tayyorlashga harakat qilganini aytib
o‘tgan edik. Buning uchun u har xil tabaqalar, tabaqalar, kasblar va umuman, har
xil turdagi odamlar ijtimoiy hodisalarga qaraydigan ehtirosli his-tuyg'ular, kayfiyat
va   noto'g'ri   qarashlarni   bosqichma-bosqich   sanab   o'tish   va   tahlil   qilishning   eng
5
  Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil fikrlash. - T.: Sharq. 2000.
34 yaxshi   usulini   topdi.   Rossiyalik   tanqidchilardan   biri   bu   urinishni   o'z   boshidan
o'tishga   urinish   deb   topdi.   Biroq,   bu   fikrga   qo'shilishingiz   qiyin.   Qanchalik   inert
insoniyat   o'zining   ehtiroslari,   an'anaviy   his-tuyg'ulari   va   noto'g'ri   qarashlarida
bo'lmasin,   Spenser   buni   hammadan   ko'ra   ko'proq   yodda   tutgan.   O'sha
"Sotsiologiyani   o'rganish   to'g'risida"   kitobida   u   odamlar,   hatto   kundalik   hayotda
ham,   o'z   hayotlarini   yaxshiroq   tartibga   solish   uchun   ortiqcha   fikrni   qo'zg'atishga
dangasa ekanligini aytadi: shuning uchun u hatto ba'zi kamin qisqichlari, dorixona
idishlari,   stullar   ham   bir   vaqtlar   o'rnatilgan   tartib   bo'yicha   joylashtirilganini
ta'kidlaydi, bu juda noqulay: siz hech qachon dorixonadan kerakli miqdordagi dori-
darmonlarni   tomizmaysiz;   kamin   qisqichlaridan   ko'mirlar   siljiydi;   stulning   orqa
tomonining dizayni tana holatining gigienik talablariga javob bermaydi va hokazo
va   hokazo.Ayni   paytda   bu   kamchiliklarni   bartaraf   etish   uchun   juda   oz   fikr-
mulohazalar   kerak   bo'ladi,   lekin,   afsuski,   insoniyat,   hatto   bunday   mayda-
chuydalarda ham, yangi qadam tashlashdan  ko'ra, noqulayliklarga chidashni  afzal
ko'radi.   Muhimroq   fikrlash   va   harakat   energiyasini   talab   qiladigan   hodisalardan
nimani   kutish   mumkin.   Shunisi   e'tiborga   loyiqki,   biz   aytib   o'tgan   o'sha   tanqidchi
Spenserning   bu   g'azabidan   kulib,   uning   maqsadini   tushunolmay,   uni   charchagan
boy   burjuaziyaning   kundalik   mayda-chuydalari   haqida   norozilik   sifatida   qabul
qildi.   Va   shunga   qaramay,   u   xuddi   shu   so'zlardan   Spenser   sotsiologiyani   to'g'ri
o'rganish   yo'lidagi   to'siqlarni   tez   va   oxirigacha   yo'q   qilishga   umid   qilmasligini
tushunishi   mumkin   edi.   Biroq,   u   ularni   yo'q   qilish   uchun   qo'lidan   kelgan   barcha
ishni   qiladi   va   biz   bilamizki,   ko'plab   insoniy   noto'g'ri   qarashlar   tanqidiy   fikr   va
ilm-fan   nurida   yo'q   qilinadi.   Erning   quyosh   atrofida   aylanishi   haqidagi   bevosita
g'oyadan   kelib   chiqqan   tushunchadan   ajralish   qiyinroq   emasmidi.   Va   shunga
qaramay, hech kim buni "o'z boshi  ustidan sakrash" deb atamaydi, garchi bunday
epitet   bu   haqiqatga   nisbatan   qo'llanilishi   mumkin,   chunki   bu   erda   biz   o'zimizni
bevosita  dalillarga  ishontirishimiz  kerak.  Va   bunday  misollar   bir  nechta.   Va  agar
ilm-fan   va   tanqid   hatto   bunday   noto'g'ri   qarashlarni   ham   yo'q   qila   olsa,   ijtimoiy
taassurotlarni   ham   yo'q   qilishi   mumkin.   Dunyoning   barcha   mamlakatlarida
Spenserning muxlislari ko'pligi biz uchun eng yaxshi dalil bo'lib xizmat qiladi.
35                 Lekin   eng   muhimi   shundaki,   ob'ektivistlarga   sub'ektiv   his-tuyg'ulardan
ajralishga   o'zlarining   metodlari   yordam   beradi   va   bu   erda   ob'ektiv   usulning   tor
ma'nodagi   alohida   ahamiyati,   o'xshashlik   yoki   analogiya   usuli,   biologik   va   fizik-
kimyoviy   jarayonlarni   taqqoslash   usuli,   o'rtacha   sonlar   usuli   va   boshqalar   aniq
bo'ladi.   Darhaqiqat,   sub'ektivistlar   tomonidan   tez-tez   la'natlangan   analogiya   usuli
sotsiologiyaga   qanday   foyda   keltirdi?   Ushbu   usulning   to'liq   nomuvofiqligiga
qaramay,  agar   u  boshqa  usullar  yordamisiz   va  tuzatishlarsiz   qo'llanilsa,  biz  shuni
aytishimiz   kerakki,   zamonaviy   sotsiologiya   hayotni   tushunish   uchun   faqat
analogiyaga   qarzdordir.   O'xshatish   unga   sub'ektivlikdan   uzoqlashishga   yordam
berdi.   Analogiya   unga   sub'ektiv   ehtiroslarga   qo'shimcha   ravishda,   chalkash
ijtimoiy   hodisalar   massasida   ba'zi   umumlashmalarni,   umumiy   qonunlarning
skeletlari yoki ramkalarini kashf etishga imkon berdi. Bu allaqachon oldinga katta
qadam   edi.   Shu   paytdan   boshlab   ob'ektiv   tadqiqotlar   haqiqatda   boshlandi   va   u
bundan   keyin   ham   davom   etadi.   Analogiya   sub'ektivlik   va   faktlarga   qaramlikdan
xoli birinchi mezon edi. Boshqa barcha ob'ektiv usullar bir xil ma'noga ega bo'lishi
kerak.
              Spenser   o‘zining   “Siyosiy   institutlarning   rivojlanishi”   kitobining   birinchi
bobida   u   nafaqat   sub’ektiv   metod   zarurligini,   to‘g‘rirog‘i,   hodisalarga   subyektiv
munosabatni inkor etmasligini, balki uni zarur deb e’tirof etishini aytadi; Faqat uni
qachon ishlatish kerakligini bilishingiz kerak. Ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda turli
maqsadlarni   qo‘yishimiz   mumkin,   deydi   u;   yo   biz   bu   hodisalarning   inson
yaxshiligi   va   baxtiga   nisbatan   ahamiyatini   baholashni   xohlaymiz   yoki   biz   faqat
hodisalarning kelib chiqish va rivojlanish shartlarini, ya'ni ularning qonuniyatlarini
tadqiq qilishni xohlaymiz. Birinchi holda, axloqiy mezonlar va sub'ektiv baholash
zarur,   ikkinchi   holda   ular   tadqiqot   va   kuzatishning   to'g'riligiga   bevosita   zarar
etkazadi. Bu shunchalik aniq va soddaki, unga hech qanday tarzda e'tiroz bildirish
qiyin.   Spenser   o'zining   ob'ektiv   uslubi   uchun   deyarli   yirtqich   hayvon   sifatida
ko'rsatildi,   u   o'z   tadqiqotida   insoniy   his-tuyg'ular   va   azob-uqubatlarni   e'tiborsiz
qoldirishga,   illatga   qarshi   tabiiy   g'azabni   bostirishga   va   hokazolarga   intildi.
36 Aksincha, hodisalarni inson farovonligi bilan bog'liq holda baholashga kelganda, u
sub'ektiv   usulning   to'liq   asosliligini   tan   oladi.   U   hodisalarning   bog`lanish
qonuniyatlarini   o`rgangandagina   uni   yo`q   qiladi.   Va   haqiqatan   ham,   faqat   shu
qobiliyat   va   o'zimizni   tabiiy   his-tuyg'ularimizdan   ajratish   imkoniyati   tufayli   biz,
masalan,   kannibalizm   yoki   mahbuslarni   kaltaklash   va   boshqalar   o'rnini   egallagan
qullikning   nisbiy   foydaliligini   tushunishimiz   mumkin.   Ammo   biz   hodisalarning
ma'nosini butun murakkabligi bilan faqat birinchi tarzda tushunishimiz mumkin va
biz   uchun   hozirgi   jamiyat   shakllaridan   kelib   chiqqan   holda,   biz   bu   yoki   ularning
insoniyatning   zamonaviy   ehtiyojlariga   qanchalik   mos   kelishini   ishonch   bilan
aytishimiz mumkin. Idealga qo'shimcha ravishda, sub'ektivistlar singari, bizda ham
ma'lum   sharoitlarda   ushbu   shakllarning   ko'pchiligining   ahamiyati   uchun   ijobiy
mezon   mavjud   va   bu   barcha   ijtimoiy   hodisalarga   mutlaqo   boshqacha   nuqtai
nazarni,   mutlaq   baholashni   emas,   balki   har   bir   hodisani   nisbiy   baholash   nuqtai
nazarini   kiritadi.   Oxirgi   baholash   nihoyatda   xatodir,   chunki   mutlaq   nuqtai
nazardan   biror   narsa   zararli   bo‘lib   ko‘rinishi   mumkin,   ya’ni   berilgan   sharoitlarda
juda   foydali   va   zarur,   aksincha,   mutlaq   nuqtai   nazardan   go‘zal   bo‘lib   ko‘ringan
narsa ma’lum sharoitlarda umuman foyda bermasligi mumkin.
          Shunday   qilib,   masalan,   Spenserda   biz   allaqachon   sotsiologiyaning   sub'ektiv
talablari va ob'ektiv metodning uyg'unligini ko'ramiz. U bunga u yoki bu tadqiqot
usulini   o'tkazishga   tobe   bo'lgan   hududlarni   ozmi-ko'pmi   aniq   taqsimlash   orqali
erishdi.
                Uning   “Siyosiy   institutlarning   rivojlanishi”   asarida   bu   usulni   qo‘llashning
yaqqol misolini ko‘ramiz. Mavjud siyosiy institutlarning rivojlanishini tekshirishga
kirishgan   Spenser,   birinchi   navbatda,   o'zini   ushbu   institutlarning   rivojlanish
sharoitlarini   xotirjam   va   aniq   kuzatishiga   xalaqit   beradigan   his-tuyg'ular,
hamdardlik   yoki   antipatiyalardan   xalos   bo'lishga   harakat   qildi.   Ushbu   dastlabki
o'zini o'zi cheklashdan tashqari, unga siyosiy tuzilmaning uchta asosiy elementini
membrana,   tarkib   va   yadrodan   iborat   tirik   hujayraning   uchta   elementi   bilan
biologik o'xshashlik yordam berdi. Analogiyadan tashqari, uning ongi ilgari kashf
37 etilgan,  ob'ektiv   rivojlanish   qonuniga,   ya'ni   differentsiatsiya   qonuniga   asoslanadi.
Bunday  uchta  rahbar   uning Ariadnaning tarixiy faktlar  labirintidan o'tgan  ipi  edi.
Natijalar   sizning   ko'zingiz   oldida.   U   asta-sekin   hodisalarning   shartlarini   kuzatib
boradi, uning his-tuyg'ulari norozilik bildirishi mumkin bo'lgan bunday aloqalar va
munosabatlarni   payqash   va   fosh   qilishdan   qo'rqmaydi.   Bundan   biz   ehtiros   yoki
aldanish bilan bog'liq sub'ektiv fantaziya emas, balki haqiqiy tadqiqotga erishamiz.
Biz bilimga ega bo'lamiz va bilim kuchdir.
                Yana   bir   xususiyat.   Biz   alohida   e'tibor   berishimiz   kerak   bo'lgan   narsa
sub'ektiv tadqiqotni  ob'ektiv tadqiqotdan ajratib turadigan narsadir. Psixologiyada
ob'ektiv   jarayon   va   sub'ektiv   jarayon   o'rtasidagi   bog'liqlikning   ochilishi   bilan
ob'ektiv   jarayonga   diqqatni   jamlash   imkoni   paydo   bo'lganini   va   shu   tariqa
psixologiyaga   keng   ko'lamli   eksperimental   tadqiqotlarning   keng   doirasini   taqdim
etganini   ko'rdik.   Sotsiologiyada   tajribani   tasavvur   qilib   bo'lmaydi   yoki   hech
bo'lmaganda,   agar   bu   mumkin   bo'lsa,   unda   faqat   eng   ahamiyatsiz   miqyosda.
Tajriba   bu   erda   kuzatish   bilan   almashtiriladi   va   hozirgi   hodisalarni   o'tmishdagi
hodisalardan   ko'ra   ko'proq   kuzatish,   balki   insoniyat   tarixida   qayd   etilgan,
shuningdek,   axloq,   urf-odatlar,   hayot   shakllari   va   boshqalarni   o'rganish   bilan
almashtiriladi.
        Uning uchun u sub'ektning o'z tanishlarida, o'zida va hokazolarda kuzatadigan
hozirgi   his-tuyg'ularining   yig'indisiga   asoslanadi.   Ob'ektivist   dastlab   his-
tuyg'ularga   ahamiyat   bermaydi;   u   sof   ob'ektiv   mezonlarga   asoslanib,   ob'ektiv
ko'rinishlarning   genezisini   o'rganadi.   Keyin   u   tadqiqotni   yakunlash   va   ob'ektiv
ko'rinishlarni   his-tuyg'ularga   aylantirish   uchun   sintezga   murojaat   qilishi   mumkin.
U   sub'ektiv   jarayon   ba'zan   haqiqiy   ob'ektiv   motivlarni   to'liq   ifoda   etmasligini
biladi.   Shunday   qilib,   sovuq   yoki   issiqlikni   his   qilish   har   doim   ham   tashqarida
sovuq yoki issiq ekanligini isbotlamaydi. Bu mezon bilan u ob'ektivistdan butunlay
boshqacha   yo'l   tutadi.Xulosa,   shubhasiz,   sub'ektivist   uchun   mutlaqo   kutilmagan,
ammo   shuni   ta'kidlash   kerakki,   bunday   tadqiqot   birinchi   va   ikkinchi   xulosalarni
kelishishimizga to'sqinlik qilmaydi. O'tmishda moda muhim bo'lganiga qaramay, u
38 hozir zararli bo'lishi mumkin va hokazo. Demak, sub’ektivizm sotsiologiyada faqat
bizning   farovonligimiz   va   baxtimiz   bilan   bog‘liq   holda   hodisalarni   baholashning
umumiy   vositasi   sifatida   xizmat   qilsa,   ob’ektiv   sotsiologiya   bu   hodisalarning
qonuniyatlari   va   shartlarini   ko‘rsatib,   baxtimiz   uchun   hodisalarga   ta’sir   qilish
vositalari   va   vositalarini   taqdim   etishi   aniq.   Ayrim   organizmda   ham,   umuman
jamiyatda   ham   subyektiv   holat   har   doim   ham   ob'ektiv   jarayonni   to'g'ri
ko'rsatmaydi.   Shunday   qilib,   bizni   modaga   aylantiradigan   sub'ektiv   tuyg'u   hali
modani belgilab bergan barcha shartlar haqida gapira olmaydi. Buni faqat ob'ektiv
tadqiqotlar   aniqlay   oladi.   Odamning   tomog'i   oddiy   sovuqdan,   shamollashdan,
difteriyadan, qizil olovdan va krupdan og'riydi. Subyektiv ravishda hammasi bir xil
bo'ladi  -   tomoq  og'rig'i.  Shifokor  kasallikni   aniqlash  uchun   ob'ektiv  tadqiqotlarga
murojaat   qilishi   kerak   va   uning   sabablarini,   masalan,   difteriyaning   sabablarini
tushunish uchun u ba'zan mikroskop bilan aylanib o'tishi, statistik arxivlarga tashrif
buyurishi   va   hokazolar,   ya'ni   sof   ob'ektiv   tadqiqotlar   o'tkazishi   kerak.   Jamiyatda
ham.   Xuddi   shu   his-tuyg'ular,   bir   xil   intilishlar   yuzlab,   minglab   turli   xil   ob'ektiv
sabablarga   ko'ra   yuzaga   kelishi   mumkin   va   ularni   qondirish   uchun   bu   ob'ektiv
sabablarni,   shuningdek,   bu   sabablarning   sabab   va   shartlarini   bilish   kerak.   Ammo
hodisalarni   bizning   farovonligimiz   va   baxtimiz   bilan   bog'liq   baholash   sohasida
ham   sub'ektiv   usul   bir   tomonlama.   U   faqat   mutlaq   baho   beradi   va   bu   erda   ham
faqat ob'ektiv usul nisbiy baho beradi.
              Subyektiv   usul   bularning   hech   birini   ta'minlamaydi.   U   faqat   hamdardlik
qilishi, g'azablanishi, yig'lashi, ehtiros bilan qo'zg'atishi yoki umidsizlikka tushishi,
energiyani   qo'zg'atishi   yoki   uni   bostirishi   mumkin.   Faqat   ob'ektiv   tadqiqotlar
kasallikka qarshi kurashish uchun vositalar, vositalar, bilimlarni beradi, kasallik va
uning   shartlarini   aniq   ta'riflaydi.   Ob'ektiv   sotsiologiyani   inkor   etish   va   faqat
sub'ektiv   sotsiologiyaga   tayanish   ilmiy   asboblarni   inkor   etish   va   antidiluviylarga
tayanishni anglatadi. Temir yo‘llar hajga borish yoki uzoq do‘stlar bilan uchrashish
istagini   yo‘qotmaganidek,   ob’ektiv   sotsiologiya   ham   yuksak   intilishlarni   yo‘q
qilmaydi. Temir yo'llar faqat ilmiy transport vositasi bo'lib, u maqsadni ibtidoiyga
39 qaraganda tezroq va arzonroq qiladi; Garchi o'z yaqinlarini ko'rishni ehtiros bilan
xohlaydigan kishi birinchi daqiqada yugurishni yoki hatto ularga uchishni xohlashi
mumkin.
         Sotsiologik tadqiqotda sub'ektiv usul temir yo'l vokzaliga borish va poezdga
chiqish o'rniga ming chaqirim  yugurish  yoki  uchish istagi  bilan  bir  xil  refleksdir.
Ikkinchi  holatda,  ya'ni  poezdga o'tirganingizda, sizning  sub'ektiv  intilish  va ilmiy
asbobning temir yo'l ko'rinishidagi sintezi mavjud. Ilmiy ob'ektiv sotsiologiya o'z-
o'zidan   temir   yo'l   poyezdi   kabi   befarq,   lekin   u,   har   qanday   fan   kabi,   ayni   paytda
qudratli   kuchdir.   Har   birimiz   o'z   refleksimizni   bostiradi,   bu   bizni   darhol   ming
chaqirim   uzoqlikdagi   sanaga   yugurishga   majbur   qiladi,   chunki   biz   u   erga   tezroq
poezdda etib borishimiz mumkin. Xuddi shunday, ob'ektiv sotsiologiya zarurligini
tan olgan har bir kishi barcha ijtimoiy masalalarni darhol hal qilish uchun o'zining
sub'ektiv   impulslarini   tiya   oladi   va   buning   o'rniga   ishonchliroq,   ilmiy   yo'ldan
boradi.Albatta, bu haqiqatlar hali sub'ektiv sotsiologlarni yo'q qila olmaydi, xuddi
temir   yo'lchilar   g'ayrat   bilan   piyoda   ziyorat   qilishni   to'xtatmagani   kabi   -   temir
yo'lda sayohat qilish imkoniyati bo'lmagan barcha odamlar uchun umuman piyoda
sayohat   qilishni   to'xtatmagan.   Odamlar   uzoq   vaqt   davomida   o'zlariga   hayot
tajribasi   bilan   yordam   berib,   sub'ektivist   bo'lib   qoladilar.   Haddan   tashqari
hayajonlangan   barcha   partiyalar   uzoq   vaqt   sub'ektivist   bo'lib   qoladi,   ayniqsa
ehtirosli kayfiyat davrlarida.
Xulosa
Masalaning   obyektiv   va   subyektiv   tuzilishini   o‘rganish   zamonaviy   ilmiy
yondashuvda  muhim  metodologik ahamiyatga  ega. Har  qanday masala,  muammo
yoki   ilmiy   savol   o‘zida   ikki   tomonlama   –   tashqi   (obyektiv)   va   ichki   (subyektiv)
jihatlarni   mujassam   etadi.   Obyektiv   tuzilma   orqali   biz   voqelikdagi   holatni,   aniq
faktlar va dalillarga asoslangan holda tahlil qilamiz. Subyektiv tuzilma esa insoniy
omillar,   shaxsiy   qarashlar,   baholashlar   va   niyatlar   orqali   masalaga   yondashishni
anglatadi.
40             Tadqiqot   davomida   shu   narsa   ayon   bo‘ldiki,   faqat   obyektiv   yoki   faqat
subyektiv   yondashuv   masalaning   to‘liq   mohiyatini   ochib   bera   olmaydi.   Aynan
ushbu   ikki   yondashuvning   o‘zaro  uyg‘unligi,  ularni   to‘g‘ri   muvozanatga   keltirish
orqali ilmiy masalalarni chuqurroq tahlil qilish mumkin bo‘ladi.
Obyektiv faktlar va shart-sharoitlar aniqlab olinishi;
           Shu bilan birga insoniy omil, ya’ni subyektiv fikr va qadriyatlar ham hisobga
olinishi lozim.
           Yakuniy natija sifatida aytish mumkinki, obyektiv va subyektiv tuzilmalarni
farqlash   va   uyg‘unlashtirish   –   masalaga   kompleks   yondashuvning   asosi   bo‘lib
xizmat   qiladi.   Bu   esa   zamonaviy   fan   va   amaliy   faoliyatda   samarali   natijalarga
erishish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga 
quramiz / - Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. ʻ
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlili, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
xar bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. 	
ʻ
3.   A.Shamshetova,   R.N.Melibayeva,   X.Usmanova,   I.Haydarov.   Umumiy
psixologiya. T. 2018. 
4.   Anne   Anastasi,   Susana   Urbina.   Psychology   Testing.   -   Prentice-Hall
International, Inc. 2000. 
5. Bodalev A.A, Stolin V.V. Obshaya psixodiagnostika. SPb.: Rech, 2005.
 6. Davletshin M.G., To ychiyev S.M. Umumiy psixologiya. T.:TDPU, 2012. 	
‟
7. Ivanov F.I, Zufarova M.E. Umumiy psixologiya.T., 2018.
 8. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil fikrlash. - T.: Sharq.
2000. 
41 9. Klimov Y.A. “Obshaya psixologiya”. – Cpb., Piter, 2001 
10. Nemov.R.S.Psixologiya. Kniga1, 2,3. Vlados.: 2000. 
11.Nemov R.S. Psixologiya. M.: Vlados, 2003. 1-2-t. 
12. Nishanova Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlash.- T. Fan.2003. 
13. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi T.:
TDPU 2017. 
14. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. T., 2006 
15. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p. 
16.   M.G.Davletshin   va   boshqalar   "Yosh   davrlar   va   va   pedagogik   psixologiya"
T.TDPU. 2009. 
17.  V . A . Kruteskiy . " Pedagogik   psixologiya   asoslari ".-  T.: O qituvchi.1986. ‟
18. Radugina A.A. Pedagogika i psixologiya. - M., 2007. 
19. Rubinshteyn S.L. Osnovi obshey psixologii. - Spb: Piter, 2007. 
20. Rasulov A.I. Psixodiagnostika.-Toshkent, “Mumtoz so z”-2010. 
‟
21. Solso R. Kognitivnaya psixologiya. - M.: 2002. 209 
22.   Safayev   N.S.,   Mirashirova   N.A.,   Odilova   N.G.   “Umumiy   psixologiya
nazariyasi va amaliyoti”: – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2013. 
23. Umarov B.M. Psixologiya.T., 2012. 
24. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. Umumiy psixologiya. – T.: TDPU, 2010. 
25. G’oziyev E.G’. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi. - T.: “Universitet”, 2003.
2 6 . G’oziyev E.G’ Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010. 
42 28.  G ’ oziyev   E . G ’.  Ontogenez   psixologiyasi .  Toshkent , 2010.
 29.  G ’ oziyev   E . G ’.  Sotsial   psixologiya . “ Noshir ”  nashriyoti  2012. 
30.  G ’ oziyev   E . G ’.  Pedagogik psixologiya asoslari. Toshkent, Universitet, 1997
43

Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Chiziqli tenglamalar sistemasini yechishning teskari matritsa usuli
  • Matematika o‘qitish metodikasi 3-sinflar uchun
  • ikki karrali integrallar
  • To‘plamlar va ular ustida amallar, to‘plamda akslantirishlar 25
  • Chekli limitga ega bo‘lgan funksiyalarning xossalari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский