Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	70.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Sherzod Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025

0 Sotish

Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi

Sotib olish

Kurs ishi
Mavzu: Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 1
I.BOB.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarining ahamiyati ......................................................... 4
1.1.Obyekt va subyektning nazariy asoslari ................................................................................................. 4
1.2.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarini o’rganish va ularni psixologiyada tadbiq etish ....... 10
II.BOB. Obyektiv va subyektiv yondashuvlar o‘rtasidagi farq va o‘zaro bog‘liqlik ...................................... 17
2.1. Masalaning obyektiv va subyektiv tahlilini uyg‘unlashtirish zarurati .................................................. 17
2.2.Obyektiv va subyektiv tuzilmalar ahamiyati va amaliy natijasi ............................................................ 32
Xulosa ........................................................................................................................................................ 40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................................................................................. 41
Kirish
Istiqlolning dastlabki yillaridan ta ’ lim sohasini isloh etishga qaratilgan me ’ yoriy
hujjatlar , jumladan , “ Ta ’ lim to ‘ g ‘ risida ” gi qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy
1

dasturining hayotga tatbiq etilishi natijasida mamlakatimiz ta ’ lim tizimida muhim
ijobiy yangilanishlar yuz berdi . Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning shu yil 20-
apreldagi “ Oliy ta ’ lim tizimini yanada rivojlantirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi
qarori mamlakatimizda ta ’ lim tizimini isloh qilish borasida olib borilayotgan
ishlaming ham mantiqiy davomi , ham uni yangi bosqichga ko ‘ tarishga qaratilgani
bilan ahamiyatlidir . 1
Kurs ishining dolzarbligi : Qaroming eng muhim jihatlaridan biri , unda oliy
malakali mutaxassislar tayyorlashda xalqaro standartlar mezoniga rioya qilish ,
uning darajasida shartsharoit yaratish , ruhi va talabiga mos zamonaviy bilim va
ko ‘ nikmalarga ega kadrlar tayyorlashga alohida e ’ tibor qaratilgan . Oliy ta’lim
tizimini tubdan takomillashtirish bugungi kunning talabi va vazifasi. Chunki ta’lim
muassasalarida faoliyat yuritayotgan aksariyat kadrlarning ilmiy-pedogogik
salohiyati, axborot kommunikatsiya texnologiyalari va xorijiy tillarni o’zlashtirishi
bugungi davr talablari darajasida emas. Bu, o‘z navbatida, rivojlangan
mamlakatlarning nufuzli ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik o‘rnatish,
o‘quv jarayoniga xalqaro tajribaning ilg‘or usul va yo‘nalishlarini tatbiq etishda
g‘ov bo’lmoqda.
Kurs ishining ahamiyati: Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalari —
inson psixikasini o‘rganishda markaziy o‘rin egallaydi. Bu kurs ishining ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Nazariy asoslarni chuqur tushunishga yordam
beradi – Obyekt va subyekt tushunchalari psixologiya fanining metodologik
asoslari bo‘lib, ilmiy izlanishlarda to‘g‘ri yondashuvni shakllantirishga xizmat
qiladi. Inson faoliyatini tahlil qilish imkonini beradi – Obyekt va subyekt
munosabatlarini anglash orqali insonning tashqi muhit bilan o‘zaro ta'sirini, ongli
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz / - Toshkent: “O zbekiston” NMIU,ʻ
2017. – 488 b.
2

faoliyatining shakllanish jarayonlarini tushunish osonlashadi. Amaliy psixologiyada
qo‘llanilishi – Ushbu tushunchalar amaliy psixologik xizmatlarda, masalan,
pedagogik psixologiya, ijtimoiy psixologiya, klinik psixologiyada muhim
metodologik asos hisoblanadi. Talabalarda ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi –
Kurs ishi orqali talabalar mustaqil fikrlash, tahlil qilish, ilmiy tadqiqot olib borish
ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Zamonaviy psixologik muammolarni tushunishga
xizmat qiladi – Subyektiv tajriba, ong va idrok kabi tushunchalar orqali zamonaviy
psixologiyada mavjud muammolarni tahlil qilish imkoniyati yaratiladi.
Kurs ishining vazifalari
1. Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarining mazmunini ochib berish
– Bu tushunchalarning tarixiy taraqqiyoti va zamonaviy yondashuvlardagi
ifodasini o‘rganish.
2. Psixologik tadqiqotlarda obyekt va subyekt o‘rtasidagi munosabatni aniqlash
– Ularning qanday tarzda o‘zaro ta'sir qilishi va bu ta'sirning psixik
rivojlanishga ta’siri.
3. Obyekt va subyekt tushunchalarining amaliy ahamiyatini ko‘rsatish – Har
xil psixologik sohalarda (pedagogik, ijtimoiy, amaliy psixologiyada) qanday
qo‘llanilishini yoritish.
4. Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish – Mazkur mavzuga doir nazariy manbalarni
o‘rganish, ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, 2 bob, 4 bo’lim , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan tuzilgan.
3

I.BOB.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarining ahamiyati
1.1.Obyekt va subyektning nazariy asoslari
Psixodinamik yondashuv doirasida mavjud bo lganʻ psixologik qarashlar
tizimining modeli va u o zida ichkilashtirilgan tashqi obyektlar: insonlar va
ʻ
vaziyatlarni mujassamlashtiruvchi ruhiyat (psixika) „ichki obyektlar“dan tarkib
topgan degan taxminni rad etishga asoslanadi. Psixodinamik nazariyaga
asoslangan obyekt munosabatlari nazariyasi insonlarning boshqalar hamda
o zlarining voyaga yetgan hayotidagi vaziyatlarga munosabati chaqaloqlik davrida
ʻ
kechirgan oilaviy tajriibasi orqali shakllanishini taxmin qilinadi. Masalan,
go dakligida beparvolik yoki zo ravonlikni boshdan kechirgan katta yoshli inson
ʻ ʻ
boshqalardan ham shunga o xshash xatti-harakatni kutadi, bu unga ota-onasining
ʻ
o tmishdagi beparvo yoki haqoratli xatti-harakatlarni eslatadi. Ongsiz holatdagi
ʻ
odamlar va hodisalarga doir bunday tasavvurlar inson balog atga yetganda
ʻ
„men“ga aylanadi va ular insonlarning ijtimoiy munosabatlari hamda o zaro
ʻ
muomalalarda xatti-harakatlarini oldindan aytishda ongsiz ravishda qo llanadi.
ʻ
Psixik funktsiyalar ushbu model doirasida ichki obyektlar o rtasidagi
ʻ
munosabatlarning nuqtai nazaridan tushuntiriladiUshbu nazariya doirasidagi ilk
asarlar Melanie Klein, Ronald Fairbairn, Donald Winnicott va Maykl Balint
tomonidan yozilgan. Ular asosida Britaniya psixotahlil maktabi shakllandi. Otto
Kernberg, Hans Levald, Uilyam Meysner, Arnold Modell, Roy Shefer, Xaynts
Kohut va Josef Sandler mazkur model doirasida o zlarining muhim asarlarini
ʻ
bitishdi.Obyekt munosabatlari nazariyasi Freydning obyektlarning shaxs rivojiga
ta siri haqidagi kuzatishlariga
ʼ tayanadi . Ammo Freyd obyekt nazariyotchisi
hisoblanmaydi, chunki uning tushunchasiga ko ra, obyekt
ʻ - Uning ehtiyojlarini
qondirishga yordam beradigan narsadir (oziq-ovqat ochlikni qondirgani kabi).
Ayrim nazariyotchilar, xususan, Otto Kernberg, obyekt munosabatlari
nazariyasining turli jihatlarini klassik Freyd nazariyasi bilan birlashtirishga urinib
4

ko rishgan Odamlar bilan munosabatlar ko'pincha psixologik qiyinchiliklar vaʻ
muammolar manbai bo'lib xizmat qiladi. Ijtimoiy muvaffaqiyatsizlik holati bilan
bog'liq taniqli naqsh mavjud. Qoida tariqasida, muloqotda "qiyin" odamlar odatda
atrofdagilar barcha muammolar uchun aybdor deb shikoyat qiladilar: ular beparvo,
xudbin va qo'pol. Shu bilan birga, yuqori darajadagi ijtimoiy intellekt va
kommunikativ kompetentsiyaga ega bo'lgan odamlar shaxslararo munosabatlarni
hayotiy soha sifatida ko'rishga odatlangan, uning sifati butunlay o'z faoliyati bilan
belgilanadi. Ko'pgina ijtimoiy va psixologik tadqiqotlar sub'ektiv
boshqaruvning ichki o'chog'i va muloqotdagi muvaffaqiyat, tashqi joylashuv va
aloqa muammolari o'rtasida bevosita bog'liqlik mavjudligini aniqladi .
Bir qator psixoterapevtik maktablar shaxslararo qiyinchiliklarni odamlar
o'rtasidagi ijtimoiy o'zaro ta'sir jarayonlari natijasi sifatida ko'rib chiqadilar. Bu
holda terapevtik ta'sir predmeti butun tizimlar yoki aloqalar va munosabatlar
ansambllari; ularni uyg'unlashtirish uchun guruh usullari (masalan, psixodrama
yoki tizimli oilaviy terapiya) keng qo'llaniladi. Terapevtik tahlilning sa'y-
harakatlari odamlar bilan muloqot va munosabatlarni buzishning shaxsiy, chuqur
psixologik sabablarini topishga qaratilgan 2
. Axir, ko'pincha ongsiz niyatlar yoki
kommunikativ motivlar shaxsning ijtimoiy moslashuviga asosiy hissa qo'shadi va
shaxslararo nizolar intrapsixiklarning bevosita davomi hisoblanadi.
Psixoanalitik an'ana shaxsning shaxslararo munosabatlariga butunlay
sub'ektiv funktsiya sifatida qarashga intiladi. Freyd va uning izdoshlari (O.Rank,
S.Ferentsi, P.Federn va boshqalar) tomonidan ishlab chiqilgan O zlik va
ʻ
dunyoning jamiyatning cheksiz “okean tuyg usi” ko rinishidagi asl asosiy birligi
ʻ ʻ
to g risidagi g oyalari haqiqat va boshqa odamlar bilan munosabatlar
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishining o ziga xosligini o ziga xoslikni birlamchi farqlash usullaridan
ʻ ʻ
kelib chiqadi. Shaxsiy taqdirning qayg'ularining asosiy manbai bo'lgan shaxslararo
munosabatlardagi qiyinchiliklar:
2
Davletshin M.G., To ychiyev S.M. Umumiy psixologiya. T.:TDPU, 2012.
‟
5

"Chaqaloq o'ziga kelayotgan sezgilarning manbai sifatida o'z egosini tashqi
dunyodan hali ajrata olmaydi. Buni asta-sekin turli impulslar orqali o'rgatadi ...
Ulardan eng ko'p orzu qilingan onaning ko'kragi bo'lib, uni faqat qat'iy faryod bilan
chaqirish mumkin. Shunday qilib, ob'ektga qarama-qarshi
bo'lib, tashqaridan topilgan narsa , faqat A dan maxsus harakat natijasida paydo
bo'ladi. hissiyotlar massasi va shuning uchun tashqi dunyoni tanib olish, tez-tez
uchraydigan, turli xil va yo'q bo'lib ketmaydigan og'riq va norozilik hissiyotlari
bo'lib, ular psixikada hukmronlik qiladi, shuning uchun egoni norozilik manbai
bo'lishi mumkin bo'lgan barcha narsalardan ajratish tendentsiyasi paydo bo'ladi
begona va tahdidli tashqi dunyoga qarshi ...
Shunday qilib, Men o'zini tashqi dunyodan ajratadi. Aniqrog‘i, dastlab O‘zlik
hamma narsani o‘z ichiga oladi, so‘ngra undan tashqi olam paydo bo‘ladi. Bizning
hozirgi "men" tuyg'umiz - bu "men"ning tashqi dunyodan ajralmasligiga mos
keladigan keng, hatto hamma narsani qamrab oluvchi tuyg'uning qisqargan
qoldig'i.
Bizga uch tomondan azob chekish tahdid solmoqda: o'z tanamizdan ... tashqi
dunyodan, bu bizga o'zining ulkan, chidamsiz va buzg'unchi kuchlarini g'azab
bilan chiqarib yuborishi mumkin. Va nihoyat, boshqa odamlar bilan bo'lgan
munosabatlarimiz tomondan. Oxirgi manbadan kelib chiqadigan azob-uqubatlarni,
ehtimol, biz boshqalarga qaraganda og'riqliroq his qilamiz; Biz ularni qandaydir
ortiqchalik deb hisoblaymiz, garchi ular boshqa kelib chiqishi azobidan kam
bo'lmasa ham, muqarrar va qochib bo'lmaydi»
Ushbu keng ko ' lamli iqtibos ob ' ekt munosabatlarining psixoanalitik
nazariyasining asosiy tamoyillarini yaxshi ko ' rsatib beradi , uning doirasida
insonning dunyo va boshqa odamlar bilan o ' zaro munosabati tushuntiriladi .
Ob'ektlar nazariyasi asoslarini Freyd shakllantirgan bo'lib, u Melani Klayn,
Uinfred R. Bion, Maykl Balint, Donald V. Vinnikot, Otto F. Kernberg, Rene A.
Spits, Vilgelm R. D. Fairbairn va boshqalarning asarlarida yanada rivojlantirildi.
6

Bundan tashqari, 1940-yillarda amerikalik psixiatr va psixoanalist Garri Stak
Sallivan birinchi navbatda odamlar bilan munosabatlardagi muammolardan kelib
chiqqan ruhiy kasalliklarning mohiyatini tushunish uchun shaxslararo yondashuvni
taklif qildi. Aksariyat psixoanalistlar kattalarning odamlar bilan munosabatlarining
barcha xilma-xilligi asosan bolaning onasi bilan (yoki M. Klein singari, onaning
ko'kragi bilan) erta munosabatlari tajribasi bilan belgilanadi degan taxmindan kelib
chiqadi. Albatta, ba'zi tadqiqotchilarning bemorlar xotirasida bunday dastlabki
taassurotlarni jonlantirishga urinishlariga (xoh bu J. Franklning gipnoid tahlili [69]
yoki Sent-Grofning keng tarqalgan tajribalari bo'lsin) va undan ham ko'proq gipnoz
ostida olingan onaning ko'krak qafasining shakli haqidagi hikoyalarni ishonchli
fakt sifatida qabul qilishga ishonib bo'lmaydi*."Men gipnoid tahlil qilish usulini
ishlab chiqdim, bu bemorga hayotining eng erta davriga qaytishga va hayotining
birinchi haftalari va oylaridagi go'daklik tuyg'ularini qayta tiklashga imkon beradi.
Tavsiya etilgan regressiya holatida bemor o'zini go'dakdek his qiladi va nafaqat
go'daklik hissiyotlarini boshdan kechiradi, balki ularni tovushlar va harakatlar
bilan etkazishga yordam beradi. chaqaloqning his-tuyg'ularini miya yarim
korteksining nutq zonasiga o'tkazish va shuning uchun katta yoshli bemor o'zining
go'daklik sezgilaridan signallarni qabul qilishga va ularni so'z bilan etkazishga
imkon beradi. Bundan tashqari, bir nechta sahifalarda 2-3 oylik chaqaloqlar va
ularning onalarining ko'kraklari o'rtasidagi o'zaro ta'sir tajribasi, go'yo ular
tomonidan berilgan tavsiflar mavjud. Bu nafaqat perinatal matritsalar bilan bog'liq
bo'lgan tajribalardan ham yomonroqdir, chunki ular Sent-Count tomonidan taqdim
etilgan, balki NUJ-na-vts va boshqa "yulduzlararo sargardonlar" haqidagi
xabarlar.sabab bo'lmang. Voyaga etgan odamning munosabatlarining keng
doirasini uning birinchi bolalikdagi odamlar bilan muloqot qilish tajribasining
oddiy nusxalaridan iborat deb tasavvur qilish yanada sodda. Biroq, psixoterapevt
uchun ob'ekt munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari va bu naqshlarning
kattalarning xatti-harakati va muloqotiga ta'sir qilish imkoniyatlari haqida
tushunchaga ega bo'lish foydalidir.
7

Ushbu atamaning keng ma'nosida ob'ekt munosabati sub'ektning butun
dunyoga, shuningdek, atrofdagi voqelikning alohida qismlari va tomonlariga
munosabati deb ataladi. Bu voqelikni idrok etish usuli, shaxsning hissiy va
kognitiv tajribasini shakllantirish uchun asos, boshqa odamlar bilan o'zaro
munosabatlarning barqaror tartibi. Ushbu talqinda ob'ekt munosabatlari integral
shaxsning uslubi sifatida ishlaydi va uning faoliyatini tahlil qilish birligi sifatida
ishlatilishi mumkin. Ob'ekt munosabatlarining turi yoki shakli psixoseksual
rivojlanish bosqichi (og'zaki munosabatlar) yoki o'ziga xos psixopatologiya
(narsisistik munosabatlar) bilan belgilanishi mumkin. Eng ilg'or nazariyalarda (M.
Klein, G. S. Sallivan) ob'ekt munosabatlarining "depressiv" yoki "shizoid" tipidagi
tushunchalari ushbu ikkala xususiyatni ham qamrab oladi, chunki u yoki bu
bosqichda fiksatsiya va ruhiy buzilish o'rtasida bog'liqlik mavjud.So'zning tor
ma'nosida ob'ekt munosabatlari - bu boshqa odamlar, ayniqsa yaqin va muhim
odamlar, qarindoshlar va do'stlar bilan munosabatlar. Darhaqiqat, odamlar bilan
munosabatlar ontologiyaning asosiy sohasi, ob'ekt munosabatlarini "reifikatsiya
qilish" dir, shuning uchun boshqalar bilan haqiqiy hissiy aloqalar va ularning his-
tuyg'ulari, fikrlari va xatti-harakatlarining motivlarini tushunish ( kauzal bog'lanish
muammosi, ya'ni boshqa shaxsning xatti-harakatlari va harakatlariga sabablarni
bog'lash) ko'pincha ikkita asosiy rekursiya va shaxsiy maqsad bilan bog'liq.O'z
ongsizligining o'sha mazmuni uchun sindirishga intiladi. Ko'pincha bu turli
qo'rquvlar, tajovuzkor va jinsiy impulslar. Agar qatag'on qilinganlarning mazmuni
umidsizlik bilan shartlangan bo'lsa (masalan, ehtiyotkorlik bilan yashirin yoki
yashirin gomoseksualizm), unda qaytish reaktsiyasi qo'llaniladi va
munosabatlarning boshqa ishtirokchisi umidsizlikka uchragan istaklarni qondirish
imkoniyati nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladi. Albatta, uning o'zi bu haqda hech
narsa bilmaydi.Ikkala niyat ham butunlay behush, ular ko'pincha bir-biri bilan
aralashib ketadi va ikkala ishtirokchida ham mavjud. O'zaro umidlar qanchalik
mos kelmasa, keskinlik kuchayadi va o'zaro da'volar kuchayadi. Prognozlar va
qarshi reaktsiyalar soni ortib bormoqda - tomonlar yashirin sabablar haqida
"taxmin qila boshlaydilar" va bir-birlarini haqorat va qoralashlar bilan
8

yog'diradilar. Bunday vaziyatda (afsuski, odatiy hol) sherikning haqiqatan
ham nimani o'ylashini yoki nimani xohlashini bilish deyarli mumkin emas. Garchi
buning uchun ongsiz umidlaringiz emas, balki shunchaki so'rash, javobni eshitish
va ishonish kifoya. Psixoanalitik tahlilning ob'ekti aynan shu chalkashliklarni
bartaraf etishdan iborat bo'lib, shundan so'ng mijozga boshqa muhim shaxsni
tushunish va ishonchga asoslangan shaxslararo muloqotning yanada samarali
modeli taklif etiladi.Ob'ekt munosabatlari ijtimoiy o'zaro ta'sirlarni belgilovchi
omil sifatida ongsizlik sohasiga tegishli. Ularning tahlilini uzatish munosabatlarini
tushunishdan boshlash eng qulaydir, chunki terapevt u yoki bu darajada har doim
ona yoki otaning o'rnini bosuvchi yoki ramziy analog sifatida ishlaydi. Mijozning
taxminlari va psixoterapevtik yordam aslida nimadan iborat bo'lishi haqidagi
g'oyalari muhokama qilinadigan birinchi uchrashuvda, u uchun qaysi turdagi
ob'ektni tanlash ustunlik qilishini aniqlash mumkin. Agar mijoz tahlilchini
yordamchi va himoyachi sifatida ko'rsa, uning bilimi va vakolatiga tayanishga
harakat qilsa, uni hamdardlik yoki maslahat so'rash mumkin bo'lgan shaxs deb
hisoblasa, bu tahliliy (yoki) mos yozuvlar ob'ektni tanlash turi. Qarama-
qarshi (narsisistik) tanlov turi tahlilchi mijoz tomonidan o'z shaxsiyatiga
o'xshashligiga qarab baholangan hollarda namoyon bo'ladi. Bunday holda, bemor
umumiy ta'm va imtiyozlarning tomonlarini yuqori baholaydi, terapevtning ichki
dunyosiga faol qiziqish bildiradi, munosabatlarda sheriklikka intiladi va ikkinchisi
o'zining ideal shaxsi pozitsiyasini egallashga moyil emasligidan juda hayratda va
hafsalasi pir bo'ladi. Sub'ektiv sub'ektning o'z fikrlash tarziga mos keladigan idrok,
fikr yoki dalil haqida aytiladi. Shuningdek, dunyoga xos bo lgan narsaga nisbatanʻ
barcha narsalar haqida aytilgan.Subyektiv so'z lotin tilidan olingan subiectīvus, bu
"boshqa narsaga bog'liq" degan ma'noni anglatadi. Shuning uchun sub'ektiv
sub'ektning markazida joylashgan deb taxmin qilinadi. Shu tarzda u nuqtai nazar
ob'ektga yo'naltirilgan ob'ektiv tushunchasiga zid keladi.Demak, ba'zida sub'ektiv
so'zi sharh yoki fikrni pasaytirish uchun ishlatiladi. Masalan: "Siz aytayotgan narsa
juda sub'ektivdir."Sub'ektiv - bu ob'ektning o'ziga emas, balki uni odamning til
orqali ifoda etadigan idrokiga ishora qiluvchi sifat. Xulosa nisbiy, ya'ni
9

tarjimonning konteksti va uning manfaatlari olami ta'sir qiladi.Subyektiv narsa
haqida gapirganda, shunga o'xshash universal qo'llanilishi mumkin bo'lmagan
fikrga havola qilinadi, chunki tahlil qilingan narsa / haqiqat har xil talqinlarga
moyil.hu bilan birga, sub'ektivlikning ko'plik yoki nisbiy xususiyati sub'ektiv
gaplarning mazmunini bekor qiladi degan xulosaga kelmaslik kerak. Aksincha,
sub'ektiv o'z tafakkurini rivojlantirishning zaruriy misoli va birgalikda yashashni
ma'qullaydigan ijtimoiy bitimlar uchun avvalgi qadam sifatida
tasdiqlangan 3
.Subyektiv va ob'ektiv o'rtasidagi farqlar Agar sub'ektiv so'zi
kuzatuvchi mavzuga mos keladigan narsani anglatsa, nishon uning kuzatuvchisi
fikridan qat'i nazar, ob'ektga tegishli bo lgan narsalarga ishora qiladi.Shu tarzda,ʻ
bayonot, agar u individual talqin qilinmasa, lekin ob'ektning o'zi kuzatilishi,
o'lchashi yoki tekshirilishi mumkin bo lgan taniqli xususiyatlariga ishora qilganda
ʻ
ob'ektiv bo'ladi.
1.2.Psixologiyada obyekt va subyekt tushunchalarini o’rganish va ularni
psixologiyada tadbiq etish
Fanning ob'ekti, predmeti va usuli tushunchasi uning nazariy va uslubiy
asosini tashkil qiladi. Fan usuli o'z predmetidan oldin "tug'ilishi" mumkin emas va
aksincha, chunki ular birgalikda "inkubatsiya qilingan". Ilm-fanning predmeti
birinchi bo'lib "mavjud" bo'lmasa va undan keyin - uning boshqa "men"i kabi -
3
. G’oziyev E.G’ Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010.
10

uning usuli. Shunday qilib, masalan, A. Bergson fikricha, ruhiy hayotning
substansiyasi sof “davomiylik” bo‘lganligi uchun uni kontseptual jihatdan,
ratsional qurilish orqali bilish mumkin emas, balki intuitiv idrok qilinadi.
“Haqiqatda mavjud narsani aks ettiruvchi fanning har qanday qonuni, shu bilan
birga, mavjudlikning tegishli sohasi haqida qanday fikrlash kerakligini ko'rsatadi;
“ma'lum bo'lgan holda, u ma'lum ma'noda bilishning printsipi, usuli sifatida
ishlaydi” .Fanning predmeti qaysi usul chinakam ilmiy deb hisoblanishiga bog'liq
bo'lishi mumkin, introspektsiya asoschilari nuqtai nazaridan, psixika "sub'ektiv
tajriba" dan boshqa narsa emas, ma'lumki, psixikani faqat o'z-o'zini tekshirish,
mulohaza yuritish va boshqalar orqali o'rganish mumkin. aksincha, psixika mavjud
emas, chunki uni kuzatiladigan va o'lchanadigan fizik hodisalarga o'xshash
ob'ektiv usullar yordamida o'rganish mumkin emas.
N.N. Lange ikkala ekstremalni yarashtirishga harakat qildi. Uning fikricha,
“...psixologik eksperimentda o‘rganilayotgan shaxs o‘z kechinmalari to‘g‘risida
doimo (o‘ziga yoki bizga) ma’lumot berishi kerak va faqat shu sub’ektiv
kechinmalar va ularning obyektiv sabab va oqibatlari o‘rtasidagi bog‘liqlik
tadqiqot predmetini tashkil etadi” .
Va shunga qaramay, "sub'ekt-ob'ekt-mavzu-usuli" paradigmasini o'rganish
kontekstida K.A.ning pozitsiyasi alohida qiziqish uyg'otadi. Abulxonova,
psixologiya ob'ekti g'oyasini shaxsning "individual borliq darajasining sifat
jihatidan o'ziga xosligi" tushunchasi bilan bog'laydi. Subyekt u tomonidan
ob'ektning tabiati bilan shartlangan mavhumlikning o'ziga xos usuli sifatida
belgilanadi, uning yordamida psixologiya shaxsning individual mavjudligining
ushbu sifat jihatidan o'ziga xosligini o'rganadi Psixologiya faniga oid tushunchasini
oydinlashtirishda K.A. Abulxonova mavzu deganda “...psixologik tadqiqotlar
orqali aniqlangan o‘ziga xos psixologik mexanizmlar emas, balki bu
mexanizmlarni aniqlashning umumiy tamoyillarigina” tushunilishi kerakligini
alohida ta’kidlaydi .Boshqacha qilib aytganda, ushbu ta'riflar tizimida
psixologiyaning "ob'ekti" "Psixologiya o'rganishi kerak bo'lgan haqiqat qanday
11

sifat xususiyatiga ega." degan savolga javob beradi. Mavzu mohiyatiga ko'ra
uslubiy jihatdan aniqlangan va "Bu haqiqatni qanday o'rganish kerak?" Degan
savolga javob beradi. Ya'ni, psixologiyaning an'anaviy tushuniladigan predmetidan
uning ob'ektiga, bu fanning usulidan esa uning predmetiga o'ziga xos kategorik
siljish mavjud. Biroq, ayni paytda, bizga ko'rinib turibdiki, psixologiya fanining
"sub'ekt-ob'ekt", "sub'ekt-usuli" kategorik qarama-qarshi juftlarini mazmunli
Ehtimol, birinchi navbatda, psixologiya haqidagi g'oyalarni bilim predmeti sifatida
uning ob'ekti, predmeti va usuli haqidagi g'oyalar bilan o'zaro bog'lash natijasida
ushbu fanning asosiy ta'riflari haqida to'liqroq tasavvurga ega bo'lish mumkin
bo'ladi.
Ushbu toifalarni ularning mazmunli bo'ysunishi va bir-birini to'ldiruvchiligida
ko'rishga imkon beradigan vektorlarni "ularning birligida emas, balki o'ziga
xoslikda" ko'rsatishga harakat qilaylik.
1. "Psixologiya va uning ob'ekti". Psixologiya (agar u mustaqil fan sifatida e'tirof
etilsa) bilishning predmeti sifatida ishlaydi. Uning uchun o'ziga xos ob'ekt -
undan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan psixik voqelik. Psixologiyaning sifat
xususiyati shundaki, u bilish predmeti sifatida asosan uning ob'ekti bilan mos
keladi: sub'ekt o'zini tafakkur va yaratish orqali, "o'z-o'zini o'zgartirishning
mumkin bo'lgan o'zini o'zi ochishi" orqali biladi. Shu bilan birga, psixologiya,
masalan, sub'ektivizmga sirpanib ketsa, boshqa bir fan psixologiyani o'zining
qo'shimchasiga aylantirsa yoki qandaydir g'alati sabablarga ko'ra ob'ekt
(psixika) taqlid qila boshlasa, tanazzulga yuz tutsa va boshqa voqelikka
aylansa, o'zining sub'ektiv maqomini yo'qotishi mumkin.
2. "Psixologiyaning predmeti va ob'ekti". Bu psixologiyaning semantik va
maqsadli vektoridir 4
. Agar psixologiya, ta'rifiga ko'ra, o'z ob'ektini tayyor
shaklda topsa, u o'rnatilgan nazariy va uslubiy tamoyillarga (ontologik va
gnoseologik, akseologik va prakseologik va boshqalar), shuningdek, tashqi
4
Zufarova M.E. Umumiy psixologiya.T., 2018.
12

sharoitlarga (masalan, hukmron falsafiy ta'limot, siyosiy madaniyat darajasi,
siyosiy rejim) qarab mustaqil ravishda o'z predmetini quradi va belgilaydi. Shu
ma’noda aytishimiz mumkinki, psixologiya fanining predmeti ijtimoiy-
madaniy o‘zgarishlarning tabiatiga qarab o‘zgarishlarga duch kelishi mumkin.
3. «Psixologiyaning ob'ekti va predmeti». Agar psixologiya ob'ekti aqliy
voqelikni butun to'liqligi va taxminiy yaxlitligi bilan alohida mavjudlik
sifatida ifodalasa, ushbu fanning predmeti o'z ichida psixikning
kvintessensiyasini tashkil etuvchi va uning sifat jihatidan o'ziga xosligini
belgilaydigan g'oyani o'z ichiga oladi. Subyektivlik sifati psixikaning muhim
potentsialini eng munosib tarzda ifodalashini va uning boshqa voqeliklarga
ontik qaytarilmasligini ochib berishini hisobga olsak, uning mustaqil fan
sifatidagi maqomini tasdiqlovchi sub'ektivlik tushunchasi mazmunan
psixologiyaning predmetini tashkil etadi, deb ta'kidlash mantiqan to'g'ri.
4. «Psixologiyaning ob'ekti va metodi». Fanning metodi o'rganish uchun
mo'ljallangan haqiqatga mos kelishi kerak. Ya'ni, fanning ob'ekti psixika
bo'lsa, uning usuli qat'iy psixologik bo'lishi kerak, fiziologiya, sotsiologiya,
falsafa va boshqa fanlar usullariga qisqartirilmasligi kerak. Aynan shuning
uchun ham A.Pfender «sub'ektiv metod»ni psixologiyaning asosiy usuli deb
hisoblagan, u sub'ektivistik yorliqlardan ichki himoyalangan va tabiiy fanlarda
qo'llaniladigan eng ob'ektiv usullardan kam bo'lmagan «ob'ektiv»dir [3-
qarang].
5. «Psixologiyaning predmeti va metodi». Psixologiyaning bilish predmeti
sifatidagi vazifasi nafaqat metodning uning ob'ektiga mos kelishi zarurligini
aniqlash, balki uni tashkil etish, kashf etish, ishlab chiqarish va ilmiy
amaliyotda qo'llashdir. Binobarin, metod ham ob'ekt kabi sub'ektning vazifasi,
uning ijodiy harakatlarining o'zgaruvchan va rivojlanayotgan mahsuli
hisoblanadi. Ketorik bo'ysunishni saqlab qolish va metodning psixologiya
predmetini aniqlashga va undan ham ko'proq almashtirishga yo'l qo'ymaslik
muhimdir. Metodologiyaning rivojlanishi nazariyaning rivojlanishini
rag'batlantirishi mumkin va ilmiy uslubni ishlab chiqishdagi muvaffaqiyat
13

uning mavzusiga yangi qarashga olib kelishi mumkin. Lekin faqat shart va
boshqa hech narsa.
6. «Psixologiyaning predmeti va metodi». Bu juftlik o'zining mavjudligi va
rivojlanishida ontologik jihatdan ob'ektga bog'liq bo'lib, bilish jarayonining
sub'ekti tomonidan gnoseologik jihatdan belgilanadi. Subyekt statik emas, u
bilim predmetining aqliy hayot mohiyatiga kirib borish harakatidir. Usul -
sub'ekt (psixologiya) ob'ekt (psixika) ichidagi bu harakatni boshqaradigan
yo'ldir. Agar o'z predmetini belgilashda psixologiya sub'ektivlik sifatiga
qaytsa, u ham o'z uslubini qurishda "sub'ektning hayotiy faoliyati bilan bog'liq
holda olingan toifalarda ifodalangan" sub'ektivlik tamoyiliga asoslanishi
kerak.
Shunday qilib, bizning e'tiborimizni uning asosini tashkil etuvchi va uni
o'zini-o'zi ta'minlaydigan bilim mavzusiga aylantiradigan narsaga qaratsak ,
bugungi kunda psixologiya o'z ob'ekti , predmeti va usulini belgilashda noaniqlik,
noaniqliklarga yo'l qo'ymaydi . O'tkazilgan tahlillar shuni ko'rsatadiki, bu
muammo har doim psixologlarning e'tiborini u yoki bu darajada jalb qilgan. Biroq,
bir tomondan, so'nggi paytlarda nazariy qarashlar va uslubiy yondashuvlarda
yuzaga kelgan sezilarli farqlar, ikkinchi tomondan, pragmatistik yo'nalishlarning
o'sishi bilan bog'liq holda "falsafalash" va "nazariylashtirish" ning barcha turlariga
qiziqishning umumiy pasayishi psixologiyaning predmeti va uslubi haqidagi
g'oyalarni bugungi kundagi so'zlarning umumiyligida qo'llashiga olib keladi.
"gestalt". Shu bilan birga, fanimiz uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan
ushbu savollarni o‘rganish usuli hozirda birinchi navbatda sinash va xato tamoyili
yoki bolalar kaleydoskopida muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan “silkitish” tamoyili
asosida qurilgan. Marksistik, ekzistensial, fenomenologik, chuqur, cho'qqi va
boshqa psixologiyalarning "bo'laklari" aralashmasini silkitish kifoya va natijada
ba'zida oddiy, ba'zan juda murakkab, ammo muhimi, har doim oldindan aytib
bo'lmaydigan va shuning uchun yangi kombinatsiyani olish mumkin. Qanchalik
tebranishlar bo‘lsa, psixologiya fanining predmeti va metodi haqida yangi g‘oyalar
14

ko‘p. Agar biz silkinishlar sonini tebranishlar soniga ko'paytirsak, biz psixologiya
fanining predmeti va uslubining "simulakra" va "rizomlari" bilan to'liq
"postmodern" portretini, shuningdek, M. Fuko ruhida "sub'ektning o'limi" haqidagi
aniq ishoralarni olamiz.
Tadqiqotimizda biz psixologiya predmetini belgilashda “muhim”
yondashuvga ustunlik berib, an anaviy yo nalishga amal qilamiz, bu ishda o ziningʼ ʻ ʻ
mazmunli konkretlashuvini shaxsning ruhiy hayot sub yekti sifatidagi
ʼ
kontseptsiyasida topadi. Ushbu kontseptual-kategorik konstruktsiya psixologiya
sub'ekt sifatida o'z ob'ektiga teng keladigan va kirib boradigan muhim-sub'ektiv
linza-matritsa sifatida alohida rol o'ynaydi. Shu ma'noda, hatto eng oddiy, genetik
jihatdan o'ziga xos psixik hodisalar ham, agar ular sub'ektiv-psixologik ob'ektiv
paradigma kontekstida - sub'ektivlik tomon harakatning bo'laklari yoki momentlari
sifatida - psixikning sifat jihatidan o'ziga xosligini aniqlashning eng yuqori muhim
mezoni sifatida ko'rib chiqilsa, etarli darajada "ob'ektiv" bo'lishi mumkin.
Subyektivlik printsipi ilmiy psixologiyadagi "ichki holat" ni tashkil qiladi, bu
orqali u ob'ektiv va undan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan mavjudot sifatida
unga qarshi bo'lgan ruhiy voqelikni "sindiradi".
Subyektivlik kategoriyasining obyektiv ahamiyati shundan iboratki, butun
psixik olam unga nuqta sifatida kirishi va undan ochilishi mumkin. U psixikaning
barcha muhim ta'riflarini butun to'liqligi va ko'rinishlarining xilma-xilligi bilan
o'zlashtiradi, "o'zidan olib tashlaydi".
Mashhur hind faylasufi va psixologi Shri Aurobindo Ghose "pastga ko'tarilish"
deb o'rgatgan. Bu formula psixologiya fanining ob'ekti va predmeti o'rtasida
mavjud bo'lgan aloqani aniq ifodalashga yordam beradi. Psixologiya o'z ob'ektiga
"tushib", ruhiy hayotning tubsiz tubiga kirib boradi, u erda yangi hodisalarni kashf
etadi, yangi naqshlarni o'rnatadi, shu bilan birga ilgari kashf etilgan narsalarni
aniqlaydi va aniqlaydi. Biroq, psixikaning chuqurliklari va kengliklariga kirib
borishning barcha natijalari (aniq ilmiy tadqiqot mavzusi) u nafaqat o'zi uchun
saqlaydi, nafaqat ularni boshqa fanlar bilan baham ko'radi yoki ijtimoiy amaliyotga
15

beradi, balki majoziy ma'noda "yuqoriga" yuboradi "Psixikaning mohiyatini
o'rganish laboratoriyasi" va uning rivojlanishining asosiy imkoniyatlari. Nima
uchun bu Nima uchun psixikaning mohiyatini aniqlashda psixikaning
rivojlanishining eng yuqori (oxir-oqibat mumkin) darajasi haqida savol tug'iladi.
Psixikaning eng oliy mohiyati psixologiyaga darhol ochib berilmaydi va
hamma narsada emas. Ehtimol, bu mohiyat hech qachon to'liq anglab etilmasligi
va bo'lmasligi ham mumkin, chunki psixikaning sirlari nafaqat yashirin bo'lib
qolmasdan, balki rivojlanish jarayonida ko'payib boradi. Biroq, psixikaning
mavjudlik sifatidagi yakuniy muhim xususiyatini tushunishga qarab, barcha
ma'lum psixik hodisalar ma'lum bir talqinni oladi. Shunday qilib, o'zimizga aqlning
mohiyati uning ob'ektiv voqelikni aks ettirish qobiliyatida ekanligini aytib, biz
aqliy hayotimizni kognitiv faoliyat doirasi bilan cheklashimiz mumkin. Agar biz
mulohaza yuritishga tartibga solish qo'shadigan bo'lsak, u holda aqliy bizning
oldimizda insonga tabiiy, ijtimoiy muhitga harakat qilish va moslashish, o'zi bilan
muvozanatga erishish imkonini beradigan mexanizm sifatida paydo bo'ladi. Agar
psixologik bilimlarning yangi bosqichida psixikaning muhim xususiyati shaxsning
ongli ravishda o'zgartiruvchi, konstruktiv, ijodiy aqliy va ma'naviy faoliyati
sifatida belgilansa, unda mavjud bilimlarni baholashning asosiy mezoni va keyingi
psixologik tadqiqotlarda asosiy ko'rsatma bo'lib xizmat qiladi.
Yakuniy sababni eng katta huquq bilan qayerga qo'yish mumkin , deb so'radi
I. Kant, agar bo'lmasa, eng yuqori sabablik ham qayerda joylashgan bo'lmasa, ya'ni
dastlab o'zida har bir mumkin bo'lgan harakat uchun yetarli sababni o'z ichiga
olgan mavjudotga. Tadqiqotimiz mavzusiga kelsak, aqliy hayot makonidagi
yakuniy va eng yuqori sabab - bu sub'ektivlik. Aynan mana shu narsa ruhiy olam
boshqa olamdan farq qiladigan eng muhim mezondir.
So'nggi paytlarda psixologiyada faoliyat va uning predmeti tushunchalarini
ajratib ko'rsatish va ularni o'ziga xoslik emas, balki birlik sifatida ko'rsatishga
intilish tendentsiyasi rivojlandi. Bu har qanday faoliyatning namoyon bo'lishi
ortida bajaruvchini, ijodkorlik harakati ortida esa yaratuvchini ko'rish talabini
16

bildiradi. Va agar haqiqatan ham "birinchi ish sodir bo'lgan" bo'lsa, unda
psixologiya bu ishni kim amalga oshirganligi, agar harakat yoki jasorat bo'lsa, kim
qilgani va agar so'z bo'lsa, kim, qachon, kimga va nima uchun aytgani bilan
qiziqmaydi. Umuman psixika emas, balki undagi vaqt o'tishi bilan o'z-o'zini
anglaydigan sub'ekt darajasiga etib boradigan narsa ruhiy hayotning tashuvchisi,
markazlashtiruvchisi va harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. U nima, qanday, kim
bilan, nima uchun va qachon qilish kerakligini hal qiladi. U o'z faoliyati natijalarini
baholaydi va ularni o'z tajribasiga kiritadi. U tanlab va faol ravishda dunyo bilan
muloqot qiladi. "Sub'yekt bo'lish" ontologik imperativi - bu haqiqiy shaxsning
suverenitetining universal insoniy ifodasi, uning harakatlarining natijalari uchun
javobgar, dastlab unga bog'liq bo'lgan hamma narsada "aybdor" ( J.-P. Sartr ) va
"mavjudlikda alibi" (M.M. Baxtin).
II.BOB. Obyektiv va subyektiv yondashuvlar o‘rtasidagi farq va o‘zaro
bog‘liqlik
2.1. Masalaning obyektiv va subyektiv tahlilini uyg‘unlashtirish zarurati
Individual insonni, ya’ni ongli organizmni kuzatganimizda, bir qarashda bizga
shunday tuyuladiki, unda ikki xil mutlaqo alohida va maxsus jarayonlar sodir
bo‘lib, ularning ba’zilarini biz fiziologik, shuningdek, fizik, kimyoviy va mexanik,
boshqalarini esa aqliy, shuningdek, sub’ektiv deb ataymiz; Oxirgi ism avvalgisidan
farqli ravishda berilgan, ya'ni fiziologik, kimyoviy, fizik va mexanik jarayonlar,
ko'pincha bitta atama bilan birlashtirilgan - maqsad.
Biroq, bu ikki jarayon, ya'ni ob'ektiv va sub'ektiv jarayonlar yoki fizik-
kimyoviy, mexanik va fiziologik jarayonlar va aqliy jarayonlar, ya'ni g'oyalar, his-
17

tuyg'ular, hislar, ong bir-biridan mustaqil ekanligiga ishonch, fan taraqqiyotining
har bir qadami sari tushib borardi. Bu halokatli harakat, xususan, fiziologiya,
xususan, asab fiziologiyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, u bir qator eng aniq
tajribalar orqali aqliy yoki sub'ektiv hodisalar va miya va nervlarda sodir
bo'ladigan jarayonlar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatdi. So'nggi paytlarda, masalan,
mashhur italyan fiziologi Mosso apparati kabi ixtirolar bizni bu bog'liqlikni
to'g'ridan-to'g'ri, aytganday, o'z ko'zimiz bilan ko'ra oladigan darajaga olib keldi.
Mosso apparati har qanday organning, masalan, qo'lning hajmining ozgina
oshishini darhol va aniq ko'rsatishga moslangan. Ma'lum bo'lishicha, har qanday
aqliy mehnat bilan qo'lning hajmi kamayadi, bu qonning miyaga chiqishiga
bog'liq. Ushbu apparat yordamida uxlayotgan odamni kuzatar ekanmiz, biz apparat
uning tushlarini o'q bilan qanday belgilashini ko'ramiz, uxlayotgan odamni bezovta
qiladigan eng kichik shovqin yoki taqillatish darhol apparatga ta'sir qilishini
hisobga olmaganda.
Bu ruhiy bemorlarni davolash uchun asos bo'lib, u bizga aqldan ozganlar va
umuman ruhiy kasalliklarga chalinganlarning miyasining patologik anatomik
parchalanishi va hokazolar orqali ochib beriladi. Ammo ilmiy bilimga ega
bo'lmagan odam ham uning ruhiy holati, uning kayfiyati ko'pincha tanasining
holatiga, sog'lig'iga yoki ba'zi a'zolarining nosog'lomligiga va hokazolarga
bog'liqligini biladi.
Bu faktlarning barchasini hisobga olgan holda, ilgari insonni faqat sub'ektiv
tomondan kuzatish bilan cheklanib qolgan psixologiya o'z uslubini tubdan
o'zgartirishga majbur bo'ldi: u sub'ektiv psixik hodisalar bilan ob'ektiv yoki
fiziologik hodisalar o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganishga kirishishi kerak edi. Bu
yerdan, oxir-oqibat, zamonaviy psixologiya avvalgidan butunlay boshqacha
shaklga ega bo'ldi; sub'ektiv hodisalarning tashqi olam bilan aloqasidagina emas,
balki organizmning fiziologik yoki ob'ektiv jarayonlari bilan bog'liqligi va ketma-
ketligi qonuniyatlarini o'rganuvchi fanga aylandi. Bu sohada etarlicha faktlar va
kuzatishlar to'planganida, bu massa asosan fiziologlar, shuningdek
18

nevropatologlarning tadqiqotlari tufayli yuzaga kelgan, bu faktlar massasi bizni
deyarli har bir sub'ektiv hodisaning ba'zi bir ob'ektiv hodisa bilan eng muqarrar va
o'zgarmas mos kelishiga ishontirganida, bu organizmda paydo bo'lgan psixologiya,
giponomiyalar seriyasi. organizmning ob'ektiv jarayonlari va ongimizning
sub'ektiv jarayonlari bir xil va bir-biridan faqat bizning ongimizga etib borish yo'li
bilan farq qilishidan iborat edi. Agar organizmimizdagi har qanday jarayon bizning
ongimizga o'z nervlarimiz yoki miyamiz orqali etib borsa, u bizga sub'ektiv
ko'rinadi, ya'ni bizning ongimizga hislar, hislar, g'oyalar, fikrlar, istaklar, iroda
shaklida ko'rinadi; xuddi shu jarayonni boshqa organizmda yoki hatto o'zimizda,
lekin tashqi tomondan, organik hodisalarni tashqi tadqiq qilish orqali kuzatsak, u
bizga fiziologik jarayon sifatida ko'rinadi.
Ammo boshqalarni kuzatayotganda ham, biz diqqatimizni xuddi shu
jarayonning fiziologik yoki ruhiy tomoniga qaratishimiz mumkin. Shunday qilib,
odamlar bilan oddiy muloqotda, odatda, biz uchun insonda qanday fiziologik
jarayonlar sodir bo'layotganini emas, balki bu odamning bizga va atrofdagi
hodisalarga nisbatan qanday g'oyalari, his-tuyg'ulari, istaklari borligini tushunish
muhimdir. Garchi, shu bilan birga, biz uning nimani o'ylayotgani va his
qilayotganini to'g'ridan-to'g'ri bila olmasak-da, lekin uning yuz ifodalari, nutqi va
harakatlaridan biz o'zimizga xos, odatiy, oddiy sub'ektiv holatlardan bizga ma'lum
bo'lgan sub'ektiv holatlari haqida xulosalar chiqaramiz. Shunday qilib, kundalik
hayotda har bir kishi beixtiyor eski maktab psixologi, ya'ni u boshqasini faqat
sub'ektiv usul bilan tushunadi va kuzatadi, ya'ni boshqa birovning tashqi
harakatlari va ifodalarini o'ziga tanish bo'lgan hissiyot va g'oyalarning sub'ektiv
tiliga tarjima qiladi. Boshqa odamlarni tushunishning bunday usuli tug'ilishdan
boshlab har bir kishi tomonidan qo'llaniladi, shuning uchun illyuziya paydo bo'lishi
tabiiydir, buning natijasida biz boshqa odamlarning g'oyalari va his-tuyg'ularini,
ya'ni sub'ektiv holatlarini bevosita bilamiz. Albatta, bu xato. Biz faqat ularning
harakatlarini, faqat muskulli harakatlarini, his-tuyg'ularni ifodalovchi yuz va ko'z
mushaklarining harakatlarini, nutq tovushlarini hosil qiluvchi ko'krak, halqum va
19

og'iz mushaklarining harakatlarini va hokazolarni bevosita bilamiz. Va shundan
keyingina biz ongimizga kirgan bu harakatlarni ular bilan bog'liq bo'lgan his-
tuyg'ular va g'oyalarga aylantiramiz. Shuning uchun, hatto boshqalarni
kuzatishning bu usuli ham qisman ob'ektiv bo'lgan (garchi hali fiziologik bo'lmasa
ham) va agar uni sub'ektiv deb atash kerak bo'lsa, buning sababi shundaki, agar biz
shaxsiy, sub'ektiv tajribamizdan o'zimizning sub'ektiv holatlarimiz va ularning
mushak ifodasi o'rtasidagi doimiy bog'liqlikni bilmaganimizda, bunday kuzatish
bizga mutlaqo hech narsa bermaydi.
1) inson boshidanoq (aniq bo'lmasa ham - ongli ravishda) uning va boshqa
odamlarning har bir hissi va harakati mushak harakatlari bilan bog'liqligini bilgan.
2) U har doim bundan boshqa odamlarning mushak harakatlari (yoki ifodalari,
nutqi va boshqalar) faqat ularning ruhiy ichki holatlarining korrelyatsiyasi deb
xulosa qilgan, shuning uchun u ikkinchisini birinchisidan taniy oladi.
3) Keyin u muskul harakatlaridan tashqari uning har bir sub'ektiv, aqliy
harakatlariga mos keladigan fizik-kimyoviy-mexanik jarayonlar massasi sodir
bo'lishini ilmiy jihatdan bilib oldi. Bu yanada nozik jarayonlar ko'pincha murakkab
ilmiy tadqiqotlar va murakkab ilmiy apparatlar yordamisiz tashqaridan va
yalang'och ko'z bilan tushunib bo'lmaydi.
4) Bundan u, tabiiyki, 2-holda bo'lgani kabi, dastlab bu fiziologik jarayonlar
mushaklar qisqarishi kabi sub'ektiv holatlarning ifodasidir, ya'ni ular psixik
hodisalar bilan bog'liq bo'lsa-da, ular alohida narsani tashkil qiladi va faqat ular
tufayli yuzaga keladi, xuddi mushaklar qisqarishi faqat ruhiy holat tufayli yuzaga
keladi, degan xulosaga keldi.
5) Organizmning fiziologik, ya'ni fizik-kimyoviy-mexanik jarayonlari bilan psixik
jarayonlar o'rtasidagi yaqinroq bog'liqlikni ko'rib, u - biz yuqorida aytib
o'tganimizdek - hali gipoteza xarakteriga ega bo'lgan - har ikkala jarayon ham
alohida emas, chunki aqliy jarayon va mos keladigan mushaklar qisqarishi alohida,
lekin ular bir va bir xil, faqat qarama-qarshi tomondan ko'rib chiqiladi, degan
20

xulosaga keldi. Bu, ayniqsa, Teyn tomonidan aniq ifodalangan bo'lib, u psixik
hodisalarning sub'ektiv va ob'ektiv tomonlarini ikki tomondan ko'rib chiqilgan bir
tekislikka solishtirish mumkinligini aytdi.
Ushbu gipoteza tasdiqlanadimi yoki yangi tadqiqotlar uning yangi faktlar
bilan nomuvofiqligini ko'rsatadimi, bu savol hali hech qanday ilmiy ahamiyatga
ega emas, ammo baribir metafizik savol. Muhimi, bu emas, balki isbotlangan
narsa, ya'ni ob'ektiv va sub'ektiv jarayonlar o'rtasidagi bog'liqlik va
munosabatlardir. Ushbu yaqin aloqa o'rnatilgandan so'ng, sub'ektiv va ob'ektiv
jarayonning o'ziga xosligi yoki o'ziga xos emasligi haqidagi har qanday metafizik
farazlarga qo'shimcha ravishda fan uchun yangi keng tadqiqot sohasi ochiladi.
Hozircha isbotlangan fakt sifatida ushbu jarayonlarning faqat shubhasiz aloqasi va
bog'liqligini qabul qilib, eng yangi psixologiya bu bog'liqlikni, iloji bo'lsa, empirik
va ilmiy-gipotetik vositalar bilan o'rnatadi, so'ngra to'g'ridan-to'g'ri ob'ektiv usul
bilan, ya'ni jarayonning ob'ektiv tomonini o'rganadi. Bu uning qo'llarini bo'shatadi,
chunki u bu yo'ldan juda ilmiy va eksperimental ravishda borishi mumkin. Xuddi
shunday, ruhiy hodisalar sohasida dastlab hayvonot olamining tashqi shakllari yoki
turlarining rivojlanishida kashf etilgan, keyin esa inson bilimining barcha
sohalarini qamrab olgan o'sha buyuk evolyutsiya yoki rivojlanish qonunini kashf
qilish mumkin edi. Uning ruhiy hodisalar sohasidagi kashfiyoti, shubhasiz, Gerbert
Spenser tufayli, psixologiya bilan chambarchas bog'liq bo'lgan barcha fanlarda
ulkan inqilobni amalga oshirdi. Ushbu inqilobning mevasi Spenserning
"Axloqshunoslik ma'lumotlari" bo'lib, u ushbu qonunni axloqiy sohadagi
hodisalarga, keyin esa Spenserning o'zi va evolyutsiya qonunini ijtimoiy
hodisalarga o'tkazgan boshqa evolyutsionistlar tomonidan bir qator sotsiologik
tadqiqotlarni kengaytirdi.
Ijtimoiy hodisalar, psixologik kabi ob'ektiv va sub'ektiv tomonlarga ega:
sub'ektiv tomon - ijtimoiy va umuman tarixiy intilishlar, g'oyalar, his-tuyg'ular,
ideallar bilan ifodalangan tomon. Bu raqamga inson ijodining nafaqat shaxsiy,
balki ijtimoiy xarakterga ega bo'lgan barcha sof sub'ektiv ijodlarini, masalan:
21

metafizika, din, san'at, shu jumladan taraqqiyot g'oyasini, insonning jismoniy,
aqliy, axloqiy va ijtimoiy mavqeini doimiy ravishda yaxshilashga ishonish -
ko'proq yoki kamroq umumiy taqsimotga ega bo'lgan ideallarga mos keladigan
takomillashtirishni kiritish kerak. Ijtimoiy hodisalarning obyektiv tomoni ham
psixik hodisalarning obyektiv tomoni kabi ikki tomonlama. Ruhiy hodisalarda
obyektiv ifodaning birinchi bosqichi yuz ifodasi bo‘lgani kabi, ijtimoiy hodisalarda
ham birinchi bosqich nutq, yuz ifodasi va yozuv orqali ifodalanadi. Bu jamiyatda
va insoniyatda sub'ektiv jarayon mavjudligini bilishning birinchi oddiy usuli.
Ammo yana bir qadam bor. Ruhiy hodisalarda har bir sub'ektiv holat fizik-
kimyoviy-mexanik jarayonlarga mos kelganidek, ijtimoiy hodisalarda ham xuddi
shunday moslik bo'lishi kerak. Psixologiyada fanning haqiqiy taraqqiyoti ana
shunday fundamental mosliklarni topilgan paytdan boshlangan va natijada ob'ektiv
hodisalar qonuniyatlarini o'rganish orqali sub'ektiv hodisalar qonuniyatlarini
o'rganishni davom ettirish imkoniyati paydo bo'lishi bilan boshlangani kabi,
sotsiologiyada ham fanning haqiqiy taraqqiyoti tadqiqot sof sub'ektiv asosdan
ob'ektiv o'rganishga o'tkazilgan paytdan boshlab, allaqachon kashf etilgan
ma'lumotlarni qo'llash orqali ob'ektiv o'rganishga o'tgan paytdan boshlab
boshlangan. fizika-kimyo-mexanika va biologiya fanlari.
Masalan, ijtimoiy hodisalar sohasidagi taraqqiyot uzoq vaqt davomida
kuzatilgan. Aytish mumkinki, bu yerda sotsiologiyaga biologiya yordam bergan
emas, aksincha, ijtimoiy hodisalarni, ularning rivojlanayotgan, progressiv
o zgarishini o rganish biologlar va tabiatshunoslarga tabiatda bir xil rivojlanishʻ ʻ
qonuni sodir bo ladi, degan fikrni berdi. Biroq, biz ilgari ijtimoiy fanlarda,
ʻ
xususan, tarixda va tarix falsafasida ko'rgan rivojlanish qonunini shakllantirish
Spenser, Meyn, Betjot va boshqa bir qator evolyutsionistlarning til, din, estetika va
boshqalar sohasidagi asarlari bilan mutlaqo bir xil emas edi. faylasuf-tarixchilar
tadqiqotning faqat sub'ektiv yo'lidan, ya'ni biz individual odamlar bilan kundalik
munosabatlarimizda qanday yo'l tutgan bo'lsak. Ular insoniyatda sodir bo‘layotgan
subyektiv jarayonlarning antropologik ifodalarini afsonalar, xronikalar, adabiyot,
22

din va huquq yodgorliklarida saqlanib qolgan holda o‘rgandilar, bu iboralarni
o‘zlarining zamondosh tuyg‘ulari, g‘oyalari va tushunchalarining sub’ektiv tiliga
tarjima qildilar va shu yo‘l bilan har bir kishi o‘z nuqtai nazaridan insoniyatning
o‘ziga xos tuyg‘u, tuyg‘u, asrab-avaylash tuyg‘ularining bosqichma-bosqich
rivojlanishini kuzatish va ko‘rsatishga harakat qildi.
Erkinlik muxlisi uchun insoniyat evolyutsiyasi erkinlik evolyutsiyasi bo'lib
chiqdi; xristian uchun bu nasroniylik g'oyasining bosqichma-bosqich tayyorlanishi
va g'alabasi bo'lib tuyuldi; demokrat uchun ommaning bosqichma-bosqich olg'a
siljishi; tinch sotsialistik uchun, iqtisodiy tenglikni bosqichma-bosqich oshirish;
bundan tashqari, bosqichma-bosqich rivojlanish muxlislari unda o'zlariga qadrli
g'oyalar va shakllarning bosqichma-bosqich rivojlanishini ko'rdilar; Tezroq
portlashlar va kataklizmlarning ishtiyoqli va sabrsiz muxlislari unda, aksincha,
bunday kataklizmlar orqaligina erishish mumkin bo'lgan muvaffaqiyatlar yoki
taraqqiyotni ko'rdilar, ular shaxsiy insoniy kuch va muvaffaqiyatlarga - kimdir
uchun - aqliy, boshqalar uchun - his-tuyg'ularning rivojlanishidagi muvaffaqiyatlar,
boshqalar uchun - dinlar ... Shunday qilib, qancha aql bo'lsa, insoniyatning
rivojlanishi ham bor edi. Turli xil faktlar massasi har kimga o'zining sevimli
e'tiqodi yoki umidi foydasiga dalillar keltirish imkoniyatini berdi. Shopengauer va
Xartman kabi dunyoga noumidlik bilan qaragan odamlar yovuzlik, zo'ravonlik va
azob-uqubatlarning bosqichma-bosqich g'alaba qozonishi haqida bir xil faktlardan
butunlay qarama-qarshi xulosalar chiqarish imkoniyatiga ega bo'ldilar, ya'ni ular
nafaqat insoniyat taraqqiyotni boshdan kechirmayotganini, balki orqaga, orqaga
ketayotganini isbotlash imkoniga ega bo'ldilar. Nihoyat, fikr bildirganlar ham bor
edi. Taraqqiyot aylana bo‘ylab sodir bo‘ladi, insoniyat xuddi g‘ildirakdagi sincap
kabi avval oldinga yuguradi, keyin yana o‘sha joyga qaytadi. Bundan tashqari, bu
aylanish aylana emas, balki spiralga o'xshaydi, deb ishonadiganlar ham bor edi,
garchi har safar oldingi joy yoki chiqish nuqtasiga yaqinlashsa ham, har bir keyingi
doira kengroq va to'liqroq bo'ladi.
23

O'quvchi bundan ajablanib, insoniyat o'z tarixiga oid qayta ko'rib chiqilishi
mumkin bo'lgan hamma narsani eng qizg'in tasavvurga asoslangan holda qayta
ko'rib chiqqanini payqaydi. Va bu qarama-qarshi gipotezalarning har biri o'zining
qizg'in muxlislari va izdoshlariga ega edi. Biz shunga o'xshash boshqa
qarashlarning butun bir qatorini hali tilga olmadik, masalan, ba'zilarga ko'ra, tarix
rivojlanayotgan g'oya, boshqalarga ko'ra - bu amalga oshirilayotgan xudo,
boshqalarga ko'ra - bu mexanik jarayon, boshqalarga ko'ra - bu jamoaviy fikrlash
orqali amalga oshirilgan oqilona rivojlanish, boshqalarga ko'ra, jin tomonidan
boshqariladi, yovuzlik va hayotga dushmanlik, boshqalarga ko'ra - hamma narsa -
Xudo. qattiq va jazolovchi Xudo, boshqalarga ko'ra bu sakkizinchi ... Lekin bu
etarli.
Bu tarix va umuman ijtimoiy fanning sof metafizik holati davri edi - bu
qonunlar tadqiqot yo'li bilan kashf etilmagan, balki hukmron tuyg'ular, ideallar,
kayfiyatlar yoki noto'g'ri qarashlarga mos keladigan faktlar orqali o'ylab topilgan
davr edi.
Bu davrda barcha fanlar saqlanib qolganidek, ijtimoiy fanlar ham omon
qolishlari kerak edi. Ammo boshqa fanlar sohasida bu davr tezroq o'tdi. Tabiat
bizga shunday ehtiroslarni singdirmaydi, ular tufayli faktlar bizning ko'z
o'ngimizda buzib ko'rsatilishi yoki ba'zi faktlarni afzal ko'rishi mumkin, boshqalari
esa, aksincha, bizni boshqaradigan ehtirosga bog'liq. Agar tabiatshunoslik sohasida
"taraflar" bo'lgan bo'lsa, ya'ni tabiatni bir tushunish va boshqasini emas, qarama-
qarshi bo'lgan odamlar bo'lsa, ular faqat fan, ya'ni tabiatni eksperimental o'rganish
va metafizika, ya'ni tabiatning mohiyati va uning kuchlari haqidagi savollar,
tabiatning Xudosi va boshqalar to'g'risidagi savollar bir-biridan ajralmas bo'lgan
vaqtgacha mavjud bo'lgan. partiyaning metafizik va diniy qarashlariga mos kelishi
yoki unga zid kelishiga qarab, homiylik yoki qarshilik. Ammo tabiiy fanlar tez
orada bu holatdan uzoqlashdi: ular o'zlarini metafizikadan ajratib, o'zlarining
asosiga ikki yoki uchta taklifni yoki bir nechta vizual faktlarni qo'yishdi, ularning
metafizik talqinisiz. Ushbu yukni o'z zimmasiga olgan tabiat fanlari hodisalarning
24

bog'liqligi va ketma-ketligini sinchkovlik bilan kuzatib, ularning metafizik
mohiyati va bundan metafizikaga keladigan keyingi savollar va xulosalar haqida
qayg'urmasdan oldinga siljishdi: ular yakuniy sabablar, umuminsoniy qonunlar
haqidagi savollardan voz kechdilar va hodisalarning alohida qonunlari va ketma-
ketligini kashf qila boshladilar. Ish qaynay boshladi va endi hech kimning
xurofotida hech qanday to'siqlarga duch kelmadi, chunki bu holatda barcha turdagi
metafiziklar va barcha dinlar fan bilan yonma-yon yashashi mumkin edi. Galiley
yoki Darvin nazariyasi kabi ba'zi yangi ilmiy farazlar yoki nazariyalar o'rnatilgan
ilmiy nazariyalarga yoki tabiat haqidagi metafizik va diniy g'oyalarga zid bo'lgan
alohida holatlar bundan mustasno edi. Ammo bu erda ham tez orada yarashuv
keldi. Odamlar yangi nazariyaga o'rganib qolishdi yoki uning o'zi o'zining yakuniy
xulosalarida hukmron an'analar va metafizikaga moslashdi yoki ongda qisman
inqilobni amalga oshirdi va fan oldinga siljidi.
Ijtimoiy fanda ham shunday emas edi, hatto u o'z xatosini ko'rib, yangi
usulga, ilmiy uslubga amal qilishni xohladi, insoniyatning maqsadlari, uning
kelajagi va boshqalar haqidagi yakuniy, metafizik savollardan voz kechib, yoki
an'anaviy va metafizik g'oyalari va ideallaridan voz kechib, hech bo'lmaganda
faktlar va hodisalarni o'rganish yo'lidan borishni xohladi - hech bo'lmaganda -
faqat ular bilan bog'liq bo'lgan hodisalarni ko'rish. ular orasidagi ketma-ketlik,
hodisalarning shartlarini o'rganish.
Bu yerda hodisalarni kuzatishda, hatto har bir aniq savolga nisbatan
kuzatuvchining subyektiv holati, uning his-tuyg‘ulari, ishtiyoqi, hamdardliklari
yoki antipatiyalari, partiya, sinf, muassasa a’zosi sifatidagi noto‘g‘ri qarashlari
aralashadi. Bu shuni anglatadiki, bu erda hatto har bir shaxsiy savol doimiy
ravishda shaxsiy sub'ektiv ijodning metafizik asosiga yoki ideal, istak, kayfiyatga
asoslangan faktlarni tanlashda turadi. Shunday qilib, bir qarashda, ijtimoiy
hodisalar haqidagi fan mumkin emas va biz o'zimizni ijtimoiy metafizika bilan
cheklashga majbur bo'lamiz. Ko'pchilik shunday qaror qildi. Bizning rus
adabiyotimizda ham ob'ektiv ijtimoiy fan yoki, hech bo'lmaganda, tarixning
25

imkoniyatlarini bevosita inkor etadigan va o'zlarini sub'ektivistlar deb ataydigan
sotsiologlar maktabi (agar ularni shunday deyish mumkin bo'lsa) mavjud. Uning
saflaridan, masalan, Spenserga qarata, birinchidan, u zohiriy ob'ektivligiga
qaramay, sub'ektiv va hatto burjua ekanligini isbotlash maqsadida, ikkinchidan,
uning ba'zi xulosalari va pozitsiyalariga putur yetkazish maqsadida ko'plab
polemik o'qlar otildi. Biroq, bizning fikrimizcha, bu maktab qandaydir
tushunmovchilik tufayli chalkashib ketgan. Uning eng teran vakillaridan biri,
“Tarixiy maktublar” muallifi tarixni sotsiologiyadan quyidagi tarzda ajratadi.
Uning so'zlariga ko'ra, masalan, Bakl "tarix qonunlarini kashf qilmagan, faqat
tarix yordamida sotsiologiyaning ba'zi qonunlarini o'rnatgan". Sotsiologiya
qonunlari nimalardan iborat va ular tarix qonunlaridan nimasi bilan farq qiladi?
Ushbu muallifning fikriga ko'ra, sotsiologiya qonunlari ta'riflarning mohiyatini
tashkil etadi, "tarixiy element yordamida, umuman jamiyatning rivojlanishiga ta'sir
qiladi va agar bu ustunlik takrorlansa, doimo harakat qiladi". “Ammo bu Viko,
Bossuet, Hegel, Kont, Bushe tushunganidek tarix qonunlari emas”, deb davom
etadi muallif: “Tarix bu jarayondirki, unda tarixchiga ma’lum bir jamida,
jarayonning har bir daqiqasida faqat bir marta ko‘rinadigan hodisalarning ketma-
ket bog‘liqligini aniqlash zarur”. tarixiy ketma-ketlik qonuni hali topilmagan”.
Hurmatli muallif buni hech qayerda tushuntirmaydi. U to'g'ridan-to'g'ri
tabiatshunoslik muhim hodisalarni ahamiyatsizlardan ajratishning ob'ektiv
mezoniga ega ekanligini, tarixda esa yo'qligini ta'kidlaydi. Tabiatshunos uchun,
deydi u, "o'zgarmas bog'liqlikda takrorlanadigan narsa muhimroqdir". Tarixiy
faktlar o'zlarini takrorlamaydi va shuning uchun ularning ahamiyati uchun ob'ektiv
mezon yo'q, chunki agar biz, masalan, ma'lum bir voqea qamrab olgan odamlar
sonini olsak, bu biz uchun tarixda umuman muhim emasligi ayon bo'ladi. Xitoy va
yaponlar o'rtasidagi urush Shveytsariya va Gabsburglar va boshqalar o'rtasidagi har
qanday to'qnashuvdan ko'ra biz uchun unchalik muhim emas."
"Agar Spenser oddiydan murakkabga o'tishda taraqqiyotning ob'ektiv tomonini
kashf qildim deb hisoblasa, muallifning fikricha, bu shunchaki aldanish, chunki
26

agar bunday jarayon har bir odamning maxsus tilda gaplashishiga olib keladigan
bo'lsa, unda Spenserning o'zi bu taraqqiyotni chaqirmagan bo'lardi. Shunday qilib,
har bir taraqqiyot formulasi har doim sub'ektivdir yoki bizning ideallarimiz,
didimiz va boshqalar bilan belgilanadigan sub'ektiv formuladan olingan xulosa.
Tarix, agar o'zini takrorlamaydigan bir qator faktlar deb tushunilsa, bunday
tarix insoniyat uchun qiziq bo'lsa, albatta mavjud bo'lishga haqli. Ammo bu nimani
anglatadi: "tarix faktlari takrorlanmaydi". bu faqat faktlarning barcha batafsil
murakkabligida takrorlanmasligini anglatadi. Shunday qilib, Iskandar Zulqarnayn,
atrofdagi barcha sharoitlar bilan, ikkinchi marta takrorlanmaydi. Ammo,
hayratlanarli, qanday tabiiy ilmiy haqiqat barcha murakkab sharoitlari bilan
takrorlanadi. Jismning tushishini olaylik: agar bugun va ertaga kuzatsam, uning
holati bir xil emas, chunki ob-havo, harorat, barometrik bosim, shamolning holati
bir xil soat, daqiqa va soniyada, ma'lum joyda ikki marta takrorlanishi qiyin. Har
doim bir joyda o'zgarish bo'ladi. Yiqilishga bevosita ta'sir qila olmaydigan boshqa
holatlar haqida gapirmaslik kerak. Ammo tabiatshunos o'zini bu, ta'bir joiz bo'lsa,
faktning individualliklaridan qanday xalos qiladi; u ularni yo e'tiborsiz qoldiradi
yoki o'z navbatida ularni umumiy qonun ostiga oladi. Aytish mumkinki, tarixda
hamma narsa, aksincha, faktning shu individualligida - o'z individualligini
yo'qotib, Iskandar Zulqarnaynning noyob hodisa emas, balki tipga aylanishidir.
Shunday bo'lsin. Va hodisaning barcha sof individual, o'ziga xos xususiyatlari
insoniyat uchun ulardagi umumiy va tipik narsalar kabi aziz bo'lsin; Nihoyat, bu
sof individual xususiyatlar biz tarix deb ataydigan maxsus ilmiy sohaning
predmetini tashkil qilsin, garchi uni kengroq ma'noda tarixdan farqli o'laroq, ya'ni
bizning umumiy bilimlarimiz - sotsiologik, psixologik va tabiatshunoslik - biz
uchun bir-birining bir-biri bilan o'xshash sharoitlari va sabablarini alohida-alohida
aniqlashga harakat qiladigan tarixdan farqli o'laroq, tavsifiy tarix deb atash
to'g'riroq bo'ladi. Ammo biz uni individual, noyob hodisalar haqidagi fan sifatida
belgilab olsak, tarixda qoladi. Demak, taraqqiyot hodisasining o‘zi endi tarix
sohasiga tegishli bo‘lmaydi, chunki taraqqiyot butun tarixiy hodisalar zanjiriga
27

taalluqli tushunchadir; unda endi individual yoki noyob narsa yo'q va u to'g'ridan-
to'g'ri sotsiologiya sohasiga kiradi. Keling, buni batafsilroq tushuntirib beraylik.
“Tarixiy maktublar” muallifining ta’rifiga ko‘ra, tarix takrorlanmaydigan, ta’bir
joiz bo‘lsa, individual hodisalar bilan shug‘ullanadi. Taraqqiyot butun insoniyat
uchun zamonda umumiy qonuniyatdir va shuning uchun ham, umuman
taraqqiyotni ajratib turuvchi ma’lum xususiyatlar majmui sifatida u alohida yoki
takrorlanmaydigan hodisalar zanjirida u yoki bu tarzda takrorlanishi kerak. Aynan
u, boshqa narsalar qatori, individual hodisalarni bir butunga bog'laydigan narsa -
ular umumiy narsadir. Ammo hodisalarda umumiy bo'lgan narsa, muallifning o'z
ta'rifiga ko'ra, tabiiy ilmiy tadqiqotga, ya'ni hodisaning muhimligining mezoni
uning boshqa hodisalar bilan o'zgarmas aloqada takrorlanishi bo'lishi mumkin
bo'lgan narsa bo'lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda: tarixiy voqealarda
takrorlanmaydigan, individual,tarixning o‘z predmetini tashkil etuvchi va barcha
tarixiy hodisalar uchun umumiy bo‘lgan element – taraqqiyot, ya’ni takrorlanuvchi
va shuning uchun tarixga bo‘ysunmaydigan, balki tabiatshunoslik yoki
sotsiologiyaga bo‘ysunuvchi element. Ya'ni, agar u sotsiologiyaga bo'ysunadigan
bo'lsa, sotsiologiyaning muallif tomonidan tabiiy fan bilan bog'liqligi va tarixdan
aynan shu tarzda ajralib turishini hisobga olgan holda, muallif o'z ta'rifi asosida
taraqqiyotni tabiiy tarixiy, ya'ni ilmiy usul, ob'ektiv usulga ko'ra muhim faktlardan
ajratish emas, balki sub'ektiv usul bilan aniqlash mumkinligini tan olishi kerak.
o'zgarmas bog'lanishda takrorlanishi tufayli.
Muallifning xatosi, shubhasiz, u tarixiy voqealarning ikki tomonlamaligiga
e’tibor bermaganida edi. Tarix faktlari, albatta, o‘zining murakkab individualligi
bilan o‘ziga xosdir, lekin har bir bunday murakkab faktda bunga qo‘shimcha
ravishda takrorlanadigan elementlar ham mavjud. Bizga e'tiroz bildirilishi
mumkinki, taraqqiyot bosqichlari ham takrorlanmaydi, chunki taraqqiyotning
kechagi bosqichi hozirgisi emas. Bu juda to'g'ri va taraqqiyotning alohida
bosqichlari taraqqiyot tarixining mavzusi bo'lishi mumkin va bo'lishi kerak. Ammo
bu bosqichlarda ham ikki xil elementlar bo'lishi kerak: birinchidan, bir bosqichni
28

boshqasidan ajratib turadigan elementlar, ikkinchidan, bu bosqichlar
taraqqiyotning aniq bosqichlari, ya'ni taraqqiyotning har bir bosqichi uchun
umumiy bo'lgan va shuning uchun takrorlanuvchi, ya'ni tarixga bo'ysunmaydigan,
balki sotsiologiyaga bo'ysunadigan elementlar, masalan, murakkabdan farq
qiluvchi element, ya'ni murakkabdan boshqasiga o'tish kabi elementlar. Spenser
tomonidan kashf etilgan. Agar biz shu tarzda tarixga taraqqiyotning har bir alohida
moddasining vujudga kelishi shart-sharoitlarini belgilab beradigan bo‘lsak, unda
bu holatda ham taraqqiyotning umumiy qonuni, demak, butun tarix ham tarixning
predmeti bo‘lmay, balki sotsiologiyaning, ya’ni tabiiy-ilmiy tadqiqotning predmeti
bo‘ladi. Keling, bir taqqoslashni olaylik. Tarix, go'yo bir, yagona mavjudot,
insoniyatning tarjimai holi. Shu ma'noda, uning rivojlanishining individual
bosqichlari butunlay individualdir, chunki boshqa insoniyat yo'q. Xuddi shu
shaxsning tarjimai holidagi faktlarni takrorlab bo'lmaganidek, ularni butun o'ziga
xosligi bilan takrorlab bo'lmaydi. Lekin, birinchidan, hatto bir va bir xil shaxsning
tarjimai holining alohida bosqichlari o'rtasida ham farqlardan tashqari,
o'xshashliklar ham mavjud. Bu o'xshashliklar shu shaxsning individual faktlarda
ochilgan umumiy xarakteri bilan kiritiladi va bu umumiy belgi shu shaxs
rivojlanishining umumiy xarakterini ham belgilaydi; Rivojlanishning bu umumiy
xarakteri bu shaxsning taraqqiyot qonuni bo'ladi. Albatta, agar siz izolyatsiya
qilingan odamni olsangiz va uni boshqa hech kim bilan taqqoslamasangiz, unda
uning xarakterining o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirish mumkin emas, chunki
farqlash faqat taqqoslash orqali mumkin; Shuning uchun ham insoniyatni yaxlit
o'rganayotganda ham uning taraqqiyotining o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirib
bo'lmaydi. Ammo bu umuman olganda, uning taraqqiyoti va bu taraqqiyot qonuni
haqida uning alohida bosqichlarini ularda umumiy bo'lgan narsalarni
taqqoslashdan kelib chiqib, umuman gapirish mumkin emas degani emas.
Ikkinchidan, insoniyat alohida guruhlar yoki jamiyatlarga bo'lingan. Agar butun
insoniyat taraqqiyotini boshqa insoniyat taraqqiyoti bilan taqqoslab bo'lmasa,
chunki boshqasi yo'q, demak, alohida jamiyatlar tarixida endi bunday zahira yo'q.
29

Bu erda xuddi shunday taqqoslash va alohida hikoyalarda umumiy va
takrorlanadigan xususiyatlarni topish mumkin, xuddi tabiat fanlari tomonidan
individual organizmlarning rivojlanishini o'rganishda. Va bir qancha
jamiyatlarning rivojlanish qonunini belgilab, biz uni barcha jamiyatlarga taalluqli
qilish huquqiga egamiz, xuddi fiziolog o‘nlab va yuzlab organizmlarning
rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganishni barcha organizmlarga tatbiq etganidek.
Shunday qilib, bu erda ham tabiiy ilmiy ob'ektiv mezon bo'lishi mumkin. Nihoyat,
insoniyat taraqqiyotining qonuni, agar bu taraqqiyotning unga yaqin o'xshashligi
bo'lmasa, tabiatning boshqa sohalaridagi taraqqiyotga uzoq o'xshashlik bilan
solishtirish mumkin. Aynan shu erda insoniyat birinchi navbatda ijtimoiy
jarayonlar va biologik va hatto kosmik (Kerri) tabiat hodisalari o'rtasidagi
o'xshashlik yoki o'xshashlik g'oyasiga, so'ngra fizik-kimyoviy-mexanik va biologik
jarayonlarning jamiyatning sub'ektiv jarayonlari bilan o'zaro bog'liqligi haqidagi
yuqorida aytib o'tilgan psixologik gipotezaga o'xshash gipotezaga duch keladi.
Ammo bu nuqtai nazarni baholashga keyinroq kirishamiz. Shunday qilib, “Tarixiy
maktublar” muallifiga o‘zgacha mavqega ega bo‘lib ko‘ringan insoniyat
taraqqiyoti qonuni shu nuqtai nazardan barcha tabiiy ilmiy masalalarning eng
oddiy pozitsiyasida bo‘lib chiqadi. Biroq, buni kutish kerak edi, chunki agar biz
asalarilar, chumolilar jamiyatlarini, butun hayvonot olamining evolyutsiya
qonuniyatlarini to'liq ilmiy jihatdan o'rgana olsak, u ham bitta bo'lsa, unda
insoniyat taraqqiyotini tabiiy ilmiy o'rganish uchun istisno qilish uchun hech
qanday sabab yo'q.
Biroq, yana bir jiddiy e'tiroz paydo bo'ladi. Ijtimoiy hodisalar va taraqqiyotni
bunday xolis o‘rganishda muhim bo‘lib tuyulishi mumkin bo‘lgan narsa sub’ektiv
nuqtai nazardan, ya’ni insoniyat uchun umuman ahamiyatli bo‘lmasligi mumkin va
ko‘pchilikning aytishicha, savol shu. Taraqqiyotni sub’ektiv nuqtai nazardan
o‘rganish orqali biz insoniyat tarixida bizga zarur bo‘lgan va g‘amxo‘rlik
qilayotgan taraqqiyotni yaratgan shart-sharoitlarni topamiz, insoniyat taraqqiyotini
esa obyektiv nuqtai nazardan o‘rganib, hech kimga kerak bo‘lmagan
30

qonuniyatlarni kashf etishimiz mumkin. Birinchi holda, biz insoniyat uchun
haqiqatan ham foydali va muhim bo'lgan kashfiyotlar qilamiz; biz uchun muhim
bo'lgan taraqqiyotga aynan nima hissa qo'shganini bilib olamiz va bu orqali
kelajakda shunga o'xshash natijalarga erishishimiz kerak bo'lgan vositalarni
topamiz.
Bunday vaziyatdan kelib chiqqan holda, hatto eng ob'ektiv sotsiologiya ham,
agar bu mumkin bo'lsa ham (biz ko'rib turganimizdek, uning imkoniyati inkor
etiladi) befoyda va keraksiz vaqtni behuda sarflashni anglatadi, sub'ektiv
sotsiologiya, ya'ni o'zini ideal qilib qo'ygan va hodisalarni ana shu ideal nuqtai
nazaridan o'rganuvchi, bizni to'g'ridan-to'g'ri va tezkor taraqqiyot yo'liga olib
boradi.
Bir qarashda, bu qoidalardan oddiyroq va to'g'riroq narsa bo'lishi mumkin
emasdek tuyuladi. Bundan tashqari, ular ijtimoiy hodisalarni o'rganishda ehtirosli,
sub'ektiv va partiyaviy nuqtai nazarlardan xalos bo'lishning iloji yo'qligi haqidagi
bayonot bilan to'liq mos keladi. Gerbert Spenser o'zining "Sotsiologiyani o'rganish
to'g'risida" kitobida sotsiologni sub'ektiv va partiyaviy nuqtai nazardan ozod
qilishga harakat qilganda, bu sub'ektivistlarga qandaydir aql bovar qilmaydigan
salto bo'lib tuyuladi va bizning rus tanqidchilaridan biri hatto Spenser o'z boshidan
sakrab o'tmoqchi ekanligini ta'kidladi.
Shunday qilib, biz ikkita e'tirozga duch kelamiz:
1) sub'ektiv nuqtai nazardan ajralib turishning mumkin emasligi,
2) sotsiologik tadqiqotlarda bunday ajralishning foydasizligi va hatto zararliligi.
Inson tafakkuri, Hegel ta'kidlaganidek, haddan tashqari bo'lish va shundan
keyingina, bu haddan tashqari narsalarni tugatib, ular o'rtasida murosani topishning
ajoyib xususiyatiga ega, bunda ko'pincha haqiqat topiladi. Xuddi shu narsa
psixologiya bilan sodir bo'lganini ko'rdik. Avvaliga u sof sub'ektiv usulga amal
qildi, keyin u ob'ektiv usulga, o'xshashlik usuliga, jamiyatning o'zgarmas mexanik
31

qonunlariga murojaat qilishi kerak edi, shu bilan birga sub'ektni va uning hayotga
va atrof-muhitga ta'sirini, atrof-muhitning unga ma'lum bir teskari ta'sirini butunlay
e'tiborsiz qoldirdi. Endi sotsiologiya muqarrar ravishda bu ikki haddan tashqari
murosaga duch keladi. Faqat bu yarashuvda to'liq haqiqat yolg'on bo'lishi mumkin.
Ya'ni, sotsiologiya ilgari avvalgi psixologiya kabi faqat sub'ektiv fan bo'lgan,
keyin esa teskari yo'nalishda ketgan. Endi bu ekstremallarni yarashtirish
imkoniyati va zarurati allaqachon paydo bo'lmoqda. Bizningcha, quyidagi
mulohazalarni inobatga olgan holda, shunday yarashuvdagina haqiqat shu yerda
yotadi.
Bir qarashda sub'ektiv usul ko'proq biz uchun zarur bo'lgan taraqqiyot shartlarini
o'rganish maqsadiga olib keladigandek tuyulsa-da, faktlar buning aksini isbotlaydi.
Ko'rib turganimizdek, tarix hodisalariga sof sub'ektiv nuqtai nazardan yondashish
orqali insoniyat uchun har qanday natijani birdek isbotlash mumkin. Bu buni aniq
isbotlaydi. Bu esa o‘z idealini taraqqiyot shartlarini o‘rganish mezoni sifatida
qo‘ygan har bir sub’ektivist har doim shunday sharoitlarni topishini, boshqa
idealga ega bo‘lgan boshqa har bir tadqiqotchi esa o‘zinikini topishini isbotlaydi.
Axir, ular adashmayapti, degan mezon qayerda? Murakkab tarixiy massadan
o‘zlariga kerakli faktlarni tortib olish bilan birga, xulosasini tubdan o‘zgartiruvchi
faktlarni ham e’tibordan chetda qoldirmaganliklari mezon qayerda? Tabiatshunos
olim hodisalarni o‘rganar ekan, u hodisalarning muhimligi mezoniga ega bo‘ladi,
bu ularning doimiy takrorlanib turadigan bog‘lanishidir. Subyektivist faqat bitta
mezonga ega - uning ideali va shuning uchun u savolda hal qiluvchi ahamiyatga
ega bo'lgan juda muhim hodisalar va shartlarni rad qilishi mumkin. Shuning uchun
biz amaliy sohada sub'ektivistlar deyarli har doim muammoga duch kelishlarini
ko'ramiz.
2.2.Obyektiv va subyektiv tuzilmalar ahamiyati va amaliy natijasi
32

O‘zlariga ideal qo‘yib, uning taraqqiyotini yo aql taraqqiyotida, yo ilm-fan
rivojida, yo yolg‘iz his-tuyg‘ularning rivojlanishida, yoki diniy jarayonda, ijobiy
yoki salbiy, yoki ijtimoiy kataklizmlar va shiddatli inqiloblarda yoki boshqa
narsada ko‘radilar. Bir so'z bilan aytganda, bu erda cheksiz murakkablikdagi
faktlarni qat'iy o'rganishga emas, balki ma'lum bir insoniy xususiyatlardan kelib
chiqadigan sof faraziy yoki oqilona xulosalarga asoslangan qarorlar uchun keng
maydon ochiladi. Va bunday faraziy yechim topilgach, tarixdagi bir qancha
faktlarni topish kifoya, tadqiqot ham tayyor. Misol keltiraylik: J.-J. Russo atrof-
muhitdan norozilik va hayotning cheklovchi shakllari ta'sirida o'zi uchun ijtimoiy
tuzum idealini sof salbiy tarzda yaratdi, ya'ni nafratli shakllarni birin-ketin rad etib,
u deyarli ibtidoiy odam idealiga erishdi. Ushbu idealdan sof mavhum sillogizmlar
yordamida u tabiiy inson haqidagi ta'limotga, so'ngra uni ko'rishni xohlagan odam
haqidagi tegishli g'oyaga keldi. Shunga ko'ra, insoniyat taraqqiyotining ham, uning
shartlarining ham sof faraziy qurilishi paydo bo'ldi. Keyinchalik tarixga murojaat
qiladigan bo'lsak, u uchun faktlarni topish muammo emas edi va nazariya tayyor
edi va nazariyadan ijtimoiy san'at paydo bo'ldi. Haqiqat bilan yuzma-yuz kelganda,
quyidagilar sodir bo'lishi kerak edi va sodir bo'ldi: garchi odamlarda va taraqqiyot
sharoitida, ehtimol, Russo tomonidan qabul qilingan ba'zi elementlar, ya'ni, Russo
davridagi odamlarning ko'pchiligini jonlantirgan sub'ektiv elementlar, ya'ni
intilishlar mavjud bo'lsa-da, lekin shunga qaramay, hamma narsa ancha murakkab
va eng muhim shartlarni yo'qotdi. Oxir-oqibat, nazariya ham, san'at ham, barcha
metafizika kabi, vaqtincha aqlni egallab olgan (nima uchun - endi tushuntiramiz),
to'liq fiaskoga duchor bo'ldi va go'zal, ammo bepusht she'riyat olamiga chekindi.
Ular ongni vaqtincha egallab oldilar, chunki ular ommada mavjud bo'lgan bir
xil ehtiyoj va o'sha usul etishmasligi, tadqiqotning etishmasligi tufayli yaratilgan.
Olomon, muallifga xos bo'lgan ana shunday fazilatlarga ega bo'lib, boshqalarga
emas, balki aynan shunday g'oyalarga tayyor edi va uning ehtiyoj va talablarining
uzoq vaqtdan beri og'riyotgan ehtirosli keskinligi tez va oson najotni va'da qilgan
nazariyaning mashhurligini oshirdi. XVI asrdagi Germaniya tasavvuf
33

sotsialistlarining nazariyalarida bundan ham yaxshi misol ko'rinadi. Myuntser
o'zining tarixga oid qarashlarida 1525 yilda uning taqdirini hal qilgan so'nggi jang
oldidan taraqqiyot shartlarini bilishda katta bo'shliq mavjudligini (bu shartlar
insonning beparvoligi, shaxsiy manfaatdorligi, xudbinligida yotadi) ekanligini
tushundi.
Demak, biz yetarlicha ko‘ramizki, agar sotsiologiyada sub’ektiv metod
zohiran o‘zining afzalliklariga ega bo‘lsa, u ham juda katta kamchiliklarga ega.
Uning afzalliklari shundaki, u haqiqatan ham tadqiqotni insoniyat uchun eng aziz
bo'lgan savollarga yo'naltiradi va uning qulayligi shundaki, undan deyarli har bir
kishi dastlabki mehnat, jiddiy va mashaqqatli o'rganishsiz foydalanishi mumkin.
Ishxonangizdan chiqmasdan va bitta kitobga tegmasdan, ideal yaratishingiz,
faraziy ravishda yaratilgan mavhum shaxsdan faraziy oqibatlarni ishlab
chiqishingiz, unga bir nechta fakt va raqamlarni qo'shishingiz mumkin - va
sotsiologiya tayyor. Shuning uchun ham sub'ektiv sotsiologlar doimo ko'plab
muxlislar va muxlislarni topadilar, chunki omma o'z sotsiologik nazariyalarini va
utopiyalarini aynan shu tarzda quradi. Biroq, oddiy omma emas; Bu to'g'ridan-
to'g'ri, amaliy, deyarli instinktiv, ko'pincha omma uchun aniqroq sotsiologik usulni
almashtiradi. Subyektiv sotsiologlar ziyolilar deb ataladigan, yuzaki bilimli,
hayotdan yiroq va har xil mashaqqat va mahrumliklardan ehtirosli
hayajonlanganlar orasida mashhurdir. Subyektivistlarning yechimlari tez, sodda,
tushunarli va tez davolanishni va'da qiladi. Va eng muhimi, bu qanchalik foydali
va yuqorida ko'rsatilgandek, subyektivistlar ob'ektiv sotsiologiyada ko'rgan bunday
bartaraf etishdan zararni qanday yo'q qilish kerak 5
. Spenser “Sotsiologiya
tamoyillari” mavzusidagi ishini boshlashdan avval “Sotsiologiyani o‘rganish
to‘g‘risida” nomli kitobini nashr etganini, unda o‘ziga xos soddaligi va ravshanligi
bilan o‘quvchini ob’ektiv sotsiologik metodga tayyorlashga harakat qilganini aytib
o‘tgan edik. Buning uchun u har xil tabaqalar, tabaqalar, kasblar va umuman, har
xil turdagi odamlar ijtimoiy hodisalarga qaraydigan ehtirosli his-tuyg'ular, kayfiyat
va noto'g'ri qarashlarni bosqichma-bosqich sanab o'tish va tahlil qilishning eng
5
Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil fikrlash. - T.: Sharq. 2000.
34

yaxshi usulini topdi. Rossiyalik tanqidchilardan biri bu urinishni o'z boshidan
o'tishga urinish deb topdi. Biroq, bu fikrga qo'shilishingiz qiyin. Qanchalik inert
insoniyat o'zining ehtiroslari, an'anaviy his-tuyg'ulari va noto'g'ri qarashlarida
bo'lmasin, Spenser buni hammadan ko'ra ko'proq yodda tutgan. O'sha
"Sotsiologiyani o'rganish to'g'risida" kitobida u odamlar, hatto kundalik hayotda
ham, o'z hayotlarini yaxshiroq tartibga solish uchun ortiqcha fikrni qo'zg'atishga
dangasa ekanligini aytadi: shuning uchun u hatto ba'zi kamin qisqichlari, dorixona
idishlari, stullar ham bir vaqtlar o'rnatilgan tartib bo'yicha joylashtirilganini
ta'kidlaydi, bu juda noqulay: siz hech qachon dorixonadan kerakli miqdordagi dori-
darmonlarni tomizmaysiz; kamin qisqichlaridan ko'mirlar siljiydi; stulning orqa
tomonining dizayni tana holatining gigienik talablariga javob bermaydi va hokazo
va hokazo.Ayni paytda bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun juda oz fikr-
mulohazalar kerak bo'ladi, lekin, afsuski, insoniyat, hatto bunday mayda-
chuydalarda ham, yangi qadam tashlashdan ko'ra, noqulayliklarga chidashni afzal
ko'radi. Muhimroq fikrlash va harakat energiyasini talab qiladigan hodisalardan
nimani kutish mumkin. Shunisi e'tiborga loyiqki, biz aytib o'tgan o'sha tanqidchi
Spenserning bu g'azabidan kulib, uning maqsadini tushunolmay, uni charchagan
boy burjuaziyaning kundalik mayda-chuydalari haqida norozilik sifatida qabul
qildi. Va shunga qaramay, u xuddi shu so'zlardan Spenser sotsiologiyani to'g'ri
o'rganish yo'lidagi to'siqlarni tez va oxirigacha yo'q qilishga umid qilmasligini
tushunishi mumkin edi. Biroq, u ularni yo'q qilish uchun qo'lidan kelgan barcha
ishni qiladi va biz bilamizki, ko'plab insoniy noto'g'ri qarashlar tanqidiy fikr va
ilm-fan nurida yo'q qilinadi. Erning quyosh atrofida aylanishi haqidagi bevosita
g'oyadan kelib chiqqan tushunchadan ajralish qiyinroq emasmidi. Va shunga
qaramay, hech kim buni "o'z boshi ustidan sakrash" deb atamaydi, garchi bunday
epitet bu haqiqatga nisbatan qo'llanilishi mumkin, chunki bu erda biz o'zimizni
bevosita dalillarga ishontirishimiz kerak. Va bunday misollar bir nechta. Va agar
ilm-fan va tanqid hatto bunday noto'g'ri qarashlarni ham yo'q qila olsa, ijtimoiy
taassurotlarni ham yo'q qilishi mumkin. Dunyoning barcha mamlakatlarida
Spenserning muxlislari ko'pligi biz uchun eng yaxshi dalil bo'lib xizmat qiladi.
35

Lekin eng muhimi shundaki, ob'ektivistlarga sub'ektiv his-tuyg'ulardan
ajralishga o'zlarining metodlari yordam beradi va bu erda ob'ektiv usulning tor
ma'nodagi alohida ahamiyati, o'xshashlik yoki analogiya usuli, biologik va fizik-
kimyoviy jarayonlarni taqqoslash usuli, o'rtacha sonlar usuli va boshqalar aniq
bo'ladi. Darhaqiqat, sub'ektivistlar tomonidan tez-tez la'natlangan analogiya usuli
sotsiologiyaga qanday foyda keltirdi? Ushbu usulning to'liq nomuvofiqligiga
qaramay, agar u boshqa usullar yordamisiz va tuzatishlarsiz qo'llanilsa, biz shuni
aytishimiz kerakki, zamonaviy sotsiologiya hayotni tushunish uchun faqat
analogiyaga qarzdordir. O'xshatish unga sub'ektivlikdan uzoqlashishga yordam
berdi. Analogiya unga sub'ektiv ehtiroslarga qo'shimcha ravishda, chalkash
ijtimoiy hodisalar massasida ba'zi umumlashmalarni, umumiy qonunlarning
skeletlari yoki ramkalarini kashf etishga imkon berdi. Bu allaqachon oldinga katta
qadam edi. Shu paytdan boshlab ob'ektiv tadqiqotlar haqiqatda boshlandi va u
bundan keyin ham davom etadi. Analogiya sub'ektivlik va faktlarga qaramlikdan
xoli birinchi mezon edi. Boshqa barcha ob'ektiv usullar bir xil ma'noga ega bo'lishi
kerak.
Spenser o‘zining “Siyosiy institutlarning rivojlanishi” kitobining birinchi
bobida u nafaqat sub’ektiv metod zarurligini, to‘g‘rirog‘i, hodisalarga subyektiv
munosabatni inkor etmasligini, balki uni zarur deb e’tirof etishini aytadi; Faqat uni
qachon ishlatish kerakligini bilishingiz kerak. Ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda turli
maqsadlarni qo‘yishimiz mumkin, deydi u; yo biz bu hodisalarning inson
yaxshiligi va baxtiga nisbatan ahamiyatini baholashni xohlaymiz yoki biz faqat
hodisalarning kelib chiqish va rivojlanish shartlarini, ya'ni ularning qonuniyatlarini
tadqiq qilishni xohlaymiz. Birinchi holda, axloqiy mezonlar va sub'ektiv baholash
zarur, ikkinchi holda ular tadqiqot va kuzatishning to'g'riligiga bevosita zarar
etkazadi. Bu shunchalik aniq va soddaki, unga hech qanday tarzda e'tiroz bildirish
qiyin. Spenser o'zining ob'ektiv uslubi uchun deyarli yirtqich hayvon sifatida
ko'rsatildi, u o'z tadqiqotida insoniy his-tuyg'ular va azob-uqubatlarni e'tiborsiz
qoldirishga, illatga qarshi tabiiy g'azabni bostirishga va hokazolarga intildi.
36

Aksincha, hodisalarni inson farovonligi bilan bog'liq holda baholashga kelganda, u
sub'ektiv usulning to'liq asosliligini tan oladi. U hodisalarning bog`lanish
qonuniyatlarini o`rgangandagina uni yo`q qiladi. Va haqiqatan ham, faqat shu
qobiliyat va o'zimizni tabiiy his-tuyg'ularimizdan ajratish imkoniyati tufayli biz,
masalan, kannibalizm yoki mahbuslarni kaltaklash va boshqalar o'rnini egallagan
qullikning nisbiy foydaliligini tushunishimiz mumkin. Ammo biz hodisalarning
ma'nosini butun murakkabligi bilan faqat birinchi tarzda tushunishimiz mumkin va
biz uchun hozirgi jamiyat shakllaridan kelib chiqqan holda, biz bu yoki ularning
insoniyatning zamonaviy ehtiyojlariga qanchalik mos kelishini ishonch bilan
aytishimiz mumkin. Idealga qo'shimcha ravishda, sub'ektivistlar singari, bizda ham
ma'lum sharoitlarda ushbu shakllarning ko'pchiligining ahamiyati uchun ijobiy
mezon mavjud va bu barcha ijtimoiy hodisalarga mutlaqo boshqacha nuqtai
nazarni, mutlaq baholashni emas, balki har bir hodisani nisbiy baholash nuqtai
nazarini kiritadi. Oxirgi baholash nihoyatda xatodir, chunki mutlaq nuqtai
nazardan biror narsa zararli bo‘lib ko‘rinishi mumkin, ya’ni berilgan sharoitlarda
juda foydali va zarur, aksincha, mutlaq nuqtai nazardan go‘zal bo‘lib ko‘ringan
narsa ma’lum sharoitlarda umuman foyda bermasligi mumkin.
Shunday qilib, masalan, Spenserda biz allaqachon sotsiologiyaning sub'ektiv
talablari va ob'ektiv metodning uyg'unligini ko'ramiz. U bunga u yoki bu tadqiqot
usulini o'tkazishga tobe bo'lgan hududlarni ozmi-ko'pmi aniq taqsimlash orqali
erishdi.
Uning “Siyosiy institutlarning rivojlanishi” asarida bu usulni qo‘llashning
yaqqol misolini ko‘ramiz. Mavjud siyosiy institutlarning rivojlanishini tekshirishga
kirishgan Spenser, birinchi navbatda, o'zini ushbu institutlarning rivojlanish
sharoitlarini xotirjam va aniq kuzatishiga xalaqit beradigan his-tuyg'ular,
hamdardlik yoki antipatiyalardan xalos bo'lishga harakat qildi. Ushbu dastlabki
o'zini o'zi cheklashdan tashqari, unga siyosiy tuzilmaning uchta asosiy elementini
membrana, tarkib va yadrodan iborat tirik hujayraning uchta elementi bilan
biologik o'xshashlik yordam berdi. Analogiyadan tashqari, uning ongi ilgari kashf
37

etilgan, ob'ektiv rivojlanish qonuniga, ya'ni differentsiatsiya qonuniga asoslanadi.
Bunday uchta rahbar uning Ariadnaning tarixiy faktlar labirintidan o'tgan ipi edi.
Natijalar sizning ko'zingiz oldida. U asta-sekin hodisalarning shartlarini kuzatib
boradi, uning his-tuyg'ulari norozilik bildirishi mumkin bo'lgan bunday aloqalar va
munosabatlarni payqash va fosh qilishdan qo'rqmaydi. Bundan biz ehtiros yoki
aldanish bilan bog'liq sub'ektiv fantaziya emas, balki haqiqiy tadqiqotga erishamiz.
Biz bilimga ega bo'lamiz va bilim kuchdir.
Yana bir xususiyat. Biz alohida e'tibor berishimiz kerak bo'lgan narsa
sub'ektiv tadqiqotni ob'ektiv tadqiqotdan ajratib turadigan narsadir. Psixologiyada
ob'ektiv jarayon va sub'ektiv jarayon o'rtasidagi bog'liqlikning ochilishi bilan
ob'ektiv jarayonga diqqatni jamlash imkoni paydo bo'lganini va shu tariqa
psixologiyaga keng ko'lamli eksperimental tadqiqotlarning keng doirasini taqdim
etganini ko'rdik. Sotsiologiyada tajribani tasavvur qilib bo'lmaydi yoki hech
bo'lmaganda, agar bu mumkin bo'lsa, unda faqat eng ahamiyatsiz miqyosda.
Tajriba bu erda kuzatish bilan almashtiriladi va hozirgi hodisalarni o'tmishdagi
hodisalardan ko'ra ko'proq kuzatish, balki insoniyat tarixida qayd etilgan,
shuningdek, axloq, urf-odatlar, hayot shakllari va boshqalarni o'rganish bilan
almashtiriladi.
Uning uchun u sub'ektning o'z tanishlarida, o'zida va hokazolarda kuzatadigan
hozirgi his-tuyg'ularining yig'indisiga asoslanadi. Ob'ektivist dastlab his-
tuyg'ularga ahamiyat bermaydi; u sof ob'ektiv mezonlarga asoslanib, ob'ektiv
ko'rinishlarning genezisini o'rganadi. Keyin u tadqiqotni yakunlash va ob'ektiv
ko'rinishlarni his-tuyg'ularga aylantirish uchun sintezga murojaat qilishi mumkin.
U sub'ektiv jarayon ba'zan haqiqiy ob'ektiv motivlarni to'liq ifoda etmasligini
biladi. Shunday qilib, sovuq yoki issiqlikni his qilish har doim ham tashqarida
sovuq yoki issiq ekanligini isbotlamaydi. Bu mezon bilan u ob'ektivistdan butunlay
boshqacha yo'l tutadi.Xulosa, shubhasiz, sub'ektivist uchun mutlaqo kutilmagan,
ammo shuni ta'kidlash kerakki, bunday tadqiqot birinchi va ikkinchi xulosalarni
kelishishimizga to'sqinlik qilmaydi. O'tmishda moda muhim bo'lganiga qaramay, u
38

hozir zararli bo'lishi mumkin va hokazo. Demak, sub’ektivizm sotsiologiyada faqat
bizning farovonligimiz va baxtimiz bilan bog‘liq holda hodisalarni baholashning
umumiy vositasi sifatida xizmat qilsa, ob’ektiv sotsiologiya bu hodisalarning
qonuniyatlari va shartlarini ko‘rsatib, baxtimiz uchun hodisalarga ta’sir qilish
vositalari va vositalarini taqdim etishi aniq. Ayrim organizmda ham, umuman
jamiyatda ham subyektiv holat har doim ham ob'ektiv jarayonni to'g'ri
ko'rsatmaydi. Shunday qilib, bizni modaga aylantiradigan sub'ektiv tuyg'u hali
modani belgilab bergan barcha shartlar haqida gapira olmaydi. Buni faqat ob'ektiv
tadqiqotlar aniqlay oladi. Odamning tomog'i oddiy sovuqdan, shamollashdan,
difteriyadan, qizil olovdan va krupdan og'riydi. Subyektiv ravishda hammasi bir xil
bo'ladi - tomoq og'rig'i. Shifokor kasallikni aniqlash uchun ob'ektiv tadqiqotlarga
murojaat qilishi kerak va uning sabablarini, masalan, difteriyaning sabablarini
tushunish uchun u ba'zan mikroskop bilan aylanib o'tishi, statistik arxivlarga tashrif
buyurishi va hokazolar, ya'ni sof ob'ektiv tadqiqotlar o'tkazishi kerak. Jamiyatda
ham. Xuddi shu his-tuyg'ular, bir xil intilishlar yuzlab, minglab turli xil ob'ektiv
sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin va ularni qondirish uchun bu ob'ektiv
sabablarni, shuningdek, bu sabablarning sabab va shartlarini bilish kerak. Ammo
hodisalarni bizning farovonligimiz va baxtimiz bilan bog'liq baholash sohasida
ham sub'ektiv usul bir tomonlama. U faqat mutlaq baho beradi va bu erda ham
faqat ob'ektiv usul nisbiy baho beradi.
Subyektiv usul bularning hech birini ta'minlamaydi. U faqat hamdardlik
qilishi, g'azablanishi, yig'lashi, ehtiros bilan qo'zg'atishi yoki umidsizlikka tushishi,
energiyani qo'zg'atishi yoki uni bostirishi mumkin. Faqat ob'ektiv tadqiqotlar
kasallikka qarshi kurashish uchun vositalar, vositalar, bilimlarni beradi, kasallik va
uning shartlarini aniq ta'riflaydi. Ob'ektiv sotsiologiyani inkor etish va faqat
sub'ektiv sotsiologiyaga tayanish ilmiy asboblarni inkor etish va antidiluviylarga
tayanishni anglatadi. Temir yo‘llar hajga borish yoki uzoq do‘stlar bilan uchrashish
istagini yo‘qotmaganidek, ob’ektiv sotsiologiya ham yuksak intilishlarni yo‘q
qilmaydi. Temir yo'llar faqat ilmiy transport vositasi bo'lib, u maqsadni ibtidoiyga
39

qaraganda tezroq va arzonroq qiladi; Garchi o'z yaqinlarini ko'rishni ehtiros bilan
xohlaydigan kishi birinchi daqiqada yugurishni yoki hatto ularga uchishni xohlashi
mumkin.
Sotsiologik tadqiqotda sub'ektiv usul temir yo'l vokzaliga borish va poezdga
chiqish o'rniga ming chaqirim yugurish yoki uchish istagi bilan bir xil refleksdir.
Ikkinchi holatda, ya'ni poezdga o'tirganingizda, sizning sub'ektiv intilish va ilmiy
asbobning temir yo'l ko'rinishidagi sintezi mavjud. Ilmiy ob'ektiv sotsiologiya o'z-
o'zidan temir yo'l poyezdi kabi befarq, lekin u, har qanday fan kabi, ayni paytda
qudratli kuchdir. Har birimiz o'z refleksimizni bostiradi, bu bizni darhol ming
chaqirim uzoqlikdagi sanaga yugurishga majbur qiladi, chunki biz u erga tezroq
poezdda etib borishimiz mumkin. Xuddi shunday, ob'ektiv sotsiologiya zarurligini
tan olgan har bir kishi barcha ijtimoiy masalalarni darhol hal qilish uchun o'zining
sub'ektiv impulslarini tiya oladi va buning o'rniga ishonchliroq, ilmiy yo'ldan
boradi.Albatta, bu haqiqatlar hali sub'ektiv sotsiologlarni yo'q qila olmaydi, xuddi
temir yo'lchilar g'ayrat bilan piyoda ziyorat qilishni to'xtatmagani kabi - temir
yo'lda sayohat qilish imkoniyati bo'lmagan barcha odamlar uchun umuman piyoda
sayohat qilishni to'xtatmagan. Odamlar uzoq vaqt davomida o'zlariga hayot
tajribasi bilan yordam berib, sub'ektivist bo'lib qoladilar. Haddan tashqari
hayajonlangan barcha partiyalar uzoq vaqt sub'ektivist bo'lib qoladi, ayniqsa
ehtirosli kayfiyat davrlarida.
Xulosa
Masalaning obyektiv va subyektiv tuzilishini o‘rganish zamonaviy ilmiy
yondashuvda muhim metodologik ahamiyatga ega. Har qanday masala, muammo
yoki ilmiy savol o‘zida ikki tomonlama – tashqi (obyektiv) va ichki (subyektiv)
jihatlarni mujassam etadi. Obyektiv tuzilma orqali biz voqelikdagi holatni, aniq
faktlar va dalillarga asoslangan holda tahlil qilamiz. Subyektiv tuzilma esa insoniy
omillar, shaxsiy qarashlar, baholashlar va niyatlar orqali masalaga yondashishni
anglatadi.
40

Tadqiqot davomida shu narsa ayon bo‘ldiki, faqat obyektiv yoki faqat
subyektiv yondashuv masalaning to‘liq mohiyatini ochib bera olmaydi. Aynan
ushbu ikki yondashuvning o‘zaro uyg‘unligi, ularni to‘g‘ri muvozanatga keltirish
orqali ilmiy masalalarni chuqurroq tahlil qilish mumkin bo‘ladi.
Obyektiv faktlar va shart-sharoitlar aniqlab olinishi;
Shu bilan birga insoniy omil, ya’ni subyektiv fikr va qadriyatlar ham hisobga
olinishi lozim.
Yakuniy natija sifatida aytish mumkinki, obyektiv va subyektiv tuzilmalarni
farqlash va uyg‘unlashtirish – masalaga kompleks yondashuvning asosi bo‘lib
xizmat qiladi. Bu esa zamonaviy fan va amaliy faoliyatda samarali natijalarga
erishish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz / - Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. ʻ
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlili, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
xar bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak.
ʻ
3. A.Shamshetova, R.N.Melibayeva, X.Usmanova, I.Haydarov. Umumiy
psixologiya. T. 2018.
4. Anne Anastasi, Susana Urbina. Psychology Testing. - Prentice-Hall
International, Inc. 2000.
5. Bodalev A.A, Stolin V.V. Obshaya psixodiagnostika. SPb.: Rech, 2005.
6. Davletshin M.G., To ychiyev S.M. Umumiy psixologiya. T.:TDPU, 2012.
‟
7. Ivanov F.I, Zufarova M.E. Umumiy psixologiya.T., 2018.
8. Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil fikrlash. - T.: Sharq.
2000.
41

9. Klimov Y.A. “Obshaya psixologiya”. – Cpb., Piter, 2001
10. Nemov.R.S.Psixologiya. Kniga1, 2,3. Vlados.: 2000.
11.Nemov R.S. Psixologiya. M.: Vlados, 2003. 1-2-t.
12. Nishanova Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlash.- T. Fan.2003.
13. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi T.:
TDPU 2017.
14. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. T., 2006
15. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p.
16. M.G.Davletshin va boshqalar "Yosh davrlar va va pedagogik psixologiya"
T.TDPU. 2009.
17. V . A . Kruteskiy . " Pedagogik psixologiya asoslari ".- T.: O qituvchi.1986. ‟
18. Radugina A.A. Pedagogika i psixologiya. - M., 2007.
19. Rubinshteyn S.L. Osnovi obshey psixologii. - Spb: Piter, 2007.
20. Rasulov A.I. Psixodiagnostika.-Toshkent, “Mumtoz so z”-2010.
‟
21. Solso R. Kognitivnaya psixologiya. - M.: 2002. 209
22. Safayev N.S., Mirashirova N.A., Odilova N.G. “Umumiy psixologiya
nazariyasi va amaliyoti”: – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2013.
23. Umarov B.M. Psixologiya.T., 2012.
24. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. Umumiy psixologiya. – T.: TDPU, 2010.
25. G’oziyev E.G’. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi. - T.: “Universitet”, 2003.
2 6 . G’oziyev E.G’ Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010.
42

28. G ’ oziyev E . G ’. Ontogenez psixologiyasi . Toshkent , 2010.
29. G ’ oziyev E . G ’. Sotsial psixologiya . “ Noshir ” nashriyoti 2012.
30. G ’ oziyev E . G ’. Pedagogik psixologiya asoslari. Toshkent, Universitet, 1997
43

Masalaning ob’ektiv va sub’ektiv tuzilishi

Sotib olish