Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 109.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirishda MTT mudirasi va katta tarbiyachining o‘rni

Купить
Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirish Mundarija Kirish………………………………………………………………....................2 I.BOB. Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirish 1.1 Bolalarning matematik figuralarni idrok qilish xususiyatlarini aniqlash va rivojlantirishda tarbiyachining o‘rni …………………..……………….......…..5 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan matematik o‘yinlarni tashkil etishda MTT mudirasining metodikasi………….…………………………...……………....11 1.3. Bolalarda matematik o‘yinlar orqali predmetlarning o‘lchami va ularni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish…….………........................ …………....20 II.Bob. Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirishda MTT mudirasi va katta tarbiyachining o‘rni 2.1. Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va matematik figuralar bilan tanishtirishda MTT mudirasi va katta tarbiyachining o‘rni ……25 2.2. Bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda tarbiyachilarni zamonaviy texnologiyalardan foydalanishi……..……………… ……………………..…...36 Xulosa ………………………………………………………….….……….….. 43 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………..……………….….45 1 Kirish “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” Sh.M.Mirziyoyev. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog’lom va etuk, shu bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi “Ta’lim - tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risida”gi PQ-4884-sonli qarori ilovasining 4-bandiga ko‘ra “Maktabgacha, umumiy o‘rta, professional va oliy ta’lim o‘quv dasturlari va fanlarning uzluksizligini ta’minlash” vazifasi belgilangan. Qaror ijrosiga binoan Uzluksiz ta’lim tizimida matematika fani uzviyligini ta’minlagan holda milliy o‘quv dasturi majmuasini tayyorlaning maqsad va vazifalar belgilandi.Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi Maktabgacha ta’lim, Xalq ta’limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirliklari hamkorligida 32 nafar matematika fani mutaxassis olimlari, tajribali mutaxassislardan iborat ekspertlar guruhini tashkil etdi. Ular ko‘magida matematika fanidan har bir ta’lim turi uchun konsepsiyalar va alohida o‘quv dasturlari loyihalari tayyorlandi hamda Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi portaliga (http://www.uzviylik.tdi.uz) joylashtirildi. Portalga 100 ga yaqin taklif va mulohazalar kelib tushgan. Uzluksiz ta’lim tizimida fan dasturlarining uzviyligi ta’minlanmaganligi ta’lim sifati va samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ta’lim turlariaro mavzularning takrorlanishi, ayrim mavzularga haddan ziyod ko‘p soatning ajratilgani, fan mazmuni deyarli nazariy ma’lumotlarga asoslanganligi hamda xalqaro tadqiqotlar singdirilmaganligi kabi muammolar aniqlandi. 2 Xususan,Matematika fanidan mavjud o‘quv dasturlari qiyosiy jadvallar asosida tahlil qilindi. Birlamchi tahlillarga ko‘ra takrorlangan mavzular 9 ta, uzviyligi ta’minlanmagan mavzular 29 ta, yangilanishi zarur mavzular 94 ta, olib tashlanadigan mavzular 43 ta, xalqaro tadqiqotlar bo‘yicha kiritaladigan mavzular soni 89 ta, boshqa ta’lim turiga o‘tkaziladigani 20 ta ekanligi aniqlandi va dasturlar to‘g’rilandi.To‘g’rilangan o‘quv dasturlari ikkinchi marta ta’lim inspeksiyasi saytidagi muxokama portaliga joylashtirildi va ularga 150 dan ortiq takliflar bildirildi.O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, professional va oliy ta’lim tizimlarida matematika fanini o‘qitishni rivojlantirish konsepsiyasi O‘zbekiston Respublikasining 2035-yilgacha rivojlanish Strategiyasining konsepsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimining 2030- yilgacha konsepsiyasini tasdiqlash to‘g’risida”gi PQ-4312-sonli Qarori, 2020-yil 7- maydagi “Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi PQ-4708-sonli qarori, 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g’risida”gi PF-5712-sonli, 2019 yil 6 sentyabrdagi “Professional ta lim tizimini yanada takomillashtirishga doirʼ qo shimcha chora-tadbirlar to g risida” PF-5812-son Farmoni 2019-yil 8- ʼ ʼ ʼ oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g’risida”gi PF-5847-sonli Farmonlari, 2025-yilgacha O‘zbekiston sanoatining rivojlanishi konsepsiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-yanvarda Oliy Majlisga Murojaatnomasida belgilangan vazifalar ijrosi yuzasidan ishlab chiqilgan. Kurs ishi maqsadi : Turli yosh guruxlarida matematik shakllar va obyektlarning shakli haqida g’oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish usullarini ishlab chiqish. Kurs ishi vazifalari: 3 1.Turli yosh guruxlarida matematik shakllar va obyektlarning shakli haqida g’oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash. 2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining mazmunini ishlab chiqish. 3.Turli yosh guruxlarida matematik shakllar va obyektlarning shakli haqida g’oyalarni shakllantirishni loyihalashtirishga qo yilgan talabalar va rioya qilishʻ usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish. 4. Turli yosh guruxlarida matematik shakllar va obyektlarning shakli haqida g’oyalarni shakllantirishni loyihalashtirish va unga rioya qilish usullari bo yicha ʻ metodik tavsiyalar tayyorlash. Kurs ishining obyekti : mashg’ulot jarayoni. Kurs ishi predmeti : maktabgacha yoshdagi bolalarning kun tartibining mazmuni. Kurs ishini amalga oshirishda foydalanilgan metodlar: - tarixiy, falsafiy, ma’naviy, psixologik, pedagogik adabiyotlarni ilmiy nazariy jihatdan o rganish va tahlil qilish, maktabgacha ta’lim muassasalarining me’yoriy ʻ hujjatlari, o quv metodik qo llanmalarini o rganish, ʻ ʻ ʻ - kuzatish, - suhbat, - testlar , - matematik –statistik tahlil asosida olingan natijalarni umumlashtirish. Kurs ishining tuzulishi: Kirish, 2 bob, 5 ta paragrif xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovadan iborat. ʻ 4 I.BOB. Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirish 1.1 Bolalarning matematik figuralarni idrok qilish xususiyatlarini aniqlash va rivojlantirishda tarbiyachining o‘rni Bolalarga matematikadan ta’lim berish va maktabgacha ta’limdagi o‘quv- tarbiya jarayonini takomillashtirishning maqsadlaridan biri — bu bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishdir. Bolalar matematik tushunchalarini rivojlantirish uchun pedagogika, falsafa, mantiq, psixologiya va boshqa bir qator fundamental fanlarda o‘rganiladigan xususiyatlar va qonuniyatlarni bilish kerak. Bolalardagi matematik bilim hayotdan ajralmagan holda dunyoni chuqurroq, to‘laroq o‘rganishga imkon yaratadi. Bunda bolalarda matematik tushunchalardan oldin mavjud bo‘lgan g’oya katta ahamiyatga egadir. Har bir yangilikdan oldin g’oya paydo bo‘ladi, keyin shu yangilik ham kelib chiqqan natijalarni isbotlash uchun umumiy uslubni anglashga va shu natijani umumiy ifodalashga harakat qiladi. Matematik masalalarni yechish jarayoni o‘zining mohiyati bo‘yicha mustaqil fikrlashni talab qiladi. Matematik tushunchalarni rivojlantirish darajasi turli insonlarda turlicha bo‘ladi. Uning shakllanishi doimiy mashq qilishni talab qiladi. Bu mashqlar oila va maktabgacha ta’limdan boshlanadi. Har bir mustaqil yechilgan masala, tuzilgan masala va masalani yechish jarayonida uchragan qiyinchiliklarni mustaqil yengishida matonat shakllanadi, ijodiy qobiliyatlar rivojlanadi. Ruhshunoslarning fikriga qaraganda, matematik tushunchalarni shakllantirish muammosi murakkab va serqirralidir. O‘zining mohiyati bo‘yicha har bir fikr ijodiy, past yoki yuqori darajaning mahsulidir. Har bir fikr — izlanish va yangilikni yaratish hamda uni ommalashtirishga qaratilgan mustaqil harakatdan iborat. Adabiyotlar tahlillari shuni ko‘rsatadiki, matematik tushunchalarni rivojlantirish mahsulining yuqori darajadagi yangiligi, unga erishish jarayonining o‘ziga xosligi va aqliy rivojlanishga sezilarli tahsir ko‘rsatish bilan ifodalanadi. Ayrim mualliflar bolaning turli fikrlashlari ularning oldida turgan yangi 5 muammolarni mustaqil yechishga, chuqur bilimlarni tez egallashga, qulay imkoniyatga yengil o‘tishga undaydi, deb hisoblaydilar. S.L.Rubinshteynning birinchilardan bo‘lib umumiy aqliy rivojlanish borasida qilgan izlanishlari maqsadga muvofiqdir.U ruhshunoslikdagi faoliyat toifasini ruhiy izlanishning obyekti hamda maqsadi qilib kiritdi va asosladi. Faoliyat nazariyasi asosida S.L. Rubinshteyn faoliyat tushunchasini subyektdan obyektga o‘tish deb kiritadi. S.L.Rubinshteyn faoliyatning ikkinchi bosqichini obyektdan subyektga qarab borgan aloqadan iborat deb hisoblaydi. S.L.Rubinshteynning diqqat markazida, inson faoliyati jarayonida faqatgina o‘ziga xos bo‘lgan shaxs sifatida o‘zining xususiyatlarininamoyon etib qolmay, balki undagiruhiyatning shakllanishi obyekt bo‘lib aniqlanadi, degan mazmun turadi. Katta guruhga kelguncha bolalarda etarlicha katta sensor tajriba to‘plangan va shakllarni tekshirish ko‘nikmasi takomillashgan bo‘ladi. Tarbiyachi bolalarning matematik figuralarning shakllari haqidagi bilimlarini mustahkamlash uchun o‘rta guruh materialini takrorlagandan keyin, ularga atrofdagi buyumlardan doira. Uchburchak, kvadrat shaklini topishni o‘rgatadi. Masalan, u tarelkaning tegi, stol ustining sirti, fortochka, qog’oz varag’i va boshqalar qanday matematik figurapni, eslatadi, deb so‘raydi. Tarbiyachi “Loto” tipidagi o‘yin tashkil qilishi mumkin. Bolalarga rasmlar (har biriga 3-4 tadan) beriladi, ular shu rasmlar orasidan tarbiyachi ko‘rsatayotgan figuraga o‘xshash figurani izlashlari kerak. Shundan keyin bola nima topganini aytadi va gapirib beradi.Tarbiyachi yordamida bolalar matematik figuralardan har xil naqshlar, o‘zlariga tanish buyumlar uchburchaklardan gilam, kvadrat va doiralardan avtomobil, kvadratlar va chburchaklardan qayiq va boshqa narsalar tuzidilar. Katta guruhda bolalar yangi tushuncha –“kvadrat” bilan tanishtiriladi. Bunda tarbiyachi bolalarda mavjud bo‘lgan kvadrat haqidagi tasavvurlardan foydalaniladi. Chunonchi, mashg’ulotda bolalar har xil kattalik va rangdagi 5 ta kvadrat olishadi. Tarbiyachi bular nimasi bilan farq qilishini so‘raydi, ularni kattaliklari chapdan o‘ngga qarab kamayib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qiladi. Bu figuralar nimasi bilan o‘xshashligini so‘raydi. Bolalar e’tiborini har qaysi kvadratda qancha 6 tomon va qancha burchak borligiga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi uchburchakning nechta burchagi borligini eslashni taklif qiladi. Bolalarni bunday xulosaga keltiradi: 3 ta burchagi bo‘lgan figurani uchburchak deyiladi, agar figurada 4 ta burchak bo‘lsa, uni to‘rtbuchak deb atash mumkin. O‘zlarida nechta uchburchak va nechta to‘rtburchak borligini so‘raydi. Navbatdagi mashg’ulotda bolalar ikki xil to‘rtburchak –kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchak oladilar; ikkala figurani taqqoslaydilar, ular nimalari bilan o‘xshash, nimalari bilan farq qilishini aniqlashadi. So‘ngra tarbiyachi bolalarning bilimlarini mustahkamlash uun ularga qog’ozga har xil to‘rtburchaklar chizishni; qog’ozga hamma tomoni teng to‘rtburchak chizishni va ular nima deb atalishini aytishni; ikkitadan tomoni teng to‘rtburchak chizishni; cho‘plardan har xil to‘rtburchaklar tuzishni; to‘rtburchak shaklidagi buyuchlarni topish va aytishni;№ 2 ta teng uchburchakdan, 4 ta teng kvadratdan to‘rtburchak tuzishni taklif qiladi.Bollar matematik figuralarning shakllarini bilganliklari uchun ular bilan qiyinlik darajasi har xil bo‘lgan, masalan, “Tavsifi bo‘yicha top”, “Har qaysi figurani o‘z joyiga qo‘y”, “Shakli bo‘yicha tanla” kabi didaktik o‘yinlarni o‘tkazish mumkin.Bolalarning idrok qilish faoliyatida taktil-motorli va vizual texnika asta- sekin shaklni tan olishning asosiy usuliga aylanmoqda. Raqamlarni tekshirish nafaqat ularning yaxlit idrokini ta’minlaydi, balki ularning xususiyatlarini (tabiat, chiziqlar va ularning kombinatsiyalari, hosil bo‘lgan burchaklar va tepaliklar) his qilish imkonini beradi, bola har qanday figuradagi tasvirni sezgir ravishda ajratib ko‘rsatishni o‘rganadi. butun va uning qismlari.Bu bolaning diqqatini figurani mazmunli tahlil qilishga qaratishga, undagi tarkibiy elementlarni ataylab ajratishga (yon, burchak, tepa) imkon beradi. Bolalar allaqachon ongli ravishda barqarorlik, beqarorlik va boshqalar kabi xususiyatlarni, cho‘qqilar, burchaklar va boshqalar qanday shakllanishini tushunishni boshlaydilar. Volumetrik va tekis shakllarni taqqoslaganda, bolalar allaqachon ular orasida umumiylikni topishadi ("Kubda kvadratchalar", "Barda to‘rtburchaklar, silindrda aylanalar" va boshqalar).Shaklni ob’ekt shakli bilan taqqoslash bolalarga har xil narsalarni yoki ularning qismlarini matematik shakllar bilan solishtirish 7 mumkinligini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, asta -sekin matematik shakl ob’ektlarning shaklini aniqlash uchun standartga aylanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda mavzuning shakli haqidagi tasavvurlarning yaxshilanishi va murakkablashuvi kuzatiladi. U kattalar yordami bilan bir xil shaklning burchaklar, tomonlar nisbati bilan farq qilishi, egri chiziqli va to‘g’ri chiziqli shakllarni ajratish mumkinligini bilib oladi. Kosmosdagi narsalarning shakli, o‘lchami va o‘zaro pozitsiyasi haqidagi birinchi g’oyalar, bolalar o‘yinlar va amaliy mashg’ulotlar jarayonida to‘planadi, ular ob’ektlarni boshqaradi, tekshiradi, ularga tegadi, chizadi, haykaltaroshlik qiladi, loyihalashtiradi va asta -sekin o‘z shaklini boshqa xususiyatlardan ajratib turadi.6-7 yoshida ko‘plab maktabgacha yoshdagi bolalar to‘p, kub, doira, kvadrat, uchburchak, to‘rtburchak shaklidagi narsalarni to‘g’ri ko‘rsatadilar. Biroq, bu tushunchalarni umumlashtirish darajasi hali ham past: bolalar ob’ektning tanish shaklini tanimasligi mumkin, agar ob’ektning o‘zi tajribasida uchramagan bo‘lsa. Bolani raqamlarning g’ayrioddiy nisbati yoki burchaklari chalkashtirib yuboradi: odatdagidan farqli o‘laroq, tekislikdagi joylashuvi va hatto juda katta yoki juda kichik o‘lchamdagi raqamlar. Bolalar tomonidan raqamlarning nomlari ko‘pincha chalkashib ketadi yoki ob’ektlar nomlari bilan almashtiriladi.Shunung uchun ta’limning birinchi bosqichining vazifasi (3-4 yoshli bolalar)-bu ob’ektlar va matematik shakllarning shaklini sezish. 5-6 yoshli bolalarni o‘qitishning ikkinchi bosqichi matematik shakllar haqida tizimli bilimlarni shakllantirish va ularning "matematik fikrlash" texnikasi va usullarini ishlab chiqishga bag’ishlanishi kerak. "Matematik fikrlash" maktabgacha yoshda ham rivojlanishi mumkin.Bolalarda "matematik bilim" ning rivojlanishida bir necha darajalarni kuzatish mumkin. Birinchi daraja, bu raqamni bolalar umuman olganda, bola undagi alohida elementlarni qanday ajratishni bilmaydi, raqamlar orasidagi o‘xshashlik va farqlarni sezmaydi, ularning har birini alohida qabul qiladi.Ikkinchi bosqichda, bola allaqachon rasmdagi elementlarni aniqlab, ular o‘rtasida ham, individual 8 figuralar o‘rtasida ham munosabatlarni o‘rnatadi, lekin bu raqamlar orasidagi hamjamiyat haqida hali xabardor emas. Uchinchi darajada, bola figuralarning xossalari va tuzilishi, xossalarning o‘zi o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatishga qodir. Bir darajadan ikkinchisiga o‘tish o‘z - o‘zidan emas, insonning biologik rivojlanishiga parallel va yoshga bog’liq. Bu yuqori darajaga o‘tishni tezlashtirishga yordam beradigan maqsadli o‘rganish ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Ta’limning etishmasligi rivojlanishga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun, ta’limni shunday tashkil etish kerakki, matematik shakllar haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish bilan bog’liq holda, bolalar elementar matematik fikrlashni rivojlantirsin.Shuningdek, bolalar qirralarning soni, burchaklar va raqamlarning nomlari o‘rtasidagi munosabatni o‘rganadilar ("Uchburchak uch burchakli bo‘lgani uchun shunday nomlanadi"; "To‘rtburchak shunday deyiladi, chunki uning barcha burchaklari to‘g’ri"). Burchaklarni sanab, bolalar shakllarni to‘g’ri nomlaydilar: "Bu olti burchakli, bu beshburchak, ko‘pburchak, chunki uning ko‘p burchaklari bor - 3, 4, 5, 6, 8 va undan ko‘p, keyin aylanaga o‘xshaydi.Raqamlarni so‘z bilan belgilash tamoyilining assimilyatsiyasi bolalarda har qanday yangi figuraga umumiy yondashuvni, uni ma’lum bir raqamlar guruhiga bog’lash qobiliyatini shakllantiradi. Bolalarning bilimlari tizimlashtirilgan bo‘lib, ular umumiy bilan umumiylikni bog’lay oladi. Bularning barchasi maktabgacha yoshdagi bolalarning mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi, keyingi bilishga qiziqishni shakllantiradi va ongning harakatchanligini ta’minlaydi.Matematik shakllar, ularning xossalari va munosabatlarini bilish bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ularga atrofdagi narsalarning shaklini aniqroq va har tomonlama idrok etish imkonini beradi, bu larning ishlab chiqarish faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi (masalan, chizish, modellashtirish).Matematik tafakkur va fazoviy tasvirlarni rivojlantirishda figuralarni aylantirish (ikki uchburchakdan kvadrat yasash yoki beshta tayoqdan ikkita uchburchak qo‘shish) harakatlari katta ahamiyatga ega. Bu turdagi mashqlarning barchasi bolalarda matematik fikrlashning fazoviy tasviri va rudimentsiyasini rivojlantiradi, ularning kuzatish, tahlil qilish, umumlashtirish, 9 asosiy, muhimligini ajratib ko‘rsatish qobiliyatini shakllantiradi va shu bilan birga maqsadga muvofiqlik, qat’iyatlilik kabi shaxsiy fazilatlarni tarbiyalaydi. Shunday qilib, maktabgacha yoshda matematik figuralarning shakllarini idrok etish va intellektual tizimlashtirish o‘zlashtiriladi.Raqamlarni bilishda sezgi faolligi intellektual tizimlashtirishning rivojlanishidan oldinda. Matematik shakllarning eng oddiy xossalarini bilish, shuningdek, matematik shakllarning ayrim turlari o‘rtasidagi bog’liqlikni tushunish bolalar uchun mavjud bo‘ladi. Mashg’ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg’ulotning birinchi qismida matematik figuralar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg’ulotning ikkinchi qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning shaklini shaklning matematik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi.Mashg’ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning matematik figuralar bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma- ket savollar qo‘yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga, o‘xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday figurani eslatishini so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini, ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan figurani stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi.Oval doiradan imasi bilan farq qilishini ko‘rsatish uchun tarbiyachi ovalni doira ustiga qo‘yishni, so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira o‘rtasini topishni va unga nuqta qo‘yishni hamda doira har xil tomonga – yuqoriga, chapga, o‘ngga bir xil kengayishi yoki kengaymasligini qarashni maslahat beradi. Kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma –ket savollar beradi; o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagicha o‘tkazilishi mumkin. Dastlabki ikkita-uchta shaklni (murakkab shaklni) bolalar namunaga qarab tuzadilar, namunada har qaysi shaklning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa shaklning umumiy konturi 10 tushirilgan namunaga amal qiladilar. Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o‘yinning yettita shakldan foydalanib, tasvirlash mumkinligini o‘zlari o‘ylab topadilar. Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning amaliy harakatlaridan oldin masala yechimining borishini oddiygina o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli bo‘ladi. Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing yechsang, o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb ularni ishontiradi. 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan matematik o‘yinlarni tashkil etishda MTT mudirasining metodikasi Kichik guruhlarda matematik o‘yinlarni tashkil etish. Kichik guruhda bolalarga sonlargacha bo‘lgan davr o‘rgatiladi. Bunda ularga miqdoriy munosabatlar tushuntiriladi. Bolalarga turli buyumlar to‘plami bilan ishlash, yahni ularning har xil belgi-alomatlariga ko‘ra birlashtirish,tenglik va tengsizlikni taqqoslash natijalarini ko‘p, kam, teng so‘zlari bilan belgilashni o‘rgatish ko‘zda tutiladi. Bolalar buyumlarning uzunliklari, kengliklari, balandliklarini taqqoslashga o‘rgatiladi; matematik shakllar:— doira, kvadrat bilan tanishtiriladi; fazoviy yo‘nalishlar bilan tanishtiriladi: «o‘zidan» oldinga, orqaga (orqasidan), o‘ngga (o‘ngdan), chapga (chapdan) so‘zlarini to‘ g’ri qo‘llashga o‘rgatiladi. Mashg’ulotlar o‘quv yili boshidan boshlab haftasiga 1 martadan (1 yilda 36 marta) o‘tkaziladi. Sentyabrg’ oyida bir mashg’ulotning davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak. Oktyabrg’ oyidan boshlab mashg’ulot davomiyligi sekin-asta 15minutga yetkaziladi. Kichik guruhda elementar matematik tasavvurlarga bag’ishlangan mashg’ulotlarda o‘qitish ayoniy tahsir xarakterida bo‘lishi kerak. Bolalar bilimlarni tarbiyachining 11 harakatlarini, uning tushuntirish va ko‘rsatmalarini idrok qilish asosida, shuningdek, didaktik materiallar bilan mustaqil ishlash vositasida o‘zlashtiradilar. Katta guruhlarda matematik o‘yinlarni tashkil etish. O‘rta guruhda mashg’ulotlar sentyabr oyidan boshlab, haftasiga 1 marta o‘tkaziladi. Mashgulot 20 daqiqa davom etadi. Yil davomida 36 ta mashg’ulot o‘tkaziladi. Bolalar harakatli- ko‘rsatmali shaklda berilgan o‘quv materiallarini yaxshi o‘zlashtiradi. 5 yoshga qadam qo‘ygan bolalarni o‘qitishda didaktik o‘yinlardan keng foydalanish kerak. Topshiriqlarniig bajarilish jarayonida o‘qituvchi bolalarni o‘z harakatlarini (nima qilganlarini va qandayqilganlarini, natijada nima hosil bo‘lganini) tushuntirib berishga undaydi. Birinchi mashg’ulotlardan boshlaboq bolalarga mos muammo xarakteridagi masalan, mashina qaysi darvozadan o‘tdi (o‘tmadi)? Nega? Kimning uyi (stoli, karavoti) baland (past)? Nega? Ayiqlarga kursilar, olmaxonlarga yong’oqlar, bolalarga bayroqchalar yetadimi? kabi masalalarni berish kerak. O‘qitishda bolalarning emotsional kayfiyati, qiziqtirilganliklari katta mashg’ulotlarda rangli ko‘rgazmali qo‘llanmalardan, turli didaktik materiallardan foydalanish kerak. Katta guruhlarda matematik o‘yinlarni tashkil etish. 6 yoshli bolalarda o‘z xulq-atvorini boshqarish qobiliyati paydo bo‘ladi; erkin xotira, diqqat rivojlanadi. SHu yoshda topshiriqni bajarishga, o‘z ishiga ijobiy baho olishga intiladilar. Ular o‘quv topshiriqlari (vazifasi)ga katta qiziqish bilan qaraydilar. Bolalar katta guruhda birinchi o‘nlik sonlarini yaxshi o‘zlashtirishlari kerak. Har xil buyumlar to‘plamini sanash, ularning qatorda kelish tartiblarini aniqlash jarayonida sonlar mohiyatini o‘zlashtirish amalga oshiriladi. Bolalar bilan bajariladigan hamma ishlar ular oldingi bosqichlarda olgan bilimlar va ularni hisobga olish asosida tashkil qilinadi. O‘rganishni o‘tilganlarni takrorlashdan boshlash kerak. Har qaysi yangi bilim oldin o‘zlashtirilgan bilimlar tizimiga kiritilishi zarur. Mashqlar miqdori yetarli bo‘lgandagina tarbiyalanuvchilarda puxta malaka va ko‘nikmalar shakllanishi mumkin. Bolalarni buyumlar, o‘yinchoqlar, matematik shakllar, kartochkalar va rasmlardagi tasvirlarni sanash (qayta sanash, qo‘shib sanash, ajratib sanash) ga, obyektlar miqdorlarini sezish bilan aniqlashga mashq qildirish kerak. Mazkur 12 guruhda haftada 1 tadan mashg’ulot o‘tkaziladi. Maktabga tayyorlov guruhlarda matematik o‘yinlarni tashkil etish. 7 yoshga qadar bola son, buyumlarning shakli va kattaligi haqida nisbatan ko‘proq bilimlarni o‘zlashtirgan bo‘lishi, fazoda (2 va 3 o‘lchovli) va vaqt bo‘yicha mo‘ljal ola bilishi kerak. Tarbiyachi bolalarda matematik bilimlarga ustivor (turg’un) qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallashga intilishni tarbiyalashga harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil fikrlashni, fazoviy tasavvurni rivojlantirish, ayniqsa, muhim.“Maktabgacha tayyorlov guruhi uchun elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish dasturi” bolalarning oldingi bosqichlarda olgan bilimlarini sistemalashtirish, kengaytirish va chuqurlashtirishni nazarda tutadi. Mazkur guruhda haftasiga 2 tadan (bir yilda 72 ta) mashg’ulot o‘tkaziladi.Matematikadan har qanday mashg’ulotni tuzishda bolalar tarbiyachining stoli yonida ishlashlari bilan bir qatorda o‘z o‘rinlarida tarqatma materiallar bilan mustaqil ishlashlari ham nazarda tutilishi zarur. Tarbiyachi: Bu figuralar nima deb ataladi Bolalar. Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchak.Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini bilib olamiz. Kvadrat oling va undan barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (bolalar kvadratning tomonlari va burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi). Bolalarni matematik figuralar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashg’ulot ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, to‘g’ri to‘rtburchak bilan kvadratni va nihoyat, uchburchaklar bilan to‘rtburchaklarni taqqoslashga oid bo‘ladi. Mashg’ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg’ulotning birinchi qismida matematik figuralar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg’ulotning ikkinchi qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning shaklini shaklning matematik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi. Mashg’ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning matematik figuralar bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma- ket savollar qo‘yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga, 13 o‘xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday figurani eslatishini so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini, ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan figurani stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi. Oval doiradan imasi bilan farq qilishini ko‘rsatish uchun tarbiyachi ovalni doira ustiga qo‘yishni, so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira o‘rtasini topishni va unga nuqta qo‘yishni hamda doira har xil tomonga – yuqoriga, chapga, o‘ngga bir xil kengayishi yoki kengaymasligini qarashni maslahat beradi. Oval bilan ham xuddi shunday ish bajariladi. Boloalar odatda doira bor xil, oval esa uzoqroq, cho‘ziqroq kengayishini ta’kidlab, to‘g’ri xulosa chiqarishadi. Kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma – ket savollar beradi; o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagicha o‘tkazilishi mumkin. Tarbiyachi: Bu figuralar nima deb ataladi? Bolalar. Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchak. Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini bilib olamiz. Kvadrat oling va undan barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (bolalar kvadratning tomonlari va burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi). Tarbiyachi: To‘g’ri to‘rtburchakda nimalar bor? Kvadratda va to‘g’ri to‘rtburchakda nechtada tomon va nechtadan burchak bor? (Tomon va burchaklarni sanab chiqish o‘arurligi aniqlanadi). - Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchakda burchaklar soni tengmi? - Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchakning burchak va tomonlarining soni haqida nima deyish mumkin? - Kvadrat tomonlarining kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin. 14 Hajmli matematik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar, ularning sirtlarini qo‘llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar, yoqlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita taqqoslash usulidan foydalanadilar. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U bolalardan sharni, silindrni dumalatishni so‘raydi, so‘ngra ularni to‘xtatib, tushuntiradi: sharga ozgina tegishing bilan, u dumalaydi, shar juda turg’un emas, silindr esa dumalashi ham, turishi ham mumkin. Tarbiyachi qog’oz varag’iga silindrni qo‘yib, qalam aylantirib chiqishni taklif qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog’lanish o‘rnatiladi. Bolalar silindirning asosi bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular “uning tagi doira” deyishadi.Har xil mashqlar bolalarning matematik shakllar haqidagi bilimlarini mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub, silindr, shar yasashni, qog’ozdan kvadratlar, to‘g’ri to‘rtburchaklar va uchburchaklar qirqish, figurani ikki va to‘rt qismga bo‘lishni, va aksincha, qismlardan butun tuzish, bir xil figuralardan boshqa figuralar tuzishni (ikkita kvadratdan to‘g’ri to‘rtburchak tuzish va b.), cho‘plardan u yoki bu figurani yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi bolalarga cho‘plardan uchburchak (to‘g’ri to‘rtburchak) tuzish va unga nechta cho‘p ketganini gapirib berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho‘pdan qanday ifgura tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni so‘raydi va h.k. Bolalar matematik figuralarning har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni shakli, rangi, kattaligi bo‘yicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklarining kamayib borishi yoki o‘chib borishi tartibida joylashtiradilar.Bolalarga shakli yoki rangi byo‘chia o‘xshash figuralarni tanlashda ularga nechta guruh hosil bo‘lishini o‘ylab ko‘rishni taklif qilish, so‘ngra seminar ishlarni bajarish foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu topshiriqni bajarib, nima qilganliklari va natijada nima hosil bo‘lganini, ya’ni u yoki bu guruhga qancha va qanday figuralar kirganini gapirib berishlari shart. 15 Bolalarga u yoki bu figurani tavsifi bo‘yicha topishni yoki “Paypaslab bil” kabi o‘yinlarda figurani mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin. Mashg’ulotlarda va kundalik turmushda didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Har qaysi figurani o‘z o‘rniga qo‘y” o‘yini matematik figuralarning bir qator alomatlarga ko‘ra o‘zgarishini, jumladan, proporsiyalar bo‘yicha, kattaliklari bo‘yicha o‘zgarishini ko‘rsatish imkonini beradi.Bolalarga buyumlarning shaklini shaklning matematik etaloni bilan taqqoslash asosida aniqlashni o‘rgatishga katta ahamiyat beriladi.O‘yin va mashqlar uchun o‘yinchoq qushcha, matryoshka va boshqa narsalar tanlanadi. Buyum shaklini baholab, bolalar uning biror matematik obrazga o‘xshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir. Tajriba bolalarga bu juda qiynnlik qilishini ko‘rsatmoqda.Buyumlarning o‘zlari bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni tanlaydilar. Ular oddin matematik obraz bo‘yicha, keyinroq esa og’zaki ishlaydilar.- To‘g’ri to‘rtburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin? Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: figurani teng ikki buklab, oldin qarama – qarshi tomonlarni, so‘ngra burchaklarni (burchakni burchak bilan) ustma – ust tushurish mumkin, tomonlarni qog’oz poloska bilan o‘lchash ham mumkin. Oxirida tarbiyachi so‘rasdi: “Kvadrat nimasi bilan to‘g’ri to‘rtburchakka o‘xshaydi?”. Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslashga o‘rgatishda bu figuralar har xil o‘lchamda, rangda, har xil fazoviy joylanishda tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Bolalar qog’oz, karton, faner, plastilindan tayyorlangan figuralar bilan ishlaydilar. Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashg’ulotlarida bolalar, ular netasalar ham, istamasalar ham, hajmli matematik figuralar (shar, kub, silindr) bilan uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu figuralarni yaxshilab o‘zlashtirishlariga yordam berishi mumkin. Ushbu o‘yinlar o‘tkaziladi: “Xaltachadagi nima?”, “Top 16 va jim tur”, “Xonamizdan sharga o‘xshagan predmetlarni top”, “Kim dumaloq jismlarni ko‘p aytadi?”, Bolalar “Matematik loto”, “Yettitasi qatorasiga” va boshqa stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘ynashadi. Bu o‘yinlar jarayonida tuzilishi bo‘yicha yaqin figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (shar – doira, kub – kvadrat) farq qila olish malakalari takomillashtiriladi, shakl bo‘yicha orientir olish tezligi hosil qilinadi, atrof – borliqdagi shakllar ko‘p xilligigiga nisbatan bolalarning qiziqishlari rivojlantiriladi. Bolalarni matematik shakllar bilan tanishtirish. Маtematika ashg’ulotlarida bolalar eng sodda matematik shakllar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni matematik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi. “Bolajon” tayanch dasturida matematik shakllar bilan tanishtirishga qo‘yilgan vazifalar mazmuni bilan tanishtirish. Kichik guruh Matematik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. Kvadrat bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish, harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha berish. Turli topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash. Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. O‘rta guruh Matematik shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan farqlashni mustahkamlash. To‘g’ri to‘rtburchak shakli bilan tanishtirish, to‘g’ri to‘rtburchak-kvadratni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rganish. 17 Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Kub,shar, silindr kabi shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni o‘rganish. Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Tayoqchalardan to‘g’ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni o‘rgatish. Katta guruh. Matematik shakllar. Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Shakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish: Masalan, to‘rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to‘rtburchakning turli ko‘rinishlari misolida) bor. Bolalarning shar, kub, silindrlar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va ular yordamida turli mavzularda loyihalar yaratish. Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish. Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo‘lgan matematik shakllarni topa olishga o‘rgatish: masalan, lagan, non doiraga o‘xshaydi; stolning usti, devor, eshik va derazalar to‘rtburchakka, ro‘molcha kvadratga, qizchalar boshidagi ro‘mol uchburchakka, stakan silindrga o‘xshaydi va hakozo. Uchburchak va to‘rtburchaklardan turlicha katta o‘lchamdagi narsalar va shakllar tuzish. Turli matematik shakllar to‘plamidan har xil o‘yinlar o‘ynash, maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o‘rgatish. Tayoqchalardan to‘g’ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashga o‘rgatish. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan matematik shakllardan bir nechta tayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni o‘rgatish.Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil topgan shakl-siluetlar hosil qilishga o‘rgatish. Labirintlar va ularning yechimi bilan tanishtirish. Tayyorlov guruh 18 Matematik shakllar. Bolalarni doira, kvadratni ikki teng qismga bo‘lishga, olingan qismlarni «yarim», «ikkidan bir qism» deb atashga o‘rgatish. Aniq material yordamida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Ko‘pburchaklar haqida tasavvur berish: uchburchak, to‘rtburchak-bu ko‘pburchak. Bolalarni ko‘pburchak elementlari (tomonlari, burchaklari, burchak uchlari) bilan tanishtirish. Тayoqchalar yordamida turli shakllarni yasash. Bolalarga doirani, kvadratni 4 ga bo‘lishni o‘rgatish. Aniq material asosida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Bolalarni 2ta, 4 ta uchburchaklardan bitta ko‘pburchaklar tuzishga, kichik to‘rtburchakdan bitta katta to‘rtburchak tuzishga o‘rgatish. Beshburchak va oltiburchak bilan tanishtirish. Yetishmagan shakl, jismni (shar, kub, silindr) topishga doir mantiqiy masalalarni yechishni o‘rgatish. Matematik shakllar ko‘rinishini o‘zgartirishga o‘rgatish: kichik uchburchaklardan to‘rtburchak shaklini yasash va boshqalar. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan matematik shakllardan bir necha ayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirish.Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni hosil qilish.Kichik guruhda bolalarni matematik shakllar bilan tanishtirish Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor buyumlarni farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga o‘rgatiladi.Qarash uchun matematik shaklga ega bo‘lgan, detallari yo‘q oddiy shakldagi buyumlar tanlanadp. Buning uchun dastlab, har xil rangdagi, ammo bir xil shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan: uchburchak, kvad-drat, to‘g’ri to‘rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok g’ildiraklar)ni berish mumkin. Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini payqash — harakat yo‘li bilan, “shakl” so‘ziga urg’u bergan holda tahlil qilishni 19 o‘rgatadi. U buyum konturi (tashqi ko‘rinishi) ustidan ko‘rsatkichni yuritib chiqadi, oxirida u buyum ustidan qo‘lini o‘tkazib “dumaloq” (g’ildirak), — deydi.Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Kichkintoylar tarbiyachining qo‘l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni havoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo‘l yoki ko‘rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi. Har galgi harakat buyum ustidan qo‘lni tekkizib chiqish bilan tugaydi, shunday qilinmasa, shakl haqidagi tasavvur kontur chizig’i bilan bog’lanib qolishi mumkin. 1.3. Bolalarda matematik o‘yinlar orqali predmetlarning o‘lchami va ularni o‘lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish Maktabgacha yoshdagi bolalarda bog’chada elementar matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda dasturning “Kattalik” bo‘limida narsalarni kattaliklari bo‘yicha taqqoslash malakalarini, o‘lchash faoliyatlarini amalga oshirishga, narsalarning shakllarini aniqlash va boshqa malakalarga katta ahamiyat beriladi.Mazkur mahruzada maktabgacha yoshdagi bolalarni kattaliklar, o‘lchash faoliyati, narsalarning shakli bilan tanishtirnsh uslubiyati yoritiladi hamda kattaliklarning asosiy xossalari ochib beriladi. Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni buyumlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar mahlum o‘rinni egallaydi. Har qanday buyumga to‘g’ri to‘liq tavsifnoma berishda buyum kattaligining ahamiyati uning boshqa asosiy xususiyatlarining ahamiyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina buyumning kattaligini ta’riflash mumkin. Rus matematik metodisti D. Galanin “kattalik” tushunchasining mahnosini bunday ifodalaydi: “kattalik deb, buyum va harakatlarning shunday xususiyatiga aytiladiki, bu xususiyat bo‘yicha buyumlarni bir-biri bilan taqqoslay olamiz, bu xususiyat har xil buyumlarda har xil miqdorda bo‘lishi mumkin”. Buyumlarni taqqoslashning mezonlariga ko‘ra ularning kattaliklari, tengligi yoki tengsizlik munosabati aniqlanadi. Ammo har doim ham buyumlar bevosita taqqoslanavermaydi. Biz ko‘pincha buyumlarning kattaliklarini o‘zimizda hosil bo‘lgan umumiy tasavvurlar (fikr)da taqqoslaymiz. Bu o‘rinda idrok qilinayotgan buyumning kattaligi umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu obrazda buyumlarni amalda 20 farqlash tajribasi tugallangandek bo‘ladi. Kattalik, shuningdek, o‘zgaruvchanlik bilan ham xarakterlanadi. V.V.Davidov bunday deydi: “o‘lchamlar— obyektning shunday holatiki, u mahlum chegaralargacha o‘zgara borib, aqalli berilgan alohida obyektni o‘zgartirsa, ham, ammo uning tur, boshlang’ich sifatini o‘zgartirmaydi”. Stol uzunligining o‘zgarishi uning kattaliginigina o‘zgartiradi, ammo uning mazmuni va sifatini o‘zgartirmaydi, stol stolligicha qolaveradi.Kattalikning uchinchi xossasi nisbiyligidir. Haqiqatan ham, bir buyumning o‘zi kattaligi bo‘yicha qanday buyum bilan taqqoslanayotganiga qarab, katta yoki kichik deb aniqlanishi mumkin. Shuni ham tahkidlab o‘tish kerakki, kattalik buyumning shunday xossasiki, uni buyumdan ajratib, alohida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Kattalikni buyumdan ajratib bo‘lmaydi. Maktabgacha tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlar mustahkamlanadi va sistemaga solinadi . Bolalar maktabga borgunlariga qadar quyidagi matematik shakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va belgilarini bilishlari kerak: doira, oval, to‘g’ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak, to‘rt burchak, shar, kub va silindr. Bu shakllarni bolalar rangi, kattaligi, proporsiyasi, u yoki bu figuralarning fazoviy holatlaridan qat’i nazar, bilishlari, hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak. Bu ishga, odatda, mashg’ulotlarning bir qismi ajratiladi. Mashg’ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish matematik shakllarni topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi. Buyumni to‘g’ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan fishka oladi. Ko‘p buyum aytgan (ko‘p fishka to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi buyumni ko‘rsatmasdan, uning taviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin. Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir. Bolalarni to‘g’ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib, “to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g’ri to‘rtburchak 4 21 ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga bir nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so‘ray va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.Bolalarga bu figuralarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog’ozga tomonlari 4 tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari oldingisidan 2 ta katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 2 tadan katakka teng to‘g’ri to‘rtburcha k chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday figurani tasvirlaganlarini so‘rash kerak. Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkin: tomonlari teng (har biri 4 katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating (ajratishni chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va qanday ifguralar hosil bo‘lganini ayting. Keyingi mashg’ulotlarga bolalarga rasmi chizilgan kvadratni “burchagidan burchagiga” bo‘yicha bo‘lish vahosil bo‘lgan figuralarni aytishni taklif qilish maqsadga muvofiq. U holda ham, bu holda ham bolalar figuralardan biri (to‘rtburchak, uchburchak)ni rangli qalam bilan bo‘yashlari mumkin. Bu xil mashqlar bolalarni matematik figuralarning shaklini almashtirishga doir mashqlarni bajarishga (2-4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2ta, keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin tayyorlaydi. Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi tushuncha – “ko‘pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar, kattaligi va fazodagi o‘rni byo‘chia har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini ko‘rsatadi. Figuralarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob berishga harakat qilishni taklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak. Shundan keyin bu figuralarning har birida qanchadan burchak borligini, bu figuralarni bir so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash kerak. 22 Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”. “Katakli daftarga har xil o‘lchamli va rangli ko‘pburchaklar chizing”. Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi figuralar va ko‘pburchaklar guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni topishadi.Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi figura ortiqcha?”, “Qaysi figura etmaydi?”, “Huddi shunday shakldagi figurapni top” va h.k. Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirg’ichlar (cho‘plardan har xil matematik figuralar tuzish) bilan tanishtirish mumkin. Maslalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta kvadrat tuz, 6 ta cho‘pdan to‘g’ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta uchburchak tuz; 6 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi. Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli.O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini aniqlaydi.Katta guruhda foydalanilgan usullarning o‘zo‘i bilimlariga kamchiliklarni to‘ldirishga yordam beradi. Matematik figuralar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va aniqlash, shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga mashq qildirish uchun katakli qog’ozda kvadratlar, to‘g’ri to‘rtburchaklar, doiralar, ovallar chizish bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi.Matematik figuralar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar, olxo‘rilar, olmalar va h.k)ning rasmini chizishga matematikadan 10- 12 ta mashg’ulot ajratiladi.U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt qismga bo‘ladilar, bunda ular figuralarning qarma –qarshi tomonlari yoki burchaklarini to‘g’ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib beradilar.Bolalar tarbiyachining topshiriig’iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma’lum miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni o‘zaro birlashtirib, u yoki bu figurani hosil qilishlari mumkin.Tayyorlov guruhida 23 har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va miqdoriga ko‘ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlariga keng o‘rni beriladi. Bolalarga figuralarning to‘rtta –beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch – to‘rt xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu figuralarning rangi va o‘lchamiga e’tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar.Tarbiyachi dastlab bolalarga figuralarning belgilarini aniqlashda yordam beradi, keyinchalik esa, ularning o‘zlari figuralarning qanday belgilari bo‘yicha guruhlarga bo‘lish, nechta guruh hosil bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta figura kirishi kabi masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya’ni oldin ishlarni rejalashtirishadi, keyin esa bajarishadi. Bolalar figuralarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa belgilarga e’tibor bermaydilar.Guruhlashga doir mashqlar o‘tkaganda bolalarning figura haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin figuralarni guruhga ajratish, so‘ngra yumaloq figuralar orasidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan to‘g’ri to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.Bolalar ayrim shakllar orasida bog’lanishlar o‘rnatadilar: figuralar juftini tanlashga doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladi, uchrubchraklar, to‘rtburchaklar va h.k. har xil rang va o‘lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi figuralar, masalan, teng yonli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli figuralarni taqqoslashadi. Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Toning chi, qatorda qaysi figsra ortiqcha?”, “Figuralarni tanlashda qanday xato qilishgan?” (Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburcha kqo‘yilgan va h.k.), “Qanday figura etishmaydi?” (uch- to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar, to‘rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura etmaydi). Bir guruhdagi figuralarning ikkinchi guruhdagi figuralardan farq qilish alomatlarini topishga doir masalalar uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa figuralar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkoinin beradi. Doiralar va ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan 24 foydalanish mumkin, figuralar ikki – uch xil o‘lchamda va rangda berilgan.Tayyorlov guruhi dasturida matematik figuralar ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan.Tarbiyachi bolalarga o‘z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo‘yicha taqsimlash, ular qanday atalashini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi. So‘ngra esa, qandaydir ikki uchta figura olib, ularni birlashtirish yo‘li bilan qanday yangi figura tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan keyin, qanday yangi figuralar hosil bo‘lganini va ular qanday figuralardan tuzilganligini gapprib berishni taklif qiladi. II.Bob. Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirishda MTT mudirasi va katta tarbiyachining o‘rni 2.1.Har xil yosh guruhlarida bolalarni buyumlarning shakllari va matematik figuralar bilan tanishtirishda MTT mudirasi va katta tarbiyachining o‘rni Matematika mashg’ulotlarida bolalar eng sodda matematik shakllar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni matematik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning(buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni o‘rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o‘zlashtirish uchun asos bo‘ladi.“Bolajon” tayanch dasturida matematik shakllar bilan tanishtirishga qo‘yilgan vazifalar mazmuni bilan tanishtirish. Kichik guruh. Matematik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. Kvadrat bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish, harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha berish.Turli topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash. Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o‘rgatish. Uni sezish, harakat va ko‘rish yo‘llari bilan tekshirish usullarini o‘rgatish. O‘rta guruh.Matematik shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan farqlashni mustahkamlash. To‘g’ri to‘rtburchak 25 shakli bilan tanishtirish, to‘g’ri to‘rtburchak-kvadratni farqlash va aytishni,ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rganish. Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko‘rish usullari orqali o‘rgatish. Kub, shar, tsilindr kabi shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni o‘rganish. Shakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). 84 Tayoqchalardan to‘g’ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni o‘rgatish. Katta guruh.Matematik shakllar. SHakllar har xil o‘lchamda bo‘lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Shakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish: Masalan, to‘rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to‘rtburchakning turli ko‘rinishlari misolida) bor. Bolalarning shar, kub, tsilindrlar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va ular yordamida turli mavzularda loyihalar yaratish. Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish. Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo‘lgan matematik shakllarni topa olishga o‘rgatish: masalan, lagan, non doiraga o‘xshaydi; stolning usti, devor, eshik va derazalar to‘rtburchakka, ro‘molcha kvadratga, qizchalar boshidagi ro‘mol uchburchakka, stakan tsilindrga o‘xshaydi va hakozo. Uchburchak va to‘rtburchaklardan turlicha katta o‘lchamdagi narsalar va shakllar tuzish. Turli matematik shakllar to‘plamidan har xil o‘yinlar o‘ynash, maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o‘rgatish. Tayoqchalardan to‘g’ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashga o‘rgatish. Tayoqchalardan hosil bo‘lgan matematik shakllardan bir nechta tayoqchani olish usuli bilan ko‘rinishini o‘zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni o‘rgatish. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil topgan shaklsiluetlar hosil qilishga o‘rgatish. Mashg’ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish matematik shakllarni topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat 26 shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi. Buyumni to‘g’ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan fishka oladi. Ko‘p buyum aytgan (ko‘p fishka to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi buyumni ko‘rsatmasdan, uning taviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin. Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir. Bolalarni to‘g’ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib, “to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g’ri to‘rtburchak 4 ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga bir nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar shaklini aytishlarini so‘ray va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin. Bolalarga bu figuralarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog’ozga tomonlari 4 tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari oldingisidan 2 ta katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 2 tadan katakka teng to‘g’ri to‘rtburcha k chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday figurani tasvirlaganlarini so‘rash kerak.Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkin: tomonlari teng (har biri 4 katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating (ajratishni chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va qanday ifguralar hosil bo‘lganini ayting. Keyingi mashg’ulotlarga bolalarga rasmi chizilgan kvadratni “burchagidan burchagiga” bo‘yicha bo‘lish vahosil bo‘lgan figuralarni aytishni taklif qilish maqsadga muvofiq. U holda ham, bu holda ham bolalar figuralardan biri (to‘rtburchak, uchburchak)ni rangli qalam bilan bo‘yashlari mumkin. Bu xil mashqlar bolalarni matematik figuralarning shaklini almashtirishga doir mashqlarni bajarishga (2-4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2ta, keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin tayyorlaydi. 27 Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi tushuncha – “ko‘pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar, kattaligi va fazodagi o‘rni byo‘chia har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini ko‘rsatadi. Figuralarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob berishga harakat qilishni taklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak. Shundan keyin bu figuralarning har birida qanchadan burchak borligini, bu figuralarni bir so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash kerak. Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”. “Katakli daftarga har xil o‘lchamli va rangli ko‘pburchaklar chizing”. Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi figuralar va ko‘pburchaklar guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni topishadi.Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi figura ortiqcha?”, “Qaysi figura etmaydi?”, “Huddi shunday shakldagi figurapni top” va h.k.Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirg’ichlar (cho‘plardan har xil matematik figuralar tuzish) bilan tanishtirish mumkin. Maslalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta kvadrat tuz, 6 ta cho‘pdan to‘g’ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta uchburchak tuz; 6 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi. Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli. O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini aniqlaydi.Katta guruhda foydalanilgan usullarning o‘zo‘i bilimlariga kamchiliklarni to‘ldirishga yordam beradi. Matematik figuralar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va aniqlash, shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga mashq qildirish uchun katakli qog’ozda kvadratlar, to‘g’ri to‘rtburchaklar, doiralar, 28 ovallar chizish bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi.Matematik figuralar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar, olxo‘rilar, olmalar va h.k)ning rasmini chizishga matematikadan 10-12 ta mashg’ulot ajratiladi. U yoki bu figura rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt qismga bo‘ladilar, bunda ular figuralarning qarma –qarshi tomonlari yoki burchaklarini to‘g’ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib beradilar. Bolalar tarbiyachining topshiriig’iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma’lum miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni o‘zaro birlashtirib, u yoki bu figurani hosil qilishlari mumkin. Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va miqdoriga ko‘ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlariga keng o‘rni beriladi. Bolalarga figuralarning to‘rtta –beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch – to‘rt xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu figuralarning rangi va o‘lchamiga e’tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar. Tarbiyachi dastlab bolalarga figuralarning belgilarini aniqlashda yordam beradi, keyinchalik esa, ularning o‘zlari figuralarning qanday belgilari bo‘yicha guruhlarga bo‘lish, nechta guruh hosil bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta figura kirishi kabi masalalarni mustaqil hal qiladilar, ya’ni oldin ishlarni rejalashtirishadi, keyin esa bajarishadi. Bolalar figuralarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa belgilarga e’tibor bermaydilar.Guruhlashga doir mashqlar o‘tkaganda bolalarning figura haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin figuralarni guruhga ajratish, so‘ngra yumaloq figuralar orasidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan to‘g’ri to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.Bolalar ayrim shakllar orasida bog’lanishlar o‘rnatadilar: figuralar juftini tanlashga doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladi, uchrubchraklar, to‘rtburchaklar va h.k. har xil rang va o‘lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi figuralar, masalan, teng yonli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli figuralarni taqqoslashadi. 29 Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Toning chi, qatorda qaysi figsra ortiqcha?”, “Figuralarni tanlashda qanday xato qilishgan?” (Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburcha kqo‘yilgan va h.k.), “Qanday figura etishmaydi?” (uch- to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar, to‘rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura etmaydi). Bir guruhdagi figuralarning ikkinchi guruhdagi figuralardan farq qilish alomatlarini topishga doir masalalar uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa figuralar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkoinin beradi. Doiralar va ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan foydalanish mumkin, figuralar ikki – uch xil o‘lchamda va rangda berilgan. Tayyorlov guruhi dasturida matematik figuralar ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan. Tarbiyachi bolalarga o‘z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo‘yicha taqsimlash, ular qanday atalashini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi. So‘ngra esa, qandaydir ikki uchta figura olib, ularni birlashtirish yo‘li bilan qanday yangi figura tuzish mumkinligini o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan keyin, qanday yangi figuralar hosil bo‘lganini va ular qanday figuralardan tuzilganligini gapprib berishni taklif qiladi.Bolalar qismlardan butun figuralar tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta, sakkizdan bir qismdan, doiraning to‘rtdan biriga teng qismlay va h.k. dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.Maktab yoshidagi katta bolalar bilan ishlashda matematik mazmunli qiziqarli o‘yin va mashqlar katta foyda keltiradi. Ular matematik bilimlarga qiziqishni rivojlantiradi, bolalarning aqliy qobiliyatlarining o‘sishiga yordam beradi.Bolalar topqirlikka doir masalalari, “boshqotirg’ichlar”,yasashga doir masalalarni echadilar, masalan, bir figura yoniga ikkinchi figurani yasash yo‘li bilan bolalar 7 ta cho‘pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki burasm –applikasiyani (xo‘roz va b.) tuzishda nechta doira ,uchburchak, to‘g’ri to‘rtburchakdan foydalanilganini aniqlashadi. U yoki bu rasm, yoki naqsh qanday figuralardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilarG’, ular nechta ekanini 30 ko‘radilar.“Tangram” (matematik konstruktor)o‘yinida murakkab figuralar, ya’ni “quyoncha”, “Turnalar”, “xo‘rozcha” va boshqa narsalarni bolalar ettita sodda figuralardan yasaydilar.Tarbiyachi bolalarni masalaning echilish yo‘llarini ongli izlashga o‘rgatadi, ularga o‘ylab ko‘rish, fahmlash, so‘zlab berish, so‘ngra o‘z echimini tekshirishni taklif qiladi. Masalan, tarbiyachi bunday deydi: “Bu figuraga qarang, u bizga nimani eslatadi? Ha, bu xuddi xo‘rozchadek. Bu xo‘rozni “Tangram” o‘yinining ettita figurasidan tuzish kerak. Qarang, u qanday qismlardan iborat, har qaysi qism qanday figuralardan tuzilgan, ular qanday kattalikda va qanday joylashgan. Siz “xo‘rozcha” figurasini qanday tuzishingizni gapirib bering. Agar dastlab tarbiyachi figuralarni bolalar bilan birgalikda qarasa, keyinchalik ularga tahlil rejasini beradi, shundan keyin esa ularni mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi. Dastlabki ikkita uchta figurani (murakkab figurani) bolalar namunaga qarab tuzadilar, namunada har qaysi figuraning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa figuraning umumiy konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar.Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o‘yinning ettita figurasidan foydalanib, tasvirlash mumkinligini o‘zlari o‘ylab topadilar. Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning seminar haarkatlaridan oldin masala echimining borishini akalli oddiygina o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli bo‘ladi.Masalalar echish jarayonida bolalarni noto‘g’ri tanlangan echish yo‘lidan. “Bo‘lmadi, o‘ylab ko‘r-chi, boshqacha qanday qilish mumkin, deb voz kechishga o‘rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar bo‘lgan holda echimning bir qsimini aytib beradi, to‘g’ri topilgan echimni rag’batlantiradi: “Bu cho‘pni sen to‘g’ri olding, o‘ylab ko‘r-chi, yana qaysi cho‘pni olish kerak”. Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing echsang, o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb ularni ishontiradi. Maslalarni echishga bolalarning kuchlari etadigan bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, bolalarda ishtiyoq yo‘qoladi. Shu sababli qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda tutilgan shakl haqidagi bilimlarni o‘zlashtirib olganlaridan keyin, shaklni to‘g’ri aytibgina qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, shaklini almashtira oladigan, hayotiy 31 buyumlardan o‘zlariga tanish matematik figuralarni topa oladigan bo‘lganlaridagina beriladi. Shakllarni farq qilish va aytnsh bo‘yicha mashq qildirish uchun “Nima o‘zgardi?”, “Nima yo‘q bo‘ldi?”, “Shakllar dominosi”, “Xuddi shunday shaklni ko‘rsat” kabi didaktik va harakatli o‘yinlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachida disk bo‘lib, unga doira bo‘ylab har xil matematik shakllar joylashtiriladi. U disk strelkasini surish bilan goh u shaklni, goh bu shaklni ko‘rsatadi, bolalar esa, o‘z shakllari orasidan xuddi shunday shakllarni topishadi, ko‘rsatishadi va nomini aytishadi. “O‘z uychangni top” o‘yinida polga chizilgan yoki chilvirdan "tuzilgan doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa shakllar uycha bo‘lishi mumkin. Katta o‘lchamli shakllar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishkni hisobga olib, bunday o‘ychalar o‘lchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga muvofiq. Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos shakl tanla” va boshqa o‘yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar shakllarning rangli va kontur tasvirlarini mos qo‘ynshadi, shaklga mos shakl tanlashadi. Yil oxirida bolalar sodda matematik shakllarni nafaqat farq qilishadi va aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo‘yicha oriyentir oladigan bo‘lishadi. Bolalarni buyumlar shaklini matematik shakllar bilan taqqoslashga o‘rgatish mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi stolga matematik shaklni qo‘yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni tanlashlari kerak. Matematik shakl — namuna shakl ayrim bolalarga berilishi ham mumkin, ular shaklni va o‘zlari tanlagan buyumni ko‘rsatishadi. Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam, shuni top”, “Topshiriq” va boshqa o‘yinlar shaklida o‘tkazish maqsadga muvofiq. Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki-uchtadan tanlaydi. Asta-sekin ularning miqdorini to‘rt-beshtaga yetkazish mumkin. Katta guruhda bolalarni matematik shakllar bilan tanishtirish Каtta guruhga kelguncha bolalarda yetarlicha katta sensor tajriba to‘plangan va shakllarni tekshirish ko‘nikmasi takomillashgan bo‘ladi. Tarbiyachi bolalarning 32 matematik shakllarning shakllari haqidagi bilimlarini mustahkamlash uchun o‘rta guruh materialini takrorlagandan keyin, ularga atrofdagi buyumlardan doira, uchburchak, kvadrat shaklini topishni o‘rgatadi. Masalan, u tarelkaning tagi, stol ustining sirti, fortochka, qog’oz varag’i va boshqalar qanday matematik shaklni zslatadi, deb so‘raydi. Tarbiyachi “Loto” tipidagi o‘yin tashkil qilishi mumkin. Bolalarga rasmlar (har biriga 3—4, tadan) beriladi, ular shu rasmlar orasidan tarbiyachi ko‘rsatayotgan shaklga o‘xshash shaklni izlashlari kerak. Shundan keyin bola nima topganini aytadi va gapirib beradi. Tarbiyachi yordamida bolalar matematik shakllardan har xil naqshlar, o‘zlariga tanish buyumlar: uchburchaklardan gilam, kvadrat va doiralardan avtomobil, kvadratlar va uchburchaklardan qayiq va boshqa narsalar tuzadilar. Katta guruhda bolalar yangi tushuncha—“kvadrat” bilan tanishtiriladi. Bunda tarbiyachi bolalarda mavjud bo‘lgan kvadrat haqidagi tasavvurlardan foydalanadi. Chunonchi, mashg’ulotda bolalar har xil kattalik va rangdagi 5 ta kvadrat olishadi. Tarbiyachi bular nimasi bilan farq qilishini so‘raydi, ularni kattaliklari chapdan o‘ngga qarab kamayib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qiladi. Bu shakllar nimasi bilan o‘xshashligini so‘raydi. Bolalar e’tiborini har qaysi kvadratda qancha tomon va qancha burchak borligiga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi uchburchakning nechta burchagi borligini eslashni taklif qiladi. Bolalarni bunday xulosaga keltiradi: 3 ta burchagi bo‘lgan shaklni uchburchak deyiladi, agar shaklda 4 ta burchak bo‘lsa, uni to‘rtburchak deb atash mumkin. O‘z-larida nechta uchburchak va nechta to‘rtburchak borligini so‘raydi. Navbatdagi mashg’ulotda bolalar ikki xil to‘rtburchak— kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchak oladilar; ikkala shaklni taqqoslaydilar, ular nimalari bilan o‘xshash, nimalari bilan farq qilishini aniqlashadi. So‘ngra tarbiyachi bolalarning bilimlarini mustahkamlash uchun ularga qog’ozga har xil to‘rtburchaklarchizishni; qog’ozga hamma tomoni teng to‘rtburchak chizishni va ular nima deb atalishini aytishni; ikkitadan tomoni teng to‘rtburchak chizishni; cho‘plardan har xil to‘rtburchaklar tuzishni; to‘rtburchak shaklidagi buyum-larni topish va aytishni; 2 ta teng uchburchakdan, 4 ta teng kvadratdan to‘rtburchak tuzishni taklif qiladi.Bolalar matematik shakllarning 33 shakllarini bilganliklari uchun ular bilan qiyinlik darajasi har xil bo‘lgan,masalan, “Tavsifi bo‘yicha top”, “Kim ko‘p ko‘radi?”, “Xuddi shunday naqsh top”, “Har qaysi shaklni o‘z joyiga qo‘y”, “Shakli bo‘yicha tanla” kabi didaktik o‘yinlarnio‘tkazish mumkin. Bolalarni matematik shakllar bilan tanishtirish uchun bir nechta mashg’ulot ajratiladi. Ularning mavzusi: oval bilan doirani, to‘g’ri to‘rtburchakbilan kvadratni va, nihoyat, uchburchaklar bilan to‘rtburchaklarni taqqoslashga oid bo‘ladi. Маshg’ulotlarni bunday tuzish mumkin. Mashg’ulotnint birinchi qismida matematik shakllar qaraladi, tekshiriladi va taqqoslanadi. Mashg’ulotning ikkinchi qismida shakllarning xossalari va belgilari haqidagi bilimlarni taqqoslashga doir har xil mashqlar o‘tkaziladi. Nihoyat, uchinchi qismda bolalarga buyumlarning shaklini shaklning matematik etaloni bilan taqqoslash o‘rgatiladi. Mashg’ulotning birinchi qismida tarbiyachi bolalarning matematik shakllar bilan bajaradigan tekshirish ishlari sistemasini tashkil qiladi. Tarbiyachi ketma-ket savollar qo‘yadi, bolalarning e’tiborini shakllarning xususiyatlari va xossalariga, o‘xshashlik va farq qilish belgilariga qaratadi, ishlash usullarini aytib, bolalarning javoblarini aniqlashtiradi. Masalan, bolalarni oval bilan tanishtirishda tarbiyachi ovaldan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi, bolalardan u qanday shaklni eslatishini so‘raydi. Bunda tarbiyachi doirada va ovalda burchaklar yo‘q ekanini, ular dumaloq uzluksiz chiziqdan hosil bo‘lganini ta’kidlaydi, bolalardan shaklni stolda dumalatishni, atrofidan barmoqni yuritib chiqishni taklif qiladi.Oval doiradan nimasi bilan farq qilishini ko‘rsatishuchun tarbiyachi ovalni doira ustiga qo‘yishni, so‘ngra doirani ovalning ustiga qo‘yishni, doira o‘rtasinitopishni va unga nuqta qo‘yishni hamda doira har xil tomonga — yuqoriga, chapga, o‘ngga bir xil kengayi Oval bilan ham xuddi shunday amal bajariladi. Bolalar odatda doira bir xil, oval esa uzoqroq,cho‘ziqroq kengayishini ta’kidlab, to‘g’rixulosa chiqarishadi. 34 Kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslashda tarbiyachi bolalarga ketma- ket savollar beradi; o‘xshashlik va farq qilish alomatlarini topishda bolalarga yordam beradi. Bu boradagi suhbat quyidagichao‘tkazilishi mumkin: Tarbiyachi. Bu shakllarnima deb ataladi? Bolalar. Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchak. Tarbiyachi. Biz kvadrat bilan to‘g’ri to‘rtburchakni taqqoslab, ular nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini bilibolamiz. Kvadrat oling va undan barmoq yuritib chiqing. Kvadratda nimalar bor? (Bolalar kvadratning tomonlari va burchaklarini topishadi va ko‘rsatishadi.) Tarbiyachi. To‘g’ri to‘rtburchakda nimalar bor? Kvadratda va to‘g’ri to‘rtburchakda nechtadan tomon va nechtadan burchak bor? (Tomon va burchaklarni sanab chiqish zarurligi aniqlanadi.) Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchakda burchaklar soni tengmi? Kvadrat va to‘g’ri to‘rtburchakning burchak va tomonlarining soni haqidanima deyish mumkin? Kvadrat tomonlarining kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin? 2.2. Bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda tarbiyachilarni zamonaviy texnologiyalardan foydalanishi Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda tarbiyachi o‘qitishning har xil usullari — amaliy, ko‘rsatmali, og’zaki, o‘yin usullaridan foydalanadi. Usulni tanlashda bir qator omillar— mazkur bosqichda yechiladigan dastur masalalari, bolalarning yosh va individual xususiyatlari, zarur didaktik vositalarning mavjudligi va boshkalar hisobga olinadi. Tarbiyachining metod va usullarning asosli tanlanishiga, har bir aniq holda ulardan ratsional foydalanishga doimo ehtibor berib turishi quyidagilarni tahminlaydi: -elementar matematik tasavvurlarning muvaffaqiyatli shakllanishi va ularning nutqda aks ettirilishi; - tenglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, o‘lchami, shakli bo‘yicha) idrok qilish va ajratish,natijaviy munosabatlar (o‘lchami yoki soni bo‘yicha orttirish yoki kamaytirish)ni, analiz qilinayotgan obyektlarning miqdori, shakli, kattaligini umumiy belgi sifatida ajratish, aloqa va bog’lanishlarini aniqlash 35 malakasi; -bolalar o‘zlashtirgan amaliy ish usullari (masalan, qarshi qo‘yish, sanash, o‘lchash bilan taqqoslash) ni yangi sharoitlarda qo‘llashga yo‘naltirish va mazkur vaziyatda ahamiyatga ega bo‘lgan belgilar, xossalar, bog’lanishlarni aniqlash, topishning amaliy usullarini mustaqil izlashga yo‘naltirish. Masalan, o‘yin shart-sharoitlarida belgilarning tartibi, almashinib kelish konuniyatini, umumiy xossalarni topishni o‘rgatish mumkin. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy metod yetakchi metod hisoblanadi. Uning mohiyati bolalarning buyumlar yoki ularning o‘rnini bosuvchilar (tasvirlar, grafik rasmlar, modellar va h. k.) bilan ishlashning jiddiy aniqlangan usullarini o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan amaliy faoliyatlarini tashkil qilishdan iborat. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy usulning xarakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat: -aqliy faoliyat uchun asos bo‘ladigan har xil amaliy ishlarni bajarish; -didaktik materiallardan keng foydalanish; 86 -didaktik materiallar bilan amaliy ishlash natijasi sifatida tasavvurlarning paydo bo‘lishi; -eng elementar usulda sanash, o‘lchash va hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish; -turmushda, o‘yinda, mehnatda, yahni faoliyatning har xil turlarida shakllangan tasavvur va o‘zlashtirilgan harakatlardan keng foydalanish. Mazkur usul maxsus mashqlardan foydalanishni nazarda tutadi. Bu mashqlar ko‘rsatish uchun belgilangan material shaklida, tashkil qilinishi yoki tarqatma material bilan mustaqil ish ko‘rinishida topshiriq shaklida berilishi mumkin. O‘qituvchi sanashni o‘rgatganda, bir vaqtning o‘zida bolalarning raqamlar haqidagi tasavvurini mustahkamlaydi. U bolalarni modelning konturini kuzatishga, uni his qilishga, belgilangan shakldagi modellarni tanlashga taklif qiladi (aytaylik, barcha kvadratlarni tanlang). Bolalar shakllar sonini solishtirishadi har xil turdagi yoki bir xil, lekin har xil ranglar yoki o‘lchamlar. ("Yana nima: kvadratlar yoki uchburchaklar? Katta uchburchaklar yoki kichiklar?", Va hokazo). Bolalarga yangi matematik shakllar bilan tanish yoki bir - biriga o‘xshash modellarni taqqoslash orqali tanishadilar: to‘rtburchaklar to‘rtburchaklar, kubli to‘p, kubli va to‘pli tsilindr. Birinchidan, ular juft bo‘lib, keyin raqamlar guruhlari, masalan, uchburchakli kvadratchalar va boshqalar taqqoslanadi. Raqamlarni tekshirish va taqqoslash ma’lum tartibda amalga 36 oshiriladi: “Bu nima? Qaysi rang? Qaysi o‘lcham? Ular nimadan yasalgan? Farqi nima? Ular qanday o‘xshash? " Savollarning ma’lum bir tartibi bolalarni raqamlarni izchil tekshirishga va tekshirishga, bir hil xususiyatlarga asoslangan taqqoslashni, muhim xususiyatlarni ajratib ko‘rsatishni va muhim bo‘lmagan xususiyatlardan (rang, o‘lcham, material, kosmosdagi o‘rni) chalg’itishga o‘rgatadi. Raqamlar modellari bo‘lgan bolalarning har xil harakatlarini tashkil qilish juda muhim, chunki ular haqidagi tasavvur darajasi shaklni idrok etish tajribasining boyligi bilan belgilanadi. Modellarning taktil-motor tekshiruvi katta ahamiyatga ega. Qo‘lni ko‘zning ishiga bog’lash shaklni idrok etishni yaxshilaydi. Bolalar modelni barmoq uchlari bilan his qilishadi, uning konturini kuzatadilar. O‘qituvchi ularni barmoq kontur bo‘ylab harakatini kuzatishga undaydi: "Qarang, barmoq qanday yuguradi!" Modelning konturi qo‘lingizni uning yuzasiga sudrab olib borilishi bilan yakunlanadi. Modellar bilan o‘ynab, bolalar ularni o‘rashga, joylashtirishga harakat qilishadi har xil qoidalar va ularning barqarorligi yoki beqarorligini ochib beradi. Bir figurani boshqasiga - doira va kvadrat, kvadrat va to‘rtburchak, kvadrat va uchburchakning o‘zaro taqsimlanishi har bir turdagi figuralarning xususiyatlarini aniqroq idrok etish, ularning elementlarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Raqamlarni shakli va boshqa xossalari bo‘yicha guruhlash, kattalikning ko‘tarilish va kamayish tartibini joylashtirish bo‘yicha mashqlar katta foyda keltiradi. O‘rta guruhda mashqlar va didaktik o‘yinlar o‘ynang "Nima ketdi?" yoki "Nima o‘zgardi?" Bolalar qaysi raqam yashirilgan yoki o‘zgartirilganligini aytishadi. "Ajoyib sumka" o‘yini bo‘lib o‘tadi turli xil variantlar... Bolalar raqamlarni taniydilar, teginish orqali ularni vizual idrok bo‘yicha topadilar yoki aksincha, vizual ravishda seziladigan naqsh bo‘yicha topadilar. "Uyingizni toping", "Samolyotlar" o‘yinlari shaklni idrok etishda barqarorlikni (barqarorlikni) rivojlantirishga imkon beradi. Bu o‘yinlardagi uylar, aerodromlar - bu kordondan yasalgan kvadratchalar, uchburchaklar va boshqalar.Bu o‘yinlar takrorlanganda bunday uylar va aerodromlarning hajmini oshirish maqsadga muvofiqdir. Shaxsiy 37 mashqlar uchun "Juftni top", "Kartaga raqamlarni yig’" va hokazo o‘yinlardan foydalaniladi. Bolalar figuralarning rangini va konturini o‘zaro bog’laydilar, mos shakllarni tanlaydilar. N.A.Sakulina bolalarni ob’ektlarni o‘rganishga o‘rgatishning uslubiy modelini taklif qildi, shaklni ularning asosiy xususiyati sifatida belgilab berdi: 1. mavzuni yaxlit idrok etish; 2. ob’ektni tahlil qilish - xarakterli muhim xususiyatlarni ajratish, ob’ektning alohida qismlarining shaklini aniqlash (dumaloq, kvadrat, uchburchak, uzun, yumaloq), bu qismni shakliga eng yaqin bo‘lgan matematik figuraga assimilyatsiya qilish; 3. motor -taktil shakl hissi - bir vaqtning o‘zida talaffuz bilan aylanuvchi harakatlar, ya’ni ob’ektni tekshirish; 4. yana mavzuni yaxlit idrok etish; 5. berilgan shakl yoki qismlardan model yaratish. Bolalarni o‘qitishning ushbu sxemasi asosida o‘ziga xos usul ishlab chiqildi - matematik shakllar haqidagi bilimlarni shakllantirish ketma -ketligi (3.E. Lebedeva, L.A. Venger, L.I.Sysueva, V.V. Kolechko, R.L. Nepomnyashchaya): 1. Matematik figurani ko‘rsatish va unga nom berish. 2. Aniq amaliy harakatlar orqali matematik shaklni tekshirish. 3. Yana bir xil matematik shakllar ko‘rsatilgan, lekin rangi va o‘lchami boshqacha. Matematik shakllarni solishtirish. Shu bilan birga, bolalar e’tiborini shaklning shakli va o‘lchamidan mustaqilligiga qaratiladi. 4. Matematik shakllarni shakli o‘xshash ob’ektlar bilan solishtirish; atrofdagi ob’ektlar orasidan shaklga yaqin bo‘lganlarni topish. 5. Standart shaklidagi matematik shakl yordamida ob’ektlarni bir -biri bilan solishtirish. 6. Tanish matematik shakllarni solishtirish, umumiy sifatlar va farqlarni aniqlash (tasvirlar va aylana, kvadrat va to‘rtburchak va boshqalar). 7. O‘lchash, haykaltaroshlik, chizish, yotqizish, qurish va boshqalar yordamida matematik shakllarning xususiyatlarini aniqlash. 38 Bolalar ob’ektlarning shaklini o‘rganishning asosiy bosqichlarini o‘rganishlari kerak. Matematik shaklni tekshirish aniq amaliy harakatlar yordamida amalga oshiriladi (kontur bo‘ylab kuzatish). So‘rovning muhim elementi - har xil shakl va o‘lchamdagi raqamlarni solishtirish. Bolalar matematik shakllarni shakli yaqin bo‘lgan narsalar bilan taqqoslashni o‘rganganlaridan so‘ng, ularga chizma, modellashtirish, applikatsiya va dizayndagi matematik shakllarning xususiyatlarini mustahkamlash imkoniyatini berish kerak. Bolalarni matematik shakllar elementlarini (burchak, yon, taglik va boshqalar) to‘g’ri ko‘rsatishga o‘rgatish kerak. Burchaklarni qayta hisoblashda bola faqat burchakning tepasini ko‘rsatishi kerak. O‘qituvchi tepalik nima ekanligini tushuntirmaydi, lekin ikki tomonning bir -biriga bog’langan nuqtasini ko‘rsatadi. Yonlarni ko‘rsatib, bola barmoqlarini butun segment bo‘ylab - burchakning bir tepasidan boshqasiga o‘tkazishi kerak. Burchakning o‘zi samolyotning bir qismi sifatida bir vaqtning o‘zida ikkita barmog’i - bosh barmog’i va barmog’i bilan ko‘rsatiladi. Volumetrik raqamlarda bolalar yon va tagliklarni ajratib ko‘rsatishadi. Har bir yosh guruhida matematik shakllar bilan tanishish usuli o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, ichida ikkinchi eng yosh guruhbolalar to‘p va kubni farqlashni o‘rganadilar; aylana va kvadrat, juftlik bilan taqqoslash usuli yordamida: to‘p va kub, kub va bar - g’isht; doira va kvadrat; to‘p va aylana; kub va kvadrat. Bunday holda, ob’ektni chap qo‘lda ushlab turish kerak va barmog’i o‘ng qo‘l uni kontur bo‘ylab aylantiring. Matematik shakllarni ko‘rsatish uchun har xil o‘lchamdagi va rangdagi shakllardan foydalanish kerak. Bolalar to‘p va kubni tekshiradilar va solishtiradilar, bu narsalarda umumiy va boshqasini topadilar (rasmlar). O‘qituvchi bolalarga savol berib, ularning e’tiborini raqamlarning xususiyatlariga qaratadi: "Bu nima?", "To‘plar qanday rang?", "Qaysi biri kichikroq?" O‘qituvchining ko‘rsatmasi bo‘yicha, bitta bola kichik to‘pni, ikkinchisi - katta to‘pni oladi. Bolalar to‘plarni aylana bo‘ylab uzatadilar: kichik to‘p katta to‘pni ushlab oladi. Keyin harakat yo‘nalishi o‘zgaradi. Bunday o‘yinlar jarayonida bolalar to‘pning 39 xususiyatlariga oydinlik kiritadilar - bu yumaloq, burchaklari yo‘q, uni aylantirish mumkin. Bolalar to‘plarni solishtirishadi turli xil ranglar va o‘lchamlar. Shunday qilib, o‘qituvchi ularni shakli ob’ektning rangi va hajmiga bog’liq emas degan xulosaga keltiradi. Xuddi shunday, bolalarning kub haqidagi bilimlari yaxshilanadi va umumlashtiriladi. Bolalar kubni qo‘llariga olib, uni o‘rashga harakat qilishadi. U aylanmaydi. Kubning burchaklari va yonlari (yuzlari) bor, u stolda, polda barqaror turadi. Kublardan siz uylar, ustunlar qurishingiz, bir kubni boshqasiga qo‘yishingiz mumkin. Eng muhim nuqta bolalarni shakl bilan tanishtirganda, uning sezish qobiliyatini rivojlantiradigan shaklni vizual va taktil-motorli idrok qilish, turli amaliy harakatlar mavjud. Bolalarni ob’ektning shakli bilan tanishtirish ishini tashkil qilishda, uning shaklini ko‘rsatish (namoyish qilish), shuningdek uni tekshirish usullari muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi bolalarni ob’ektni tekshirganda, ob’ektni chap qo‘li bilan ushlab turishni o‘rgatadi, uni o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich barmog’i bilan kontur bo‘ylab aylantiradi.Bolalarda ob’ektning shaklini o‘rganish va unga mos keladigan g’oyalarni to‘plash ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun turli didaktik o‘yinlar va mashqlar tashkil etiladi. Shunday qilib, nomni assimilyatsiya qilish va individual matematik figuralarning asosiy xususiyatlariga oydinlik kiritish uchun o‘qituvchi o‘yinlarni uyushtiradi: "Matematik figurani nomlash", "Sehrli sumka", "Domino figuralari" va boshqalar. "Sehrli sumka" o‘yinida, o‘qituvchi bolalarni teginish orqali raqamlarni tanlashga, namunaga muvofiq topishga o‘rgatadi. Stolga bolalarga tanish bo‘lgan matematik figuralar qo‘yiladi va xuddi shundaylari sumkaga o‘raladi. Birinchidan, stolga qo‘yilgan matematik shakllarga e’tibor qaratiladi. Bolalar ularni chaqirishadi. Keyin, o‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan, bola sumkada stolda turganini topib ko‘rsatadi. Agar bola topshiriqni bajara olmasa, o‘qituvchi rasmni tekshirish usullarini yana bir bor eslatadi: o‘ng qo‘li bilan u asta -sekin chetini (konturini) tortadi (siz ham chap qo‘lingiz bilan yordam bera olasiz). O‘yin yana o‘tkazilganda, matematik figuralar soni ortadi. "Bir xil shakldagi ob’ektni 40 toping", "Xaltada nima bor?", "Matematik loto" o‘yinlarida bolalar matematik naqshlar yordamida narsalarni topishga mashq qilishadi. Bunday vazifalar qiyin, lekin odatda bolalar uchun ochiqdir. Ularda atrof - muhitni tahlil qilish, ob’ektlarning shaklini idrok etishda mavhumlik qobiliyatini rivojlantiradilar. Bola devor oldida osilgan bosmani sezib, rasmning syujetidan chalg’itadi va faqat ramka (kvadrat) shaklini ajratib ko‘rsatadi. Bo‘sh vaqtlarida bu yoshdagi bolalar kesilgan rasmlar, mozaikalar, qurilish materiali.Bolalarni o‘qitish uslubida o‘rta guruh matematik shakllarni batafsilroq tekshirish o‘ziga xosdir. Bolada qaysi matematik shakl yoki qaysi kombinatsiya ob’ekt shakliga mos kelishini ko‘rish qobiliyati rivojlanadi.Birinchidan, bolalar matematik shakllarni o‘xshash shaklli narsalar bilan moslashtirishni mashq qiladilar. Ular elementlarni model raqamlariga moslashtiradi. Shunday qilib, matematik figuralarning modellarini boshqa narsalardan ajratish, ularga namunalar ma’nosini berish mumkin. O‘yin mashqlari o‘tkaziladi: "Bir xil shakldagi ob’ektni toping", "Men aytayotganimni toping" va hokazo. Bolalar yangi matematik shakllar bilan tanishadilar, ularning modellarini allaqachon tanish bo‘lganlar bilan yoki bir -birlari bilan taqqoslaydilar: to‘rtburchaklar to‘rtburchaklar, kub yoki to‘p bilan silindr . Matematik naqshli ob’ektlarni to‘g’ridan -to‘g’ri taqqoslashdan bolalar o‘z shakllarining og’zaki tavsifiga, umumlashtirishga o‘tadilar. Raqamlarni ko‘rish va solishtirish tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: bu nima? Qaysi rang? Qanday kattalik (kattalik)? Ular nimadan yasalgan? Farqi nima? Ular qanday o‘xshash? Mashqlar uchun avval tafsilotlari bo‘lmagan oddiy shakldagi narsalar tanlanadi. Ob’ektlarni bitta tur sifatida ishlatish tavsiya etiladi ( turli shakllar- bayroqlar, plakatlar va boshqalar) va har xil turdagi (kvadrat sharf, to‘rtburchaklar sharf, sharf, uchburchak galstuk). Bolalar belgilangan shakldagi narsalarni tanlaydilar (4- 5 donadan), mos keladigan shakldagi narsalar tasviri bilan rasmlarni oling; Jadvalda ob’ektlar qanday shaklda chizilganligini chaqiring. Keyinchalik, ulardan xonaning ma’lum joylarida ko‘rsatilgan shakldagi narsalarni topishni so‘rashadi ("Rafda silindrga o‘xshash narsalar bormi?"), Ular 41 "Guruh xonasi bo‘ylab sayohat qilish", "Topish" o‘yinlarini o‘ynaydilar. nima yashiringan ".Ular doimo ob’ektlarni taktil-motorli tekshirish usullaridan foydalanadilar. Bolalar ob’ektlarning konturini kuzatadilar, ularni sezadilar. Siz, masalan, shunday savollar berishingiz mumkin: “Sharf uchburchak va plastinka yumaloq ekanligini qanday taxmin qildingiz? Ob’ektlar qanday o‘xshash? " Bolalar shaklga qarab umumlashtiradilar. Yil oxirida ulardan 2-5 qismdan iborat buyumlar shaklini (stakan, mashina va h.k.) tasvirlab berish so‘raladi. Asosiy texnikalar quyidagilar bo‘lishi mumkin: ob’ektlar bilan amaliy harakatlar (rulon, to‘plam); qoplama va biriktirish; kontur, his qilish; guruhlarga ajratish va buyurtma berish mashqlari - didaktik o‘yinlar, matematik shakllarning xususiyatlarini o‘zlashtirish uchun mashqlar; ob’ektlarning shakllarini matematik naqshlar bilan moslashtirish; murakkab shakllarni tahlil qilish. Bolalar o‘z harakatlarining batafsil og’zaki ta’rifini berishlari shart (2-4 qismdan iborat narsaning shaklini tasvirlab bering: stakan, mashina va boshqalar). L.A. Venger, L.I.Sysueva, T.V.Vasilieva hayotning beshinchi yilidagi bolalarni ob’ektlar va matematik shakllar, vazifalar shakli bilan tanishtirish sohasida 3 turdagi vazifalarni ishlab chiqdilar: • matematik shakllarni assimilyatsiya qilish uchun; • haqiqiy narsalarning shakllarini matematik shakllar bilan solishtirish; • kompozit shaklni fazoviy tahlil qilish uchun. Keksa guruhda matematik shaklni tekshirish yanada batafsil va batafsil bo‘ladi. Metodologiyaning muhim elementi shartli o‘lchovni o‘lchashdir. Matematik shakllar haqidagi tasavvur va tushunchalarni shakllantirish ishlari matematik shakllarni solishtirish va qarama -qarshilikka asoslangan. Modellar avval juft bo‘lib, so‘ngra har bir turdagi 3-4 ta raqam, masalan, to‘rtburchaklar mos keladi. Maxsus ma’no matematik shakllarni tasvirlash va rekreatsiya qilish bo‘yicha ishlarni egallaydi: tayoqlardan, qog’oz tasmalaridan. Matematik shakllarning muhim xususiyatlarini aniqlashga asoslanib, bolalar "to‘rtburchaklar" degan umumiy tushunchaga keltiriladi. Natijada, bolalar olingan bilimlarni uzatish 42 qobiliyatiga ega bo‘ladilar notanish holat, ulardan foydalaning mustaqil faoliyat, dizayn sinfida. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar murakkab naqshni uning tarkibiy qismlariga ajratishni, ularning shakli va fazoviy joylashishini nomlashni, o‘lchamlari (o‘lchamlari) har xil bo‘lgan bir yoki ikki turdagi matematik shakllarning murakkab naqshini yasashni o‘rganadilar. Hayotning oltinchi yili guruhida matematik bilimlarni shakllantirish metodologiyasi tubdan o‘zgarmaydi. Shu bilan birga, so‘rovnoma batafsilroq va batafsilroq bo‘ladi. Metodik usul sifatida ma’lum matematik figuralarni amaliy va to‘g’ridan -to‘g’ri taqqoslash, superpozitsiya va qo‘llanilish bilan bir qatorda an’anaviy o‘lchov bilan o‘lchash ham keng qo‘llaniladi.O‘yin maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy faoliyati hisoblanadi. O‘yin bolaning har tomonlama rivojlanishi bog’cha yoshidagi bolaning xususiyati va o‘z-o‘zini baholashini hisobga olgan holda vositasi sifatida foydalanish masalasi bugungi kunda dolzarb masala bo‘lib turibdi. O‘yin faoliyat sifatida matematik tasavvurlarni shakllantirish masalalarini muvaffaqiyatli hal etadi, chunki unda na faqat o‘yin malakalari va mahnolarining yuqori darajasiga erishishga balki bolalarni matematik bilimlarini va amaliy tajribasini sinab ko‘rishga mashq qilishga imkon beradigan qoidalar va masalalar ishtirok etadi. XULOSA Pedagog – tarbiyachi ularga o‘zida bo‘lgan ko‘rsatma-qo‘llanmalarni hisobga olib tuzatishlar kiritishi mumkin. Ko‘pchilik hollarda tavsiya etilayotgan og’zaki mashqlar materialini pedagog-tarbiyachi turli usullarda berishi, ba’zan esa guruhning tayyorgarligiga qarab almashtirishi mumkin. Pedagog-tarbiyachi tavsiya etilayotgan didaktik o‘yinlarga ham ijodiy yaqinlashishi kerak, bunda o‘yinlarni o‘tkazishda foydalaniladigan qo‘llamalarni imkoni boricha hisobga olib, o‘zi topgan o‘yinlarni sinash maqsadida mashg’ulotlarda o‘yinlar tashkil qilishi mumkin.Mashg’ulotlarda didaktik o‘yinlar va ko‘rgazmali materiallardan keng foydalaniladi. Tayyorlov guruhida o‘tkaziladigan matematik mashg’ulotda 43 didaktik ko‘rsatma materiallaridan keng foydalanilishi maqsadga muvofiqdir. Amaliy ishlar, ko‘rgazma tashkil qilish bilan bog’liq bo‘lgan topshiriqlar ham namuna sifatida qaralishi mumkin. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun olib boriladigan mashg’ulotlar aqliy zo‘riqishni talab etiladi. Shu sababli tarbiyachilar ayniqsa, katta va tayyorlov guruhi bolalariga matematika mashg’ulotlarini o‘tkazayotganda turli jismoniy daqiqalarda foydalanishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.Mashg’ulotda hamma bolalarning faol ishtirok etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bo‘lishi tavsiya etiladi. Agar o‘rtog’ining javobi to‘g’ri bo‘lsa qizil kartochka, o‘rtog’ining javobi uni qoniqtirmasa, ko‘k kartochka ko‘tarilishi lozim. Bunda hamma bolalar o‘rtoqlarining javoblarini diqqat bilan eshitishga harakat qiladilar, intizom buzilmaydi, shu bilan birga, bolalarning test sinovlariga tayyorgarliklari ham hisobga olinishi lozim.Maktabga tayyorlov guruhida lug’at ustida ishlash alohida muhim ahamiyatga ega. Bo‘lajak birinchi sinf o‘quvchilari atamalarning umumlashgan ma’nosining ahamiyatini egallab, ulardan o‘z nutqida mustaqil foydalana oladigan bo‘lishlari kerak. Tajriba-sinovning shakllantiruvchi bosqichida ta’limiy tarbiyaviy jihatidan quyidagi xususiyatlar kuzatildi. Tajriba-sinov boshida jalb etilgan bolalarning qiziqishlarini o‘rganildi. Kuzatuvlar jarayonining tahlilidan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ko‘pchilik tarbiyachilarning pedagogik va psixoligik bilimlari hamda uslubiy malakalari yetarli darajada emasmish, mashg’ulotlarga ko‘proq o‘yin elementlarini qo‘shish, bolalarda ro‘y bergan ijobiy holatlarni o‘z vaqtida rag’batlantirish va tanlash, qulay sharoitlardan oqilona va maqsadga muvofiq holda foydalanish borasida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklari ijobiy siljishlarining sur’atiga nisbatan yuqori emasligiga sabab bo‘ldi. Bolalarni faqat bir turdagi narsalarni fikran bir guruhga birlashtirishga, ularning barchasi uchun umumiy bo‘lgan xususiyat (buyumlarning nimaga mo‘ljallanganligi va boshqalar) asosida «to‘plam hosil qilish»ga o‘rgatibgina qolmasdan, balki guruhni tashkil etuvchi narsalarning faqat bir qismi uchungina umumiy bo‘lgan belgilarni hisobga olishga, ya’ni qism to‘plamni 44 ajratishga ham o‘rgatiladi. Masalan, pedagog bolalar diqqatini deraza tokchasida turgan ko‘p o‘simliklar orasida baland va pastlari, kattava kichik barglilari borligiga jalb etadi va hokazo.Bu davrda asosiy e’tibor ikki to‘plamning miqdorini qiyoslashni mashq qildirishga qaratiladi. Bolalar ikki guruhning qaysi birida narsalar ko‘p (kam)ligini yoki ularning baravarligini aytishga o‘rgatiladi.Tarbiyachi ulaiga guruhlarni amaliy ravishda taqqoslash, ustmaust va yonma-yon qo‘yish usullarini cslatadi.Bolaiarni narsalarning boshqa belgilari ichidan miqdori tomonini ajrata bilishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Bunga mazkur holda guruhning unchalik ahamiyatli bo‘lmagan belgilarini —guruhdagi narsalarning rangi, katta-kichikligi va joylashuvini o‘zgartirish orqali erishiladi.Miqdoriy tuzilishi turlicha bo‘lgan to‘plamlar bilan ishlash bolalarda narsalar sonini aniq bclgilash zaruratini hosil qiladi.Sanoqda o‘zlashtirish uchun sharoit paydo bo‘ladi.Bu mashg’ulotlarda ba’zi fazoviy tasavvurlar aniqlanadi, o‘ng va chapni farqlash, narsalarni chapdan o‘ngga qarab o‘ng qo‘l bilan ko‘rsatish, yuqorigi va pastki (doskalar), chapdan o‘ngga iboralarini tushunish ko‘nikmasi mustahkamlanadi.Bolalar figuralar — doira, kvadrat, uchburchakni sezish, harakat va ko rish yo‘li bilan tekshirib ko‘rishni mashq qiladilar, ularni rang va hajmlaridagi farqlarga qaramasdan bilib olishni O‘rganadilar. Foydalanilgan adabiyotlar. 1.Shavkat Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 2.Shavkat Mirziyoyev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 3.Shavkat Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2016. 4.Shavkat Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. 45 5.Shavkat Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2017. Shavkat Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” Toshkent – “O‘zbekiston”-2018. 6.Shavkat Mirziyoyev “Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent – “O‘zbekiston”-2019. 7.Ta’lim to‘g’risidagi qonun 2020yil Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi F.R Qodirova “Maktabgacha pedagogika” 8.Otavaliyeva O‘. Bola tarbiyasida bog’cha va oila hamkor- ligi.T,: O‘qituvchi, 1994. 9.Hasanboyeva 0., Tadjieva M., Toshpulatova Sh. va boshq. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. T.: Ilm-ziyo, 2012. 10. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yosh- dagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari. Tv 2018. 11. O‘zbekiston Respublikasining "Bola huquqlari kafolatlari to‘g’risida"gi qonun. T., 2008. 12. O‘zbekiston Respublikasi davlat maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g’risidagi Nizom. T,, 2017. 13. O‘zbekiston Respublikasi nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g’risidagi Nizom. T., 2017. 14. O‘lmasovA., VahabovA. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, Sharq nashriyoti, 2006. 15.Bolalar bog’chasida estetik tarbiya ( N.A.Vetlugina tahriri ostida). T., O‘qituvchi, 1981. 16.Loginova V.I, Samarukova T.G. tahriri ostida. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. 2 qismli. 1- qism. T., O‘qituvchi. 1991. 127 17.T.S.Komarova. Metodika obucheniya izobrazitelnoy deyatelnosti i konstruirovaniyu. M.: Prosve щ enie. 1991. Sakulina N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.: Prosve щ enie. 1993. 46 18.L.V.Kutsakova. «Konstruktirovanie i ruchnoy trud v detskom sadu». M.: «Prosve щ enie»..1990. 19.O.Jamollidinova. «Katta bog’cha bolalarini xalq hunarmandchiligiga o‘rgatish bo‘yicha ish dasturi» T.:1996. 20.Z.V.Lishtvan «Konstruirovanie» M.: «Prosve щ enie».1981g. M.A.Gusakova. Applikatsiya. M.., «Prosve щ enie» 1977. 15.Sakulina N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.: Prosve щ enie. 1993. M.Nurmatova, SH.Xasanova. D.Azimova. Ustaxonada amaliy mashg’ulot. «Cho‘lpon». T.., 2010 y. Internet manbalari 1. https://fayllar.org/kurs-ishi-mavzu-kichik-guruh-bolalarida-matematik-shakllar- haq.html 2. https://fayllar.org/termiz-davlat-universiteti-pedagogika-instituti-aniq-va-tabiiy- v3.html?page=9 3. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/algebra/bolalarning-predmetlar-shakli- va-matematik-shakllarni-idrok-qilishning-o-ziga-xos-xususiyatlari 4. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/algebra/bolalarning-predmetlar-shakli- va-matematik-shakllarni-idrok-qilishning-o-ziga-xos-xususiyatlari 47

Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini rejalashtirishda MTT mudirasi va katta tarbiyachining o‘rni

Купить