Matematika fanini o’qitishda umumadaniy kompentensiyalarni shakllantirish - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	243.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Matematika fanini o’qitishda umumadaniy kompentensiyalarni shakllantirish

Sotib olish

MAVZU: MATEMATIKA FANINI O`QITISHDA UMUMADANIY
KOMPENTENSIYALARNI SHAKLILLANTIRISH
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………3
I. BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANI O‘QUV
DASTURINING NAZARIYASI………………………………………………...5
1.1Boshlang`ich sinf o‘quvchilarida kompetensiyani
rivojlantirish……………………………………………………………………….5
1.2. O‘quvchilarda shakllantiradigan tayanch kompetensiya elementlari…………7
II. BOB BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARINI
O‘QITISHDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUVGA ASOSLANGAN
TA'LIM DARAJALARI TAHLILI…………………………………………….15
2.1. Matematika fanidan o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalar
baholash ………......................................................................................................15
2.2 Tayanch va fanga oid umumiy kompetensiyalarni shakllantirish
metodikasi……………………………………………………………………..…. 23
XULOSA …………………………………………………………………………
28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………….
………………………….30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi
markazining 2013 yil 22-avgustdagi “Umumta’lim maktablari fanlari bo‘yicha
uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlarini ishlab chiqish
to‘g‘risida”gi qo‘shma qaroriga asosan umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar
ta’limi muassasalarida o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha amaliyotchi o‘qituvchilar,
metodistlar va yetakchi olimlar tomonidan o‘quvchilarda kompetensiyalarni
shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlarining
loyihasi ishlab chiqilgan edi. Qo‘shma yig‘ilishining qaroriga asosan, bitta sinfda
bir paytda bir necha fanlar bo‘yicha DTS va o‘quv dasturlari loyihalarini tajriba-
sinovdan o‘tkazish belgilandi. Unga ko‘ra, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim va Xalq
ta’limi vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazining 2014 yil 15-
avgustdagi “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumta’lim
fanlari bo‘yicha o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan
Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlarini loyihalari tajriba- sinovdan
o‘tkazish to‘g‘risida”gi qo‘shma buyrug‘i qabul qilindi. 2014-2015-o‘quv yilidan
Qoraqolpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda tashkil etilgan respublika
miqyosida 70 ta umumiy o‘rta ta’lim muassasasida (boshlang‘ich ta'lim:ona tili,
o‘qish, matematika, tabiiyot (1-4- sinf)” 2017 yil 6-aprelda 187-son qaror bilan
ijroga kiritildi. Unga ko‘ra davlat ta’lim standartining maqsadi va vazifalari sifatida
quyidagilar belgilangan: Davlat ta’lim standartining maqsadi - umumiy o‘rta ta’lim
tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar,
rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy
axborot- kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish,
ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
Ko‘rinadiki, ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun tayanch
kompetensiyalarni shakllantirishimiz zarur. Ta'lim jarayonini barqaror o‘sib
2

borayotganligi to‘g‘risida aniqlangan ehtiyojlarni qondirish zarurati, zamonaviy
fanlar va zamonaviy ilm-fan mablag‘lariga ega bo‘lgan so‘nggi pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash sohasida bilim va ko‘nikmalarni egallash zarur.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda kompetensiyaviy
yondashuvlardan samarali foydalanish.Yangi pegagogik texnalogiyalarni ishlab
chiqarish,raqobatdoshligini taminlash va faoliyatdagi samaradorligini aniqlash.
Ta’limda kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o‘quvchilarning shaxsiy, kasbiy
va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi
malakalarini samarali ravishda qo‘llashga o‘rgatish tushuniladi.
Mavzuning dolzarbligi o‘qituvchilarning ehtiyojlari bo‘yicha boshlang‘ich
ta'lim o‘quv jarayonida boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda
kompetensiyaviy yondashuvlardan foydalanishning samarali usullari bilan bog‘liq.
Kurs ishining maqsadi: O‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni
o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va
ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish;
Kurs ishining vazifasi:
- O‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar
va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash;
- O‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil
ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish;
- Ilmiy-tadqiqot muammosi bo‘yicha ilmiy adabiyotlarni nazariy tahlil qilish.
- Boshqa maktablar bilan hamkorlikda tajribali o‘qituvchilarni darslar
almashinuvini yo‘lga qo‘yish. Yosh o‘qituvchilar uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda
kompetensiyaviy yondashuvlarni samarali amalga oshirishni takomillashtirish
jarayonidan iborat.
Kurs ishining predmeti: 3-sinflarda matematika o‘qitishda kompetesiyaviy
yondashuvda pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: kirish, 2 ta bob, 4 ta bo‘lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlarlar ro‘yxatidan iborat.
3

I. BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANI O‘QUV
DASTURINING NAZARIYASI.
1.1 3-sinf o‘quvchilarida kompetensiyani rivojlantirish
Kommunikativ kompetensiyani boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirish
juda muhimdir. Ma’lumki, mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri
muloqot hisoblanadi. Chunki inson qalbida va ongida shakllanadigan dunyoqarash,
e’tiqod, iymon, vijdon, mas’uliyat kabi fazilatlar tarbiyasida radio-televideniya,
gazeta-jurnallar, badiiy hamda ilmiy adabiyotning o’rnini e’tirof etgan holda shuni
aytish mumkinki, yuzma-yuz kechadigan fikr almashuv, insonning yuzi va ko’ziga
qarab turib aytiladigan bama’ni so’z va hissiyotlarning o’rni beqiyos. Shuning
uchun ham ota-ona bir gapni aytishi lozim bo’lsa, bolasining yuzini o’ziga qaratib
olib , zarur yuz qiyofasi va ko’zidagi samimiyat bilan fikrini uqtira boshlaydi. Va
bunday muloqot, albatta, samarali bo’ladi. Shu bois o’qituvchi-o’quvchi, o’quvchi-
o’quvchi va ota-ona - o’quvchi o’rtasidagi muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida katta
ahamiyatga egadir.
Bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti bilan uzviy bog’ liqdir.
Bola jumlalarining mazmuni va shaklidagi o'zgarish uning muloqot shakllari
o'zgarishi bilan bog'liq bo'ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan
muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo'naltirilgan va nosituativ-shaxsiy muloqot
shakliga o'tilishi bolalar nutqiga ma'lum bir talablarni qo'yadi. Bu talablar bola
nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal qilishi
uchun zarur bo'lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bolaning nutqi sotsial
kontaktlarni o'rnatish funktsiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada
ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib borishi lozim bo'ladi. Bola
nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat - nutq tafakkur quroliga aylanishidan
iborat. Bola so'z-lug'at boyligining o'sishida 2 muhim tomon — miqdor va sifat
tomonlari mavjud. Lug'at boyligining miqdoriy o'sishi D.B. Elkoninning
ko'rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga
bog'liq. So'nggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug'at tarkibini
4

o'rganishga bag'ishlangan tadqiqotlarda avvalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq
miqdoriy ko'rsatkichlar aniqlandi.
Kommunikativ kompetensiyada o’quvchining muloqotda muomala madaniyatiga
amal qilishni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini
shakllantirish ham o’z o’rniga ega. Umuman maktab o’quvchisining asosiy
natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o’tishiga bog’liq bo’ladi. Ulg’ayayotgan
kishining hayotdagi mavqeyini shakllantirishda , uning hayot yo’lini belgilashda,
o’z vazifasini anglatishda o’qituvchining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan
olib boriladigan faol va qat’iy faoliyati zarur hisoblanadi. Demak, bola
kommunikativ kompetensiyani egallashi orqali uning nutqi, muomala-munosabat
va bilish darajasi oshib boradi.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasida ta’lim samaradorligini oshirishda
zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter va kompyuter tarmoqlari negizida
ta’lim jarayonini axborotlar bilan ta’minlashni rivojlantirish uchun texnika va
texnologiyani bilish va ulardan foydalana olish, funksiyalari va strukturasini
bilishi, texnologiyalarini joriy eta olishi talab qilinadi. I
Zamonaviy sharoitda shaxs tomonidan ozlashtiriladigan axborotlarning asosiy
manbalari - davriy matbuot (gazeta, jurnal va b.), audiovisual ommaviy axborot
vositalari (radio, televideniya), ovozli va video yozuvlar , axborot-kommunikatsion
vositalar (kompyuter tizimi, internet), reklama va hokazolar sanaladi. Ushbu
axborot manbalari bilan to’g’ri ishlashni o’rganish uchun ham axborotlar bilan
ishlash kompetensiyasini shakllantirishimiz lozim. Zero, bugungi taraqqiyot asrida
bolalarni bu kabi vositalardan cheklashning imkoni yo’q. Shuni ham unutmaslik
kerakki, global axborotlashuv sharoitida haddan tashqari katta hajmdagi axborotga
egalik shaxsga ta’lim berish jarayonini qiyinlashtiradi. Bu qiyinchilik shu bilan
bog‘likki, birinchidan, yosh avlod katta hajmdagi “axborot maydoni” - rang-barang
ma’lumotlarga duch keladi. Yosh xususiyatiga ko‘ra esa voyaga etgunga, ma’lum
darajada dunyoqarashga ega bo‘lgunga qadar shaxs uchun mavjud axborotlarning
barchasi qiziqarli hisoblanadi. Biroq shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, barcha
qiziqarli axborotlarning hammasi ham foydali, shaxs kamolotini ta’minlashga
5

xizmat qiluvchi ma’lumotlar bo‘lavermaydi. Ikkinchidan, axborotlashgan
jamiyatda to‘plangan ma’lumotlar yosh, psixologik xususiyatiga
ko‘ra qiziquvchan , har qanday holat, voqelik, hodisa, jarayonning mohiyatini
anglashga intiluvchi yoshlar tomonidan tinimsiz ravishda o‘zlashtiriladi. O‘z
mohiyatiga ko‘ra tizimsiz ravishda o‘zlashtirilgan ma’lumotlar shunchaki axborot
bo‘lib, ular bilim sanalmaydi. Uchinchidan, yoshlarning hali xayotiy tajribaga,
barqaror ma’naviy-axloqiy tamoyillarga ega bo‘lmay turib, haddan tashqari katta
hajmdagi “axborot maydoni”dan uzluksiz ravishda ma’lumotlarni o‘zlashtirishlari
ortiqcha yuklamalarga ega bo‘lishlariga olib keladi. Katta miqdordagi yuklama esa
o‘z- o‘zidan inson miya faoliyatida ma’lumotlarni qabul qilish, ularni o‘zlashtirish,
qayta ishlashda zo‘riqishni yuzaga keltiradi. Ruhiy zo‘riqish o‘z navbatida
tushkunlikni keltirib chiqaradi. Tushkunlikning doimiy rivojlanishi esa asab tizimi
kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi I
.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini egallash ham boshlang’ich sinflarda
muhim ahamiyatga ega. O'zini-o'zi anglashning rivojlanishi har bir bolada o'ziga
xos tarzda kechadi. Dunyoning rivojlangan davlatlaridan biri bo‘lgan AQSH
pedagogikasidagi ta’limotda ham quyidagilarni ko‘rish mumkin:
-bolani o‘z kuchi, imkoniyatiga ishonch ruhida tarbiyalash;
-o‘quvchining eng kichik shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun
kurash ;
-bolani kamsitmaslik, insoniy qadriyatlarni va g‘ururini erga urmaslik; -
o‘quvchining ilk davridanoq kasb-korga yo‘naltirish, Vataniga faxr va iftixor
ruhida tarbiyalash. Shuningdek, o‘qituvchi yo‘naltiruvchi rol o‘ynaydi va asosiy
maqsad intellektni mashq qildirish va mantiqiy fikrlashga o‘rgatishdir.
Ma’lumki, bola bilimga qiziqmasdan turib, o’qishga intilmaydi, muvaffaqiyatli
o’qiy olmaydi. Bolada o’z kuchiga va qobiliyatiga ishonch hosil etish , o’qishga
jalb etish, ilk yutuqlari uchun rag’batlantirish, ayniqsa, ahamiyatlidir. Boladagi
o’qishga qiziquvchanlik qiyinchiliklarni yengishga, faolligini oshirishga, ishonch
uyg’otishga va mustaqilligi kamol topishiga olib keladi.
Sinf rahbarlarining madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga
6

rioya qilishi, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilishi bilan unga
nisbatan talabchanlikni unutmaslik , tashkilotchilik malakalariga ega bo’lishi, o’z
malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi.
O'zini-o'zi anglashning rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion sohalari
shakllanishi bilan uzviy bog'liq bo'ladi. Mana shu sohalarning rivojlanib borishi
natijasida bola ham o'zini, ham o'zi egallab turgan vaziyatni anglashga qodir bo'la
boshlaydi, ya'ni unda o'zining ijtimoiy "men"ini anglash shakllanadi. Bu hodisa
bolaning keyingi yosh bosqichiga o'tishida muhim rol o'ynaydi.
Bu davrda bolalarda ixtiyoriy harakatlar rivojlanishi bilan birga irodaviy jarayonlar
ham ko'rina boshlaydi (maqsad qo'yish, yo'1-yo'riq hamda vositalarni belgilash,
qarorga kelish va qarorni ijro etish). Bolalar irodaviy harakatlarini o'stirish va
mustahkamlashda ularni mehnat mashg'ulotlariga jalb qilishning ham ahamiyati
kattadir. Bolalarga biron mehnat topshirig'i berilsa, ular ayni chog'dagi o'zlarining
mayl-xohishlarini yengib, mehnat topshiriqlarini o'z vaqtida bajarishga intiladilar.
Bolalardagi irodaviy harakatlami rivojlantirish maqsadida ularni o'z- o'ziga xizmat
qilish, sinfda navbatchilik qilish, gullarni parvarish qilish va tabiat burchaklarida
navbatchilik qilish kabi mehnat turlariga jalb qilish zarur. Bunda faqat mehnat
topshiriqlari berish bilangina cheklanib qolmay , balki bolalarning bu topshiriqlarni
qanday bajarayotganliklarini ham tizimli ravishda tekshirib, nazorat qilib turish
lozim. Ana shunday qilgandagina bolalarda javobgarlik hissi yuzaga keladi.
Bundan tashqari bolalarda ijtimoiy motivlarning ta'siri bilan bir qator irodaviy
sifatlar, ya'ni qat'iylik, mustaqillik, tashabbuskorlik, dadillik kabi sifatlar tarkib
topa boshlaydi. Lekin bolalar irodasining bunday sifatlari katta odamlarnikidek
mustahkam, ya'ni xarakter xislatlariga aylanib ketgan darajada bo'lmaydi.
Bolalarda ko'rinadigan ba'zi iroda sifatlari (qat'iylik, mustaqillik kabi) ko'pincha
epizodik xarakter kasb etadi. Bu yoshdagi bolalar bajarayotgan ishlarida biron
to'sqinlik uchrab qolsa , o'zlari mustaqil ravishda bartaraf qilishga urinadilar.
O‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi tayanch
o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular bo‘yicha hajmi,
7

mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan kompetensiyalari
belgilangan hujjat hisoblanadi. O‘quv dаsturi DТS аsоsidа Rеspublikа Хаlq tа’limi
vаzirligi tаsdiqlаgаn dаvlаt hujjаti bo‘lib, uning bаjаrilishi mаjburiydir.
Bоshlаng‘ich sinflar tаbiiy matematik tа’lim dаvlаt stаndаrti tаlаblаrining
o‘quvchilаr tomоnidаn bаjаrilishi ulаrning zаrur bilimlаr, mаlаkа vа ko‘nikmаlаrni
egallаshlarigа, bilim оlishgа ijobiy munosabatda bo‘lishlarining shakllanishiga
yordаm berаdi:
а) o‘quvchilаrni tevarak-аtrоfdagi tabiiy muhitgа moslashtirish, yangi
ijtimоiy maqomdagi o‘quvchini shаkllаntirish;
b) f ао liyatning har xil turlarini: o‘quv, m е hn а t, mul о qotni egallash;v) o‘z-o‘zini nаzоrаt qilish hаmd а bаhоlаshga o‘rgatish;
g) mu а yyan umumiy t а biiy-ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi va uning
keyingi taraqqiyoti tavsifi.
Shund а y qilib, b о shl а ng‘ich sinflar t а biiy-matematik t а ’lim d а vl а t
st а nd а rtining o‘quv-biluv j а r а yonig а j о riy etilishi o‘quv fanlariga doir t а biiy-ilmiy
bilim, ko‘nikma va m а l а k а larnigina emas, b а lki sh ах sning muayyan asosiy
faoliyati majmuasi – m е hn а t, o‘quv-biluv, kommunikativ- а xl о qiy v а jism о niy –
tuzilishiga mos keladigan fazilatlarining sh а kll а nishini h а m t а ’minl а ydi. Umumiy
o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmunining
majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv yuklamalari hajmiga hamda
ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u quyidagilardan tashkil
topadi: bilim — o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish;
ko‘nikma — o‘rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llay olish; malaka —
o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish vaziyatlarda qo‘llay olish
va yangi bilimlar hosil qilish; kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va
malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati
Boshlang‘ich ta’limning Matematika fani o‘quv dasturi o‘quvchilarda
kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti
talablaridan kelib chiqib tuzildi.
Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:
8

• o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim
olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar
tizimini shakllantirish va rivojlantirish;
• jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan,
aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish;
• milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan
oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy
madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat3-sinfda matematika darsligining o‘quv dasturi bilan mosligi.
3-sinf (170 soat, a1+: 238 soat)
2-sinfda o‘tilgan materialni takrorlash va umumlashtirish (10 soat, a1+: 14 soat)
1-bo‘lim. Jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish (35 soat, a1+: 49 soat)
2-bo‘lim. 10 000 ichida raqamlash. Sonli ifodalar.Tenglamalar. (35 soat, a1+:
49 soat)
3-bo‘lim. sodda (maxraji 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12) Bo‘lgan kasrlar. Kattaliklar.(35
soat, a1+: 49 soat)
4-bo‘lim.o‘nli kasr. Maxraji 10 va 100 bo‘lgan Sodda o‘nli kasrlar (15 soat,
a1+: 21 soat)
5-bo‘lim. Ifodalar. Kattaliklar. O‘lchashlar.(30 soat, a1+: 42 soat)
Mavzularni o‘rganish uchun- 148 soat (a1+: 216 soat)
Nazorat ishlari uchun- 8
soat (a1+:8 soat)
Xatolar ustida ishlash uchun- 5 soat (a1+: 5 soat) Takrorlash uchun- 9 soat
(a1+: 9 soat)
Jami- 170 soat (a1+: 238soat)
1.2. O‘quvchilarda shakllantiradigan tayanch kompetensiya elementlari
O‘zbekiston Respublikasida ta’limning uzluksizligi, uzviyligi, o‘quvchi
shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularning yosh xususiyatlariga
mos ravishda quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi.
O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari:
9

Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni
davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini
shakllantirish va rivojlantirish;
jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan,
aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish;
milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan
oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy
madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat.
Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari:

o‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va
algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash;

inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini
anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va
ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish;

o‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil
ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish;

fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb
tanlashga yo‘naltirishdan iborat.
Amaliy-tajriba va sinov mashqlarida matematika darslarda kundalik
faoliyatda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy vaziyatlarga, jumladan, tejamkorlikka,
mehnatni yengillashtirishga va unumdorligini oshirishga, savdo-sotiq bilan bog‘liq
bo‘lgan masalalar yechilishi lozim.
Ushbu o‘quv dasturida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shakllantiriladigan
tayanch va fanga oid kompetensiyalar kiritilgan.
Shuningdek, me’yoriy hujjatlarni yuritishda tayanch va fanga oid
kompetensiyalar quyidagicha yozilishi tavsiya qilinadi:
TK - tayanch kompetensiyalar
TK1 - kommunikativ kompetensiya
10

TK2 - axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi TK3 - o‘zini o‘zi rivojlantirish
kompetensiyasi TK4 - ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi TK5 - milliy va
umummadaniy kompetensiya
TK6 - matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalanish kompetensiyasi
FK - fanga oid kompetensiyalar
FK1 - matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya FK2- kognetiv
kompetensiya
Kommunikativ kompetensiya:
A1 - matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy olish;
so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish; fikrni
mantiqiy izchillikda ifodalay olish;
matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera olish; matematik qoidalarni
yoddan ayta olish;
matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish, tegishli
munosabat bildira olish.
A1+ matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish,
mazmunini aytib bera olish. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
A1 -tavsiya etilgan media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa
uni boshqa ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish;
diagrammalar, jadvallar, chizmalar ko‘rinishida berilgan statistik
ma’lumotlarga asoslanib, turli obyekt va hodisalarni taqqoslay olish. uchta sonning
o‘rta arifmetigini topa olish. axborotlarni statistik ma’lumotlar ko‘rinishlarning bir
turidan boshqa ko‘rinishga o‘tkaza olish.
A1+ media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa uni boshqa
ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
A1 o‘quv masalasini (maqsadini) topa olish va ifodalay olish, qismlarga
ajratish;
11

masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay olish va zarur hollarda o‘z
faoliyatini to‘g‘rilay olish;sodda kundalik vaziyatlarda mavjud bilim va ko‘nikmalarni qo‘llay olish;
o‘qishga va yangi bilimlarni egallashga qiziqtirish;
yo‘l qo‘yilgan xato va noaniqliklarni topa olish, ularni tuzatish hamda olingan
natijalarni boshqalar foydalanishi uchun oson ko‘rinishda taqdim etish;
A1+ masala yechish orqali real dunyodagi vaziyatlarga nisbatan o‘zining
ijobiy estetik-emotsional munosabatini shakllantirish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
A1
atrofdagilar bilan o‘zaro muloqot chog‘ida odob-axloq qoidalariga rioya
qilish va guruhda ishlash;
muammo va tushunmovchiliklar ro‘y bergan paytlarda
o‘zini tutishi to‘g‘risida to‘g‘ri qaror qabul qilish.
A1+ matematik qobiliyatini har bir insonning kundalik hayotda uchraydigan
muammolarni hal qilish uchun ishlatish.
Milliy va umuminsoniy kompetensiya:
A1
zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimizning matematikaga qo‘sh
gan hissalarini tasvirlab
berish;
milliy bayramlarimizga oid sana va vaqtlarni bilish, ularni kundalik hayotda
qo‘llash;
jamoat joylaridagi odob-axloq qoidalari va an’analarni o‘zlashtirish.
A1+ elementar hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalanish
va bu usullar samarali ekanligini tushunish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalanish kompetensiyasi:
A1
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuzish;
murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda hisoblash vositalardan va tayyor
kompyuter dasturlardan foydalanish.
A1+ kundalik hayotda sodda iqtisodiy va amaliy masalalarni yechish.
Mazkur dasturda fanni chuqurlashtirilib o‘qitiladigan 3-sinf uchun
mavzularga ajratilgan soatlar alohida ko‘rsatilgan.
3-SINF
12

(170 soat, A1+: 238 soat)O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari:
Kommunikativ kompetensiya:
A1
o‘rganilgan atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy olish;
so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish;
sodda fikrlarni mantiqiy izchillikda ifodalay olish;
matematikaga oid audiomatnni tinglab, videotasvirlarni ko‘rib tushunish,
tegishli munosabat bildira olish;
matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera olish, matematik qoidalarni
yoddan ifodali ayta olish.
A1+ Mavzuga oid ma’lumotlarni muhokama qilishda o‘zaro muloqotga
kirisha olish, muloqotda muomala madaniyatiga amal qila olish, matematik
masalani hamkorlikda yechishda jamoada samarali ishlay olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
A1 tavsiya etilgan media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur
bo‘lsa uni boshqa ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish;
axborotlarni statistik ma’lumotlarning ko‘rinishlarning bir turidan (ustunli,
chiziqli va doiraviy diagrammalar, jadvallar, chizmalar) boshqa ko‘rinishga
o‘tkaza olish;
uchta sonning o‘rta arifmetigini topish.
A1+ mustaqil ravishda turli media manbalardan axborotni izlab topa olish,
dastlabki tahlil qila olish. O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
A1 o‘rganilgan mavzu doirasida o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv masalasini
(maqsadini) topa olish va ifodalay olish;
o‘rganilgan mavzu doirasida o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv masalasini
qismlarga ajrata olish;
o‘qituvchi bilan birgalikda masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay
olish va zarur hollarda o‘z faoliyatini to‘g‘irlay olish;
o‘qituvchi bilan birgalikda o‘quv faoliyat natijasini tahlil qila olish;
13

o‘qituvchi bilan birgalikda yo‘l qo‘yilgan xato va noaniqliklarni topa olish,
ularni tuzata olish;o‘rganilgan mavzu doirasida xususiy misollar va kuzatishlar tahlili asosida
obyektlar umumiy hossalarini aniqlay olish;
mavjud bilim va ko‘nikmalarni kundalik vaziyatga qo‘llay olish;
ijtimoiy hayotdagi vaziyatlarga nisbatan o‘zining ijobiy estetik-emotsional
munosabatini shakllantira olish;
o‘qishga va yangi bilimlarni egallashga qiziqa olish. A1+
o‘zini o‘zi ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantira olish,matematikani
mustaqil o‘qib-o‘rgana olish, o‘z xatti-harakatini baholay olish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
A1 boshqalar fikrini tinglab, tushuna olish, agar bu fikrni noto‘g‘ri deb
hisoblasa, o‘z fikrini himoya qila olish;
atrofdagilar bilan o‘zaro muloqot chog‘ida odob-axloq qoidalariga rioya
qila olish va guruhda ishlay olish;
muammo va tushunmovchiliklar ro‘y bergan paytlarda o‘zini tutishi
to‘g‘risida to‘g‘ri qaror qabul qila olish;
jamoada turli rollarni ijro eta olish. A1+
jamoada ishlash jarayonida guruh a’zolarning fikrlarini jamlay olish.
Milliy va
umummadaniy kompetensiya:
A1
kundalik hayotda o‘rganilgan matematik usullarni tanlay olish;
zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimiz haqida ma’lumot bera olish.
A1+
milliy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va
asrab-avaylashda matematikaning o‘rnini tushunish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalanish kompetensiyasi:
A1 aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuza oladi;
kundalik faoliyatida turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy oladi;
14

murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda, o‘rganilgan tenglamani yechishda,
o‘rganilgan turdagi yassi va fazoviy geometrik figuralarni tasvirlashda hisoblash va
axborot-texnologiyalar vositalardan foydalana oladi.
A1+ sodda savdo-sotiq munosabatlarda, kundalik hayotda matematik bilim va
ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llay oladi;
matematikaga oid yangi bilimlarni izlashda axborot-kommunikatsiya
vositalari, internet saytlaridan foydalana oladi.
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’limdan maqsad o‘quvchini keng
qamrovli fikr- mulohaza yuritadigan va muloqotga kirisha oladigan, ta’lim
jarayonida egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘z shaxsiy, kasbiy va
ijtimoiy faoliyatida qo‘llay oladigan barkamol shaxs qilib yetishtirishdir.
Umumta’lim maktablari oldiga, bir tomondan, tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan
jarayonlarni to‘g‘ri tushunadigan, ikkinchi tomondan, jamiyat hayotida faol
ishtirok etib, o‘z ijobiy ta’sirini o‘tkaza oladigan har tomonlama ziyoli shaxsni
tarbiyalash vazifasi qo‘yilmoqda. Ma’lumki, matematik savodxonlik barcha
fanlarni, ayniqsa aniq fanlarni o‘zlashtirishda muhim o‘rin egallaydi. Bu jarayonda
matematika fanining ahamiyati beqiyosdir. Matematika – fan va texnika
taraqqiyotining asosiy omillaridan biri bo‘lib, fan, madaniyat va kundalik
hayotimizda alohida o‘rin tutadi. Shuning uchun o‘quvchilarning dars va darsdan
tashqari faoliyatida keng ko‘lamdagi matematika bilan shug‘ullanishlar bo‘lishi
kerak. Bunda: – matematikaga xos go‘zallik va jozibadorlikdan foydalanib har bir
o‘quvchiga mos ravishda rivojlantiruvchi mantiqiy faoliyat bilan shug‘ullanish;
– jadval, diagramma, grafik ko‘rinishda berilgan axborotlarni o‘qiy olish,
jadvallar tuzish, diagrammalar yasash, grafiklar chizish;
– ommaviy axborot vositalarida berilayotgan diagramma, grafik ko‘rinishdagi
real sonli ma’lumotlarni tahlil etish ko‘nikmalarini hosil qilish kerak bo‘ladi.
Fanlararo bog‘lanishda amaldagi til bilan bog‘lanish uchun spetsifik vosita
bo‘lgan matematika tilini o‘qitish tamoyili ahamiyatga ega bo‘ladi. Matematik
savodxonlik va bu tildan unumli foydalana olish (gapning aniq mazmunini, gaplar
15

orasidagi mantiqiy bog‘lanishni bilish) fikrlashning aniqligi va tartibliligini
ko‘rsatadi.
O‘qituvchi va o‘quvchining birgalikdagi harakati natijasida nimaga
erishilganiga emas, balki bu natijaga qaysi yo‘l bilan erishilganiga asosiy e’tiborni
qaratish kerak. Bunda:
- umum fan yo‘nalishi darajasidagi o‘qitish – matematik standartning o‘rta
maktab kursidagi bilimlarini egallash;
- matematik yo‘nalishda – matematikani tabiiy fanlar bilan uyg‘unlashgan
holda ixtisoslashgan kengaytirilgan fan yo‘nalishi bo‘yicha o‘qitish.
Bu fanni o‘rganish insonning ilmga bo‘lgan qiziqishini, mantiqiy fikrlash
qobiliyatini oshirib, boshqa fanlarning o‘qitilishiga ta’sir ko‘rsatadi va ta’limda
asosiy vazifani o‘taydi.Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda namoyon
bo‘ladigan matematik tushunchalarni yaxshi o‘zlashtirish, matematik fikr
yuritishga tayyor bo‘lish, masala va muammolarni yecha olish, matematik tilda
bemalol ish yurita olish ko‘rinishidagi samarali natijalarni ta’lim usulini
o‘zgartiribgina erishish mumkin. Bunda izlanuvchanlik asosiy o‘rin tutadi.
Masalan, muammoli o‘qitishda o‘quvchilar nazariy va amaliy ko‘rinishdagi turli
muammolarni yechish orqali yangi bilim va malakalarni egallaydi. Muammoli
vaziyatlarni vujudga keltirish, qiziqarli muammolarni qo‘yish va ularning
yechilishiga yordam berish o‘quvchilarning faolligi va mustaqilligini rivojlantirib,
bu fanga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Natijada o‘quvchilar olgan bilim va
ko‘nikmalaridan foydalanishni o‘rganishadi va o‘zlarining ijodiy imkoniyatlari va
aniq fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga algebraik materiallar, xususan tenglama va
tengsizliklar, tenglama tuzib yechiladigan masalalarga oid bilimlarni berishda
an'anaviy ta'limga asoslangan metodlarning samarasini tekshirish, o‘quvchilarda
kuzatilgan natijalar qay darajada ekanligini aniqlash, o‘quvchilarning olgan
bilimlarini hayotda qo‘llay olish ko‘nikmasining shkllanganlik darajasini aniqlash,
shu asosda ularni hayotga, kasbiy ko‘nikmaga to‘g‘ri shakllantirish uchun ishlab
16

chiqilgan nazariya va takomillashgan o‘qitish uslublarini pedagogik amaliyotda
sinab ko‘rishdan iborat deb belgilandi.
O‘quvchilarda shakllangan tenglamalarni yechishga oid kompetensiyalarning
mavjud holatini o‘rganish. Umumiy o‘rta ta'lim maktablari o‘quvchilari va
o‘qituvchilari o‘rtasida so‘rovnomalar o‘tkazish, suhbatlar tashkil etish, dars
jarayoni va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda muammo doirasidagi amalga
oshirilayotgan ishlarni kuzatish, ta'limning hozirgi holatiga nisbatano‘qituvchilarning fikr-mulohazalarini o‘rganish va tahlil etish.
- Fanni o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda matematikaga oid
kompetensiyalarni rivojlantirish
imkonini beruvchi shart-sharoitlarni aniqlash. Fan
bo‘yicha Davlat ta'lim standartlarida belgilangan
o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan
bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalar hajmi, mazmuni aniqlash va tahlil
qilish.
- O‘quvchilarda algebraik materiallarga oid kompetensiyalarni rivojlantirish
jarayonida ko‘zga tashlanayotgan muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf
etish chora-tadbirlarini belgilash.
- O‘quvchilarda algebraik materiallarga oid kompetensiyalarni rivojlantirishga
xizmat qiluvchi samarali ta'lim texnalogiyalarini aniqlash. Takomillashgan ta'lim
me'todlari asosida tuzilgan dars ishlanmalar tuzish, o‘quvchilarning o‘zlashtirish
natijalarini tahlil etish, ulardagi matematikaga oid kompetensiyalari darajasini
aniqlash, o‘quvchilarning fanga oid mustaqil fikrlash qobiliyatlarini
ko‘rsatkichlarini tahlil etish.
17

II BOB BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA DARSLARINI
O‘QITISHDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUVGA ASOSLANGAN
TA'LIM DARAJALARI TAHLILI.
2.1. Matematika fanidan o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalar
baholash
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’lim bu – o‘quvchi
o‘quv jarayonida egallaydigan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy,
kasbiy va ijtimoiy faoliyatida qo‘llay olish nuqtai nazaridan beriladigan ta’limdir.
Yangi darsliklarda keltirilgan bir qancha yangi mavzular o‘quvchilar uchun
qiyinlik tug‘dirmoqda. Oldin 4-sinfda o‘tilgan mavzu hozirda ikkinchi sinf
darsligiga kiritilgan. Bu o‘quvchining bilim saviyasi uchun ba'zida qiyinlik
qilmoqda. Masalan, tengsizlik mavzusi oldin yuqori sinfda o‘tilardi, hozirgi
darslikda esa tengsizlik mavzusi 3-4-sinf darsliklarida berilgan. Ayniqsa, "<", ">"
belgilari anglatuvchi tushunchalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun biroz
murakkabdir.
- Bundan tashqari tenglama mavzusi Boshlang‘ich sinf matematika
darsligining 2-sinfida keltirilgan. 3-4-sinfda esa tenglama mavzusi mustaqil mavzu
sifatida kiritilmagan. Bu ham qiyinchiliklarni yuzaga keltiruvchi sabablardan
biridir.
- Tenglama mavzusi o‘quvchilar uchun qiziq mavzu. Lekin masalalarni
ishlashda tenglama tuzib yechish ko‘nikmasi o‘quvchilarda tola shakllanmagan.
Buning sababi esa, tenglamani oddiy usulda yechishga o‘rganib qolishganligidir.
- Sinfdan tashqari to‘garak topshiriqlari darslik topshiriqlariga o‘xshab
qolishi, faqat nazariy bilim berish bilangina cheklanish o‘quvchilarda to‘garakka
bo‘lgan qiziqishing so‘nishiga olib keluvchi omildir.
- Kompetensiya – fan bo‘yicha egallagan nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va
malakalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni
yechishda foydalanib, amaliyotda qo‘llay olishdir.
18

- Kompetentlilik – (lotincha: competens – layoqatli, qobiliyati
bor) Kompetentlilik tarkibiga sof kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalardan
tashqari, tashabbuskorlik,hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ
qobiliyati,real baholay olish, mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana
olish xususiyatlari ham kiradi.
- Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim–o‘quvchilarda
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy
faoliyatlarida amaliy qo‘llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga
yo‘naltirilgan ta’limdir.
- Tayanch kompetensiyalar :
- 1. Kommunikativ kompetensiya
- – jamiyatda o‘zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni
mukammal o‘zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish;
- – o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish,
mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish;
- – ijtimoiy moslashuvchanlik, o‘zaro muloqotda muomala madaniyatiga amal
qilish, jamoaviy hamkorlikda ishlay olish;
- – muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o‘z pozitsiyasini
himoya qila bilish, uni ishontira bilish;
- – turli ziddiyatli vaziyatlarda o‘z ehtiroslarini boshqarish, muammo va
kelishmovchiliklarni hal etishda zarur(konstruktiv) bo‘lgan qarorlarni qabul qila
olish.
- 2.Axborot bilan ishlash
- – mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio( audio – video
yozuv)telefon, kompyuter, elektron pochta va boshq .) foydalana olish;
- – media vositalaridan zarur bo‘lgan axborotlarni izlab topa olish, saralash,
qayta ishlash, uzatish, saqlash, xavfsizligini ta’minlash va foydalanishda media -
madaniyatiga rioya qilish;
- – ma’lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlay olish va ularni tahlil
qila bilish;
19

- – kundalik faoliyatida uchraydigan hujjatlar bilan ishlay olish(oddiy
tabriknomalar yoza olish, anketalarni to‘ldirish, mehmonxona ro‘yxatida o‘zi
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayd eta olishi va boshq .)
- 3. Shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasi
- – shaxs sifatida doimiy ravishda o‘z-o‘zini rivojlantirish, jismoniy,
ma’naviy, ruhiy va intellektual kamolotga intilish;
- – hayot davomida o‘qib o‘rganish, bilim, tajribani mustaqil ravishda
muntazam oshirib borish ;
- – o‘z xatti-harakatini advokat baholash, o‘zini nazorat qila bilish, halollik,
to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish;
- – o‘qib-o‘rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik
turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish.
- 4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
- – Jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga dahldorlikni h is etish
va ishtirok etish;
- – o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilish (ya’ni
xaridor, s aylovchi , mijoz, ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yurita olish);
- – mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala , iqtisodiy, huquqiy
madaniyatga ega bo‘lish;
- – kasbiy mavqeyining o‘sishiga intilish bilan jamiyat va oilasi manfaatlari
uchun xizmat qilish, yordamga muhtojlarga saxovatli bo‘lish.
- 5. Umummadaniy kompetensiyalar
- – vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy
qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish;
- – badiiy va san’at asarlarini tushunish, ta’sirlana olish;
- – orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush
tarziga amal qilish;
- – umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarni (urf-odatlar,
marosimlar, milliy-madaniy an’analar va h . k .) bilish, unga hurmat bilan
munosabatda bo‘lish;
20

- – o‘zgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, o‘zgalarning dunyoqarashi,
diniy e’tiqodi, milliy va etnik xususiyatlari , an’ana va marosimlarini hurmat qilish;
- – xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jamiyatda
o‘rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish.
- – aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va
iqtisodiy rejalarini tuza olish;
- – shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish
yuritish;
- – kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va
diagrammalarni o‘qiy olish va foydalanish;
- – inson mehnatini yengillashtiradigan , mehnat unumdorligini oshiradigan va
qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish
hamda foydalana olish.
- Xo‘sh, h ozirgi kunda kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan DTS nima
uchun zarur bo‘lib qoldi.Bu savolga javob berish uchun “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi” ning asosiy tarkibiy qismlariga e’tibor qaratish lozim.Ya’ni ta’lim tizimi,
shaxs,davlat va jamiyat, fan va ishlab chiqarish dan iborat bo‘lgan milliy
modelning ayrim qismlaridagi ulkan o‘zgarishlar xususan davlat va jamiyatning
tubdan o‘zgarishi ,hayotimizga kirib kelgan axborot- kommunikatsion
vositalar,fanning eng so‘nggi yutuqlariga asoslangan zamonaviy ishlab chiqarish
texnologiyalari va oldingi yoshlardan tubdan farq qiluvchi o‘zgacha fikrlovchi
yoshlarning vujudga kelganliklarini keltirish mumkin.
- Undan tashqari, butun dunyoda bo‘layotgan ta’lim sohasidagi islohotlar ham
, xususan Janubiy –sharqiy Osiyo davlatlari, Yevropa va Amerika qit’asidagi 10-15
yildan buyon amalga oshirilayotgan ta’limiy islohotlarni keltirish
mumkin.Masalan, har uch yilda maktab o‘quvchilarining o‘zlashtirishini baholash
bo‘yicha Xalqaro dastur (PISA)jahon mamlakatlari ta’lim tizimi sifatini o‘rganib
chiqadi.PISA( Programme for International Student Assessment ) dasturining
maqsadi 15-16 yoshli o‘quvchilarning maktabda berilayotgan ta’limni qay darajada
o‘zlashtirayotgani va ularni inson faoliyatining turli sohalarida qo‘llay bilishini
21

tadqiq etishdan iborat.PISA dasturi bo‘yicha birinchi tadqiqot 2000-yilda
o‘tkazilgan va unda 32 davlat ishtirok etgan.2003-yilda 43, 2006-yilda 57, 2009-
yilda 65, 2012-yilda 65, 2015-yilda 70 dan ortiq davlat ishtirok etgan. 2015-yilga
dasturda 500 000 mingga yaqin o‘quvchi ishtirok etgan.
- PISA dasturi bo‘yicha mutaxassislar tomonidan 15-16 yoshli
o‘quvchilarning o‘qish savodxonligi, matematik savodxonligi va tabiiy- ilmiy
savodxonligi sinovdan o‘tkaziladi.
- “Matematik savodxonlik” bo‘limi bo‘yicha dasturda o‘quvchilarga havola
qilingan masalalardan namuna ko‘raylik.
- 1-masala. Yurish masalasi
- Rasmda yurib ketayotgan odamning oyoq izlari tasvirlangan.Qadamning
uzunligi P- o‘ng oyoqning tovoni oxiridan chap oyoqning tovoni oxirigacha
bo‘lgan masofaga teng. = 140 formula , n bu yerda 1 minutdagi qadamlar soni, P
qadamning metrdagi ifodasi.
-
- 1-Savol. Formuladan foydalanib agar 1 minutda 70 qadam bosgan odamning
1 qadami uzunligini toping.
- Yechish: Savoldan n = 70. Formuladan P= = ; Javob: 0,5 m yoki 50 sm .
- 2-savol. Hamidulloning qadami uzunligi 0,80 m bo‘lsa, uning tezligini
m / minda toping va km /soatda ifodalang.
- Yechish: P= 0,80 m demak n = 140P= 140
- Demak Hamidullo 1 minutda 112.
- ; Javob: 89,6 m /min; 5,376 km /soat.
- 2-masala: Eksport masalasi.
- Rasmdagi diagrammada pul birligi shartli ravishda zed bo‘lgan Zedlandiya
davlatining eksporti haqida ma’lumot tasvirlangan.
22

-
-
-
- 1-savol. 1998-yil Zedlandiyadan umumiy qiymati (million zedlarda ) qancha
tovar eksport qilingan?
- Yechish: Ustunli diagrammadan ko‘rinib turibdiki 1998-yil Zedlandiyadan
jami 27,1 millon zed miqdorida tova eksport qilingan. Javob: 27,1 millon zed
- 2-savol. 2000-yil Zedlandiyadan qancha mevali sok eksport qilingan?
- A. 1,8 mln . zed ; B. 2,3 mln . zed C. 2,4 mln . Zed D. 3,4 mln . zed E. 3,8
mln . zed
- Yechish: Ustunli diagrammadan ko‘rinib turibdiki 2000-yil Zedlandiyadan
jami 42,6 million zedlik tovar eksport qilingan. Doiraviy diagrammadan ko‘rinib
23

turibdiki 2000-yil mevali sok barcha eksportning 9% ini tashkil qiladi 42,6 million
zed .
- Javob: E
- 3.Konfetlar masalasi
- Xumoyunni onasi qutini ichiga qaramasdan 1 dona konfet olishga ruxsat
berdi.Qutidagi konfetlar soni quyidagi ustunli diagrammada berilgan:
-
-
- Qutidan qizil rangli konfet chiqish ehtimolligi qancha?
- A. 10% B. 20% C.25 % D. 50%
- Yechish: Diagrammadan qutidagi barcha konfetlar sonini aniqlaylik.
6+5+3+3+2+4+2+5= 30 bundan 6 tasi qizil konfet. Qizil konfet chiqish ehtimolligi
=0,2 ; 0,2. Javob: B
- 4. Matematikadan test
- Matematika o‘qituvchisi o‘quvchilardan test sinovi o‘tkazdi.Har bir testga
100 balldan qo‘yishini aytdi. Rayhona o‘tkazilgan 4 ta testdan o‘rtacha 60 bal
to‘pladi.Beshinchi testdan 80 ball oldi. Rayhona hammasi bo‘lib o‘rtacha necha
ball to‘plagan?
- Yechish: Rayhona o‘tkazilgan to‘rtta testdan o‘rtacha 60 bal olgan demak,
jami 4= =240 ball to‘plagan.
- (240+80):5= 320:5= 64. Javob: 64 ball
- 5. Kitob javonlari masalasi
- Bir dona kitob javoni yig‘ish uchun ustaga quyidagi detallar kerak bo‘ladi:
24

- – 4 dona uzun taxta;
- – 6 dona kalta taxta;
- – 12 dona kichik iskob ;
- – 2 dona kata iskob ;
- – 14 dona shurp .
- Ustada 26 ta uzun taxta, 33 ta kalta taxta, 200 ta kichik iskob , 20 ta katta
iskob va 500 ta shurp bor.Usta ko‘pi bilan necha komplekt kitob javoni yig‘ishi
mumkin?
- Yechish: 26:4= 6(2
q ) ; 33:6= 5(3
q ) ; 200:12= 16(8
q ) ; 20:2= 10; 500:14=
35(10
q )
- Demak 6 komplekt kitob javoni yig‘adi desak, unda kalta taxtadan 3 ta
yetmay qoladi.Demak, ko‘pi bilan 5 komplekt yig‘a oladi. Javob: 5 komplekt
- 6. Yer qimirlash masalasi.
- Bir hujjatli filmda yer qimirlashini oldindan taxmin qilish to‘g‘risida bahs
namoyish qilindi:
- Geologni taxmin qilishicha –“O‘tgan 20 yil ichida Zed shahrida yer
qimirlashi imkoni . ni tashkil qildi”. Quyida bayon etilgan fikrlardan qaysi biri
geolog fikrini tasdiqlaydi.
- A. Hozirgi paytdan 13-14 yil oralig‘ida Zed shahrida yer qimirlaydi.
- B. bunga ko‘ra keyingi 20 yil ichida qachondir Zed shahrida yer qimirlaydi.
- C. Ehtimol shuki qachondir 20 yil ichida Zed shahrida yer qimirlash
ehtimoli yer qimirlamaslik ehtimolidan katta.
- D. Nima bo‘lishini aytishni iloji yo‘q,chunki hech kim aniq bilmaydi qachon
yer qimirlaydi.
- Yechish: Geolog fikrini C javob tasdiqlaydi. Javob: C
- Amaliyotda maktabda yaxshi o‘zlashtirgan ayrim o‘quvchilar dars paytida
hamda hayotida uchraydigan nostandart vaziyatga tegishli masalalarni yechishda
o‘rgangan bilim va ko‘nikmalarini qo‘llay olmaydilar. Buning sababi
o‘quvchilarda tegishli kompetensiyalar shakllanmaganligidandir.
25

- Demak yuqoridagi masalalarning barchasida o‘quvchilarning olgan bilim,
ko‘nikma va malakalarni hayotga tatbiq etilishini ko‘rish mumkin.
- O‘qituvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tafakkur jarayonini to‘g‘ri
amalga oshirish uchun amaliyot har qanday bilish jarayonining asosi degan g‘oyani
esdan chiqarmasligi kerak.
- Avvalom bor o‘qituvchi o‘quvchilarning bilish faoliyatlarini amalga oshirish
maqsadida olib boriladigan darslar jarayonida quyidagi maqsadlarga alohida
e’tibor berish lozim:
- a) ta’limiy maqsad – o‘quv materialining mazmunini bilish, ya’ni Ushbu
fanga tegishli ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish va amalga tadbiq qila olish;
- b) tarbiyaviy maqsad – fan asoslarini o‘zlashtirish orqali uning mazmunida
yotgan g‘oyalar, dunyoqarashlar ta’sirida o‘zining shaxsiy sifatlarini, e’tiqodlarini
shakllantirish;
- v) rivojlantiruvchi maqsad – o‘qitish jarayonida shaxsning aqliy kamolotini,
qobiliyatini o‘qishga mehnatga bo‘lgan munosabatini rivojlantirishdan iborat.
- Bu maqsadlarni amalga oshirish jarayonida o‘quvchining mustaqillik
faoliyatlari ro‘yobga chiqadi.
2.2 O‘ zlashtirgan bilimlarni baholash va monitorinigni yuritish
Baholash usullari, mezonlari va asosiy vazifalari . Nazoratning asosiy
maqsadi va unga qo‘yilgan talablar. Nazorat turlari. Nazorat jarayonida
foydalaniladigan testlarning turlari va ularga qo‘yiladigin talablar. Test tarixi va
test sinovlarining nazorat samaradorligini oshirishdagi axamiyati. Test
topshiriqlariga qo‘yiladigan talablar. Testlarning turlari.
O‘qituvchi darsni o‘quvchilar o‘rganayotgan materialni anglabgina qolmay,
uni aniq, takrorlab bera oladigan, bilimlarni kelgusi o‘quv ishlarida va amalda
qo‘llay oladigan yo‘sinda tashkil etishi kerak.
Bilimlarni mustahkamlash va takomillashtirishda o‘quv chilar ularni qanday
o‘zlashtirishgan bo‘lsalar, xuddi shunday aytib berishlari, ularga aniqlik,
mukammallik kiritishlari lozim. Ta`limiy ishning ana shu bosqichida yangi o‘quv
materiali bilan ilgari o‘zlashtirilgan materiallarni o‘zaro chambarchas, o‘quvchilar
26

yaqqol tushunadigan yo‘sinda bog‘lash ularning fandan olgan bilim, ko‘nikma va
malakalarini boyitadi, kengaytiradi va yanada shakllantiradi. O‘quvchilarning
bilim, o‘quv hamda malakalarini nazorat qilish, ularning o‘zlashtirishini hisobga
olish, o‘quv jarayonining eng muhim qismlaridan biridir. O‘quvchilarning
o‘rganilayotganlarni qanchalik idrok etayotganligi, tushunayotganligi va eslab
qolayotganligi, o‘z bilimlaridan amaliy masalalarni yechishda qanday
foydalanayotganligi hisobga olinmasa, o‘qitish jarayoni mukammal bo‘la olmaydi.
Nazoratning eng asosiy vazifasi o‘quvchilarning nimani va qanday
o‘zlashtirayotganligini, o‘quv jarayoniga qanday munosabatda ekanligini aniqlash
hamda baholashdan iborat. Bu yerda o‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarning
o‘qishdagi muvaffaqiyatlarini qayd qilish bilangina cheklanmaydi, bunda u
nazorat natijalariga tayanib, o‘quvchilarning bilimlarni mustahkam
o‘zlashtirishlari- uchun zarur bo‘lgan vazifalar belgilaydi va o‘tkazadi. Nazorat
tufayli o‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasida o‘ziga xos «Qayta aloqa» o‘rnatiladi,
bu aloqa o‘qish davomida o‘quvchilarning aqliy va amaliy ishlarini boshqarishga
imkon beradi. «Qayta aloqa» qanchalik to‘liq bo‘lsa, shunchalik ko‘p o‘quvchi
nazorat qilinadi va uning uzluksizligi qanchalik uzoq vaqt ta`minlansa,
o‘qitish jarayonini boshqarish imkoniyati shunchalik keng bo‘ladi. Bir
tomondan, «qayta aloqa»ning takrorligini oshirish zarurligi, ikkinchi tomondan,
buning uchun ajratilgan vaqtning cheklanganligi o‘quvchilar bilim, uquv va
malakalarini nazorat qilish hamda o‘zlashtirishini hisobga olishning usul va
vositalarini takomillashtirish zaruratini tug‘diradi.
O‘quvchilarning bilim, o‘quv hamda malakalarini nazorat qilish o‘z vaqtida
va sistemali ravishda o‘tkazilgandagina zarur o‘quv va tarbiyaviy samara beradi.
O‘qituvchi har bir o‘quvchining muvaffaqiyatlari qanday ekanligini hamma vaqt
bilishi kerak, shundagina u o‘quvchilarning xatosini o‘z vaq tida aniqlashi va uni
tuzatishi, tegishli yordam ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarning o‘qishdagi
muvaffaqiyatlarini nazorat qilish ular uchun o‘quv mehnatining motivlarini ko‘p
jihatdan belgilaydigan rag‘batlantiruvchi faktor bo‘ladi. O‘qituvchi
o‘quvchilarning bilim, uquv hamda malaka larini nazorat qilib, ularga baho
27

qo‘yadi. Qo‘yiladigan baho ob`ektiv va haqqoniy bo‘lishi kerak. To‘g‘ri qo‘yilgan
baho o‘quvchilarga o‘z imkoniyatlarini baholashga yordam beradi. Bahoning
tarbiyaviy roli ana shularda namoyon bo‘ladi.
O‘quvchilarning o‘qishdagi muvaffaqiyatlarini nazorat qilish va baholashda
ularning individual xususiyatlari e`tiborga olinishi kerak. Tabiiyki, gruppadagi
hamma o‘quvchilarga bilimlarning hajmi va sifati jihatidan bir xil talablar
qo‘yiladi. Ammo, shu bilan birga, ba`zi hollarda ayrim o‘quvchilarning jur`atsizlik
yoki tortinchoqlik, sust fikrlash, o‘ziga ortiqcha ishonish, jismoniy kamchilik kabi
xislatlarini ham e`tiborga olish zarur. Biror uzrli sababga ko‘ra ayrim
o‘quvchilarning vaqtincha qiyinchilikka tushib qolishini ham e`tiborga olish kerak.
O‘quvchilarning o‘qishdagi muvaffaqiyatlari darajasini aniqlash yo‘llaridan biri
tekshirib ko‘rish bo‘lsa, boshqa yo‘li-kundalik kuzatishlardir.
O‘quvchilarning o‘zlashtirishini hisobga olish natijalari ma`lum darajada
o‘qituvchi pedagogik mahoratining ko‘rsatkichi bo‘lib, o‘qituvchi ishini tashkil
etishga va o‘quvchilarni o‘qitish sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Matematika ta’limiga kompetensiyaviy yondashuv, o‘quvchilarda kasbiy,
shaxsiy va kundalik hayotda uchraydigan holatlarda samarali harakat qilishga
imkon beradigan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishni hamda
matematika ta’limining amaliy, tatbiqiy yo‘nalishlarini kuchaytirishni nazarda
tutadi.
Shuningdek, o‘quvchilarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatini
umumlashtirib borib, matematik tushuncha va munosabatlarni ular tomonidan
ongli o‘zlashtirishga hamda hayotga tatbiq eta olishga intilishni o‘rgatish,
o‘quvchilarda izchil mantiqiy fikrlashni shakllantirib borish natijasida ularning aql-
zakovati rivojiga, tabiat va jamiyatdagi muammolarni hal etishning maqbul
yo‘llarini topa olishlariga ko‘maklashish nazarda tutiladi. Insoniyat kamoloti,
hayotning rivoji, texnika va texnologiyaning takomillashib borishini hisobga olgan
holda allomalar va olimlarning maktab matematika kursining rivojiga qo‘shgan
hissalaridan o‘quvchilarni xabardor qilish hamda umuminsoniy madaniyatning
28

tarkibiy qismi sifatida matematika to‘g‘risidagi tasavvurlarni shakllantirish
maqsadga muvofiq.
Matematik masalalarga o‘qitishning vositasi sifatida quyidagicha yondashish
mumkin:
1. Masalaga an’anaviy yondashish usuli: tayyor masala shartlarini tahlil qilish
masala yechilishining usulini aniqlash yechish jarayoni olingan natijani etalon
javob bilan formal solishtirish.
2. Masalaga muammo sifatida yondashish usuli: muammoli vaziyatni tahlil
qilish muammo qo‘yilishi yetishmaydigan ma’lumotlarni izlash va gipotezalarni
(ilmiy taxminlarni) shakllantirish gipotezalarni tekshirish va muammoli vaziyatga
oid yangi bilimlarga ega bo‘lish muammoni masalaga aylantirish masala
yechilishining usulini izlash yechish jarayoni olingan natijani tekshirish
yechimning to‘g‘riligini asoslash.
An’anaviy yondashuvda o‘quvchining masala yechish bilan bog‘liq o‘quv
faoliyati reproduktiv xarakterga ega bo‘lib, u o‘zini bajaruvchi sifatida namoyon
etadi. Tadqiq etish elementlari faqat masala shartlarini tahlil qilgandagina
namoyon bo‘ladi. Standart masalalarni yechish —tabiati nostandart bo‘lgan,
kundalik hayotda kam uchraydigan masalalarni yechishga aylangan. Shuning
uchun ham ayrim o‘quv va ayniqsa, amaliy masalalarga muammoli masala sifatida
yondashish lozim. O‘quvchilar o‘rtasida ta’lim sifati yuzasidan o‘tkazilgan
monitoring natijalariga ko‘ra, matematika fani yo‘nalishi bo‘yicha tahlil
qilinganda, matematika darslarida va to‘garak mashg‘ulotlarida murakkab
mavzularga doir masalalar yechishga e’tibor qaratilmayotganligi, dars jarayonida
axborot ta’lim resurslaridan, ilg‘or pedagogik va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish malakalari yetarli emasligi aniqlandi. O‘quvchilar
mavzularga oid masalalar, test topshiriqlarini yechishda qiyinchilikka duch
kelishgan. Matematikadan har bir mavzu o‘tilgandan so‘ng, nazariy bilimlarni
mustahkamlash va amalda sinab ko‘rish zarur. Bu kamchiliklarni to‘ldirish uchun
sho‘ba yig‘ilishlarida quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
29

Malaka oshirish institutlari va metodika markazlari tomonidan
o‘qituvchilarning metodik ehtiyojlarini aniqlash, o‘zlashtirilishi qiyin mavzularga
oid masalalarni yechishning turli usullari ustida fikr almashish hamda hududlarda
doimiy jadval bo‘yicha kaskad usulida o‘quv-seminarlar tashkil etish maqsadga
muvofiq;
Matematika fanidan kompeten siyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan
darslarni tashkil etish va uning texnologik xaritasini tuzish yuzasidan tavsiyalar
ishlab chiqish, ularni dars jarayoniga tatbiq etish yo‘llari yuzasidan ma’lumotlar
berish va joylarda ochiq darslar tashkil etish;
“Mahorat maktablari”da o‘quv chilar bilimida aniqlangan bo‘shliqlarni
to‘ldirish va ularni bartaraf etish yo‘llari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
tajribali o‘qituvchilar va o‘qituvchilar ishtirokida ko‘rik-tanlov g‘oliblari
bilan davra suhbatlari tashkil etish. Ko‘rik-tanlov g‘oliblarining ilg‘or pedagogik
ish tajribasini o‘rganish va ommalashtirish yuzasidan fikrlashish.
Dars sifatini oshirish maqsadida o‘qituvchi va metodistlarga video metodik
xizmat ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi va video- seminarlar o‘tkazib borilmoqda. Bular
haqida ma’lumotlar Xalq ta’limi vazirligining www.uzedu.uz rasmiy saytiga
joylangan. O‘qituvchilar ulardan ijodiy foydalanishi maqsadga muvofiq.
30

XULOSA
Xulosa qilib aytar ekanmiz bugungi kunda boshlang‘ch sinf matematika
darslarida har bir kichik matematik elementni o‘rgatishda ham o‘qituvchi
tomonidan katta e ’ tibor talab qilinmoqda va bunda amal qilish lozim . Shunga ko‘ra
matematika darslari boshqa fanlarga nisbatan o‘zining aniqligi va murakkabligi
bilan o‘quvchilar qiziqishini va diqqatini tez jalb qilib , fikrlash doirasini
charxlaydi . Matematik malumotlari faqatgina dars davomida emas , balki
boshlang‘ch sinf matematika darslarida o‘quvchilar matematik malumotlarga ega
bo‘lmay turib murakkab masalalarni yecha olmaydilar . O‘quvchilar sonlarni sanay
olmasdan, ularni aniq bilmasdan turib, sonlar ustida oddiy amallarni ham yecha
olmaydilar.
Boshlang‘ich sinf matematika ta’limi jarayonida ijodiy topshiriqlami tadbiq
etish muammosi yuzasidan tadqiqot ishlari olib borilib quyidagi xulosalarga
kelinfi.
- tadqiqot mavzusi yuzasidan adabiyotlar o‘rganilib, o‘qituvchilar ish
tajribasi kuzatilib, matematikadan ijdiy topshiriqlar tizimini yaratish metodik
muammo ekanligi asoslandi;
- boshlang‘ich sinf matematika ta’limida tadbiq etiladigan ijodiy
topshiriqlar tasniflandi. Bunday topshiriqlar tasnifi sifatida quyidagilarni kiritish
mumkin: O‘quvchilar tomonidan mustaqil misol va masalalar tuzish, topshiriqlarni
biror belgisiga ko‘ra sinflarga ajratishga doir,taqqoslashga doir,ma’lumotlari
yetishmaydigan va ortiqcha bo‘lgan masala- topshiriqlar,masalalarni turli usullarda
yechishga doir, ko‘p yechimli masala- topshiriqlar, nostandart masalalar, geometik
31

mazmunidagi masala topshiriqlar, mantiqiy masalalar, muammoli masala-
topshiriqlar, ifoda, tenglama va tengsizliklar tuzilishiga doir topshiriqlar;
Kombinatorik mazmundagi topshiriqlarni bajarishda o‘qituvchidan katta
mas’uliyat talab qilinadi. Birinchidan, berilgan topshiriqning kombinatorik
topshiriq ekanligini aniqlash; ikkinchidan, kombinatorik topshiriqlarning qanday
turiga mansubligini bilish: (o‘rinlashtirish, o‘rin almashtirish, guruhlash);
uchinchidan, topshiriqning natijasini bilish (kombinatorikaga oid formulalardan
foydalanib); to‘rtinchidan, o‘quvchi tomonidan kombinatorik topshiriqning
bajarilishini nazorat qilish.
Umuman, misol va masalalarni biror belgisiga ko‘ra sinflarga ajratishga oid
o‘quv topshiriqlari keng qamrovli bo‘lib, boshlang‘ich sinfning deyarli har bir
tushunchasini o‘rganish jarayonida qo‘llanishi mumkin. Bunday o‘quv
topshiriqlarini bajarish natijasida boshlang‘ich sinf o‘quvchisida mustaqil fikr
yuritish ko‘nikmasi tarkib topib, o‘quvchining ijodiy faoliyati oshadi.
Sonlardan tashqari o‘quvchilar barcha matematik bilimlar va turli matematik
o‘lchov birliklari ‘geometrik shakillar vaqt birliklari umumiy matimatik
tushunchalar haqida ham ma’lumotlarga ega bo‘lishlari lozim. Shularni barchasini
bolaga boshlang‘ch talimdan bilimlarni puxta anglatmoq lozim. Yuqorida aytilgan
matematik tushunchalar barchasi kundalik turmushimizda qo‘laniladi va bu fan
hayotda juda ko‘p narsalar bilan bog”liqligini ko‘rsatadi. Masalan: har bir bola
o‘zining bir kunlik ish tartibini vaqt asosida rejalashtirsa har bir ishi unumli kuni
samarali bo‘ladi. Buning uchun esa u vaqt birligi haqida malumotga ega bo‘lishi
lozim. Birgina vaqt birligi emas, o‘lchov,miqdor hajm birliklari haqida ham
mukammal bilimga ega bo‘lishlari lozim. Shularning hammasi ham kundalik
hayotimizda ko‘p qo‘lanilladi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abduqodirov A.A. Masofali o‘qitish modellari va ularning sinflari. // J.
Fizika, matematika va informatika. - Toshkent, 2004. - № 5. - B. 50-56.
2. Allaberganova M.R Informatika fanidan didaktik o‘quv- majmuasini ishlab
chiqish va amaliyotga tadbiq etish jihatlarini tadqiq etish. Mag.dis. Toshkent.2011
33-34- bet.
3. Allaberganova M.R Informatika fanidan didaktik o‘quv- majmuasini ishlab
chiqish va amaliyotga tadbiq etish jihatlarini tadqiq etish. Mag.dis. Toshkent.2011
33-34- bet.
4. Abdulahatova Sh Multimedia vositalari va o‘quvchi nigohi.Boshlang‘ich
ta’lim jurnali //2013.2-son/ 31- bet.
5. Abdullaeva M (ma’sul muxarrir), Jalolov A, Nazarov Q, Nosirov R,
Otamurodov S , Ochildiev A, Ro‘ziev R (rahbar), Sharipov A, Shermuhamedov
6. Bantova M. A va boshqalar "Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish
metodikasi" Toshkent “O‘qituvchi” 1983 y 13-12 betlar.
7. Bigbayeva N.U, Sidelnikova R “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish
metodikasi”. T:”O‘qituvchi” 1986. 269-b
8. Bozorova.M.Q, Norpo‘latova. X.A, Olimov.Q.T Ta’limni faollashtiruvchi
metodlar. O‘quv qo‘llanma. Termiz 2011yil.
9. Burxonov S, Xudoyorov O‘, Norqulova Q 3-sinf matematika T:. 2013.
10. Bikbayeva N.U, Yangibayeva E,Girfanova K. M 4-matematika T:. 2013.
11. Hasanova G. Q Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi, integratsiyasi va
innovatsiyasi B:.2013. 71-b
12. Jumayev.M.E."TarjivaAbdurahmonova N, O‘rinboyeva L 2-sinf matematika
T:. 2014.
13. Qosimov F. Qosimova M. Murakkab masala topshiriqlar . Maqola.
Boshlang‘ich ta'lim jurnali. 2007.1-son. 26-27- bet.
14. S. Haitov Sh, Hoshimoval . Falsafa: ensiklopedik lug‘at. T.: “O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010-yil, 31-b.
33

Matematika fanini o’qitishda umumadaniy kompentensiyalarni shakllantirish

Sotib olish