Matematika mashg'ulotida bolalarni mustaqil fikrlashga o'rgatish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	518.3KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	27 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

266 Sotish

Matematika mashg'ulotida bolalarni mustaqil fikrlashga o'rgatish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTAMAXSUS TA ‘ LIMI VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI “MAXSUS SIRTQI” BO‘LIMI
“Maktabgacha ta ‘ lim” yo ‘ nalishi 3-kurs 203 -guruh
talabasi Axmadova Komilaning
“MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH
NAZARIYASI VA TEXNOLOGIYASI ” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu: Mantiqiy o’yinlar va topshiriqlar maktabgacha
ta’lim yoshdagi bolalarni matematik rivojlanish omili
sifatida
Urganch-2022

MundarijaKirish .………………………………………………… ……. .…..….…3
I bob. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida matematik
tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslari
1.1 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari bolalarida Davlat talablari asosida matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodik muammo
sifatida… …………… ……………………………………………………….. ….7
1.2 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhlarida bolalarning matematik
tasavvurlarini rivojlantirishning hozirgi holati… ……………….…1 6
II bob. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirish metodikasi.
2.1 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirish usul va vositalari… . …… .............. ...…2 0
2.2 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirishda interaktiv usullardan F oydalanish
imkoniyatlari ………………………………… ……...…… ..................... …..…. 27
Xulosa ………………………………………..…………… …..…. …………… 54
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………… …. .……………… 56

2KirishMaktabgacha ta ‘ lim sohasi uzluksiz ta ‘ lim tizimining dastlabki bo‘g‘ini
bo‘lishi bilan birga keyingi ta ‘ lim tizimida, bolani maktabga tayyorlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda bu ta ‘ lim sohasi davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilishi bejiz emas. Bu borada davlatimiz tomonidan qabul qilingan qator
farmon, qaror va farmoyishlar maktabgacha ta ‘ lim tizimini tubdan isloh qilishga
yo‘naltirilganligi barchaning e ‘ tiboridadir. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 8 maydagi PQ-4312-sonli “O ‘ zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta ‘ lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”, 2016 yil
29 dekabrdagi “2017-2021 yillarda maktabgacha ta ‘ lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli, 2017 yil 30
sentabrdagi “Maktabgacha ta ‘ lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli Farmoni, 2017 yil 9 sentabrdagi
«Maktabgacha ta ‘ lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi PQ-3261-sonli qarori, shuningdek, Maktabgacha ta ‘ lim
vazirligining 2018 yil 18 iyundagi 1-mh sonli “Ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari” hamda “Ilk qadam”
maktabgacha ta ‘ lim muassasasining Davlat o‘quv dasturini amalda joriy etish
kabi davlat hujjatlarida bu sohaga oid masalalarini hal etish nazarda tutilgan.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoev bu tizimni chuqur tahlil qilib,
shu paytgacha nazardan chetda bo‘lgan eng kichik jihatlarigacha e ‘ tibor qaratdi.
Bugungi kunda maktabgacha ta ‘ lim muassasalarining ta ‘ lim dasturlari va o‘quv-
tarbiyaviy rejalariga qo‘yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb
masalaligicha qo layotganligi aniqlandi. Aksariyat maktabgacha ta ‘ lim
muassasalarining moddiy- texnika bazasi zamon talablariga javob bermayapti.
Bolalarni maktabgacha ta ‘ limga qamrab olish ko‘rsatkichi hamon pastligicha
qolmoqda. Mavjud muammolarni amaliy bartaraf etish maqsadid a «2017 − 2021
yillarda maktabgacha ta ‘ lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari

3to‘g‘risida"gi qarori qabul qilindi.
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda bugungi kunda jami 7104 ta
maktabgacha ta ‘ lim muassasasi faoliyat yuritadi. Ulardan 5604 tasi (79%) –
davlat, 63 tasi idoraviyva 1437 tasi (21%) – nodavlat muassasalardir. 3-7
yoshdagi bolalarning umumiy sonidan (2,5 mln) 932 310 nafari (37,7 %),
shundan shaharlarda 500 236 nafari (20,2 %) va qishloq joylarida 432 074
nafari (17,4 %) maktabgacha ta ‘ lim bilan qamrab olingan. Umuman,
mamlakat bo ‘ yicha 3-7 yoshdagi har 100 nafar bolaga maktabgacha ta ‘ lim
muassasalarida 28,1 ta joy to ‘ g ‘ ri keladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ba ‘ zi
kamchiliklar qatorida maktabgacha ta ‘ lim tayyorlov guruhlari bolalarining
matematik tasavvurlarini davlat talablari asosida shakllantirish ishlari ham
talab darajasida emas. Bunga sabab bir jihatdan maktabgacha ta ‘ lim
muassasalarida ta ‘ lim tarbiya berishda o‘quv vositalari, shart–sharoitlarning
yetarli emasligi bo‘lsa, ikkinchidan, metodik jihatdan yetuk bilimli, tajribali
mutaxassislarning yetishmasligidir. Maktabgacha ta ‘ lim muammolari
bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirishning metodik, ilmiy- usuliy
jihatdan asoslanmaganligidir. “O ‘ zbekiston Respublikasi maktabgacha ta ‘ lim
tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”ga binoan sohadagi
muammolarni bartaraf etish va 6 yoshli bolalar uchun majburiy bir yillik bepul
umumiy boshlang ‘ ich ta ‘ limga tayyorlash bilan to ‘ liq qamrab olinishning
ta ‘ minlanishi va ularni maktab ta ‘ limiga sifatli tayyorlab berish vazifalari
ko ‘ zda tutadi.Maktabgacha ta ‘ lim tizimini takomillashtirish bo‘yicha ko‘pgina
olimlar tadqiqotlar olib borganlar. Bu olimlar matematik tushunchalarning
ongli va tushunarli bo‘lishi uchun bolalarda kechadigan psixik jarayonlar
haqida ish olib borganlar. Matematik tushunchalarni rivojlantirish muammosi
psixologik nuqtai nazardan quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi.
Tushunchaning tuzilishi va shaklining paydo bo‘lishi. Tushunchalarni
shakllantirish uchun aqliy harakatlar va aqliy faoliyat yo‘llari va usullarini

4rivojlantirish. Bu muammoga, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn,
O.K.Tixomirov va boshqalarning tadqiqot ishlari bag‘ishlangan.
P.Ya.Galperin, Yu.M.Kolyagin, Z.I.Kalmikov, V.A.Kruteskiy,
A.M.Matyushkin, N.F.Talizina, L.M.Fridman, E.G ‘ oziyev, Z.Nishonova va
boshqalar ham ushbu muammolarni o‘rganganlar. M.A.Danilov, L.V.Zankov
va boshqalarning tadqiqotlarida bolaning o‘quv faoliyati qulay sharoitda,
ularning aqliy faoliyatini rivojlantirishning turli yo‘llari ko‘rsatilgan. Demak,
ta ‘ lim usullari matematik tushunchalarni shakllantirishga qaratilishi, ishning
turli usullarini mujassamlashtirishi lozimdir. Bolada matematik tushunchalarni
shakllantirish masalasiga psixologlar, pedagog va metodistlar Yu.Kolyagin,
Yu.Klyutkin, L.M.Fridman, A.M.Leushina, D.Galanin, V.Davidov, G.Vasuro,
V.Sverdlov, K. Dunker, J.Piaje, I.Vasilevaning tadqiqotlari katta ahamiyatga
ega. Bularning fikricha, matematik tushunchalarni shakllantirish muammosi
murakkabdir. Har bir fikr izlanish va yangilikni yaratish hamda uni
ommalashtirishga qaratilgan mustaqil harakatdan iborat. Ular bolaning
turlicha fikrlashi uning oldida turgan yangi muammolarni mustaqil yechishga,
yangi bilimlarni tez o‘zlashtirishga, imkoniyatlarini ishga solishga undaydi,
deb hisoblaydilar. A.M.Leushina bolalarda buyumlarning miqdoriy tomonlarini
abstraktlashtirish va bir xil buyumlarni yagona to‘plamga birlashtirish
masalasini sekin-asta rivojlantirish imkonini beradigan mashqlar tizimini
ishlab chiqdi. A.N.Leontev va S.L.Rubenshteynning xulosalariga qaraganda,
matematik tushunchalarni shakllantirishda faoliyat shakllarining ishlanmasi
hamda ta ‘ lim tamoyillarining bir-biriga bog‘liqlikda o‘tkazilishi eng samarali
o‘nalishdir. N.S.Leytes bolalik davrida aqliy qobiliyatlarning namoyon
bo‘lishini ham ijodkorlik deb bilgan. O‘z mashg‘ulotlarida bola
o‘zlashtirganini yoki birovning topshirganini shunchaki takrorlamaydi, u –
ijod sub ‘ ektidir. Bolalardagi aqliy faollik tonusining o‘zi qobiliyatlarning erta
uyg‘onishi bilan ularni izlanishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish,
“noma ‘ lumlikka sakrash”larga undaydi. Aynan ijodiy sa ‘ y-harakatlar

5bolalarning aqliy o‘sishdagi ehtiyojlariga mos keladi.
Hozirgi kunda matematik tushunchalarni rivojlantirishga yuzasidan bir
necha yo‘nalishda izlanishlar olib borilmoqda. Matematik tushunchalarni
shakllantirishning asosini metodistlar turli xil tushunchalar yig‘indisi:
qo‘shish, mulohaza qilish, mantiqiy bog‘lanishni aniqlash, bilish masalalarini
yechishga namoyon bo‘lgan umumiy qobiliyatlari bilan bog‘laydi.
Shuningdek, bola shakllangan matematik tushunchalar asosida yangilikni,
masalani qiziqarli yechish usullarini, doim qo‘llab kelgan standart usullardan
voz kechib, masalaning yangi yechimlarini o‘ylab topishi, amaliy masalani
yechish yo‘llarini oldindan aytib bera olish qobiliyatiga ega bo‘lsa, matematik
tushunchalar rivojlangan bo‘ladi. Hozirgi zamon pedagoglari o‘rgatish,
rivojlanish manbai tarbiyachilarning bilimi va kompetensiyasiga bog‘liq, deb
hisoblaydilar. Bunda ikki ko‘rsatkichdan foydalanish tavsiya etiladi:
1) bolaning yangi bilimlarni kattalar yordamida egallashi.
2) bolada o‘zlashtirilgan bilimlarni mustaqil qo‘llash, tadbiq etish
qobiliyatini rivojlantirish.
Kurs ishinng maqsadi. Maktabgacha tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirishnng metodik asoslarini ishlab chiqish va
usuliy tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishinng vazifalari.
 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari bolalarida matematik tasavvurlarni
Davlat talablari asosida shakllantirish metodik muammo ekanligini
asoslash;
 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhlarida bolalarning
matematik tasavvurlarini rivojlantirishning hozirgi zamon holatini tahlil
qilish;

6 Maktabgacha
ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruh bolalarida matematik tasavvurlarini
rivojlantirish usul va vositalarini ishlab chiqish;
 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruh bolalarida matematik
tasavvurlarini rivojlantirishda interaktiv usullardan foydalanish
imkoniyatlarini aniqlash:
 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruh bolalarida matematik
tasavvurlarini rivojlantirish samaradorligini tajriba-sinovda tekshirish;
 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruh bolalarida matematik
tasavvurlarini rivojlantirish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish.Kurs ishinng obyekti .
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida matematika
mashg‘ulotlari.
Kurs ishinng predmeti. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov
guruh bolalaridamatematik tasavvurlarini rivojlantirish usul, vosita va yo‘llari.
Tadqiqotning tarkibiy tuzilishi . Kirish, 2 bob, xulosa va adabiyotlar
ro‘yxatidan tashkil topgan.

7I bob. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida
matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslari
1.1. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari bolalarida Davlat talablari
asosida matematik tasavvurlarni shakllantirish metodik muammo
sifatida.
O‘zbekiston Respublikasida xalq ta ‘ limi tizimida maktabgacha ta ‘ lim
eng asosiy tizim hisoblanadi. Ushbu soha uzluksiz ta ‘ lim tizimining birlamchi
bo‘g‘ini hisoblanib, u har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini
tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida respublikada ta ‘ lim-tarbiya tizimi va barkamol avlodni
tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari darajasiga
ko‘tarildi. Biroq o‘tkazilgan tahlillar maktabgacha ta ‘ lim sohasida olib
borilayotgan ishlarning samarasi va natijasi yetarli darajada emasligini
ko‘rsatmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Maktabgacha ta ‘ lim
tizimini tubdan isloh qilish yuzasidan qabul qilingan qaror va farmoyishlari
bugungi kunda maktabgacha ta ‘ lim dasturlari va o‘quv-tarbiyaviy rejalariga
qo‘yilgan davlat talablarini takomillashtirish, maktabgacha ta ‘ limga qamrab
olinayotgan bolalarni maktab ta ‘ limiga to‘laqonli ravishda tayyorlab berish
ishlarini o‘z ichiga oladi. Bu qarorlar ichida “2017-2021 yillarda maktabgacha
ta ‘ lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-
2707-sonli qaror dastur sifatida faoliyat boshladi. Bolalarni maktabgacha
ta ‘ limga qamrab olish ko‘rsatkichini qo‘tarish, mavjud muammolarni amaliy
bartaraf etish maqsadida dastur asosida keng ko‘lamli kompleks tadbirlarni
amalga oshirish ko‘zda tutilgan:
- bo lalarning har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy
rivojlanishi uchun ilg‘or xorijiy tajribalarni inobatga olgan holda zarur shart-
sharoitlar yaratish;

8- maktabgacha ta ‘ lim muassasalari uchun pedagog kadrlarni tayyorlash va
malakasini oshirish o‘quv reja va dasturlarini zamonaviy pedagogik
texnologiya va metodlarni inobatga olgan holda takomillashtirish;
- 2200 ta maktabgacha ta ‘ lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash, jumladan qishloq aholi punktlarida yangi maktabgacha ta ‘ lim
muassasalarini qurish, ularni zamonaviy talablarga javob beradigan inventar,
uskunalar, o‘quv-metodik qo‘llanmalar, multimedia resurslari bilan
ta ‘ minlash.
- Qaror bilan belgilangan kompleks tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida
quyidagilarga erishilishi kutilmoqda:
- yuqori sifatli maktabgacha ta ‘ limni ta ‘ minlash, bolalarni sifatli maktabga
tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta ‘ lim-tarbiya jarayoniga muqobil dasturlarni
joriy etishga;
- bolalarni maktabga tayyorlashning muqobil shakli bo‘lgan 6100 ta qisqa
muddatli guruhlar tashkil etishga;
- 3−6 yoshdagi maktabgacha ta ‘ lim muassasalariga qamrab olinmagan
bolalarni ularning ota-onalarini metodik qo‘llanmalar bilan ta ‘ minlash orqali
maktab ta ‘ limiga tayyorlashni tashkil etishga;
- maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tarmog‘ini 50 ta yangi qurilish hamda
mavjud muassasalarning 1167 tasini rekonstruksiya qilish va 983 tasini
mukammal ta ‘ mirlash orqali kengaytirishga;
- qishloq joylardagi maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida ota-onalar badal
to‘lovini 30 foizgacha kamaytirishga;
- bolalarning maktabgacha ta ‘ limga qamrovini 1,5 barobarga oshirishga.

9Dasturning samarali amalga oshirilishi unda ko‘zda tutilgan ko‘rsatkichlar
ijrosining borishini tizimli monitoring qilib borish orqali davlat organlarining
doimiy nazoratida bo‘ladi.
Qarorning amalga oshirilishi davlat siyosatining asosiy ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida respublikaning uzluksiz ta ‘ lim tizimini yanada
isloh qilish borasidagi rivojlanish yo‘lining uzviy va bosqichma-bosqichligini
ta ‘ minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta ‘ lim vazirligining 2018 yil 18
iyundagi 1-mh sonli “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo‘yiladigan davlat talablari” hamda “Ilk qadam” maktabgacha ta ‘ lim
muassasasining Davlat o‘quv dasturiga asosan, quyidagi vazifalar belgilandi:
maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi, ta ‘ lim-tarbiyasi mazmuni va
sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilash;
- milliy, umuminsoniy va ma ‘ naviy qadriyatlar asosida bolalarga ta ‘ lim-tarbiya
berish, rivojlantirishning samarali shakllari va usullarini joriy etish;
- ta ‘ lim-tarbiya jarayoniga pedagogik vazamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish;
- kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta ‘ lim, fan va ishlab
chiqarishning samarali integratsiyasini ta ‘ minlash.
Davlat talablari quyidagi tamoyillar asosida tatbiq etiladi:
- bolaning noyobligi;
- «Men» konsepsiyasi va shaxsiy ta ‘ limini yaratishda bolaning faol roli;
- Bolaning huquqlarini himoya qilish va ta ‘ minlashning muhimligi;
- bola ta ‘ limi va rivojlanishida kattalarning asosiy roli;

Maktabgacha yoshdagi (6-7 yoshli) bolaning umumiy muhim
kompetensiyalari quyidagilarni tashkil etadi:
10- bolalar rivojlanishida individual farqlanishlar mavjudligi sababli, har bir
bolaga moslashuvchan bo‘lib, individual variativlik asosida yondashish.
Davlat talablari tug‘ilgandan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning beshta asosiy
rivojlanish sohalariga bo‘lingan. Har bir rivojlanish sohasi o‘z o‘rnida kichik
sohalarga bo‘lingan bo‘lib, ular har bir yosh guruhiga mos bir nechta
talablardan (kutilayotgan rivojlanish ko‘rsatkichlaridan) iborat.
Davlat talablari bolaning quyidagi rivojlanish sohalari bo‘yicha belgilanadi:
- jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi;
- ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
- nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari;
- bilish jarayonini rivojlanishi;
- ijodiy rivojlanish.
- «Bilish jarayonining rivojlanishi» sohasi quyidagi kichik sohalarga bo‘linadi:
- intellektual-anglash malakalari;
- elementar matematik malakalar;
- tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat.
Kommunikativ kompetensiya – muloqot vositalaridan turli
vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi.
O‘yin kompetensiyasi – bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat
uchun asos hisoblanadi.
Ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar
bilan muloqotda axloq qoidalari va me ‘ yorlariga rioya qilgan holda o‘zini
tutish mahorati.
Bilish kompetensiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish

11va olingan bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan o‘quv va amaliy
vazifalarni hal qilish uchun foydalanish.
Bolaning kompetensiyalari bola rivojining quyidagi sohalarida
belgilanadi:
 jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi;
 ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
 nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari;
 bilish jarayonining rivojlanishi;
 ijodiy rivojlanish.
Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi
sohasida bolalarga mashg‘ulotlarni mujassamlashtirish, hayot bilan bog‘lab
olib borish,
bolalarda o‘z-o‘zini xavfli kasalliklardan,noxushliklardan himoya qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirish ishlari olib boriladi.
Ijtimoiy-hissiy rivojlanish da bolalarga asosan hikoyalar va ertaklar
asosida bir- biriga nisbatan altruizm, g‘amxo‘rlik, yordam berish, mehr-oqibat,
atrofidagilar va oila a ‘ zolarga ijobiy munosabatning shakllanishi ko‘zda
tutiladi. Shuningdek, muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish
ko‘nikmalari rivojlantiriladi.
Nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari nutq o‘stirish, tevarak – atrof
bilan tanishtirish, tasviriy faoliyat bilan shug‘ullanish, badiiy adabiyot
mashg‘ulotlarida nutq, muloqot, kommunikatsiya, o‘qish va yozish malakalari
rivojlantiriladi.
Bilish jarayonining rivojlanishi - maktabgacha ta ‘ limda barcha faoliyat
davomida amalga oshiriladi. Bunda bolaning intellektual imkoniyatlari
rivojlantiriladi. Mashg‘ulotlar, mashg‘ulotlardan tashqari tadbirlar, sayohatlar
davomida bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari qondirib boriladi. Bu ishlar
asosan, matematik tasavvurlarni rivojlantirish, atrofdagi olamni ongli ravishda

12idrok qilish va olingan bilim, ko‘nikma va qadriyatlardan o‘quv va amaliy
vazifalarni hal qilish uchun foydalanish malakalari rivojlantiriladi.
Ijodiy rivojlanish - bolalarda dunyoni badiiy his qilish va unga estetik
munosabatda bo‘lish hislari shakllantiradi. Bu ishlar musiqiy hamda ma ‘ naviy-
ma ‘ rifiy tadbirlarda amalga oshiriladi. Shuningdek, tasviriy faoliyat, musiqa
va applikatsiya mashg‘ulotlarida bolalar ijodiy jihatdan rivojlantiriladi. Bu
rivojlanish natijasida bolada hayotiy vaziyatlarni oqilona hal etish malakalari
ham shakllanadi.
Maktabgacha tayyorlov guruh bolalarini o‘qitish o‘ziga xos xususiyatga
ega. Bu yoshda yechilishi kerak bo‘lgan vazifalar bog‘chada hal qilinmasa,
maktab ta ‘ limi samarali va muvaffaqiyatli bo‘lmaydi. Bu vazifalardan biri
oddiy bilimlar va tafakkur usullaridan murakkab bilimlarga o‘tishdan iborat.
Bu xildagi o‘tish saviyasi, ayniqsa, matematik bilimlarni egallash uchun
zarurdir. Bunday saviyaning yetarli bo‘lmasligi ko‘pgina qiyinchiliklarga
sabab bo‘ladi.
Ma ‘ lumki, maktabgacha yoshdagi bolalarga matematika o‘qitishda
oddiydan murakkabga o‘tish saviyasining mazmuni quyidagilarni tashkil etadi:
Birinchidan , bola shunday faoliyat va masalalarni o‘zlashtirishi
kerakki, ularda matematik operatsiyalarni qo‘llashning zarurligi yaqqol
ko‘rinib turadi.Bunda bolada ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda
kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq qoidalari va me ‘ yorlariga rioya
qilgan holda o‘zini tutish mahoratini rivojlantirish zarur. Bola o‘ziga
tushunarli bo‘lmagan vaziyatlardan kattalar yordami bilan chiqa oladi. Bu bir
tomondan, bolaningamaliy faoliyati bilan bevosita bog‘liq (tenglashtirish,
taqqoslashga oid) masalalar, ikkinchi tomondan, ularga shunday shartlar
kiritiladiki, bunda mazkur masalalarni matematik vositalardan foydalanmay
turib, (masalan, fazoda ajratib qo‘yilgan ikki to‘plamni amalda tenglashtirish
va solishtirish) amalga oshirish mumkin bo‘lmaydi.

13Ikkinchidan, muhitning shunday munosabatlarni ajratish kerakki, bu
munosabatlarni qo‘llashi bolaga aniq buyumlardan matematik ob ‘ ektlarga
o‘tish (masalan, buyumlarni ma ‘ lum belgilari bo‘yicha guruhga kiritishva shu
asosda to‘plam munosabatlarini, qism-butun munosabatlarni hosil qilish)
imkonini beradi. O‘yinchoqlar, turli geometrik shakllardan foydalanib
mashg‘ulot o‘tish bolalarning bilim va ko‘nikmalarini yanada
mustahkamlaydi. Ularda o‘yin kompetensiyasi rivojlanadi.
Uchinchidan , maktabgacha tayyorlov guruhi bolalari o‘z nutqida
matematik amallarni qo‘llashda anchagina qiynaladilar. Bolada kommunikativ
kompetensiyalarni rivojlantirish maqsadida har bir mashg‘ulotlarda bolalarda
matematik nutqni rivojlantirishga erishish muhim. Bunda matematik
atamalarni boshqa turdagi mashg‘ulotlarda qo‘llash ham yaxshi natija beradi.
Integratsiyalashgan mashg‘ulotlar bolalarga yozish, hisob-kitob, rasm chizish
hamda og‘zaki nutqni rivojlantiribgina qolmasdan, ularning 1-sinfga aqliy
jihatdan tayyor holda kelishini ta ‘ minlaydi.
To‘rtinchidan, bolada bilish kompetensiyasi – atrofdagi olamni ongli
ravishda idrok qilish va olingan bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan
o‘quv va amaliy vazifalarni hal qilish uchun foydalanish ko‘nikmalarini
rivojlantirish zarur. Bu ko‘nikmalar asosida bolalar maktabda daftar
kataklariga raqamlarni yozishga qiynalmaydilar. Tarbiyachi tomonidan to‘g‘ri
tashkil etilgan matematika mashg‘ulotlari va mashg‘ulotlardan tashqari amaliy
ishlar maktabda raqamlarni yozishda xatoliklarga yo‘l qo‘ymasliklari uchun
zamin yaratadi. Bunda tarbiyachilar raqam elementlarini yozishni o‘rgatishlari
lozim. Buning ham turli usullari mavjud. Raqam elementlarini yozishda
raqamlarni buyumlarga o‘xshatish yaxshi natija beradi. Masalan, 1 raqami
barmoqqa, ikki soni oqqushga o‘xshaydi va h.k.

14Davlat talablariga binoan, 6-7 yoshli bolalar hayotda
- son va sanoqning ahamiyatini tushunishi;
- geometrik shakllar va figuralarni bilishi;
- 20 gacha bo‘lgan ayrim matematik harakatlarni bajarishi;
- 10 gacha qo‘shish va ayirishli sodda matematik vazifalarni yechishi (son va
belgilarni qo‘llagan xolda +, -, =);
- son qatori haqida tushunchaga ega bo‘lishi,
- guruhlarni teng yoki teng emasligini tahlil qilishi (qanchaga ko‘p?, qanchaga
kam?);
- hajmi, balandligi va qalinligiga qarab predmetlarni ketma ketlikda joylashtira
olishi;
- shartli belgi asosida suyuq, sochiluvchan va qattiq materialni o‘lchay olishi
kerak.
Bolada son va sanoqning ahamiyatini tushuntirish ishlari
matematika mashg‘ulotlarida va mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda olib
boriladi. Mashg‘ulotlarda berilgan nazariy materiallar sayr, nutq o‘stirish
mashg‘ulotlari, tasviriy faoliyat, badiiy adabiyot bilan tanishtirish
mashg‘ulotlarida, shuningdek, ota- onalar bilan hamkorlik asosida uyda va
bog‘chadan tashqarida (do‘konda, bozorda...) mustahkamlanadi.
Geometrik shakllar va figuralar bilan tanishtirish ham
mashg‘ulotlardan tashqari didaktik o‘yinlar, pazllar, geometrik shakllar
asosidagi grafik diktantlar orqali mustahkamlanishi kerak. Shuningdek,
tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini mujassamlashtirish davomida geometrik
shakllar asosida naqshlar chizish, bir necha shakllar yordamida yaxlit jismlarni
tayyorlash, applikatsiya mashg‘ulotlarini integratsiyalash yordamida
geometrik shakllar to‘g‘risidagi tasavvurlar boyitiladi. Shuningdek, geometrik
shakllar bilan tanishtirishda dutor, rubob, nog‘ora, doira, tanbur, chang kabi
o‘zbek xalq cholg‘ularining har birini tavsifidan foydalanish katta ahamiyatga

15ega. Bunda bolalarga milliy-ma ‘ naviy qadriyatlar haqida xam ma ‘ lumotlar
berib boriladi.
20 gacha bo‘lgan ayrim matematik harakatlarni bajarish malakalari
ko‘rgazmalar, didaktik o‘yinlar yordamida rivojlantiriladi. Bolalar 20 ichida
sodda matematik amallarni bajaradilar. Ular 20 gacha sanash va teskari
sanash, 20 ichida raqamlar ketma-ketligi, ularning qo‘shnilarini biladilar.
10 gacha qo‘shish va ayirishli sodda matematik vazifalarni
yechishi (son va belgilarni qo‘llagan xolda +, -, = ) - didaktik o‘yinlar,
mashg‘ulotlar va ko‘rgazmali qurollar (stol bosma o‘yinlari, sodda masalalar,
raqamlar kassasi) yordamida o‘rgatiladi.
Son qatori haqida tushunchaga ega bo‘lishi avvalambor bolaning son
va raqamlar, ularning mazmun-mohiyati, nimani anglatishi, sonlarning o‘ng va
chap tomon qo‘shnilarini o‘rgatish, kichik sonlardan katta sonlar tomon o‘sib
borish va kamayib borish tartibi haqidagi tushunchalarni rivojlantirish orqali
o‘rgatiladi.
Guruhlarni teng yoki teng emasligini tahlil qilishi malakalari
(qanchaga ko‘p?, qanchaga kam?) –to‘plam, solishtirish, munosabat
tushunchalarishakllanishi asosida quriladi. Bu tushunchalarni shakllantirishda
ham ota-onalar bilan hamkorlik, bolani o‘rab turgan atrof-muhit, olingan
bilimlarning tasdig‘ini amaliy faoliyatda ko‘rish, avvalambor, guruh va
to‘plam tushunchalarini ongli bilish asosida ularni solishtirish, bir-biridan
farqlash malakalari rivojlantiriladi.
Hajmi, balandligi va qalinligiga qarab predmetlarni ketma-ketlikda
joylashtira olishi – asosan, qurish-yasash, konstruksiyalash, matematika va
geometriyaga oid didaktik o‘yinlar yordamida rivojlantiriladi. Shu bilan birga
bu tushunchachalar ko‘chada sayohat davomida mashinalar, yo‘l va trotuarlar,
binolar, kundalik turmushda uchraydigan narsa va buyumlar,meva va

16sabzavotlarni solishtirish asosida o‘rgatiladi.
Shartli belgi asosida suyuq, sochiluvchan va qattiq materialni o‘lchay
olish malakalari asosan, tajriba va amaliy ishlar davomida rivojlantiriladi.
Bolaning anglash va sezish ko‘nikmalari asosida suyuqliklar (suv, sut...larni
bankalarga stakan, plastmassa idishchalar yordamida o‘lchab solish),
sochiluvchan moddalar (qum, un, tuz, shakar...)ni bilishi, qattiq jismlarni
boshqa materiallardan farqlashi ularni o‘lchay olishi asosan, tajribalar asosida
amalga oshiriladi. Bu ishlarni ochiq havoda, qum, tuproq, maxsus gil
yordamida sochiluvchan materiallarni o‘lchash imkoniyatlari kengaytiriladi.
Darhaqiqat, bolani maktabga tayyorlash murakkab jarayon hisoblanadi.
Chunki bolaning 1-sinfga tayyor holda borishi nafaqat ustozlar, balki oilaning
yoshi katta a ‘ zolari, ota-onalar zimmasidagi eng mas ‘ uliyatli vazifa
hisoblanadi. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari bolalarida Davlat talablari
asosida matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlariga metodik muammo
sifatida e ‘ tibor qaratilishi va mavjud muammolarning bartaraf etilishi
maktabgacha ta ‘ limning sifatli va samarali bo‘lishini ta ‘ minlaydi .
1.2. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhlarida
bolalarningmatematik tasavvurlarini rivojlantirishning hozirgi
holati.
Maktabgacha ta ‘ lim uzluksiz ta ‘ limning asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi.
Avvallari bu tizim jamiyatning turli sohalarida mehnat qilayotgan ota-
onalarning ijtimoiy faoliyati uchun shart-sharoit yaratishgagina xizmat qilgan
bo‘lsa, endilikda maktabgacha ta ‘ lim muassasalarining ish mazmuniga
qo‘yilgan talablar xam o‘zgartirildi. Asosiy vazifalardan biri kichkintoylarni
maktab bosqichida o‘qishga tayyorlashdir.Yosh avlodni o‘z xalqi, jamiyati va
yurtiga fidoiylik ruhida kelajak taqdiri uchun mas ‘ ullikni his eta oladigan,
boy milliy madaniy merosimiz va qadriyatimizga hurmat va asrab avaylash
ruhida tarbiyalash jamiyatimiz oldida turgan kechiktirib bo‘lmas vazifa ekan,

17bu barcha ta ‘ lim-tarbiya ishi bilan shug‘ullanuvchi xodimlardan katta
mas ‘ uliyatli ishlarni bajarishni talab etadi. O‘zbekiston Respublikasi kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi uzluksiz ta ‘ limni bir butun tizimini yaratish
vazifasini ilgari surdi va mutaxassislar tayyorlash sifatiga qo‘yiladigan
talablarni yanada oshirdi. Yana shunga bog‘liq holda Respublikadagi
pedagogika oliy o‘quv yurtlaridagi ta ‘ lim va tarbiya jarayonini
takomillashtirish masalasi dolzarb masalaga aylandi. So‘ngi yillarda
mamlakatimizda maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida matematika o‘qitish o‘z
ko‘lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta bo‘lgan o‘zgartirishlar amalga
oshirildi.
Maktab oldiga yangi maqsadlarning qo‘yilishi maktabgacha ta ‘ lim
muassasalarida matematik ta ‘ lim berish mazmunining tubdan o‘zgarishiga olib
keldi.Hozirgi kunda maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida matematik ta ‘ lim
berish usulining mazmuni quyidagilardan iborat:
Matematika o‘qitishda ko‘zda tutilgan maqsadlarni asoslash. (Nima
uchun matematika o‘qitiladi, o‘rgatiladi Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida
matematika o‘qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani o‘rgatish?).
Ya ‘ ni, bolalarga bilimlar qanday berilganda, bu bilimlar hozirgi zamon
talablariga mos keladigan bo‘ladi.
Matematik bilim berish usullarini ilmiy ishlab chiqish (qanday
o‘qitish kerak?), ya ‘ ni bolalar hozirgi kunda zarur bo‘lgan bilimlarni,
malakalarni, ko‘nikmalarni va aqliy faoliyati, qobiliyatlarini egallab oladigan
bo‘lishlari uchun o‘quv ishlari metodikasi qanday bo‘lishi kerak? Matematik
bilimlarni egallash jarayonida bolalar shaxsining rivojlanishi va shakllanishini
amalga oshirish uchun qanday o‘qitish kerak?
Matematik bilim berish vositalarini darsliklar, didaktik materiallar,
ko‘rsatma- qo‘llanmalar, pedagogik texnologiyalar va texnik vositalarni ishlab
chiqish (nima yordamida o‘qitish).

18Ta ‘ limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta ‘ limning
mashg‘ulotdan tashqari shakllarini qanday o‘tkazish?) Mashg‘ulot ishlarini
qanday tashkiliy metodlarda o‘tkazish kerak? Mashg‘ulot jarayonidagi
ta ‘ limiy va tarbiyaviy masalalarni qanday qilib yanada samaraliroq hal qilish
kerak?).
Bolalarga bilim berish maqsadlari, metodlari, vositalari va shakllari
metodik tizimning asosiy komponentlaridir. Mashg‘ulotlar o‘quv yili boshidan
boshlab haftasiga 1 martadan (1 yilda 36 marta) o‘tkaziladi. Sentabr oyida bir
mashg‘ulotning davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak. Oktabr oyidan
boshlab mashg‘ulot davomiyligi sekin-asta 15 minutga yetkaziladi. O‘rta
guruhda mashg‘ulotlar sentabr; oyidan boshlab, haftasiga 1 marta o‘tkaziladi.
Mashg‘ulot 20 daqiqa davom etadi. Yil davomida 36 ta mashg‘ulot
o‘tkaziladi. Bolalar harakatli-ko‘rsatmali shaklda berilgan o‘quv materiallarini
yaxshi o‘zlashtiradi. 5 yoshga qadam qo‘ygan bolalarni o‘qitishda didaktik
o‘yinlardan keng foydalanish kerak. Topshiriqlarning bajarilish jarayonida
tarbiyachi bolalarni o‘z harakatlarini (nima qilganlarini va qanday qilganlarini,
natijada nima hosil bo‘lganini) tushuntirib berishga undaydi. 6 yoshli
bolalarda o‘z xulq-atvorini boshqarish qobiliyati paydo bo‘ladi; erkin xotira,
diqqat rivojlanadi. Shu yoshda topshiriqni bajarishga, o‘z ishiga ijobiy baho
olishga intiladilar. Ular o‘quv topshiriqlariga katta qiziqish bilan qaraydilar.
Bolalar katta guruhda birinchi o‘nlik sonlarini yaxshi o‘zlashtirishlari kerak.
Har xil buyumlar to‘plamini sanash, ularning qatorda kelish tartiblarini
aniqlash jarayonida sonlar mohiyatini o‘zlashtirish amalga oshiriladi. Bolalar
bilan bajariladigan hamma i shlar ular oldingi bosqichlarda olgan bilimlar va
ularni hisobga olish asosida tashkil qilinadi. O‘rganishni o‘tilganlarni
takrorlashdan boshlash kerak. Har qaysi yangi bilim oldin o‘zlashtirilgan
bilimlar tizimiga kiritilishi zarur. Mashqlar miqdori yetarli bo‘lgandagina
bolalarda puxta malaka va ko‘nikmalar shakllanishi mumkin. Bolalarni
buyumlar, o‘yinchoqlar, geometrik figuralar, kartochkalar va rasmlardagi

19tasvirlarni sanash (qayta sanash, qo‘shib sanash, ajratib sanash)ga, ob ‘ ektlar
miqdorlarini sezish bilan aniqlashga mashq qildirish kerak. Mazkur guruhda
haftada 1 tadan mashg‘ulot o‘tkaziladi. Maktabga tayyorlov guruhi bola 7
yoshga qadar son, buyumlarning shakli va kattaligi haqida nisbatan ko‘proq
bilimlarni o‘zlashtirgan bo‘lishi, fazoda (2 va 3 o‘lchovli) va vaqt bo‘yicha
mo‘ljal ola bilishi kerak. Tarbiyachi bolalarda matematik bilimlarga ustivor
(turg‘un) qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallashga
intilishni tarbiyalashga harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil
fikrlashni, fazoviy tasavvurni rivojlantirish, ayniqsa, muhim. Maktabgacha
tayyorlov guruhi uchun elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishda
bolalarning oldingi bosqichlarda olgan bilimlarini sistemalashtirish,
kengaytirish va chuqurlashtirishni nazarda tutadi. Elementar matematika
mashg‘ulotlari oldida bir qator maqsadlar qo‘yilgan. Bular: ta ‘ limiy,
tarbiyaviy va amaliy maqsadlardir.

202.1 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirish usul va vositalari
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirishda mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish
juda katta ahamiyatga ega. Ma ‘ lumki, maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida
mashg‘ulotlar kun davomida o‘tkazilib boriladi. Kunning birinchi kismiga
mo‘ljallangan mashg‘ulotlar ancha yaxshiroq samara beradi. Mashg‘ulot
jarayonida bolalarda mustakil fikrlash ko‘nikma va malakalari hosil qilinadi,
tarbiyachining so‘zini tinglash, o‘rtoqlari bilan gaplashmaslik har bir
tarbiyachi tomonidan berilgan savollarga javob berishga harakat qilish,
aytilgan fikrlarni takrorlash tarbiyachi tomonidan o‘rgatib boriladi. Har bir
yosh guruhlarda necha marta mashg‘ulot o‘tkazish bolalar bog‘chasi ta ‘ lim-
tarbiya dasturida belgilab boriladi. Matematika mashg‘ulotlari kunning
birinchi yarmida tashkil etiladi. Mashg‘ulotlar – maktabgacha ta ‘ lim
muassasalarida o‘qitishni tashkil etishning asosiy shaklidir. Ular maktabgacha
ta ‘ lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiy bo‘lib, ular uchun dastur
mazmuni belgilangan, kundalik rejimda doimiy vakt ajratilgan, ularning
kancha vakt davom etishi tayinlangan.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasada mashg‘ulotlar bolalarni maktabga
tayyorlashda katta axamiyatga egaligi sababli bu mashg‘ulotlarda bolalar
o‘quv faoliyati ko‘nikmalarini hosil kiladilar, ancha intizomli bo‘lib, yanada
uyushadilar. Ularda barqaror diqqat, irodaviy zo‘r berish qobiliyati rivojlanadi.
Sistemali o‘qish natijasida bilishga qiziqish paydo bo‘ladi. Ular bir-birlariga
faol ta ‘ sir etadilar, tashabbus ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ladilar. Bolalar
oldiga ko‘pchilikdan kuch- g‘ayrat talab qiladigan vazifalar kuyilganda
birgalikdagi kechinmalar paydo buladi, muammoli vaziyatlarni birga hal etish,
jamoaga hurmat tuyg‘usi vujudga keladi. Mashg‘ulotlardagi o‘qitish
jarayonida bolalarda maktabga va o‘qishga kizikish tarbiyalanadi, to‘g‘ri va

21xulk-atvor ko‘nikmalari, ma ‘ suliyat xissi, ishchanlik, o‘zini tuta bilish,
mas ‘ uliyat bilan ishlash odati xosil kilinadi. Bolalarga kerakli bilim va
malakalarni mashg‘ulot jarayonida, yangi pedagogik texnologiya
materiallaridan va tarbiyaning samarali metod usullaridan foydalanilsa, bolani
yosh, ruxiy fiziologik xususiyatlari inobatga olinsa, tarbiya berishning
samaradorligi oshadi. Maktabgacha ta ‘ limda mashg‘ulotlarning quyidagi
turlari olib boriladi:
Bolalarni bilimlarini sinovchi mashg‘ulotlar – ushbu mashg‘ulotlarni
o‘tkazishdan maqsad, tarbiyachi bolaning dasturda belgilangan bilim va
malakalarini egallash darajasini bilib oladi va keyingi ishlari davomida
shularni inobatga oladi. Asosan bunday mashg‘ulotlar faol usulda og‘zaki
savol-javoblar, ko‘rgazmali usullarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi.
Mujassam mashg‘ulotlar – bu mashg‘ulot bolalar bog‘chasi tajribasida
keng tarqalgan bo‘lib, bunday mashg‘ulotlarda bolalarga kompleks ravishda
yangi bilimberiladi. Mujassam mashg‘ulotlarni tashkil etishda mazmunan
bog‘langan holda bilimlar beriladi. Masalan: matematika mashg‘ulotlarni
mujassamlashtirishda musika, tasviriy faoliyat, tabiat bilan tanishtirish, sensor
rivojlantirish mashg‘ulotlaridan foydalanish mumkin.Tarbiyachilar mashg‘ulot
o‘tkazishda mashg‘ulotni loyixalashtiradilar. Mashg‘ulotga tayyorlanish
mazmuni quyidagilar bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Mashg‘ulotni
rejalashtirish. Kerakli jixozlarni oldindan tayyorlash. Bolalarni mashg‘ulotga
tayyorlash.
Maktabgacha tayyorlov guruh bolalarida matematik tasavvurlarni
rivojlantirishda mustakil faoliyatni talab qiladigan mashg‘ulotlar, ayniksa,
o‘yin bilan bog‘liq mashg‘ulotlar yaxshi samara beradi.
Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda
mashg‘ulotlardan tashqari tarbiyachi o‘rgatishning har xil usullaridan,

22jumladan, amaliy, ko‘rsatmali, og‘zaki, o‘yin usullaridan foydalanadi. Usulni
tanlashda bir qator omillar mazkur bosqichda yechiladigan dastur masalalari,
bolalarning yosh va individual xususiyatlari, zarur didaktik vositalarning
mavjudligi va boshqalar hisobga olinadi. Tarbiyachining metod va usullarning
asosli tanlanishiga, ulardan ratsional foydalanishga doimo e ‘ tibor berib turishi
quyidagi natijalarni ta ‘ minlaydi:
 elementar matematik tasavvurlarning muvaffaqiyatli shakllanishi va ularning
nutqda aks ettirilishi;
 tenglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, o‘lchami, shakli bo‘yicha)
idrok qilish va ajratish, natijaviy munosabatlar (o‘lchami yoki soni bo‘yicha
orttirish yoki, kamaytirish)ni, analiz qilinayotgan ob ‘ ektlarning miqdori, shakli,
kattaligini umumiy belgi sifatida ajratish, aloqa va bog‘lanishlarini aniqlash
malakasi;
 bolalar o‘zlashtirgan amaliy ish usullari (masalan, qarshi qo‘yish, sanash,
o‘lchash bilan taqqoslash)ni yangi sharoitlarda qo‘llashga yo‘naltirish va
mazkur vaziyatda ahamiyatga ega bo‘lgan belgilar, xossalar, bog‘lanishlarni
aniqlash, topishning amaliy usullarini mustaqil izlashga yo‘naltirish.
Masalan, «Geometrik
figuralar», «Kattalik», «Miqdor va sanoq» bo‘limlariga oid masalalarni bir
vaqtda hal qilish imkonini beradi . Bu xil mashqlar mashg‘ulotlarning
samaradorligini oshiradi. Didaktik o‘yinlardan eng ko‘p foydalaniladi. Bola
bilish mazmunini o‘yin shakliga kirgan o‘rgatuvchi masalani (o‘yin
mazmunida), o‘yin harakatlari va qoidalari oldindan nazarda tutilmagan holda
o‘zlashtiradi. Didaktik o‘yinlarning hamma turi (buyumli, stolda o‘ynaladigan
bosma va og‘zaki turlari) elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning
samarali vosita va usullaridir. Buyumli va so‘z o‘yinlari matematika
mashg‘ulotlarida va ulardan tashqarida o‘tkaziladi, stolda o‘ynaladigan -

23bosma o‘yinlar odatda mashg‘ulotdan bo‘sh vaqtlarda o‘tkaziladi.
Nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida ham harf yoki tovushlardan
bo‘g‘inlar, bo‘g‘inlardan so‘zlar, so‘zlardan gaplar, gaplardan matnlar hosil
bo‘lishi haqida ma ‘ lumot beriladi. Bu ma ‘ lumotlar orqali ham bolalar kichik,
o‘rta va katta kabi matematik tushunchalarning mohiyati tushuntiriladi.
Matematik tushunchalarni, sanoq va tartib sonlar, buyumlarning o‘lchovlari va
sifatlarini, miqdoriy tushunchalarni, narsa va buyumlarning bir-biriga
munosabatini, ularning joylashuvini, shaklini va hajmini, vaqt mo‘ljallarini o‘z
nutqlarida to‘g‘ri qo‘llash malakalari rivojlantiriladi.
Musiqa mashg‘ulotlarida ham bolalar matematik munosabatlarga duch
keladilar. Ular qo‘shiq va kuylarni ijro etishda ma ‘ lum ritmga tushadilar. Bu
ritmlar ham ma ‘ lum notalardan tuziladi. Shuningdek, ular notalarning
nechtaligi, doira sadolarining nechtaligi haqida fikr yuritadilar. Qo‘shiq
kuylash va raqsni boshlashdan avval bolalarga start beriladi. Masalan: Bir,
ikki, uch.. boshladik. Ba ‘ zida bolalar qo‘shiqlarga qarsak chalish orqali jo‘r
bo‘ladilar. Musiqa asboblarining geometrik
figuralariga o‘xshashlik jihatlari ham mavjudki, bolalar e ‘ tiborini shularga
qaratish ham ularning tasavvurini yanada boyitadi.
Masalan doira, zarb asboblarining aylana shakliga o‘xshashligi, karnay
va surnaylarning konus va o‘lchamlarining (uzun, qisqaligi), balalaykaning
uchburchak shaklidaligi, changning to‘rtburchak shakliga o‘xshashi, cholg‘u
asboblarining klavishalarining o‘lchamlari va shakllariga e ‘ tibor qaratiladi.
Bunda ham matematika ishtirok etadi.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida qurish-yasash mashg‘ulotini tashkil
etishda ham matematikadan keng foydalaniladi. “Qurish-yasash” turli
predmetlarni, qism va elementlarni ma ‘ lum bir holatga keltirish, ma ‘ nosini
bildiradi. Qurish- yasash faoliyati - amaliy faoliyat bo‘lib, oldindan

24belgilangan, biror maqsadga qaratilgan real voqelikdir. Bu mashg‘ulotlarda
bolalar legolardan, kubiklardan, turli materiallardan foydalanadilar.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasasalarda konstruktorlardan (taxtali, plastmassa,
metall va keramikadan) foydalanadilar. Bu to‘plamlar orqali turli
konstruksiyalar yasash mumkin. Tarbiyachi rahbarligida bolalar oddiy
birlashtirish usulidan suratlar bo‘yicha turli xil harakatli konstruksiyalar
yasaydilar. Asosiy diqqat bolalarni ma ‘ lum qismlarini birlashtirish
malakalarini shakllantirishga qaratiladi. Bunda bolalarni qo‘llarini muskullari
ishtirok etadi, qo‘l muskullari hali yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Tarbiyachi
rahbarligi ostida bolalar yangi birlashtirish yo‘llarini va turli xil harakterdagi
konstruksiyalarni rasmga, chizmaga qarab yaratishga o‘rganadilar. Bu ishlarni
bolalarga taklif etishdan oldin, tarbiyachining o‘zi bu konstruktorlar, ularga
berilgan metodik ko‘rsatmalar bilan yaxshilab tanishib, o‘rganib chiqishi
zarur. Bolalarga qurilish materiallari va konstruktorlar to‘plami hammasi
birdaniga berilmaydi, balki asta- sekin, ketma-ket bolalarning
o‘zlashtirishlariga qarab beriladi. O‘yin davomida bolalar fazoda o‘lcham
olish, kattaliklar, munosabat, to‘plam tushunchalarni nutqlarida keng
qo‘llaydilar.
Elementar matematika mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan didaktik talablar.
Tarbiyachi mashg‘ulotga tayyorlanar ekan, dastur mazmunini sinchiklab
o‘rganadi. Matematik bilimlar bolalarga qat ‘ iy aniqlangan izchillikda beriladi,
bunda yangi materiallar har bir vazifa bir qator kichik topshiriqlarga bo‘linadi.
Bu kichik topshiriqlar ketma-ket o‘rganiladi. Masalan, tayyorlov guruhi
bolalarini buyumlarni bo‘laklarga bo‘lish bilan tanishtirish bunday ketma-
ketlikda amalga oshiriladi: bolalar birinchi mashg‘ulotda buyumlarni ikkita
teng qismga bo‘lishni mashq qiladilar va yarim nima ekanini o‘zlashtiradilar;
ikkinchi mashg‘ulotda bolalarning teng ikkiga bo‘linadigan buyumlar haqidagi
tushunchalari kengaytiriladi va shunga mos lug‘ati faollashtiriladi; tarbiyachi

25uchinchi mashg‘ulotda bolalarga buyumlarni teng to‘rt qismga bo‘lish
usullarini tanishtiradi, shuningdek, butunning qismga munosabatini ko‘rsatadi;
keyinroq bolalarga geometrik figuralarni ikki va to‘rt qismga bo‘lishning har
xil usullarini ko‘rsatadi, bolalar butun bilan qism orasidagi munosabatlarni
o‘rnatishadi. Shunday qilib, dasturning har bir bo‘limi ketma-ket
o‘tkaziladigan bir necha (uch-olti) mashg‘ulotda amalga oshiriladi.
Bolalarning bilimlari mashg‘ulotdan mashg‘ulotga kengayadi, aniqlashtiriladi
va mustahkamlanadi. Yangi materialni o‘rganish jarayonida o‘tgan materialni
takrorlash bolalarning bilimlarini chuqurlashtiribgina qolmay, balki ular
e ‘ tiborini yangi materialga qaratishga, uning puxta o‘zlashtirilishiga imkon
beradi. Odatda yangi mavzuni uch-besh mashg‘ulot davomida, oldin uniig
birinchi qismida, keyinroq ikkinchi qismida o‘rganiladi. Mavzuni ikki hafta,
ba ‘ zan uch hafta o‘tganidan keyin takrorlash kerak. Eski materialga qaytish
davri borgan sari dasturning har bir o‘rganilgan bo‘limi o‘quv yili oxiriga
qadar tarbiyachining fikr doirasida bo‘lib turishi kerak. Shu munosabat bilan
bir mashg‘ulotning o‘zida dasturning bir bo‘limiga yoki har xil bo‘limning,
ya ‘ ni «Miqdor va sanoq», «Kattalik», «Geometrik shakllar», “Fazo” va “Vaqt”
boshqa bo‘limlariga oid masalalar o‘rganilishi va takrorlanishi mumkin.
O‘rgatishning hamma bo‘limlari bo‘yicha dasturni bolalar izchil o‘rganishini
va ularda elementar matematik bilimlar tizimini shakllantirishni ham
ta ‘ minlash mumkin. O‘qitish tajribasida, mashg‘ulotlarning birinchi
qismida 8-10 daqiqa davomida yangi material o‘rgatiladi, ikkinchi qismida
(9-12 daqiqa davomida) oldingi mashg‘ulotlarda olingan bilim va ko‘nikmalar
mustahkamlanadi, oxirida esa bolalarga ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar 3-4
daqiqa takrorlantiriladi. Yangi materialni o‘zlashtirish bolalardan ko‘proq
zo‘riqishni talab qiladi. Shu sababli mashg‘ulot oxirida tanish materialni
kiritish bir oz bo‘shashish imkonini beradi. Masalan, tayyorlov guruhidagi
mashg‘ulotlarning birinchi qismida 10 sonining o‘zidan kichik ikki sondan
iborat tarkibi bilan tanishtirish, ikkinchi qismida doira va oval chiza olish

26malakasi qaraladi, 4 va 8 sonlarining ikkita kichik sondan iborat tarkibi
o‘rganilishi, bilimlar mustahkamlanishi mumkin. Uchinchi qismda «Nima
o‘zgardi?» o‘yinida buyumlar to‘plamini sanash (masalan, mashinalarning
qatori nechtaligini, har qaysi qatorda nechtadan mashina borligini, hamma
mashinalar nechtaligini aniqlash)ga doir mashqlar bajarilishi mumkin.
Mashg‘ulotning tuzilishi dastur bo‘limlarining hajmi, mazmuni,
ko‘rgazmaliligi, tegishli bilim va ko‘nikmalarniig o‘zlashtirilish saviyasi va
boshqa omillarga bog‘liq.
Bolalarni bilimlarni egallab olishlari ularni akliy faolligini rivojlantirish,
aqliy malaka va ko‘nikmalarni egallab olishlari, ularning maktabda
muvaffakiyatli o‘qishlari uchun bo‘lajak intellektual faoliyatga tayyorlanishda
manba bo‘lib xizmat kiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari
kuyidagilardan iborat:
1. Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar tizimini, ilmiy
dunyokarashni shakllantirish.
2. Bilimga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok, xotira, xayol,
tafakkur, nutq. Bilishga doir psixik jarayonlarni rivojlantirish akliy tarbiyaning
muxim vazifasidir.
3. Bilishga kizikish va akliy kobiliyatlarni aqliy mehnat madaniyatini
rivojlantirish. Akliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular
aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil
qilishdan iborat.
4. Aqliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish, ya ‘ ni eng oddiy faoliyat
usullari predmetlarni tekshirish ulardagi muxim va muxim bo‘lmagan
belgilarni ajratib kursatish boshka predmetlar bilan takkoslash maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarga akliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu

27ko‘nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib, bolaning
bilimlarini chuqur egallab olishga yordam beradi. Eng muximi shundaki,
bolalarga bilim beribgina kolmay, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy
vazifalarni hal etishga foydalanishga o‘rgatish.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarining oila bilan ishlash tizimida anik
maksad, mazmun bulishi kerak. Maktabgacha ta ‘ lim muassasaning ota-onalar
bilanishlashidan jamoa tarzida va individualma-individual xolda ishlash
shakllarini moxirlik bilan qo‘shib olib borish, keng aholi ommasi orasida
pedagogik tashvikot ishlarini tashkil qilish tufayli bolalarni tarbiyalashda
ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Bolalar maktab ta ‘ limiga tayyorgarligiga ta ‘ sir etuvchi omillar xakida
gapirar ekanmiz, maktabgacha ta ‘ lim yoshidagi bolalarga ta ‘ lim va tarbiya
berishda ota- onalar bilan xamkorlik o‘ta muhim sanaladi. Bu ishlar
maktabgacha ta ‘ lim muassasalari xodimlari va tarbiyachi-pedagoglar bilan
birgalikda olib borilsa, bundan keyin maktabgacha ta ‘ lim sohasini yanada
takomillashtirish yullarini izlab topilsa, maksadga muvofiq bo‘lar edi. Oilaviy
tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustaxkamlashda maktabgacha
ta ‘ lim muassasasi xodimlarining pedagog olimlar, bu soxada ilmiy ish olib
boruvchi tadkikotchi va metodistlar bilan doimiy muloqotining o‘rni juda
kattadir.
2. 2 Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida
matematik tasavvurlarni rivojlantirishda interaktiv usullardan
foydalanish imkoniyatlari
Xalq ta ‘ limi tizimini boshqarishning samarali mexanizmlarini joriy etish
o‘sib kelayotgan yosh avlodni ma ‘ naviy-axloqiy va intellektual rivojlantirishni
sifat jihatdan yanga darajaga ko‘tarishning eng muhim sharti hisoblanadi,
shuningdek, o‘quv-tarbiya jarayonida ta ‘ limning innovatsion shakllari va

28usullarini qo‘llashga ko‘maklashadi. Mamlakatimizda ayni paytda vujudga
kelgan shart-sharoitlar o‘qitishning shakli, mazmuni va uni amalga oshirish
mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqishni va bu jarayonga tegishli
o‘zgartirishlarni kiritishni taqozo etmoqda. Xususan, shu kunlarda
maktabgacha ta ‘ lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan chora- tadbirlarni
amalga oshirish uchun tarbiyachilarining malakasini oshirish mazmuni va
shakllarini takomillashtirish zarurati paydo bo‘ldi.
“Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat
talablari” hamda “Ilk qadam” maktabgacha ta ‘ lim muassasasining Davlat
o‘quv dasturini amalda joriy etish, shu asosda maktabgacha ta ‘ lim
muassasalari tarbiyachilari malakasini oshirish jarayonlarining mazmunini
takomillashtirish hamda ularning kasbiy kompetentligini muntazam oshirib
borishni nazarda tutadi. Shuningdek, maktabgacha ta ‘ lim muassasalari
tarbiyachilariga ta ‘ limda innovasion texnologiyalar, mashg‘ulotlarni metodik
jihatdan to‘g‘ri tashkil etishning mazmun va mohiyatini ochib beradi.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarining tayyorlov guruhlarida elementar
matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg‘ulotlarini o‘tkazish va bu
mashg‘ulotlarni samarali tashkil etish, bolalarning matematik tushunchalarini,
sensor tuyg‘ularini o‘stirish, bolalarga son-sanoq, kattalik, geometrik shakl,
tevarak-atrofda mo‘ljal olish, vaqtni chamalash haqida tushunchalar berishni
ko‘zda tutadi.
Dastur asosida olib boriladigan ishlarni to‘laqonli amalga oshirish esa,
tarbiyachilardan mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘tkazishga oid kasbiy bilim
va ko‘nikmalarini malaka talablari asosida chuqurlashtirish, yangilash va
ta ‘ lim-tarbiya jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish yo‘llarini
egallashlarini nazarda tutadi. Buning uchun maktabgacha ta ‘ lim muassasalari
tarbiyachilarining zamonaviy pedagogik texnologiyalari va metodlari haqidagi
bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishlari, mashg‘ulotlarni tashkil etish

29usullari, samarali yo‘llarni qo‘llash orqali mashg‘ulotlarni o‘tkazishlari,
zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalarni amalga oshirishlari, mashg‘ulot
ishlanmalarini ishlab chiqishga qo‘yilgan zamonaviy talablarni
o‘zlashtirishlari, mashg‘ulotlar jarayonida integratsiya va innovasiyalardan
foydalanishlari zarur. Shuningdek, ular mashg‘ulotlarda
tarbiyalanuvchilarning faolligini oshirishga xizmat qiladigan interfaol ta ‘ lim
shakllari, metodlari va vositalaridan samarali foydalanishlari, mashg‘ulotlarni
tashkil etish va o‘tkazishda rivojlangan mamlakatlardagi jahon tajribalaridan
foydalanish ko‘nikmalarini egallashlari, mashg‘ulotning didaktik ta ‘ minotini
takomillashtirish kompetensiyalariga ega bo‘lishlari bolalarda matematik
tasavvurlarni rivojlantirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bular tarbiyachilarning
kasbiy pedagogik tayyorgarlik darajasini orttirishga xizmat qiladi. Chunki
ta ‘ lim tizimiga, jumladan maktabgacha ta ‘ lim tizimiga xam yangi pedagogik
texnologiyalar, interfaol usullar kirib kelmoqda. Bu usullar sirasiga ta ‘ limiy
o‘yinlarning bir qancha turlaridan matematik tasavvurlarni rivojlantiruvchi
interfaol o‘yinlar, idrokni o‘stirishga qaratilgan o‘yinlar, diqqatni
rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar, xotirani o‘stirishga qaratilgan o‘yinlar,
tafakkurni o‘stirishga qaratilgan o‘yinlar, o‘yin vositalari yordamida va o‘yin
vositalarisiz amalga oshiriladigan o‘yinlar va individual mashqlar misol
bo‘ladi. Pedagogik nuqtai nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bolaning
axloqiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim olishga,
atrofdagi olam sirlarini ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun
maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida o‘yin texnologiyalaridan keng foydalanish
kerak. O‘yin texnologiyasi an ‘ anaviy ta ‘ limdagi o‘yin metodidan o‘zining aniq
maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi
va o‘zaro bog‘liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan
farq qiladi.
Birinchi navbatda matematik tasavvurlarni rivojlantiruvchi interfaol
o‘yinlarga e ‘ tiborimizni qaratamiz. Tarbiyachi tayyorlov guruhi bolalariga

30matematik bilimlarni rivojlantirishda turli mashg‘ulotlardan va o‘yinlardan
foydalanadi. Asosan nazariy ma ‘ lumotlar (qoidalar...) matematika
mashg‘ulotlarida berilsa, shu ma ‘ lumotlarni mustahkamlash va bolalarga
eslatish va takrorlatish uchun turli xildagi o‘yinlardan foydalaniladi.
Ilg‘or ta ‘ lim texnologiyalari asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar
bolalarda intellektual malakalarning mukammal shakllanishiga zamin yaratadi.
«Texnologiya» B yunoncha so‘z bo‘lib, «tecne» - «mahorat», «san ‘ at» va
«logos» - «tushuncha», «o‘rganish» demakdir. “Texnologiya” so‘zi zamirida
jarayonlarni amalga oshirish usullari va vositalari xaqidagi bilimlar yig‘indisi,
shuningdek, ob ‘ ektda sodir bo‘ladigan sifat o‘zgarishlari tushuniladi. O‘yin
texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish
kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma- ketligi va o‘zaro bog‘liqligi,
oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida bolalarga matematik bilimlarni izchillikda
va mukammal tarzda yetkazib berish uchun ham interfaol usullarni qo‘llash
zaruriyati mavjud. Tarbiyachining vazifasi bolalar ko‘zi o‘ngida o‘yin
vaziyatining ko‘rgazmali manzarasini gavdalantirishdan, o‘yin obrazlarini
yorqin tasvirlashdan, bolalar tasavvuri va hislariga ta ‘ sir etishdan, ularning
ijodiy tashabbusni faollashtirishdan iboratdir. Tayyorlov guruhlarida o‘yinlar
rollarni taqsimlashdan boshlanadi.
Idrokni o‘stirishga qaratilgan o‘yinlar bolada narsalarning rangi,
shakli, kattaligiga ko‘ra tahlil qilish malakasini shakllantiradi. Bunday o‘yinlar
qatoriga “Shakllar ichidan qizil ranglilarni top”, “O‘lchamiga qarab guruhla”,
“Nechta burchaklilar bor?”, “Figurali domino”... o‘yinlari kiradi. Maktabgacha
yosh oxiriga kelib, bolalar rang qatoridagi 7 xil rangni bemalol farqlay
oladilar. Ular asosiy geometrik shakllar (doira, oval, to‘rtburchak, to‘g‘ri
to‘rtburchak, uchburchak)ni bilishlari lozim. Namunaga ko‘ra yoki nomi
aytilgan ma ‘ lum bir shakldagi narsalarni ajrata olishlari kerak. Bolalar
narsalarning kattaligini farqlashda ularning o‘lchami bo‘yicha terib chiqishni

31biladilar, 20 ta tayoqcha, doiracha yoki boshqa bir xil turdagi kattaligi har xil
predmetlarni kattalashib va kichiklashib boruvchi tartibda qo‘yib chiqadilar.
Narsalar kattaligini 3 xil o‘lchamda nomini ayta oladilar (uzunlik, kenglik,
balandlik). Bu ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari uchun bolalarga shu turdagi
o‘yinlar taklif etiladi.
Navbatdagi o‘yinlar guruhi diqqatni rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar
bo‘lib, ular voqelikning ma ‘ lum jihatlariga qarata diqqatni to‘plashga o‘rgatadi
(diqqatni to‘plamasdan hech bir ishni bajarish mumkin emas). Bu o‘yinlar
turkumi orqali bolalar diqqatining turg‘unligi, ko‘chuvchanligi,
bo‘linuvchanligi kabi xususiyatlari shakllantiriladi. Diqqatning turg‘unligi
biror narsa ustida uzoq vaqt diqqatni to‘plab tura olish, demakdir. Ma ‘ lumki,
aqliy rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalar diqqati muqim bo‘lmay,
bolalarda ish jarayonida muqimlilik bo‘lmaydi. Ya ‘ ni bolalar bir faoliyatda
uzoq shug‘ullana olmaydilar. Diqqatni ko‘chirish - uni bir faoliyatdan
ikkinchisiga o‘tkaza olishdir. Diqqatning bo‘linuvchanligi bir vaqtning o‘zida
kishining ikki yoki undan ko‘proq narsa bilan shug‘ullana olishida namoyon
bo‘ladi. Bolalarning bo‘linuvchan diqqati asta-sekin ixtiyoriy diqqatga o‘tadi.
Ixtiyoriy diqqat jarayoni ayni paytda bola uchun qiziqarli narsaga diqqatni
qaratishda yuzaga keladi. Bunday o‘yinlarga geometrik shakllarni bir biridan
farqini topib, ikkinchi bosqichda bir necha geometrik shakllar asosida yaxlit
obrazli figura xosil qilish so‘raladi. Bolalar tezlik bilan to‘rtburchak,
uchburchaklardan qandaydir yaxlit buyumlarni hosil qilishi kerak.
Keyingi rejada bolalarning diqqati figuralarning nechtaligi, ularning
o‘lchamlariga ko‘chiriladi. Shuningdek, bu o‘yinlar orqali bolalarning
tafakkuri ham rivojlantiriladi. O‘yinlarning yana bir turi xotirani o‘stirishga
qaratilgan o‘yinlardir. Bunday o‘yinlar o‘quvchilarni o‘z oldiga maqsad qo‘ya
olishga o‘rgatadi: biror narsani eslab qolish, ana shu maqsadni amalga oshirish
vositalarini izlab topish shular jumlasidandir. Bolalarga ilgari o‘rganilgan
mavzu eslatiladi. Yangi mavzu bilan tanishtirishdan oldin oldingi mavzuni

32mustahkamlashda shunday o‘yinlardan foydalaniladi. Masalan, “Nechta
shaklni bilasiz?”, “Kim uzoq sanaydi?”, “Sonlarning qo‘shnilarini top” kabi
o‘yinlar xotira mashqlari sanadi. Tafakkurni o‘stirish o‘yinlarining maqsadi
obrazli-harakatli, ko‘rgazmali- obrazli, mantiqiy tafakkur turlarini egallashdan
iborat. Bunday o‘yinlar mobaynida bolalarda mantiqiy tafakkur elementlari
shakllana boshlaydi, ya ‘ ni ular xulosalar qila oladilar, mantiq qonunlariga
ko‘ra fikrlaydilar. Bola ijodiy qobiliyatining o‘sishi deganda tasavvur
xayolning taraqqiyoti va noan ‘ anaviy tafakkur qila olish tushuniladi.
Ijodkorlik ko‘p jixatdan o‘z his - tuyg‘ulari, olam haqidagi tasavvurlarini turli
usullar bilan bayon eta olishga bog‘liq. Buning uchun esa bola har bir narsada
uning turli tomonlarini ko‘ra olishi, narsaga xos alohida belgilarning
barchasini his qilishi, obrazni ko‘z oldiga keltira olishi kerak. Shu sababli
bunday o‘yinlar puxta reja asosida muntazam o‘tkazib turilishi kerak. Deyarli
har bir o‘yin uchun uni o‘tkazishning soddaroq yoki murakkabroq
ko‘rinishlaridan foydalanish lozim.

33Bolalar topshiriqlarni bajarishga qiynalmasa, unga birmuncha
murakkabroq topshiriq beriladi, agar qiynalsa, soddaroq topshiriq berish
lozim. «Buyum o‘zi haqida nima deydi?», «Qismlariga ko‘ra
buyumning nomini ayt», «Raqamli va shaklli domino» kabi o‘yinlardan,
shuningdek, kubchalar, qirqma rasmlardan foydalanish mumkin. O‘yin - aqliy
rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolaning kattalar va tengdoshlari bilan
muloqoti, hamkorlik maktabidir. Samimiylik, o‘zaro qo‘llab-quvvatlash,
quvnoqlik kayfiyatlarini yaratish bilan o‘yin orqali bola taraqqiyotiga
erishiladi.
Masalan, bolaga 10 ichida matematik amallar bajarish taklif etiladi.1+1=2 2+1=3 3+1=? 4+1=? 5+1=? 6+1=?
7+1=? 8+1=? 9+1=? ...
Keyingi etapda topshiriqlar mazmuni murakkablashtiriladi.
5+2=? 2+7=? 5+2=? 4+3=? 5-2=? 9-7=?
5+3=? 2+6=? ...
Ta ‘ limiy o‘yinlar. Bolani didaktik material bilan o‘tkaziladigan
o‘yinlarda yangi narsalarni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini tarbiyalash,
narsalarning o‘lchami, shakli, rangi haqidagi tushunchalarini boyitish
vazifalari amalga oshiriladi. “Mozaika”, “Domino”, “Pazl”, “Tangramma”
o‘yinlari (doira, uchburchak, kvadrat) xos shakllarning o‘zaro munosabatlari
ichida to‘g‘ri mo‘ljal olishga, bir necha qismlardan (qirqma rasmlar, kubiklar)
bir butunni hosil qilishga, bir xildagi narsalarning bitta sensor belgisi (rang,
shakl, o‘lcham) bo‘yicha mosligi va farqlarini aniqlashga, qiyoslashga va
guruhlashga o‘rgatishni ko‘zda tutadi. Bunday o‘yinlar aqliy tarbiyalashning
muhim vositasi hisoblanadi. Ta ‘ limiy o‘yinlar bolalarda bilish jarayonlarini,
fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi. Didaktik o‘yinlarning muhim jihati
bolalarning fikrlash faolligini, mustaqilligini va nutqini rivojlantirishidir.

34O‘yin vositalari sifatida turli o‘yinchoqlar, konstruktorlar (koptok, piramida,
kub...) yordamchi vositalar sifatida misol bo‘la oladi.
O‘yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o‘yinlar xontaxta ustida,
xonada va dalada o‘ynaladigan o‘yinlar, kompyuter va televizor o‘yinlari
kabi texnik vositalar mavjudki, bular o‘yin vositalari ham bolalarga matematik
ko‘nikmalarni rivojlantirishda katta yordam beradi. Maktabgacha ta ‘ limda
yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini kichik yoshdagilarga singdirish
jarayonida o‘yinlar ta ‘ lim metodi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yin metodlariga
qarab maktabgacha ta ‘ lim vazifalaridan kelib chiqib, predmetli, syujetli-
ishchan, drammalashtirilgan o‘yinlardan keng foydalaniladi. Maktabgacha
ta ‘ limda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni o‘quv tarbiya jarayonida
qo‘llash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi.
Birinchidan , rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlar maxsus topshiriqlar
majmuasidan iborat bo‘ladi.
Ikkinchidan, o‘yin faoliyatidagi topshiriqlar rangli kublar, g‘ishtchalar,
kvadratlar, plastilin, karton qog‘ozlar, konsruktor-mexanik to‘plamlarida turli
ornament, rasm va bezakli predmetlar vositasida amalga oshiriladi.
Uchinchidan , topshiriqlar mustaqil bajarilishini ta ‘ minlash maqsadida
ularni oddiydan murakkabga tomon, aniq vaqt oralig‘ida sifatli bajarilishini
ta ‘ minlash darkor.
Maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida interfaol o‘yinlardan foydalanish
ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv ob ‘ ektdan faol
sub ‘ ektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o‘yinni tashkil etish,
bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat. Interfaol o‘yinlar jarayonida bola
mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon etishga, boshqalarni tinglashga o‘rganadi,
boshqacha qilib aytganda interfaol o‘yinlar orqali kelajakda har bir bola uchun
zarur bo‘lgan ijobiy sifatlar shakllantiriladi.
Interfaol o‘yinlarni samarali o‘tkazish uchun quyidagi qoidalarga

35e ‘ tibor berish lozim:
1. Mashg‘ulot oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay
darajada tushunganliklarini aniqlash.
2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini
hisobga olish.
3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e ‘ tiborga olish.
4. O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan foydalanish.
5. Diqqat va e ‘ tiborni jalb etadigan usullarni izlab topish.
6. Bolalarga rollarni to‘g‘ri taqsimlash.
7. O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish.
8. O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega
bo‘lish va natijalarini prognoz qilish.
O‘yinni yakunlash. O‘yin aqliy yuklamani kamaytiradigan xolga
keltiradigan umumiy xulosa bilan tugallanadi. Tarbiyachi o‘yinni baholashida
uning ijobiiy tomonlarini ta ‘ kidlaydi, o‘z rollarini muvaffaqiyatli bajargan,
jasurlik, chidamlilik, faollik, o‘zaro o‘rtoqlik yordami ko‘rsatgan bolalar
nomini aytadi, ularni rag‘batlantiradi va ba ‘ zi kamchiliklar, qoidalarning
buzilishi hamda bolalarning shu bilan bog‘liq harakatini ko‘rsatib o‘tadi.
Katta guruh bolalarida mustaqillik, tashkilotchilik malakasini
tarbiyalash maqsadida tarbiyachi ularga kichik guruh bolalari bilan o‘yin
tashkil etishini taklif etadi. O‘yin kichik guruh tarbiyachisi kuzatuvi ostida
o‘tkaziladi.
Maktabgacha ta ‘ limda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish
bo‘yicha tashkil etiladigan o‘yinlarning maqsadi:
Bolalarga maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida matematika
mashg‘ulotlarini samarali tashkil etish yuzasidan miqdor, son-sanoq, kattalik,
geometrik shakl, tevarak-atrofda mo‘ljal olish va vaqtni chamalash kabi
tushunchalarni o‘rgatishga oid ishlarni rejalashtirish va o‘rgatish usullari,

36bolalarning aqliy faolligini rivojlantirishda turli mantiqiy o‘yinlardan
foydalanish, mustaqillik, aqliy malaka va ko‘nikmalarni egallab olishlari va
maktabda muvaffaqiyatli o‘qishlari uchun zamin yaratishdan iboratdir.
Xulosa qilib aytganda, o‘yin - aqliy rivojlanishida muammosi bo‘lgan
bolaning kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti, hamkorlik maktabidir.
Samimiylik, o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, quvnoqlik kayfiyatlarini yaratish bilan
o‘yin orqali bola taraqqiyotiga erishiladi.
Individual mashqlar uchun «Juftini top», «Kartochkaga mos shakl
tanla», “Figurali mozayka” va boshqa o‘yinlardan foydalanish maqsadga
muvofiq. Bolalar shakllarning rangli va kontur tasvirlarini mos qo‘yishadi,
shaklga mos shakl tanlashadi.
Yil oxirida bolalar sodda geometrik shakllarni nafaqat farq qilishadi va
aytishadi, balki ularning ba ‘ zi belgilari bo‘yicha orientir oladigan bo‘lishadi.
Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o‘rgatish
mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan,
tarbiyachi stolga geometrik shaklni qo‘yadi, bolalar esa shu shakldagi
buyumlarni tanlashlari kerak. Geometrik shakl-namuna ayrim bolalarga
berilishi ham mumkin, ular shaklni va o‘zlari tanlagan buyumni ko‘rsatishadi.
Mashqlarni «Xuddi shu shakldagi buyumni top», «Men nimani aytsam, shuni
top», «Topshiriq» va boshqa o‘yinlar shaklida o‘tkazish maqsadga muvofiq.
Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki-uchtadan tanlaydi. Asta-sekin
ularning miqdorini to‘rt-beshtaga yetkazish mumkin.
Asta sekinlik bilan bolalarni uzunligi, kengligi har xil bo‘lgan bir necha
predmetni (10 tagacha) bir-birining ustiga uzunligi, kengligiga, qalin-
yupqaligiga ko‘ra ortib va kamayib boradigan tartibda qo‘yib qiyoslashni
o‘rgatish (eng keng, torroq, yana torroq, eng tor lenta). Predmetlar qanday
tartibda terib chiqilganini tushuntirib berishga o‘rgatish, turli uzunlikka,
kenglikka, balandlikka ega predmetlarni ko‘payib borish yoki kamayib borish
tartibida (10 tagacha bo‘lgan predmetlardan foydalanib) terib chiqishga

37o‘rgatish, masalan: baland, past, yanada past, yanada pastroq, eng past,
butunni 2 ta, 4 ta teng qismga bo‘lishni, butun bilan qismni taqqoslashni
o‘rgatish, shartli o‘lchov bilan tanishtirish, taqqoslanayotgan predmetlardan
biriga teng bo‘lgan o‘lcham yordamida ikkita predmetni uzunligi (kengligi,
balandligi) ga qarab taqqoslashga o‘rgatish, narsalarni ko‘z bilan chamalab,
miqdori, kattaligi (o‘zun (qisqa), keng (tor), enli (ensiz), baland (past), qalin
(yupqa) kabi namuna va unga teng bo‘lgan bolalar uchun tanish narsalar yoki
harakatlar natijasida qiyoslanuvchi narsalarning o‘lchamini aniqlashga
o‘rgatish ishlari mazmunan murakkablashtirib boriladi.
Tayyorlov guruhida bolalarni tevarak-atrofda mo‘ljalga olishga
o‘rgatishda ularni qog‘oz varag‘i sathida predmetlarning qanday
joylashganligini (chaproq, o‘ngroq, o‘rtasida, yuqoriroq, pastroq aniqlashga)
o‘rgatish, daftar sathini aniqlash va shakllarni shtrixlar orqali chizishni mashq
qilish, bolalarga predmetlarni pol, qattiq qog‘oz, daftar varag‘i ustiga joylashni
mashq qildirish, tevarak-atrofdagi narsalarning vaziyatini aniqlashga doir
mashqlarni tashkil etish orqali o‘rgatiladi. Maktabga tayyorlov guruhida
bolalarning harakat yo‘nalishida ularniig o‘zi va buyumlar orasidagi,
buyumlarning o‘zi orasidagi fazoviy munosabatlarda, shuningdek, qog‘oz
varag‘ida (tekislikda) mo‘ljal olish malakalari rivojlantiriladi va
mustahkamlanadi. Bolalar bilan ishlash metodikasi «chapdan-o‘ngdan»,
«ustida-ostida» kabi qarama-qarshi yo‘nalishlarni ajratishga asoslanishi kerak.
Bolada qog‘oz varag‘ida mo‘ljal olish malakalarini shakllantirish uchun
bunday topshiriq beriladi: varaqning yuqori chekkasiga 4 ta yulduzcha va
pastki chekkasiga shuncha yulduzcha qo‘yish. Shundan keyin tarbiyachi
bolalarga nima qaerda turganini gapirib berishni taklif qilishi mumkin. Bundan
keyin topshiriqlarning murakkabroq variantlaridan (figuralar miqdorini
orttirish, ular o‘rinlarini almashtirish usullaridan) foydalanish maqsadga
muvofiq. Shuningdek,
«Kim eslab qoladi?», «Nima o‘zgardi?», «Nimalari bilan farq qiladi?»,

38«Juft kartochkalar» kabi o‘yinlarni o‘tkazish tavsiya qilinadi.
Olti yoshli bolalar «o‘ziga» nisbatan to‘la ishonch bilan mo‘ljal oladilar.
Ammo hali ularning ko‘pchiligi buyumlarning, boshqa odamlarning o‘ng va
chap tomonlarini farq qilishda qiynaladilar. Ularni, masalan, o‘zi tomoniga
yuzi bilan aylangan o‘rtog‘ining o‘ng qo‘li uning chap qo‘li qarshisida bo‘lish
holi ajablantiradi. Nega bunday bo‘ladi? Oldingi ish natijasida bolada quyidagi
bilim va malakalarning puxta stereotipi (andozasi) yig‘ilib qoladi: o‘ngda
(o‘ngroqda, o‘ngga), o‘ng qo‘l turgan tomonda bo‘ladi. Bu fazo «o‘zidan»
mo‘ljal olishda mutlaqo to‘g‘ri. Ammo endi vaziyat o‘zgardi. «Bolaga boshqa
odamdan yoki boshqa buyumlardan mo‘ljal olish taklif qilinadi. Demak,
munosabat nuqtasi sub ‘ ektning o‘zidan tashqarida belgilanadi. Bu yerda
oldingi tajriba fazoviy vaziyatlarning yangi variantlari bilan ziddiyatlikka
kirishgandek bo‘ladi. Haqiqatda esa, masalan, bola o‘zi bilan juft bo‘lib,
turgan bola o‘zidan o‘ng tomonda turganini yaxshi biladi. Ammo teskari
fazoviy munosabatlarni («Agar Malik mendan chap tomonda turgan bo‘lsa, u
holda men undan o‘ng tomonda turgan bo‘laman») tushunish tayyorlov guruh
bolalari uchun ham unchalik oson emas. Bu yerda «boshqa odamga nisbatan»
mo‘ljal olish vaziyati mavjud. Buni to‘g‘ri tahlil qilish uchun bola eng oldin
o‘rtog‘ining o‘ng va chap qo‘li (tomoni)ni aniqlashi kerak. Katta guruhda
bolalar bu malaqani egallab olishgan, endi esa shu malaka puxta va ustivor
ko‘nikma bo‘lishi kerak.
Olti yoshli bolalar o‘ng va chap tomonni boshqa odamga nisbatan
aniqlashni xuddi o‘ziga nisbatan «o‘ng va chap tomonini aniqlagandek
aniqlashini yaxshi tushunib olmoqlari kerak (chap tomon o‘ng qo‘l turgan
tomonda; o‘ng tomon chap qo‘l turgan tomonda). Aniqlashning samarali usuli
hayolan o‘rtog‘ining orqasiga turishdan iboratdir. Shunday qilib, «yuzi bilan
orqasiga» boshlang‘ich holatidan, ya ‘ ni bola o‘rtog‘ishshg orqasida turgan
holatida boshqa odamga nisbatan o‘ng va chap tomonni aniqlash kerak;
shundan keyin «yuzma-yuz» holatida, ya ‘ ni boshqa bola qarshisiga turib,

39«o‘ng-chap»ni farqlash kerak. Keyinroq esa har qanday boshlang‘ich holatda,
xatto o‘rtog‘i orqasi bilan turganda ham, «o‘ng-chap» tomonlar aniqlanadi.
Tayyorlov guruhlarida elementar matematika mashg‘ulotida
mantiqiy tafakkur ham o‘stiriladi.
Tayyorlov guruhlarida elementar matematika mashg‘ulotidamantiqiy
tafakkurni o‘stirish uchun dastur mazmuni quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
1.
O‘quv yili davomida quyidagi olingan bilimlarni
mustahkamlash:
- masala yechish malakasi;
- narsalarni 3 belgisiga ko‘ra turkumga ajratish malakasi;
- son qatori bilan ishlash malakasi;
- ikki xonali sonlarni bilish;
- masala tuzish malakasi;
- grafik diktant yozish malakasi;
- xafta kunlarini bilish malakasi.
2.
Bolalarni diqqati, xotirasi, mantiqiy tafakkuri, ijodiy
tasavvurlarini
rivojlantirish.
Quyida bolalarning mantiqiy tafakkurini rivojlantiruvchi ba ‘zi
usullarberilgan.
1- mashq. Xazil topshiriqlar.
A) Bir qirg‘oqda jo‘ja, ikkinchi qirqoqda o‘rdakcha, o‘rtada bor orolcha.
Kim orolchaga birinchi bo‘lib yetib boradi?
B) Stolda ikkita olma, yettita nok bor. Stolda xammasi bo‘lib nechta sabzavot
bor?
C) Hovlida xo‘roz va tovuq aylanib yuribdi. Xo‘roz oyog‘i
ikkita, tovuqnikito‘rtta. Xammasi bo‘lib nechta oyoq bor?
D) Stolda ikkita yarimtalik, to‘rtta choraktalik olmalar bor. Ularni

40kesgunimizcha nechta olma bo‘lgan.
2- Xonaning to‘rt burchagida to‘rtta mushuk turibdi. Ularning
ro‘parasida
- Tarbiyachi xatni o‘qidi:
- Qadrli Zumrad, senga biz Qimmatxon va uning onasi xat yozyapmiz. Bizning
boshimizga tashvish tushib qoldi. Yovuz sehrgar bizni qorong‘u zindonga
tashladi. Kim sehrgarning topshiriqlarini bajara olsa, kalitini topishi va bizni
qutqarishi mumkin. Agar bajara olishmasa, bog‘chadagi bolalardan yordam
so‘rashsin. Bolalar topshiriqlarni bajaradilar va bizga yordam beradilar.
Chunki bu bolalar juda zukko bolalar».
Tarbiyachi 1-topshiriqni bayon qiladi.
1- topshiriq. Hafta kunlari nomini bilish.
Vazifalar: A) Bir qizchaning akasi dushanba kuni safarga ketdi.
Ertaga va indinga kelmasligini, keyingi kun esa qaytishini aytdi. Aka qaysi
kuni keladi? (masalani tarqatma kartochkalar bilan yechish).
Tarbiyachi bolalarga tushuntiradi. 1 2 3 4 5 6 7 . Bolajonlar hafta
kunlari nechta ekan?
Bolalar: Hafta kunlari yettita. Ular dushanba, seshanba, chorshanba,
payshanba,juma, shanba va yakshanba kunlari. Qizchaning akasi payshanba
kuni qaytib keladi. Chunki, dushanba kunidan keyin, seshanba, keyin
chorshanba, va undan keyin payshanba kuni keladi.
- Raxmat sizga bolajonlar. Siz birinchi topshiriqni uddaladingiz. Endigi navbat
ikkinchi topshiriqqa.
2- topshiriq. Doskaga sonlar qatoriga raqamlar qo‘yilgan.
A) Tarbiyachi bolalarga sonni aytadi, bolalar ulardan oldin va keyin
keladigan sonlarni aytishini taklif qiladi. Aytilgan sondan kattasi va kichigini
aytish so‘raladi. Masalan , 2 va uning o‘ng va chap tomondagi qo‘shnisini

41toping . Endi 6, 8, 4, 3 sonlarining qo‘shnilarini toping va ayting.
B) Jadval bilan ishlash . 5 sonini shakllar ichidagi sonlar bilan taqqoslash.5 < 5 > 5 =
C) Kartochkalar bilan ishlash. < , > belgilarini to‘g‘ri joylashtir.
8 7; 9 ; 7
9; 8 8; 4 7; 9 3

423 -topshiriq. Grafik diktant.
Tarbiyachi tomonidan geometrik figuralar ketma-ketlikda aytib turiladi.
Bolalar qog‘ozda shu figuralarni tasvirlashlari kerak. topshiriq. Ikki xonali
sonlarni aytib ber. Tarbiyachi bolalarga 5 ta ikki xonali sonlarni aytishni taklif
qiladi. Bolalardan qaysi biri 5 ta ikki xonali sonlarning nomini xatosiz ayta
olsa, topshiriq bajarilgan hisoblanadi. topshiriq. Endi bolalar shakllarni
joylashuvini chamalab, tahlil qilamiz va qaysi belgilari o‘zgarganini aytamiz.
Shakllarning ba ‘ zi belgilari bilan bir-biridan farqini ayting.
1. bitta belgisi bo‘yicha;
2. ikkita belgisi bo‘yicha;
3. uchta belgisi bo‘yicha o‘zgarsin.
4-topshiriq. Shakllarni shunday joylashtirginki, xar qaysi qator
va ustunda ikkita bir xil shakl bo‘lmasin.

435- topshiriq . Kalit yashiringan joy misollarda belgilangan. Har bir
misolni yechish orqali biz kalit yashiringan joy nomini bilib olamiz. Kalit
javonning qaerida yashiringan ekan, topaylikchi. Misolning javobi qanday harf
bilan boshlansa, o‘sha harflar bizga kalit yashiringan joy nomini bildiradi.
10 – 7 = 3 misolning javobi – 3 3 soni U harfi bilan boshlanadi.
5 + 3 = 8 misolning javobi - 8 8 soni S harfi bilan boshlanadi.
6 – 2 = 4 misolning javobi - 4 4 soni T harfi bilan boshlanadi.
Misollarda UST so‘zi yashiringan ekan. Qani ko‘ramiz haqiqatdan ham
kalit javon ustidami?
Barakalla bolajonlar, kalitni birgalashib topdik. Ko‘rdingizmi bilimli
bolalar barcha muammolarni tezda hal qiladilar. Sizlar aqlli va dono
bolalarsiz.
Mashg‘ulotning yakuni. Kalitni Zumradoyga berishadi. Zumradoy
bolalarga minnatdorchilik bildirib, shu kalit yordamida Qimmatxon va uning
onasini qutqarishini aytib chiqib ketadi.
«Ilk va yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat
talablari» va
«Ilk qadam» o‘quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz ta ‘ lim tizimida
ta ‘ limni samarali amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. O‘quv
dasturda ta ‘ lim muassasasida rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda
bolalarning o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lgan yoshga doir xususiyatlari va
ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahmiyat kasb etishi qayd etiladi. Shu bilan
birga rivojlantiruvchi muhit mazmuniga quyidagilar ko‘rsatiladi:
ta ‘ lim muassasasining ko‘rgazmali - rivojlantiruvchi muhiti mazmuni
madaniy- tarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy an ‘ analar; tabiat, iqlimdan
kelib chiquvchi xususiyatlarga mos bo‘lishi lozim;
muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning

44muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam berishi lozim.
Albatta ta ‘ limni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga qaratilgan bu kabi
innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha pedagoglar bola tarbiyasi, uning
ta ‘ lim olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan kelib chiqqan holda
yondashuvini talab etadi. Maktabgacha ta ‘ lim muassasalari guruhlarida tashkil
etiladigan rivojlanish markazlaridagi jarayonlar bolalarning doimiy ravishda
yangi bilimlarni o‘zlashtirishga, mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarni
o‘z bilimini mustaqil ravishda to‘ldirib borish, kechayotgan yangilanish
jarayonlariga munosib moslashib borishga o‘rgatish rivojlanish markazlarining
asosiy maqsadidir. Dastur asosida tashkil etiladigan rivojlanish markazlari
bolalarda quyidagilarni tarkib toptiradi:
o‘zgarishlarni qabul qilish va amalga oshirish;
tanqidiy fikrlash;
tanlashni amalga oshirish;
muammolarni eta olish;
ijodiy, tafakkur va ixtirochilik imkoniyatlarini namoyon etish;
odamlar, jamiyat, mamlakat, atrof-olam to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish.
Inson faoliyati barcha sohalarida dinamik rivojlanayotgan texnologiyalar joriy
etilmoqda. Zamonaviy bolalarning 65 foizi bugungi kunda mavjud bo‘lmagan
kasblarni egallaydi. Kelajakdagi mutaxassislar texnologiya, ilm-fan va
muhandislikning turli xil sohalaridan kompleks ta ‘ lim va bilimlarga muhtoj
bo‘ladi.
STEAM farzandlarimizga - ixtirochilar, kashfiyotchilarning kelajak avlodi,
olim sifatida tadqiqotlar olib borish, texnologiyani shakllantirish, muhandis
sifatida loyihalash, rassom sifatida yaratuvchi, matematik sifatida analitik fikr
yuritishni o‘yin orqali yuzaga keltiradi.
Bugungi kunda STEAM-ta ‘ lim dunyodagi asosiy tendensiyalardan biri

45sifatida rivojlanmoqda va amaliyot yondashuvni qo‘llashda beshta sohani
yagona o‘quv sxemasiga integratsiyalashga asoslangan. Bunday ta ‘ limning
shartlari uning uzluksizligi va bolalarning guruhlarda o‘zaro muloqot qilish
qobiliyatini rivojlantirish bo‘lib, bunad ular fikrlarni to‘plashi va fikrlar
almashadi. Shuning uchun, asosiy ta ‘ lim dasturiga quyidagilar:
Lego-texnologiyalar, bolalar tadqiqotlari kabi mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
modullari kiradi.S T E A M : S - S U B J E C T - fan
T - TE CH N OL OG Y
- texnologiya E - E N G E N E R ING - muxandislik A – ART- san ‘ at
M – M A T H E M A T I C S - matematika, ya ‘ ni ilm-fan,
texnologiya,muhandislik, san ‘ at va matematikani birlashtiruvchi zamonaviy
yondashuv.
STEAM bolalarda quyidagi muhim xususiyatlar va ko‘nikmalarni
rivojlantirishga quyidagicha yordam beradi:
 Mua
mmolarni keng qamrovli tushunish;
 Ijodi
y fikrlash;
 Muh
andislik yondashuv;
 Tanq
idiy fikrlash;
 Ilmi
y metodlarni tushunish va qo‘llash;
 Diza
yn asoslarini tushunish.
Bu yondashuv kelajakda bolalarda hayotiy muammolarni hal etishda

46yordam beradi. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda, jumladan AQSh, Yaponiya,
Izroil, Singapur, Rossiya da ta ‘ lim muassalarida bolalarni ijodiy va
ixtirochilik qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida mazkur yondashuv
metodlaridan samarali foydalanib kelinmoqda.
STEAM yondashuvi tufayli bolalar tabiatni tushunib, dunyoni
muntazam o‘rganishadi va shu bilan qiziqishlarini, muhandislik fikrlash
uslubini, tanqidiy vaziyatlardan chiqish qobiliyatini, jamoaviy ish qobiliyatini
rivojlantirish va liderlik, o‘z-o‘zini namoyon qilish asoslarini o‘rganishadi, o‘z
navbatida, bolalar rivojlanishining tubdan yangi darajasini ta ‘ minlaydi.
O‘z-o‘ziga ishonchni shakllantirish.
Bu yondashuvda bolalar o‘z qo‘llari bilan yaratgan ko‘prik va yo‘llar,
samolyotlar va avtomobillarni "ishga tushirib", suv osti va havo tuzilmalarini
"rivojlantirib", sinovdan o‘tkazib, har safar ular maqsadga yaqinlashib
borishadi. Yaxshi natija bermagan “mahsulot”ni qayta-qayta sinovdan
o‘tkazib, takomillashtirib borishadi. Natijada barcha muammolarni o‘zi hal
qilish, maqsadga erishish bolalar uchun ilhom, g‘alaba, adrenalin va quvonch
olib keladi. Har bir g‘alaba, o‘zlarining qobiliyatlariga ko‘proq ishonch
uyg‘otadi.
Faol muloqot va jamoaviy ish. STEAM dasturlari ham faol muloqot va
guruh ishi bilan ajralib turadi. Muhokama bosqichida ular fikr bildirishga
qo‘rqmaslikka o‘rganadilar. Ko‘pincha, stol atrofida o‘tirmaydi, o‘zlarining
dizaynlari asosidagi “mahsulot”larni sinovdan o‘tkazadi va rivojlantiradi. Ular
hamma vaqt hamkorlikni ta ‘ minlaydigan jamoada tarbiyachilar va ularning
do‘stlari bilan muloqot qilish bilan band bo‘lishadi.
Texnik fanlar bo‘yicha qiziqishlarni rivojlantirish. va maktabgacha
maktab yoshidagi STEAM ta ‘ limi vazifasi qiziqishning rivojlanishi uchun
dastlabki shart- sharoitlarni yaratishdir. Bolalar uchun tabiat fanlari va texnik
fanlar bo‘yicha, qilgan ishni yaxshi ko‘rish, qiziqishni rivojlantirish uchun

47asosdir.
STEAM –bolalar uchun juda qiziqarli va dinamik bo‘lib, bolalarning
zerikishlariga to‘sqinlik qiladi. Ular vaqt o‘tayotganini sezmaydilar, lekin ham
charchamadilar. Raketalar, avtoulovlar, ko‘priklar, osmono‘par binolarni
qurish, elektron o‘yinlar, fabrikalar, logistika tarmoqlarini yaratish, dengiz osti
kemalari, ilm- fan va texnologiyaga qiziqishi ortib borada.
Loyihalar uchun ijodiy va innovatsion yondashuvlar.
STEAM ta ‘ limi oltita bosqichdan iborat: savol (vazifa), muhokamalar,
dizayn, qurilish, test va takomillashtirish. Ushbu bosqichlar muntazam
ravishda loyiha yondashuvining asosidir. O‘z navbatida hamkorlik yoki turli
imkoniyatlardan birgalikda foydalanish ijodkorlik asosi hisoblanadi. Shunday
qilib, bir vaqtda bolalarda fan va texnologiyalarni qo‘llash, yangi
innovatsiyalarni yaratishi mumkin.
Oqilona tashkil etilgan sog‘lom ijtimoiy-ma ‘ naviy muhit bolalarda
izlanishga, tashabbus ko‘rsatishga va ijodkorlik qobiliyatlarini namoyon
etishga rag‘bat uyg‘otadi. Bunda tarbiyachilar bola rivojlanishi qanday
kechayotganligi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lishlari, buning uchun esa
ularni doimiy raviщda nazorat qilib borishlari zarur bo‘ladi. Tarbiyachi o‘quv
materialini bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda ularga
munosib tarzda yetkazadilar. maktabgacha ta ‘ lim muassasalari pedagogik
jamoasining o‘rni shundan iboratki, ular har bir bolaning qiziqishi, qobiliyati
va ehtiyojini inobatga olgan holda mos keladigan maqsadlar qo‘yishlari,
bolalardagi tabiiy qiziqishlarni qo‘llab-quvvatlashlari, ularda borliqni
birgalikda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantirishlari kerak.
Bola rivojlanishining o‘ziga xosligini inobatga olishda avvalo shuni
tushunib yetish kerakki, barcha bolalar rivojlanishning ma ‘ lum bosqichlarini
bosib o‘tadilar, biroq bunda har bir bola noyob va takrorlanmasdir.
Tarbiyachilar bolalarni aynan bir xil, o‘xshash narsalar va faoliyat

48turlari bilan ta ‘ minlashlari uchun ularning o‘ziga xos, boshqalardan ajralib
turadigan rivojlanish ko‘rsatkichlari to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega
bo‘lishlari lozim. Shuningdek, tarbiyachilar bir xil yoshdagi turli bolalarning
qobiliyatlari va qiziqishlaridagi farqlarga e ‘ tibor bilan munosabatda bo‘lishlari
kerakligini mutaxassislar alohida ta ‘ kidlashadi. Bunda bola rivojlanishining
o‘ziga xosligiga doir, bolalar qiziqishlariga javob beruvchi faoliyat turlari,
ya ‘ ni ularning aqliy, ijtimoiy va ma ‘ naviy yetuklik darajasi nazarda tutiladi.
Bunday faoliyat turlari bolalarning tabiatga qiziqishlariga, tajribadan qoniqish
hosil qilishlariga va o‘z g‘oyalarini tajribada sinab ko‘rish xoxish-istaklariga
qaratilgandir. Bunda bolalarda paydo bo‘lgan savollarga o‘zlari javob
topishiga yordam berish muhim ahamiyatga ega. Negaki, savolga javob izlash
barobarida bolada qiziqish, dalillash va e ‘ tibor berish avtomatik tarzda
faollashadi. Bunda tarbiyachining roli savolni soddalashtirmasdan va bolani
ko‘p axborot bilan chalg‘itmasdan uni qoniqtiradigan javob topish yo‘llarini
birgalashib qidirishdan iboratdir.
Rivojlanish markazlaridagi ta ‘ lim jarayonida bolalarning o‘zlari tegishli
rivojlanish markazini ixtiyoriy tanlay boshlaydilar. Bolalarni mustaqil
guruhlarda ishlashi, individuallashtirishda tarbiyachi shunday faoliyat turlarini
o‘ylab topadiki, unda barchaga birdek ko‘rsatma berilsa-da, biroq har bir bola
undan kelib chiqqan holda o‘zi mustaqil ravishda muvaffaqiyatga erishishiga
imkon beriladi. Individuallashtirish darajasini optimallashtirish mumkin.
Epchillik va topqirlik talab etiladigan faoliyat turini tanlagan va bolalarni
diqqat bilan kuzatgan holda tarbiyachi zaruriyat tug‘ilib qolsa topshiriq va
materiallarni o‘zgartirishi yoki moslashtirishi mumkin.
“Ilk qadam” o‘quv dasturi asosida maktabgacha ta ‘ lim muassasalarida
quyidagi rivojlanish markazlari faoliyati yuritilishi nazarda tutiladi:
- Qurish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi
- Syujet-rolli o‘yinlar va dramalashtirish markazi

49-Til va nutq markazi
-
Ilm-fan va tabiat markazi
-
San ‘at markazi
-
Musiqa va ritmika markazi .
Rivojlanish markazlari bolalarga o‘zlarining shaxsiy ko‘nikmalari va
qiziqishlaridan kelib chiqqan holda ta ‘ lim-tarbiya jarayonini mustaqil
individuallashtirish imkoniyatini beradi. Masalan, san ‘at markazida bir bola
qog‘oz
qirqadi, boshqa bola esa shu qog‘ozdan qaychi bilan o‘zi o‘ylagan
shaklchani kesib oladi. Stol ustida o‘ynaladigan o‘yinlar markazida bir bola
to‘rtta yog‘och kubikdan shakl yasaydi, boshqa birovi esa yigirma besh
bo‘lakli karton qog‘ozli tasvirni tuzishni ma ‘ qul ko‘radi. Tarbiyachi jarayonda
bolalarni kuzatadi va ularning rivojlanishiga daxldor fikrlarni yozib boradi.
Ancha vaqtdan so‘ng u bolalarga vazifani murakkablashtiruvchi materiallarni
taklif etadi yoki vaziyatga qarab ana shu vazifalarni bajarishda bolaga
to‘g‘ridan to‘g‘ri yordam b eradi. Bunday yo‘l tutish tufayli bola samarali
tarzda rivojlanadi.
Tarbiyachilar rivojlanish markazlarida bolalarning yordamchilari rolini
o‘ynaydilar, mashg‘ulotlar olib boriladigan joyda imkoniyatlar kengligini
ta ‘ minlaydilar va har bir bola individual rivojlanishi darajasini egallay olgan
xolda faoliyat turlarini rejalashtiradilar.
Kun tartibi turli mashg‘ulot turlarini o‘zida qamrab olishi lozim: kichik
guruhlarda, birgalikda va tarbiyachi hamkorligida individual tartibda
(individual) yoki mustaqil (ular tomonidan tanlagan mashg‘ulotlarga vaqt
ajratish kerak, chunki bolalar ongli tanlab olishni o‘rganadilar, o‘z qiziqish va
qobiliyatlarini amalga oshiradilar). Bolalarning o‘z tanlovlarini amalga
oshirishi, muammolarni hal etishi, atrofdagi kishilar bilan birgalikda harakat
qilishi, indivdual maqsad qo‘yishi va unga erishishni bilishlari lozim.
Guruhlardagi markazlar shunday tarzda yaratilishi kerakki, u bolaga

50mustaqil tanlash imkonini bersin. Har bir guruhda 6 ta markazlar bo‘lib,
ularning har birida izlanish va o‘yinlar uchun yetarli miqdordagi materiallar
saqlanadi.
Qurilish, konstruksiyalash va matematika markazi da turli xil va
shakldagi qurilish elementlari mavjud bo‘lib, bolalar ulardan o‘z fantaziyasiga
tayangan xolda inshootlar bunyod etadilar: misol uchun ko‘rgan tarixiy
obidalari, uylar, garajlar, ferma va shu kabilar. Qurilish bilan mashg‘ul bo‘lgan
bolalar bu yerda juda ko‘p narsalarni o‘zlashtirib oladilar. U bolalarning
matematik qobiliyatlarini rivojlantirishga, ijtimoiy ko‘nikmalarni egallashga
yordamlashadi, muammolarni xal etish tajribasini beradi. Bu yerda,
shuningdek, ijodiy yondashishni namoyon etish va bajariladigan ishga diqqatni
jalb etishni o‘rganish mumkin. Ushbu markazga tarbiyachilar va bolalar
xoxish-istagiga ko‘ra ko‘plab turli narsalarni – o‘yinchoq mashinalar, yuk
mashinalari, samolyotlar, gazlama bo‘laklarini qo‘shib qo‘yish mumkin.
Syujet-rolli o‘yinlar va dramalashtirish markazida bolalarda haqiqiy
hayotdan olingan kichik sahna ko‘rinishlarini o‘ynashga xoxish-istak
uyg‘otish uchun albatta kerakli kiyimlar va boshqa narsalar bo‘lishi zarur.
Bular ularda atrofda nimalar sodir bo‘layotganini anglash, ularni ajrata olish
hamda hayotda o‘z o‘rinlarini tushunib yetishlariga yordam beradi.
Til va nutq markazida kitoblar va eshitish hamda yozish uchun o‘quv
qurollari mavjud bo‘ladi. Bu tinch burchak bo‘lib, unda bolalar kitoblarni
qarab chiqishlari, bir-birlariga o‘qib berishlari mumkin. Shuningdek, bu yerda
tarbiyachi yoki ko‘ngilli yordamchi bolalarga kitobni ovoz chiqarib o‘qib
berishi mumkin. Unda bolalarga kitobchalarni o‘z qo‘llari bilan yasash,
mavzu(syujet)larni o‘ylab topish va ijro etish, hikoyalar eshitish taklif etiladi.
Ilm-fan va tabiat markazi da boshqotirma va konstruktor kabi bolalar
yig‘ishi va bo‘laklarga ajratishi mumkin bo‘lgan narsalar bo‘lishi lozim. Bu
yerda, shuningdek, bolalarning bir xilda taqqoslashlari, turlicha tasniflashlari,
sanashlari uchun yordam beradigan o‘yinlar ham bo‘lishi kerak. Ushbu

51markazda bolalarning tabiat hodisalari haqida bilib olgan tushunchalari va
ko‘chadan topilgan narsalar bilan
mashg‘ul bo‘lishlari uchun foydalaniladi.
San ‘ at markazi bolalarning o‘z ijodiy qobiliyatlarini sinovdan
o‘tkazish va amalga oshirishga rag‘batlantiradi, ularga yangi materiallar bilan
tanishishdan qoniqish olish imkoniyatlarini beradi, bolalarning sezish
qobiliyatini boyitadi. Bu yerda bo‘yoq, qog‘oz, qaychi, bo‘rchalar, qalamlar,
gazlama bo‘laklari va kesish hamda yelimlash uchun turli qiyqimlar mavjud.
Shuningdek, tabiiy materiallar – yog‘och, barg, qum-tuproqni ham qo‘shib
qo‘yish foydadan xoli emas. Ushbu markazdagi mashg‘ulotlar ijodiy qobiliyat,
so‘z orqali va so‘zsiz muloqot, umumiy va nozik harakatlanish, aqliy
qobiliyatni rivojlantirishga yo‘naltirilgan.
Musiqadan va ritmika markazi butun kun davomida mashg‘ulotlarni
birlashtirish uchun foydalanish mumkin. Kuylash, harakatlar, qarsak chalish,
o‘yinlar, musiqa asboblari chalish va yozilgan kuy-qo‘shiqlarni tinglash har
qanday dasturni yaxshigina to‘ldiradi. Musiqaviy mashg‘ulotlar zehnni
charxlaydi, ritmga, sanashga o‘rgatadi va nutqni rivojlantiradi; umumiy va
nozik harakatlanishni (motorikani) rivojlantiradi va ijodiy qobiliyatni
namoyish etishga imkon beradi.
Maktabgacha ta ‘ lim sifat va samaradorligini yanada oshirish maqsadida
tayyorlov guruhlari uchun mashg‘ulotlar haftaligi tashkil etish mumkin. Bunda
mashg‘ulotlar odatdagi tartib bo‘yicha davom etadi. Lekin har bir haftaga nom
beriladi. Masalan: Matematika haftaligi, Nutq o‘stirish haftaligi, Tabiat
haftaligi, Tasviriy faoliyat haftaligi, Badiiy adabiyot haftaligi kabi. Bu
haftaliklar davomida bolalarga matematika, nutq o‘stirish, tabiat, tasviriy
faoliyat, badiiy adabiyotga oid ko‘nikmalarni rivojlantirish ishlari
kuchaytiriladi. Shuningdek, Matematika haftaligida har bir mashg‘ulot
matematika bilan, Nutq o‘stirish haftaligida har bir mashg‘ulot nutq o‘stirish
mashg‘uloti bilan, Tabiat haftaligida har bir mashg‘ulot tabiat bilan
tanishtirish mashg‘uloti bilan, Tasviriy faoliyat haftaligida har bir mashg‘ulot

52tasviriy faoliyat bilan, Badiiy adabiyot haftaligida har bir mashg‘ulot badiiy
adabiyot bilan mujassamlashtirilishi ko‘zda tutiladi. Shuningdek, ta ‘ lim
tayyorlov guruhi bolalarining matematik tasavvurlarini rivojlantirish uchun
matematika haftaliklarida shashka musobaqalari, intellektual tadbirlar,
guruhlararo musobaqalar tashkillashtirilishi taklif etiladi. Pedagoglarning
vazifasi – bolalarning muloqotga kirishishga bo‘lgan qiziquvchanligini
rag‘batlantiruvchi muhitni yaratish va bolalarning o‘zgaruvchan ehtiyojlariga
qarab, o‘z vaqtida kerakli sharoitlarni moslashtirishdan hamda ularni
kuzatishdan iborat. Individual yoki kichik guruhlar uchun topshiriqlar ota-
onalar bilan suhbatlashgandan so‘ng, qaysidir ko‘nikmalarga alohida e ‘ tibor
berish uchun ishlab chiqiladi. Ota-onalar va oilaning boshqa a ‘ zolari
mashg‘ulotlarga kelar ekanlar, ular o‘z farzandlarida ishtiyoqning ortib
borayotganligini, intilishning o‘sayotganligin his etadilar va ta ‘ lim jarayoni
qanday ketayotganligini, kelajakda bilimli, ijodkor kishilar bo‘lish uchun
bolalar qanday o‘zaro muloqot qilayotganliklari, kelishayotganliklari,
izlanayotganliklari, tanlayotganliklari va bilim hamda ko‘nikmalarni
egallayotganliklarining guvohi bo‘ladilar. Bu ishlarning izchillikda amalga
oshirilishi ta ‘ lim sohasidaning sifat va samaradorligini oshirish uchun muhim
omil sifatida xizmat qiladi. Bolalarning maktabga har tomonlama tayyor holda
kelib bilim olishlari uchun zamin yaratadi.

53 XULOSA VA T AK L I F L A R
Respublikamiz Mustaqilligining 27 yilligini munosib kutib olish va
yuqori saviyada nishonlash bayram tadbirlarida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning so‘zlagan ma ‘ ruzasida mamlakatni
rivojlantirishning yangi davri boshlanganligini ko‘rsatib berdi. Boshqa sohalar
qatorida ta ‘ lim tizimini tubdan isloh qilish, yoshlarga ta ‘ lim va tarbiya
berishning yangi va yangi shakllarini paydo bo‘lganligi fikrimiz dalilidir.
Bunga yana bir misol tariqasida maktabgacha ta ‘ lim tizimida bo‘layotgan
o‘zgarishlarni ta ‘ kidlab o‘tish joiz. Mazkur jarayonlarni chuqur anglagan bois
mazkur magistrlik dissertatsiya mavzusini “Maktabga tayyorlov guruhi
bolalarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishning metodik asoslari”
mavzusiga bag‘ishladik.
Mazkur tadqiqot jarayonida matematik termin sifatida “matematik
faollik” iborasini qo‘lladik. Chunki, maktabgacha ta ‘ lim muassasasi
tarbiyalanuvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirish jarayonida
aynan ularning matematik faolligi oshishi kuzatildi. Tadqiqot jarayonida
belgilangan qoidalar sinovdan o‘tkazildi va pedagogik kuzatuv, suhbatlar
tashkil etildi. Olingan ma ‘ lumotlarga muvofiq ko‘pchilik respondentlar uchun
ta ‘ limning boshlang‘ich bosqichi qiziqish uyg‘otdi. Tadqiqotchi-
pedagoglarning kuchlanishi mazkur bosqichda asosan matematik ta ‘ limga
jamlandi. Eksperimental tadqiqot davomida tadqiqot muallifi hamkasblari
tomonidan pedagogik amaliyotda foydalanilgan uslubiy ishlanmalar o‘z aksini
topdi. Nafaqat mahalliy pedagoglarning uslubiy tajribasi, balki yevropalik
pedagoglarning tajribasi ham tahlil qilindi. Ta ‘ limni bunday usullari va
yo‘llari pedagoglar tomonidan shu kabi vaziyatlar va shunga o‘xshash
o‘quvchilar kontingentida qo‘llanildi. Unda tarbiyalanuvchilarning yoshi,
matematik bilimlar darajasi, maktabgacha tayyorlov yoshdagilarning
matematik tafakkuri va tayyorlik darajasi nazarda tutildi.
Respublikamizda o‘sib kelayotgan yosh avlodning intellektua

54bilimlarini oshirish bilan birga ularda matematik qiziqishlarini va malakalarini
oshirish maqsadida N.U.Bikbaeva ish olib bordi va natijalar asosida 1995
yilda o‘zining “Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish” nomli qo‘llanmasini ishlab chiqdi.
Tajriba tomonidan aniq sharoitlarda pedagogik ta ‘ sirning tegishli
usullari va yo‘llaridan foydalanilishiga sinaluvchilarning reaksiyasini
aniqlovchi turli muqobil vaziyatlar yaratildi. Bunda mashg‘ulotlar
natijaviyligining ijobiy dinamikasi o‘sdi, bu o‘z navbatida, dissertatsiya ishida
taklif qilingan tavsiyalarning ommaviy amaliyotda foydalanishning maqsadga
muvofiq ekanini ishonchli isboti hisoblanadi.

55 Adabiyotlar ro ‘ yxati
1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O‘zbekiston, 2014.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta ‘ lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T.: 1997.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi PQ-2707-
sonli «2017-2021 yillarda maktabgacha ta ‘ lim tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori
4. Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 5 avgustdagi 372-son «O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta ‘ limi vazirligi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi
Qarori.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi PQ-4312-sonli
“O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta ‘ lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi”
6. Mirziyoev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard
va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag ‘ ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo ‘ shma majlisidagi nutqi. T.: “O‘zbekiston”, 2016.
7. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ‘ iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. -T.: “O‘zbekiston”,
2017.
Elektron ta ‘ lim resurslari
8. www.uzedu.uz.
9. www.multimedia.uz
10 www.ziyonet.uz.
11 www.mtv.uz.
12 www.kitob.uz.
13 www.jlmt.uz.
14 www.multimedia.uz
15 www.gov.uz

Sotib olish