Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	61.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	20 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash

Sotib olish

Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat
hissini tarbiyalash
Mundarija
Kirish.
I - bob. Pedagogika nazariyasida vatanparvarlik muammolari
1. Vatanparvarlik tushunchasi
2. Ta’lim jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalash masalasi
II -bob. O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlar asosida
vatanparvarlikni
tarbiyalash
1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda
2. vatanparvarlikni tarbiyalash
3. O’rta maxsus, kasb-hunar talimida matematika fanlarini o’qitishda
vatanparvarlikni tarbiyalash imkoniyatlari
III -bob. O’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari
asosida uzluksiz matematika ta’limida vatanparvarlikni tarbiyalash
1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini
2. Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar o’qitish
imkoniyatlari
3. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini
4. Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’qitish
imkoniyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan
so’ng ta’lim tizimi ham o’ziga xos rivojlanish yo’liga o’tdi. Bu o’ziga xoslik boy
milliy tarix, madaniyat, til, yuksak ma’naviy-axloqiy mazmunga ega bo’lgan milliy
qadriyatlar, urf-odatlar asosida hamda dunyodagi rivojlangan davlatlar ta’lim
tizimlarining ilg’or jihatlariga tayangan holda ta’lim tizimining milliy modelini
yaratishdan iboratdir.
Milliy mustaqillikni mustahkamlashning birinchi sharti - har tomonlama
rivojlangan, barkamol shaxsni tarbiyalash sanaladi. Mustaqillik yillarida ana shu
maqsadda O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni va
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ta’lim tizimi isloh qilinib,
o’ziga xos uzluksiz ta’lim tizimi yaratildi. Mazkur tizimning asosi «...O’zbekiston
Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi shaxs, jamiyat va
davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini
qondiruvchi ustivor soxadir.O’rta maxsus, kasb-xunar ta’limi uzluksiz ta’lim
tizimida va shaxsning shakllanishida muhim o’rin tutib, o’quvchilarni ijtimoiy
hayot hamda mehnat faoliyatiga tayorlaydi.Ma’lumki, o’rta maxsus, kasb-hunar
ta’limi o’quvchilar tomonidan kasbiy bilim, ko’nikma va malakalar bilan bir
qatorda umumta’lim fanlari asoslarini o’zlashtirishni ham nazarda tutadi.
Bilimlarni puxta o’zlashtirish uchun o’quvchilarda tanqidiy tafakkur, mantiqiy
xotira va ijodiy tasavvurni muntazam rivojlantirib borish lozim. Bu borada
matematika fani katta imkoniyatlarga ega. Shunday ekan, matematika fanini izchil,
bosqichma-bosqich va boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o’rganish o’quvchilar
mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirishga yordam beradi.O’quvchilarda
matematikani o’qitish jarayonida vatanparvarlikni shakllantirish esa bugungi kunda
eng dolzarb muammodir.Chunki insonga tarbiya berish, ruhiy ta’sir o’tkazish,juda
katta mahoratni talab etadi.Ushbu kurs ishida bugungi kunning asosiy masalasiga
aylangan ―Vatanga muhabbat hissini tarbiyalashning usullari va yo’llari’’
ko’rsatib o’tilgan.Kurs ishining I-bobida ―Pedagogika nazariyasida
2

vatanparvarlikni tarbiyalash muammolari yoritilgan.Bobning‖ 1-qismida shaxsga
xos bo’lgan vatanparvarlik tuygusi, hamda bu haqida buyuk insonlarning aytgan
hikmatli gaplari o’rin olgan. 2-qismida esa ta’lim tizimida vatanparvarlikni
o’quvchilar ongida shakllantirishning yo’llari va usullari, hamda ta’lim tizimida
bo’layotgan tub islohotlar haqidagi fikrlar o’rin egallagan. Kurs ishining II-bobida
esa, O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlarga asoslanib vatanparvarlikni
tarbiyalash yoritilgan. Bu bobning 1-qismida umumiy o’rta ta’lim maktablarida
‖
matematika o’qitish jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalash masalasi ko’rilgan. Bu
bobni ochib berishda o’rta asrlarda yashab ijod etgan mashhur matematik
olimlarning ishlari, ilm-fan yutuqlari uchun qo’shgan hissasi aks ettirilgan. Ya’ni
bu orqali o’quvchilarda milliy g’ururni shakllantirish, yaratuvchanlikka undash va
o’quvchilarda o’z-o’ziga nisbatan kuchli motivatsiya hosil qilish orqali fidoiylik va
vatanparvarlikni shakllantirish ko’rsatib o’tilgan. 2-qismda esa, o’rta maxsus va
kasb–hunar ta’limda vatanparvarlikni shakllantirish aks ettirilgan. Bunda
matematika darslarida ham turli vatanparvarlikka oid fikrlarni yuritish, ayniqsa bu
yoshdagi o’quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllantirish orqali tarbiyalash nazarda
tutilgan. III-bobda esa, mustaqilligimizdan keying yillarda ta’lim tizimida bo’lgan
o’zgarishlar. Yosh avlodga ko’rsatilayotgan e’tibor va buning qay darajada samara
berayotgani haqida, hamda prezidentimizning bu borada aytgan fikrlari o’rin
egallagan. Ta’lim tizimida bo’layotgan o’zgarishlar o’quvchilarda Vatanga bo’lgan
muhabbatni qay darajada oshiryapti. Mustaqilligimizdan keyin erishilgan
yutuqlarimiz, nafaqat ta’lim balki barcha sohadagi yutuqlar asosida matematika
darslarini tashkil etish va bu orqali vatanparvarlikni tarbiyalash aytib o’tilgan. Bu
bobning 1- va 2- qismlarida ham mustaqillikdan keyin erishgan yutuqlarimiz va
buning o’quvchi psixikasiga ta’sir etish darajasi ko’rsatilgan. Demak biz bu kurs
ishi orqali o’quvchilarda vatanparvarlikning bir necha samarali usullari haqida so’z
yuritamiz. Lekin shuni aytib o’tish kerakki, insonda ruhiy tiniqlikni hosil qilish
ancha qiyin masaladir. Lekin biz ta’lim berishning turli usullari bilan bunga
erishishga harakat qilamiz. Bu borada biroz qiyinchiliklar bo’ladi. Lekin ta’lim
3

rivojlangani sayin buning imkoniyatlari ochilib boraveradi. Prezidentimiz shuni
ta’kidlaydilarki Insonni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash, xalqimizning
azaliy orzusi bo’lib ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib
yosh avlodga o’rgatish-ularni komillikka yetaklash yo’llari, qonun-qoidalarni
muttasil izlaganlar. Bu esa pedagogika fanini maydonga kelishiga sabab bo’lgan.
Tarbiyadagi keng ma’noli ta’lim, rivojlanish, ma’lumot bilan boylangan holda
barkamol insonni voyaga yetkazishni o’zida mujassamlashtiradi. Qabul qilingan
―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ning milliy modelidagi bosh muddaosi‖
komil inson tarbiyasi, mustaqil fikrlovchi ijodkor shaxsni tarbiyalash masalasidir.
Kurs ishining m а qs а di: O’quvchilard а vatanparvarlikni sh а kll а ntirishning
o’zig а хо s х ususiyatl а rini t а dqiq qilish.
Kurs ishining vаzifаlаri :
1. Vatanparvarlikni o’quvchilar оngigа singdirish оrqаli shахs hаyotidа ijоbiy
хususiyatini shаkllаntirish.
2. Shахs ахlоqiy sifаtlаrini shаkllаntirishdа vatanparvarlikni o’rni kаttа
ekаnligini kеng оmmаgа hаvоlа etish.
3. O’quvchilarda vatanparvarlikni shаkllаntirish оrqаli ulаrdа shахsgа хоs
sifаtlаrni tarbiyalash.
4. O’quvchilarda vаtаnpаrvаrlik tushunchаsini singdirish оrqаli ulаrdа
fidоiylik, sаdоqаt vа millаtgа sоdiqlik kаbi sifаtlаrni shаkllаntirish.
Kurs ishining ob’ е kti: Umumiy o’rta va kasb-hunar ta’limida
matematika
o’qitish jarayoni.
Kurs ishining pr е dm е ti: O’quvchilard а vatanparvarlikni sh а kll а ntirishning
o’zig а хо s х ususiyatl а rini t а dqiq qilish usullari va yo’llari.

4

1 -bob. Pedagogika nazariyasida vatanparvarlik muammolari
1.1Vatanparvarlik tushunchasi
Vatanparvarlik- yolgiz O’z vataniga mehr qO’yishdan iboratgina emas. Bu
juda katta his-tuyg’udir. Bu — vatan bilan O’zini bir butun deb bilish, uning
yaxshi-yomon kunlarida asqatish demakdir.
A. N. TOLSTOY
Vatanparvar — O’z vatani kamoloti yO’lida, O’z xalqiga muhabbati tufayli
ezguliklari tugul, jonini ham ayamaydigan insondir, xalqqa va vatani ozodligi,
farovonligi uchun O’zini qurbon qiluvchi insondir.
M. OXUNDOV
Vatanparvarlikning tarbiyaviy ahamiyati juda katta, bu kishini bashariyat
haqidagi g’oyalar bilagt ulg’aytiradigan maktabdir.
M. Ye. SALTIKOV-SHCHEDRIN
Vatan g’oyasi hamma uchun bir xil manfaatlidir. U halol kishilarda jasorat
haqida fikr uyg’otadi, nopok kishilarni esa, O’pgina qabihliklardan saqlaydi.
M. Ye. SALTIKOV-SHCHEDRIN
Vatan g’oyasi shonli yillarda ham, kundalik hayotda ham uning farzandlariga
birdek xos bO’lmog’i zarur, binobarin, bu g’oyani chinakam his etgandagina kishi
O’zini grajdan deya hisoblashga haqlidir.
M. Ye. SALT IKOV-SHCHEDRIN
Vatanparvarlik tantanavor xitoblar va umumiy gaplardan iborat emas, balki u
vatanga qizgin muhabbat hissi bilan ortiqcha dabdabalarsiz O’z fikrini bildirish,
faqat ezgulikda hayratlanmay, balki muqarrar har yerda, har qanday vatanda ham
bO’ladigan yovuzlikni jinidan battar yomon kO’rish demakdir.
V. G. BELINSKIY
Vatanga muhabbat mavhum tushuncha bO’lmay, tashkilotchilikni, taraqqiyot va
madaniyatni talab qiladigan real ruhiy qudratdir.
N. TOLSTOY
Sof vijdonli kishida vatanparvarlik O’z vatani foydasiga mehnat qilish
inttiyoqidan boshqa narsa bO’lmasligi kerak va bu boshqa biron narsadan emas,
balki iloji boricha kO’p va xO’p ezgu ishlar qilish istagidan kelib chiqadi.
5

N. A. DOBROLYUBOV
Vatanga muhabbat, avvalo, unga samimiyat, qizg’inlik bilan, samarali istak
bilan ezgulik va ma’rifat tilashdan iboratdir, uning mehrobiga hamma narsani,
shirin jonni ham fido etish, undagi barcha yaxshi narsalarga qizgin hamdardlik
bildirish hamda uning kamolot yO’liga g’ov tushayotgan narsalarga qahrltg
bO’lmoqlikdir.
N. A. NEKRASOV
Vatanparvar — vatanga xizmat qilayotgan kishidir, vatan esa bu avvalambor
xalqdir.
N. G. CHERNISHEVSKIY
Vatanparvarlik — nomusli va nazokatli tuyg’udir... Muqaddas sO’zlarni ehtiyot
qil, vatanga muhabbat xususida duch kelgan joyda og’iz kO’pirtirma. Yaxshisi —
uning farovonligi va qudrati yO’lida indamaygina mehnat qil.
V. A. SUXOMLINSKIY
Yaqin-yaqinlarda ham vatanparvarlik vatandagi barcha yaxshi narsalarni madh
etishdan iborat edi; vatanparvar bO’lmoq uchun endi bu narsalar kifoya qilmaydi.
Chunonchi, barcha yaxshi narsalarni madh etishga hali bizda mavjud bO’lgan
bema’niliklarni ayovsiz fosh qilish va ta’qib etish ham qO’shilgan.
Ya. A. DOBROLYUBOV
Xalq farovonligi yO’lida har turli usullarni axtarmoq va iloji boricha vatanga
zarar yetkazadigan illatlarga barham bermoq kerak.
A. KRILOV
Vatanparvarlik bizni mahliyo qilib qO’ymasligi kerak; vatanga muhabbat
kO’rkO’rona ehtiros emas, balki dono aql faoliyatidir.
M. KARAMZIN
Bizga ota-onalar, bolalar, yaqin xesh-aqrabolar qimmatlidirlar; lekin muhabbat
bobidagi barcha tasavvurlarimiz birgina «Vatan» otli sO’zda mujassamlashgandir.
Vatanga nafi tekkudek bO’lsa, —axir qaysi vijdonli odam uning uchun jon
bermoqqa ikkilanar ekan? SITSERON
6

Har qalay, eng muhimi vatanga muhabbating,
muhabbating va yana muhabbatingdir! Binobarin, shu muhabbat senga
kuch-quvvat beradi qolgan hammasini ham osongina hal qilasan.
M. Ye. SALTIKOV-SHCHEDRIN
Vatan sog’inchi hammaga bir xilda ta’sir qiladi: u O’tmish manzaralarini
ideallashtirilgan holda jilolantiradi, uning fazilatlari oshaveradi, kamchiliklari esa
vaqt va masofa taqozosi bilan xiralashib boraveradi, oxiri tasavvurimizdan butkul
O’chib yO’qoladi.
J. SAND
Vatanga muhabbat butun dunyoga muhabbat bilan uyg’unlashib ketadi. Bilim
nuridan bahramand bO’lgai xalq, bu bilan yonberidagi qO’shnilariga ziyon
keltirmaydi. Aksincha, davlatlar qanchalik ma’rifatli bO’lishsa, bir-birlari bilan til
topishib, yanada qudratliroq kuchga aylanadilar, olamshumul tafakkur yanada
ravnaq topadi.
K. GELVESIN
Vatanga bO’lgan muhabbatim meni xorijiylar yutug’idan kO’z yumishga majbur
qilmaydi. Aksincha, vatanga muhabbatim qanchalik kuchli bO’lsa, vatanimni
jahondagi g’aznalar bilan yanada shunchalik boyitgim keladi Bu o’zgаrishlаr eng
аvvаlо insоn tаfаkkuridа, uning fikrlаsh tаrzidа ro’y bеrishi muqаrrаr.
O’zbеkistоn Rеspublikаsining Prеzidеnti I.А.Kаrimоv milliy istiqlоl
mаfkurаsini shаkllаntirish ishining хаyotiy zаrurligi vа dоlzаrbligi hаqidа gаpirаr
ekаnlаr, «Milliy g’оya birinchi nаvbаtdа yosh аvlоdimizni vаtаnpаrvаrlik, el-
yurtgа sаdоqаt ruhidа tаrbiyalаsh, ulаrning qаlbigа insоnpаrvаrlik vа оdаmiylik
fаzilаtlаrini pаyvаnd qilishdеk оlijаnоb ishlаrimizdа mаdаdkоr bo’lishi zаrur» dеb
аlоhidа tа’kidlаydilаr. Bu vаzifаlаr birinchi nаvbаtdа kеlаjаkning bunyodkоrlаri
bo’lish yosh аvlоdning bilim оlish, yuqоri mаlаkаli kаdrlаr bo’lib o’z yurti vа
хаlqigа sidqidildаn хizmаt qilish оzоd yurt rаvnаqi vа bахt-sаоdаti uchun hаlоl
mеhnаt qilishgа o’rgаtishni nаzаrdа tutаdi. Zеrо, mustаqillik аynаn fidоiy, o’z
Vаtаni mаnfааtlаrigа g’оyat sаdоqаtli yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni tаrbiyalаb vоyagа
еtkаzishni tаqоzо etаdi. Mustаqillik tаfаkkur qilishning dаstlаbki mеvаlаridаn
7

bo’lib, u jаmiyatning yangilаnishi dаvridа insоn mа’nаviyati vа ruhiyatidа ro’y
bеrаyotgаn o’zgаrishlаrning psiхоlоgik tоblаnishini аnglаshgа yordаm bеrаdi.
Mustаqil O’zbеkistоndа аmаlgа оshirilаyotgаn ulkаn bunyodkоrlik ishlаri, shахs
kаmоlоti uchun yarаtilаyotgаn shаrt-shаrоitlаr, uning o’zligini аnglаb bоrishi vа
o’z ustidа mustаqil ishlаgаn tаrzdа rаvnаqi vа Vаtаn tаrаqqiyoti uchun fidоkоrоnа
mеhnаt qilish uchun butun iqtidоri, аqli vа shuurini sаfаrbаr etishgа undаydi.
Хаlqning vа millаtning jаmiyki оrzu-аrmоnlаrini o’zidа mujаssаmlаshtirgаn,
yurаk-yurаgidаn jоy оlgаn, e’tiqоdigа аylаngаn vа оlg’а chоrlаgаn g’оya-milliy
g’оyagа аylаnаdi.Vatanparvarlik o’quvchilarda оlаmni bilish, o’zini o’zi аnglаsh,
hаyot mа’nоsini tushunish vа turmushdа o’z o’rnini tоpish tаriqаsidа nаmоyon
bo’lаdi. SHахs хаyot muоmmаlаri yuzаsidаn qаy yo’sindа mulоhаzа yuritgаn
bo’lsа, ulаrning еchimini tоpishgа uzluksiz rаvishdа intilsа, хuddi shu mеzоnlаr
bilаn insоnning mа’naviyati o’lchаnаdi.SHuningdek , bu mezonlar o’quvchilarda
vatanga muhabbat hisini uyg’otadi.Vatanga muhabbat hissini uyg’otish,
shахsiyatpаrаst kishilаr ruhiyatidаgi illаtlаrni bаtаmоm yo’qоtishgа yo’nаltirish
hаm jismоnаn, hаm ruhаn sоg’lоm insоnlаrni tаrbiyalаshgа kеng shаrt-shаrоitlаr
yarаtаdi.Vatanparvarlikni jаmiyatimizning hаr bir а’zоsi tushunib etishi uchun turli
vоsitаlаr yordаmi bilаn uning bаrchа qirrаlаrini yoritib bоrish mаqsаdgа
muvоfiqdir. Ta’lim jarayonida o’quvchilarda vatanparvarlikni shаkllаntirishning
o’zigа хоs хususiyatlаrini o’rgаnish judа muhim hisоblаnаdi. Vatanga bo’lgan
muhabbatni yosh avlodga singdirishda ta’lim tizimida eng avvalo, o’quvchilarga
mustaqil fikrlashni o’rgatish kerak. Yosh avlodni tarbiyalash va o’qitish nazariyasi
bilan amaliyotning qanday taraqqiy qilib kelaganligini bilmay turib, ta’lim tizimida
yangiliklar kiritmay turib va ayniqsa, fikr erkinligini shakllantirmay turib yoshlarni
har tomonlama komil inson etib tarbiyalash masalalarini ilmiy ravishda hal qilib
bo’lmaydi. Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot qilingan ilmiy – nazariy, falsafiy –
tarbiyaviy haqiqatdir.
Axloqan pok va etuk insonlarni tarbiyalash masalasini muvafaqiyatli hal etishda
xalqimizning tarixiy an’analari, ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga
8

qoldirgan ilmiy me’roslari va tarixiy – tarbiyaviy tajribalarini o’rganib chiqish,
ularning yutuqlarini hayotga, ta’lim – tarbiya ishlariga tadbiq etishning ahamiyati
kattadir. Bu borada O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti
A. I . Karimovning qo ’ yidagi so ’ zlari alohida e ’ tiborga loyiqdir .
―Naslu nasabini bilmagan kishi inson sanalmaydi. Necha yillar bizni
tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar. Ammo
biz hurriyatni orzu etishdan, hurriyat uchun kurishishdan charchamadik.
Maslagimizni naslu nasabamizni doimo yodda saqladik.
Ulug’ bobokalonlarimiz ruhiga, bashariyat tarixi va madaniyati xazinasiga
katta xissa qo’shgan ulug’ ajdodlarimizga, ular qoldirgan ulkan merosga munosib
bo’lish istagi jamiyatimiz a’zolari orasida keng yoyilishi, har bir fuqaroning
ongidan mustahkam joy olishi – bu ham yangi zamonning muhim xususiyatidir . ‖
O’zbek xalqi tarixan ta’lim tarbiya sohasida o’ziga xos dorilfunun yaratgan.
Hatto hozirgi o’zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan
davrda ham nekbin pelagogik mafkura hukm surgan. Bu zardushtiylik dinining
muqaddas kitobi ―Avesto ning bizgacha etib kelgan ayrim sahifalarida o’z
‖
ifodasini topgan. Biroq islomgacha davr tarbiyashunosligi, fan va madaniyati
tarixini yoritish imkoni chegaralangan. Lekin islom va islomdan keyingi mavjud
pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim–tarbiyaga oid an’analarni, qadriyatlarni, xalq
pedagogikasini ilmiy o’rganish, puxta tahlil qilish va hayotga tatbiq etish bugungi
kunnnig muhim va dolzarb muammosidir. Ta’kidlab o’tish joizki, xalq
pedagogikasini bilmay turib o’quvchilarda yangi ta’lim tizimini isloh qilish biroz
qiyinchilik tug’diradi. Yana shu gapni takror aytish kerakki, o’quvchilarga o’z
―men ini shakllantirmay, o’zligini anglatmasak, biz o’z ko’zlagan maqsadimizga
‖
erisha olmaymiz desak mubolag’a bo’lmaydi.
1.2 Ta’lim jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalash masalasi
Ta’lim jarayonida Vatanga muhbbat hissini uyg’otish pedagoglardan ko’proq
mehnat talab qiladi. Negaki, pedagog dars jarayonida o’z fani orqali o’quvchilarda
vatanparvarlikni tarbiyalashning samarali, ya’ni natija berish yo’llarini ishlab
chiqishiga to’g’ri keladi. Ta’lim tizimida Vatanga muhabbat, iftixor va sadoqat
9

tuyg’ularini shakllantirish uchun ehg birinchi navbatda o’quvchilarda mustaqil
fikrlashni hosil qilish zarur. Negaki, azaldan bizga ma’lumki ma’naviyati
yuksalgan insonlarga ta’lim–tarbiya berish samarali natija beradi. K а sb-hun а r
k о ll е jl а rining t а l а b а l а rid а vatanparvarlikni sh а kll а ntirish mu а mm о si ха r а kt е rg а
eg а . Bin о b а rin, t а l а b а l а rda vatanparvarlikni sh а kll а ntirish, ul а rni V а t а n r а vn а qi,
yurt о b о dligi v а ха lq f а r о v о nligi yo’lid а fid о k о r о n а m е hn а t qilishg а und а ydi.
Shuningd е k, o’quvchilarda o’zi yash а yotg а n j а miyatd а tinchlik v а ха vfsizlikning
b а rq а r о r bo’lishi yo’lid а kur а shish, turli mill а t v а el а tg а m а nsub kishil а r
o’rt а sid а gi o’z а r о in о qlikning q а r о r t о pishig а o’z ulushini qo’shishg а intilish
ko’nikm а l а rining sh а kll а nishi h а md а mill а t v а kili sif а tid а o’z q а drqimm а tini
а ngl а b е tishl а rini t а ’minl а ydi. O’quvchilarda vatanparvarlikni sh а kll а ntirish uz о q
mudd а tli, tizimli v а izchil yond а shuvni t а l а b etuvchi p е d а g о gik f ао liyat
j а r а yonidir. Bu j а r а yon b а rk а m о l sh ах s v а m а l а k а li mut аха ssisni t а rbiyal а sh
b о r а sid а gi ijtim о iy m а qs а dni а m а lg а о shirish b о r а sid а gi ya х lit j а r а yonning muhim
t а rkibiy qismi s а n а l а di.Shuning uchun ham kadrlar tayyorlash milliy modelining
butun mohiyati o’zbek xalqining milliy tarixi, his-tuyg’ulari va hayot tarsi bilan
bog’lanib ketgan.Mustaqil O’zbekiston Respublikasida o’ziga xos, takrorlanmas,
tarixiy an’analarga asoslangan, hamda bugungi kun talablariga to’la javob bera
oladigan kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi.
Vatanparvarlik haqida so’z yuritarkanmiz hurmatli Prezidentimizning
«Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga
qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror
topadi»
degan fikrini uqtirgan holda ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan
insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy g’oyani ro’yobga
chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim
vazifalaridan biri ekanligini qayd etib o’tmoqchimiz.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997-yil 29-avgust IX sessiyasida,
qonuniy zamin bo’lgan "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun, "Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi" qabul qilindi. .O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’grisida»gi Qonunining
10

qabul qilinishiga bir qator omillar sabab bo’ldi: birinchidan, biz yashayotgan
muhitda ijtimoiy tuzum o’zgarishi bo’lsa, ikkinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish va
mulkka bo’lgan munosabat o’zgardi, uchinchidan, eski mafkuraviy qarashlar yangi
sharoitga javob bermay qo’ydi, to’rtinchidan, ta’lim muassasalarida olib
borilayotgan tadbirlar jahon andozalariga mos ravishda tashkil qilinishni,
talabalarga milliy va umuminsoniy qadriyatlar va Vatanga muhabbat hisini
singdirib, ularni har tomonlama barkamol, chuqur bilimga ega mutaxassis etib
tayyorlashni taqozo etdi. Pedagogika nazariyasi vatanparvarlik bil а n milliy o’zig а
хо slik o’rt а sid а gi muv о z а n а tni b е lgil а ydig а n m е z о nl а rni а niql а sh m а qs а did а
umumins о niy f а zil а tl а r v а o’zb е kl а rg а хо s х isl а tl а rni t е r а nr о q o’rg а nishg а h а r а k а t
qilm о qd а . Shu nuqt а i n а z а rd а n o’quvchilard а vatanparvarlikni sh а kll а ntirishning
o’zig а хо s ijtim о iy pedagogik х ususiyatl а ri b о rki, bu b е v о sit а pedagogika v а
ul а rning tizimlarida n а m о yon bo’ladi.
M а ’lumki b а yn а lmin а l m а d а niyat milliy m а d а niyatl а r yig’indisid а n ib о r а tdir.
shubh а siz, madaniyat yig’indisi esa pedagogika nazariyasida insoniy fazilatlar va
Vatanga muhabbat hissidan iborat. B а yn а min а l m а d а niyatl а r t а r а qqiy etg а n
m а d а niyat riv о jl а nishi uchun esa o’quvchilar ongiga
vatanparvarlik, millatga vafodorlik uyg’ongan bo’lishi k е r а k. M а d а niyat
ko’rs а tkichl а ri, t о if а l а ri, d а vl а t ch е g а r а l а rig а bo’ysunm а ydi, mint а q а t а nl а m а ydi.
Demak bu xususiyatlarni o’quvchilarga turli xil pedagogik nazariyalar asosida
singdirishimiz mumkin.H а disl а r butun musulm о n m а ml а k а tl а rid а gi k а bi bizd а
h а m yaqin o’tmishimizg а ch а t а rbiyaning а s о si qilib о ling а n. O’zb е k ха lqining
milliy а n’ а n а l а rini, uduml а rini, turmush t а rzini sinchikl а b o’rg а nib biz h а disl а rd а
k е ltirilg а n ij о biy х isl а tl а rni h о zirgi z а m о n ilg’ о r pedagogikasida vatanparvarlikni
shakllantirish uchun qo’llay olishimiz mumkin. O’quvchilarda insonparvarlik va
aynan vatanga bo’lgan muhabbat hissini shakllantirish, ayniqsa matematika
darslarida bu juda qiyin masaladir. Avvalo bu tuyg’ular shaklllanishi uchun
shaxsda quyidagi sifatlar shakllangan bo’lishi kerak.
11

1. О d а miylik – chin ins о ng а хо s f а zil а t bo’lib, bu а ql-z а k о v а t m е v а sidir.
Buyuk b о b о miz А lish е r N а v о iy ins о nni s е vishni, uning b ах t s ао d а ti uchun
kur а shishni h а yot gult о ji, yuks а k о rzu-umidl а rning eng cho’qqisi, tiriklikning
o’lm а s g’ о yasi, yash а shning m а zmuni d е b bil а di. О d а miylikning z а mirid а
ya х shilik, s о fdillik, о dillik, m е hr-muh а bb а t, v а f о -s а d о q а t, о qib а t-sh а fq а t,
а d о l а tus а h о v а t, insonlarning bir-biriga nisbat yuksak hurmati va mehr-oqibati
yot а di
2. Q а n оа tlilik – kishining o’zid а m а vjud bo’lg а n v а o’z imk о ni d а r а j а sid а
ishl а b t о pg а n h а l о l m а bl а g’i bil а n kif о yal а nib, о z bo’ls а h а m uning s о zligini
his о bg а о lib m а mnuniyat bil а n kun k е chirishidir. Qаnоаtlilik kishigа хоtirjаmlik
kеltirаdi.
3. Yaqinlik, do’stоnаlilik – ish yuritishdа, muоmаlаdа bоshqа shахslаrning
hаqqi-huquqini, shахsiyatini hurmаt qilish, bоshqа millаtgа mаnsub insоnlаrning
urf-оdаti, mаdаniyatini, sаlоhiyatini e’zоzlаsh, o’zigа yaqin birоdаr ko’rib
do’stоnа munоsаbаtdа bo’lishlik хislаti.
4. Jоnkuyarlilik, mеhribоnlilik, kuyunchаklik – bоshqаlаr dаrdigа shеrik
bo’lish, оtа-оnаgа, еtim-еsirlаrgа, qаriyalаrgа хizmаt qilish, ijtimоiy
muhоfаzаishlаridа fаоl qаtnаshish.
Mana shu mukammal insonga xos bo’lgan sifatlarnigina inson ongida
shakllantirolsak, biz asosiy yutuqqa erishgan bo’lamiz. Boy ma’naviy
qadriyatlarimizga munosabatni belgilashda Prezidentimiz I.A.Karimov maqsad,
faqat ilmiy madaniy merosni o’rganish emas, balki betakror xazinamizning ilmiy,
amaliy tamoyillarini yangi davrga xizmat qiluvchi qirralarini, hikmatlarini ochish,
ularni hayotga tatbiq qilishdan iborat ekanligini mustaqilligimizning ilk
kunlaridanoq belgilab bergan edilar. Mamlakatimizda ma’naviyat sohasiga alohida
e’tibor berilishi, yosh kelajak-avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishi, milliy
davlatchiligimizning, milliy mafkuramizning asosini mustahkamlashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Prezidentimiz g’oya, mafkura, milliy g’oya, milliy mafkura, ma’naviyat
12

atamalarining etimologiyalarini ochib berdi. U milliy g’oya, milliy mafkura har
kungi hayot sharoitlaridan kelib chiqishi bilan birga har bir fuqaroning, davlatning,
millatning istiqbolidan kelib chiqishini ko’rsatdi. Negaki, o’z milliy mafkurasi va
g’oyasiga ega bo’lgan yurt farzandlari doimo o’z mustaqil fikriga, hayotda yashash
yo’nalishiga ega bo’ladi. Ta’lim tizimida aynan matematika darslarini o’tishdan
quyidagi maqsadlar ko’zlanadi:
b) Tarbiyaviy - O’quvchilarga iqtisodiy, axloqiy, tarbiya berish, ajdodlarimiz -
Abu Rayhon Beruniy, Al Xorazmiy, Abu Ali ibn Sinolar va boshqa allomalar
qoldirgan ma’naviy merosni o’rganib, o’quvchilarni ma’naviy-madaniy ruhda
tarbiyalash;
v) Rivojlantiruvchi -O’quvchilar diqqatlarini jalblab, matematik fikrlash
qobiliyatini o’stirish, dunyoqarashlarini kengaytirish;
d) DTSlarga asosan ta’lim mazmunini majburiy minimumi.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasida o’ziga xos, takrorlanmas, tarixiy
an’analarga asoslangan hamda bugungi kun talablariga to’la javob bera oladigan
kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi. Milliy modelning asosiy maqsadi har
tomonlama komil insonni tarbiyalash va shaxs qalbida Vatanga muhabbat hissini
uyg’otish. Komil insonni shakllantirish uchun ehg avvalo shaxsga yetarlicha
tarbiya va ta’lim berish lozim. Demak ta’lim tizimida vatanparvarlikni
shakllantirish uchun boy tariximizni va milliy qadriyatlarimizni bilishimiz zarur.
13

II-bob. O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlar asosida
vatanparvarlikni tarbiyalash
2.1 Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda
vatanparvarlikni tarbiyalash
Inson aqli insoniyat yaratgan turli bilimlarni O’rganish, uni O’zlashtirish
asosida doimo rivojlanib boradi. Aqlni yanada rivojlantirmoq uchun inson tO’g’ri
fikrmulohaza yuritmog’i darkor. Buning uchun esa aqliy bilish, xususan, mantiqiy
bilish usullariga suyanmog’i lozim. Mantiqiy bilish yordamida inson haqiqiy
bilimni yolg’ondan ajratadi va noma’lum narsalarni O’rganadi. Mantiqiy usullarni
ta’riflash, hukm, xulosa chiqarish, ayniqsa, isbotlash tufayli inson aqliy qobiliyati
borgan sari rivojlanib boraveradi. O’quvchini mantiqiy fikrlashga, izlanishga, ijod
qilishga, O’z navbatida mustaqil ta’lim olishga, O’z-O’zini rivojlantirishga
tayyorlash maktabning asosiy vazifasidir. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishga oid
olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy mazmuni va mohiyatini ishlab chiqish
maqsadga muvofiqdir. O’rta ta’lim maktablarida vatanparvarlikni shaklllantirish
ham aynan shu mantiqga borib tutashadi. Vatanparvarlik, pedagogik tushuncha
sifatida ta’limning maqsadi va vositasiga birdek tegishlidir. Ya’ni ta’limdan
maqsad, avvalo, mantiqiy fikrlaydigan, insoniy fazilatlarni egallagan, o’z Vataniga
nisbatan sodiq shaxsni tarbiyalashdan iborat. Bugun ta’lim-tarbiya jarayonini davr
talablariga mos ravishda amalga oshirishning eng zarur omili bo’lgan zamonaviy
darsning har biri o’quvchi-yoshlar uchun o’ziga xos quvonch doirasiga, har bir
ta’lim dargohi esa shodlik maskaniga aylanishi lozim. Xususan, darsga ishonch
bilan kelib, o’z o’qituvchisini alohida hurmat va e’zoz bilan kutib olish tuyg’usini
shakllantirish bugungi kun ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy mezonlaridandir.
O’qituvchi dars paytida o’quvchilarga to’g’ri yo’l-yo’riq berib tursa, o’zlashtirishi
qiyin bo’lgan bolalar faol ishtirokchiga aylanganini o’zlari bilmay qoladilar.
Prezidentimiz alohida ta’kidlaganlaridek, «Agar bolalar erkin fikrlashga
o’rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo’lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak.
Ammo bilim o’z yo’liga. Mustaqil fikrlash esa katta boylikdir. O’qituvchining
14

bosh vazifasi o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan
iboratligini ko’pincha yaxshi tushunamiz, lekin afsuski, amalda, tajribamizda unga
rioya qilmaymiz».
O’quvchilarda matematika darslaridan quyidagi natijalar ko’zlanadi:
-masalani yechish jarayonida o’quvchilarda mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishning imkoniyatlarini aniqlash va ulardan foydalanish;
- o’quvchilarda nostandart masalalarni turli usullar bilan yechishni ijodiy fikr
yurita olish ko’nikmalarini shakllantirish va bu orqali o’ziga nisbatan ishonch,
vatanga nisbatan iftixor tuyg’usini shakllantirish;
- o’quvchilarda turli xil yangi adabiyotlarni taqdim etish, buning natijasida
ta’lim tizimida bo’layotgan rivojlanishni ko’rsatib berish;
- o’quvchilarda matematik masala va misollarda to’g’ri yondashuvni
ta’minlash va hayotda ham to’g’ri yo’lni tanlashga yo’naltirish;
-o’quvchilarda kurashuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun muhim
bo’lgan bilim va ko’nikmalarda dastlabki negizni tashkil etishga imkon yaratish;
-misol va masalani yechish jarayonida o’quvchilarda mantiqiy fikrlashni
shakllantirish, umumlashtirish, masalalarni mustaqil tuzishi, yechish uchun ma’qul
usulning tanlanishi, yechilgan masalaning ko’pchilik o’quvchilarga amaliy
qo’llanilishi tushunarli bo’lishiga erishish va bu esa o’quvchilarda egoistlik
tuyg’usini yo’qotadi, har xil o’zbekligimizga yot bo’lgan tuyg’ularni o’zida
shakllanishiga yo’l qo’ymaydi;
-o’qituvchilardan esa darsni qiziqarli o’tish, o’quvchilarni boshqa keraksiz
ishlarga o’zlarini chalg’itishga yo’l qo’ymaslik kerak. Chunki barcha yomon
illatlar o’quvchilarni bekor va nazoratsiz yurishidan kelib chiqadi.
Ijodiy yondashuv o’quvchilarda ruhiy quvvatini oshiradi, fikrlashini
kengaytiradi. Boshlang’ich sinfdanoq O’quvchilarni mantiqiy fikrlashga O’rgatish,
ularda izlanuvchanlik, ijodkorlikni O’stirish bugungi kunda har bir O’qituvchi
oldida turgan muhim vazifalardan biri. Buning asosida ta’lim natijada tarbiya
berishimiz hech kimga sir emas. O’qituvchi birinchi navbatda bolalarning
15

bilimlarga qiziqishlarini, mantiqiy qobiliyat – mantiqiy fikrlash, umumlashtirish
qobiliyatini, abstraktsiyalashni, tasavvur va hokazolarini, shuningdek, bilim,
kO’nikma va malakalarini mustaqil egallash va amalda qO’llay olish imkonini
rivojlantirishi kerak. Ayniqsa bu o’rta ta’lim maktablari, ya’ni mantiqiy fikrlashi
endi rivojlanib kelyotgan kelajak-avlodga o’rgatish, uni to’g’ri yo’lga boshlash,
bizning oldimizda turgan eng dolzarb muammodir. Negaki aynan shu davrlarda
o’quvchilar hayotning faqat yengil-yelpi tomonini ko’radi. Bunday vaqtda ta’lim
berishdan oldin, aynan matematika darslarida tarbiyaviy jihatdan ko’proq o’rnak
bo’ladigan misol va masalarni o’quvchilarga taqdim etish lozim. Inson har
tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini rO’yobga
chiqarishning sharoitlari va mexanizmlarini yaratish, eskicha tafakkur va ijtimoiy
xulq-atvor andozalarini O’zgartirish, respublikada amalga oshirilayotgan
islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Demak
mamlakatimizda olib borilayotgantub islohotlar, aynan ma’naviy komillikka
erishgan shaxslarni tarbiyalash uchun. Xalqning boy zamonaviy madaniyati,
iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiya sohasidagi yutuqlari asosida mutaxassislar
tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining
muhim shartidir. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «… bugungi
kunda oldimizga qO’ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu- niyatlarimizga
erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli
amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning
barchasi, avvalombor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli
mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog’liqligini
barchamiz har jabhada doimo birdek anglab yetmoqdamiz» 1
.
O’qituvchilar darslarini muammoli izlanish usulidan foydalangan holda tashkil
etmoqlari kerak. Negaki hayotda inson oldida juda ko’p qiyinchiliklar bo’ladi.
Agar matematika darslarida hosil qilinadigan muammoli vaziyatlarni hal qila
olsagina, o’quvchida mustaqil fikrlash uyg’onadi. To’g’ri masala yoki misolni
1 Karimov I.K. Barkamol avlod O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.:Sharq, 1997,5-b.
16

hayotga har doim ham tadbiq qilish mumkin emasdir, lekin bu orqali hosil qilingan
muammoni hal qila olish qobiliyati shakllanadi. Biz esa mustaqil fikrlay oladigan
o’quvchilarni shakllantirgan bo’lamiz. KTMD talablaridan kelib chiqib, faqat bilim
berish bilan chegaralanmasdan, O’quvchilarga O’quv jarayoniga ijodiy
yondoshishni O’rgatishlari lozim. Ta’lim jarayonida O’quvchining mantiqiy
fikrlashini faollashtirish zarur. Ularni evristik muammoli vaziyatlarga tortish,
tanqid, gumon holatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustaqil holda
topish va ularni yechish uchun O’z loyihalarini tuzish va himoya qilish
O’quvchilar tafakkurining ma’nodor va unumdor bO’lishiga xizmat qiladi. Biron
bir muammoni turli usullarda mushohada yuritib yechish orqali
O’quvchining mantiqiy fikrlashi ortadi, ular ijodiy izlanish, erkin fikrlash,
narsa va hodisalarni taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish hamda hukm va
xulosalar chiqarishni O’rganadi. O’quvchida mustaqillik, ijodkorlik, zehnlilik,
maqsadga intiluvchanlik, muammolarni osonlik bilan hal qilish kabi xislatlar
tarbiyalanadi.
Buning natijasida o’quvchilarda kurashuvchanlik, qiziquvchanlik,
vatanparvarlik tuyg’ulrini shakllantirgan bo’lamiz va bunga to’laqonli erishishimiz
mumkin. Mantiqiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Uning
shakllanishiga yordam beruvchi muayyan O’quv sharoitlarini hisobga olish kerak.
Buning uchun:
-O’quvchilarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish;
-turli-tuman g’oya va fikrlarni qabul qilish;
-O’quvchilarning O’quv jarayonidagi faolligini ta’minlash;
-har bir O’quvchining mantiqiy fikr yuritishga qodir ekanligiga O’zlarida
ishonch hissini uyg’otish;
-ijodiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash lozim.
Shu munosabat bilan O’quvchilar:
-O’ziga ishonchni orttirish va O’z fikri hamda g’oyalarining qadrini tushunish;
-O’quv jarayonida faol ishtirok etish; turlicha fikrlarni e’tibor bilan tinglash;
-O’z hukmlarini shakllantirishga hamda undan qaytishga tayyor turishi lozim.
17

Turli fikrni diqqat bilan eshitishi uni mulohaza bilan, o’ylab fikr yuritishini
ko’rsatadi.

Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi
rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham ta’sir eta boshladi.
Shulardan ba’zilarini qayd etib o’taylik.
1) Nyutonning (differensial va integral hisobining ilk qadamlari) funksiyalarni
hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi
darajasigacha ko’tarildi.
2) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal kilish muammosini
izlaganda tenglama ildizlarini ―gruppalash masalalarini qaragan edi. Keyinroq‖
esa E. Galua gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi muammoni hal etdi.
So’ng XIX asrda A. Keli gruppaga ta’rif berdi. S. Li esa uzluksiz gruppalar
nazariyasini yaratdi.1890 yilda Е . S. Fedorov gruppalar nazariyasi
kristollografiyaga tatbiq etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining
ilmiy quroliga aylangan.
Bulardan ko’rinadiki matematika nafakat o’z-o’zini rivojlantiradi, balki boshqa
fanlarning rivojlanishiga va aksincha boshka fan yutuqlari asosida o’zi ham
rivojlanadi.XIX-asrga kelib qarashlar yanada o’zgardi. Bazi olimlar o’rta asrlardagi
ta’lim timiga o’zgartirish kiritishni taklif qilib chiqdi.
Ta’limni samarali amalga oshirish va o’quvchilarda vatanparvarlik
tuyg’ularini shakllantirish bo’yicha olib borilgan tadqiqotchilardan
V. S. Filinovaning ta’kidlashicha, matematikani o’qitish samaradorligini oshirish
g’oyalari va nazariyalarning rivojlanishi uchta asosiy yo’nalish bo’yicha amalga
oshmokda:
1) maktabda o’rganadigan matematikaning har bir sohasi bo’yicha
bilimlarni chuqurlashtirish;
2) ushbu sohalar o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlash;
3) matematikani o’quv predmeta sifatidagi bir butunligini ta’minlash.
18

A. Baydakning ko’rsatishicha, o’rta asrlarda matematika o’qitish
jarayonining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, avval o’zlashtirilgan bilimlar
ta’lim metodlari o’rtasida aloqalorni o’rnatish natijasida rivojlanib borishgan.
2.2 O’rta maxsus, kasb-hunar talimida matematika fanlarini
o’qitishda
vatanparvarlikni tarbiyalash imkoniyatlari
Akademik litsey o’quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan
holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur, sohalashtirilgan,
tabaqalashtirilgan, kasbga yo’naltirilgan ta’lim olishlarini ta’minlash maqsadida
davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’rta maxsus ta’lim beruvchi, yuridik
maqomga ega ta’lim muassasasidir.
Akademik litseylarda o’quvchilar o’zlari tanlab olgan ta’lim yo’nalishi
(gumanitar, tehnika, agrar va boshqa sohalar) bo’yicha bilim saviyalarini oshirish
hamda o’zlarida fanni chuqur o’rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar
ko’nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Akademik litseylar asosan oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Kasb-
hunar kollejlari esa o’quvchilarning muayyan kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari,
bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlangan yo’nalishlar
bo’yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb sirlarini egallash imkonini beradi.
Kasb-hunar kolleji o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va
ko’nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar bo’yicha bir
yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini yaratish maqsadida tegishli davlat ta’lim
standartlari doirasida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini beruvchi, yuridik
maqomga ega ta’lim muassasasidir.
Kasb-hunar kollejlari yangi tipdagi ta’lim muassasalari bo’lib, ularning
jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning puhta tanlanganligi, shuningdek,
o’quv jarayonining zamonaviy tehnika va tehnologiyalar yordamida tashkil etilishi
alohida e’tiborga loyiq.
19

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan
tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Ushbu diplomlar asosida bitiruvchilar
ta’limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va
kasb-hunar bo’yicha mehnat faoliyati bilan shug’ullanish huquqini qo’lga
kiritadilar. O’quvchilar qaysi sohaga aynan yo’naltirilgan bo’lmasin, baribir
hammada Vatanga nisbatan muhabbat va insoniylik tuyg’usini shakllantirish asosiy
masala bo’lib qolaveradi. O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlar asosida
matematika fanini o’qitishda o’quvchilar ongida vatanparvarlik tuyg’usini umumiy
o’rta ta’limda shakllantiramiz, o’rta maxsus, kasb –hunar talimida uni
tarbiyalaymiz. Buning uchun o’sha davrlarda matematikada erishilgan yutqlarni
bugungi kundagi yutuqlar uyg’unlashtirib o’tish maqsadga muvofiq. Masalan o’rta
asrlarga amalga oshirilgan matematikadagi yangiliklarni aytib o’tamiz.
Ya. S. Brodskiy, L. A. Katolrves, A. L. Pavlovlar o’rta maxsus ta’lim
muassasalarida matematik ta’lim samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi
asosiy omil sifatida:
1. Ta’lim olishning birinchi va ikkinchi bosqichlarida muntazam ravishda
ta’lim yo’nalishlarini hisobga olgan holda rejalashtirilgan bilimlarni tekshirish va
nazorat o’tkazish;
2. Matematikani o’qitishda nazorat qilish tiziminy takomillashtirish va uni
davlat standarta darajasida amalga oshirish;
3. Texnik, iqtisodiyot, gumanitar va boshqa mutaxassisliklar bo’yicha
matematikadan o’quv-metodik adabiyotlar majmuasini yaratish zarurligini
ko’rsatgan.
Bizning fikrimizcha, matematik ta’lim samaradorligini oshirish muammosining
hal etilishi to’g’ridan-to’g’ri o’qituvchining o’quvchilarga matematik predmetlarda
matematik bilimlarning yaxlitligi va xilma-xilligini qay darajada ochib berishiga
bog’liq.
Pedagogik omil ta’lim mazmuni, uni yetkazib berish va o’quvchilarning
o’zlashtirish darajasiga taalluqli. Bu uchta komponent birinchi navbatda ta’lim
20

mazmuniga: tanlangan material, ya’ni nimani o’qitishga, uni qanday
ketmaketlikda, uzviylikda joylashtirish va bayon etishga bog’liqligini qayd etib
o’tish lozim. Matematikani o’qitish jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalsh uchun
ta’limni strukturalash lozim. Ta’lim mazmunini tanlash va strukturalash ma’lum
bir uzviylikka asoslanadi va u alohida e’tiborga loyiqdir. Sababi, o’quv materiali
qay tartibda va qanday dastur asosida bayon etilsa, o’quvchi ongi va tafakkurida
xuddi shunday tartibda mujassam bo’ladi. Ta’lim mazmunida uzviylikni ta’minlash
muayyan fanning o’quv dasturi, darsligida o’z ifodasini topgandagina o’quv
materialini yetkazib berish haqida so’z yuritish mumkin. Muayyan bilimlarni
yetkazib berish esa, o’sha fanning metodikasi, uning eng samarali usullarni
tanlashiga bog’liq. Ta’lim samaradorligi ko’p sondagi ta’lim elementlaridan biri
bo’lganligi sababli, unga bir butun, yaxlit yondashish talab etiladi. O’qitishning
samarali usullarini tanlash o’qituvchining bilim saviyasi, o’z vazifasini ma’suliyat
bilan bajarishiga bog’liqligi ma’lum. Demak, ta’limni vatanparvarlashtirishni
ta’minlashda o’qituvchi muhim o’rin tutib, u ta’lim samaradorligini ta’minlovchi
javobgar shaxs hisoblanadi. Bu borada P. Musayev «Sir emaski, dasturlar va
darsliklar har qancha ilmiy-metodik jihatdan puxta ishlanmasin, uni amaliyotga
joriy etuvchi o’qituvchi bilimsiz, kasbiy noshud bo’lar ekan, risoladagidek dastur
tugul, darslik ham ahamiyatsiz, jonsiz bir narsa bo’lib qoladi»-deb aytib o’tadi.

21

III -bob. O’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari
asosida uzluksiz matematika ta’limida vatanparvarlikni tarbiyalash.
3.1 §Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini
Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar o’qitish
imkoniyatlari.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng turli sohalarda
o’zgarishlar kiritildiO’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlariga
asoslanib o’tishda eng birinchi ta’lim tizimida bo’lgan o’zgarishlardan
o’quvchilarni xabardor qilib turish lozim. Natijada o’quvchilarda intilish
kuchayadi.
Ayniqsa, ta’lim tizimida Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va
«Ta’lim to’g’risida» gi qonunning qabul qilinishi (1997 yil, 29 avgust) va ularda
mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asoslari, tamoyillari va bosqichlarini
belgilab berganligini alohida ta’kidlash lozim. Milliy mustaqillik g’oyalari
singdirilgan bu tarixiy hujjatlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Buning
natijasida rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimini o’rganishga ham keng yo’l
ochildi, iqtidorli yosh olimlarimiz va talabalar «Ustoz» va «Umid» jamg’armalari
orqali rivojlangan xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o’quv yurtlarida ta’lim
olishdek baxtga muyassar bo’lmoqdalar. O’z navbatida xorijiy mutaxassislar ham
mamlakatimiz ta’lim tizimida ro’y berayotgan islohotlarni o’rganib, ularga ijobiy
baho bermoqdalar. Bu kabi o’zaro aloqalar o’z navbatida mamlakatimiz ta’lim
tizimiga rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’z milliy
qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan tahlil qilib, o’quv jarayoniga joriy etishni ham
taqozo qilmoqda. Zero, bu kabi amaliy ishlar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon
ta’lim standartlari bilan integrasiyalashuvining asosiy belgilaridan biri bo’lib
hisoblanadi. Shuning uchun ham, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash
milliy dasturining ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or
pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» alohida ko’rsatib o’tilgan. Bo’limlar
22

mazmunini yoritishda AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma’qullanib
30 ga yaqin rivojlangan mamlakatlar (Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya,
Malaziya va h.k.) ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan pedagogik
texnologiyaning mohiyati, uning odatdagi o’qitish usullaridan farq qiluvchi
jihatlari, O’zbekiston ta’lim tizimiga uni joriy etishning ahamiyati, test
topshiriqlari shakllari, ularni tuzish hamda pedagogik texnologiyaning tamoyillari
va qoidalari, o’quv materialini to’la o’zlashtirish g’oyasini vujudga kelishi va
uning amalga oshirish usullari bayon etilgan. Har bir mavzuga oid mustaqil ta’lim
uchun topshiriqlar va turli shakldagi nazorat testlari berilgan. Tuzilgan test
topshiriqlari faqatgina o’zlashtirishni nazorat qilibgina qolmay, balki o’rgatuvchi
(o’qituvchi) funksiyani ham bajaradi. Chunki, bu test topshiriqlarini yechish
jarayonida mavzularni mustaqil ravishda o’zlashtirishga ham erishiladi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning asosiy tarkibiy qismlarini shaxs, davlat
va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tashkil etib, ular o’zaro bog’liq
holda namoyon bo’ladi. Mazkur qonun va dasturni ro’yobga chiqarish ta’lim
tizimini tubdan qayta qurishni, ya’ni xalq ta’limi taraqqiyotining konseptual
qoidalarini qayta ko’rib chiqishni va uni qisqa vaqt ichida ijobiy hal qilishni taqozo
etadi. Bu vazifalarni hal etilishi ishlab chiqishi lozim bo’lgan dastlabki
ma’lumotlar cheklangan bo’lib yoki boshlang’ich axborot juda katta hajmi bo’lgan
holda ham iloji boricha maksimal aniqlikka erishish talab etilmoqda. Biroq
pedagogika ta’limiga yangi axborot texnologiyalarini joriy etishning hozirgi
saviyasi zamon talablariga javob bermayapti va bu yo’nalishdagi ishlarni yanada
kengroq davom ettirishni davr taqozo etmoqda. Buning ustiga, umum ijtimoiy
axborot almashinuvi muammosi pedagogik ta’limi amaliyotida o’z aksini hali
yaxshi topmadiki, natijada ta’limning boshqa sohalari, jumladan umumiy o’rta
ta’lim, kasb-hunar kollejlari, akademik liseylarni xalq xo’jaligi bilan
integrasiyalashuvi qiyinlashmoqda.
Davlatimiz istiqboli, bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslangan jamiyat qurish
sohasidagi ishlarning samaradorligi yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli,
23

rivojlangan mamlakatlar darajasida, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash,
barkamol avlodni shakllantirish muammosi bilan uzviy bog’liq. Prezidentimiz
I. A. Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqilib, Oliy Majlisning IX sessiyasida
qabul qilingan ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi , ―Ta’lim to’g’risidagi qonun ,‖ ‖
Vazirlar
Mahkamasining umumiy o’rta ta’lim, akademik liseylar va kasb-hunar
kollejlarini tashkil etish haqidagi va boshqa qarorlari ana shu maqsadlarni ro’yobga
chiqarishga qaratilgan.
Kadrlar tayyorlash va ta’lim tizimidagi, o’quv-tarbiya ishlari sohasidagi
muammolarni izchillik bilan, bosqichma-bosqich hal etish yo’llari va vositalari
yuqorida tilga olingan davlat xujjatlarida belgilab berilgan, Prezidentimiz I. A.
Karimovning asarlari, nutqlari, savol-javoblarida tobora oydinlashtirilmoqda.
Xalqning boy zamonaviy madaniyati, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiya
sohasidagi yutuqlari asosida mutaxassislar tayyorlashning mukammal tizimini
shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Prezidentimiz Islom
Karimov ta’kidlaganidek: «… bugungi kunda oldimizga qO’ygan buyuk
maqsadlarimizga, ezgu- niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi,
hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz,
rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalombor, zamon
talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash
muammosi bilan chambarchas bog’liqligini barchamiz anglab yetmoqdamiz » 1
.
O’qituvchilar darslarini muammoli izlanish usulidan foydalangan holda tashkil
etmoqlari kerak, KTMD talablaridan kelib chiqib, faqat bilim berish bilan
chegaralanmasdan, O’quvchilarga O’quv jarayoniga vatanparvarlikni ham
O’rgatishlari lozim.
Sh ах s m а ’n а viyati, t а rbiyasi, dunyoq а r а shi – а s о s а n о il а d а n b о shl а n а di. Milliy
ifti хо r tuyg’usi d а stl а b f а rz а ndl а rimizg а b о b о l а r o’giti, о t а ibr а ti, о n а m е hri о rq а li
singdiril а di. О il а sini s е vg а n, yaqinl а rini e’z о zl а g а n t а rbiyal а nuvchi sh ах s h е ch
q а ch о n V а t а nig а q а rshi bo’lm а ydi, uni s е v а di, а rd о ql а ydi, k е l а j а gi uchun
1 Karimov I.K. Barkamol avlod O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.:Sharq, 1997,5-b.
24

kur а sh а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi, а vv а l а mb о r, o’zb е k о il а sid а gi t а rbiya а n’ а n а l а ri
v а ul а rni t а k о mill а shtirish, milliy q а driyatl а rimizni turmush t а rzining а jr а lm а s
bo’l а gig а а yl а ntirish, o’z а r о mul о q о td а Sh а rq о n а m а d а niyat v а z а m о n а viy
sh а kll а rni uyg’unl а shtirish, ха lqimizg а о t а -m е r о s m е hn а t t а rbiyasi, uning f а r о v о n
h а yotning а s о si sif а tid а q а drl а nishig а erishish о rq а li sh а kll а nib b о r а di. О t а - о n а
о il а d а b о l а ning nim а ish bil а n shug’ull а nishi, q а nd а y kit о bl а rg а qiziqishi, q а nd а y
filml а r t о m о sh а qilishi, q а nd а y musiq а g а qiziqishi, k а sb t а nl а shd а gi intilishl а ri
k а bi h а r а k а tl а rini kuz а tib, ul а rni n а z о r а t qilib, m а sl а h а tl а r b е rib b о rishi l о zim
bo’l а di. Bu o’rind а о t а - о n а ning s а v о d хо nlik d а r а j а si h а m in о b а tg а о linishi k е r а k
bo’l а di. О il а viy mun о s а b а tl а r d о ir а sid а milliy urf- о d а tl а rimiz v а а n’ а n а l а rimizni
h а yotimizg а singdirish, b о l а l а rimizd а q а driyatl а rimizg а m е hr-muh а bb а t uyg’ о tish,
V‖ а t а n о st о n а d а n b о shl а n а di , -d ‖ е g а n purm а ’n о hikm а tning m а g’zini ch а qish,
fid о iylikni singdirishning q а nd а y n а tij а l а rg а о lib k е lishi, b а rk а m о llikk а erishg а n
f а rz а ndimiz о il а sining yuzini yoriq qilishi k а bi tushunch а l а rning m а ’n о sini,
а vv а l о , о t а - о n а l а rimiz а ngl а b е ts а l а r, b о l а l а rimiz bil а n t а ’lim mu а ss а s а l а rid а
ishl а sh о s о nr о q k е ch а di. Sh ах s m а ’n а viyati, t а rbiyasi, dunyoq а r а shi – а s о s а n
о il а d а n b о shl а n а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi d а stl а b f а rz а ndl а rimizg а b о b о l а r o’giti,
о t а ibr а ti, о n а m е hri о rq а li singdiril а di. О il а sini s е vg а n, yaqinl а rini e’z о zl а g а n
t а rbiyal а nuvchi sh ах s h е ch q а ch о n V а t а nig а q а rshi bo’lm а ydi, uni s е v а di,
а rd о ql а ydi, k е l а j а gi uchun kur а sh а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi, а vv а l а mb о r, o’zb е k
о il а sid а gi t а rbiya а n’ а n а l а ri v а ul а rni t а k о mill а shtirish, milliy q а driyatl а rimizni
turmush t а rzining а jr а lm а s bo’l а gig а а yl а ntirish, o’z а r о mul о q о td а Sh а rq о n а
m а d а niyat v а z а m о n а viy sh а kll а rni uyg’unl а shtirish, ха lqimizg а о t а -m е r о s m е hn а t
t а rbiyasi, uning f а r о v о n h а yotning а s о si sif а tid а q а drl а nishig а erishish о rq а li
sh а kll а nib b о r а di. О t а - о n а о il а d а b о l а ning nim а ish bil а n shug’ull а nishi, q а nd а y
kit о bl а rg а qiziqishi, q а nd а y fil’ml а r t о m о sh а qilishi, q а nd а y musiq а g а qiziqishi,
k а sb t а nl а shd а gi intilishl а ri k а bi h а r а k а tl а rini kuz а tib, ul а rni n а z о r а t qilib,
m а sl а h а tl а r b е rib b о rishi l о zim bo’l а di. Bu o’rind а о t а - о n а ning s а v о d хо nlik
d а r а j а si h а m in о b а tg а о linishi k е r а k bo’l а di. О il а viy mun о s а b а tl а r d о ir а sid а milliy
25

urf- о d а tl а rimiz v а а n’ а n а l а rimizni h а yotimizg а singdirish, b о l а l а rimizd а
q а driyatl а rimizg а m е hr-muh а bb а t uyg’ о tish, V‖ а t а n о st о n а d а n b о shl а n а di , -d ‖ е g а n
purm а ’n о hikm а tning m а g’zini ch а qish, fid о iyliknisingdirishning q а nd а y
n а tij а l а rg а о lib k е lishi, b а rk а m о llikk а erishg а n f а rz а ndimiz о il а sining yuzini yoriq
qilishi k а bi tushunch а l а rning m а ’n о sini, а vv а l о , о t а - о n а l а rimiz а ngl а b е ts а l а r,
b о l а l а rimiz bil а n t а ’lim mu а ss а s а l а rid а ishl а sh о s о nr о q k е ch а di.
3.2 O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini
Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’qitish
imkoniyatlari.
Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendentsiyasi. Dunyoda shunday
ta’lim tizimi yuzaga kelganki, uni kO’pchilik ―qO’llab turuvchi, ta’minlovchi,
yordamchi O’qitish deb ataydilar. U odamni kundalik muammolarni hal etishga
‖
tayyorlashga asoslangan bO’lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini qO’llab turish
uchun mO’ljallangan . H. A. Nasimov, M. E. Rahimovalar o’rta maxsus, kasb-
xunar ta’lim muassasalarida o’qitiladigan matematika fani dasturlarini kasb-hunar
kollejlari va akademik litseylarning ta’lim yo’nalishlari bo’yicha bir-biriga
moslashtirishni taklif etadilar. Masalan, iqtisodiyot yo’nalishidagi akademik litsey
dasturlari bilan iqtisodiyot litsey dasturlari bir-biriga yaqinlashtirish (ajratilgan
soatlarni hisobga olgan holda) hamda ushbu ta’lim yo’nalishlarining o’ziga xos
xususiyatlarini o’quv dasturi, rejasi va yaratiladigan darslik va qo’llanmalarda
hisobga olish maqsadga muvofiqligi ko’rsatilgan. Ayni vaqtda ―innovatsion
‖
(yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Mazkur
ta’limning quyidagi O’ziga xos xususiyatlar mavjud:
1) bu oldindan kO’ra bilish, ya’ni, O’quvchinini avvalgi va hozirgi tajribasi
asosida O’qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mO’ljallashga O’rgatishdan ibora
bO’lib, O’quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda tahmin qilish, kO’zlash,
modellashtirish va loyihalashtirish amalga oshira olishi zarur;
26

2) O’quvchining hamkorlikda ta’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish
(lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, svilizatsiya rivojlanishini hisobga
olishdan global muammolarni hal etish) da faol ishtirok etishini ta’minlash;
O’quvchilarda mustaqillikdan keyingi yillarda erishgan yutuqlarimiz haqida so’z
yuritish bilan bir qatorda, ularni ham mana shu yutuq va imkoniyatlardan
foydalanishga undash lozim. Mana shu yutuqlarimizdan biri masofaviy ta’limdir.
U natijasida o’quvchilar rivojlangan davlatlar ta’limidan xabardor bo’lishi va bu
orqali o’z dunyoqarashini kengaytirishi mumkin.
Keyingi yillarda masofaviy ta’lim (lotincha distantia – masofa) – masofadan
turib O’qitish keng rivojlanmoqda. Masofaviy O’qitish – ta’lim texnologiyasi
bO’lib, unga kO’ra O’quvchi qayerda va qanday holatda bO’lishidan qat’iy nazar
muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini O’rganish imkoniyatiga ega bO’ladi.
Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va
boshqa bosma nashrlar, O’rganilayotgan materialni kompyuter
telekommunikatsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar
O’tkazish, regional va milliy televideniya, hamda radio orqali O’quv dasturlarini
namoyish etish, kabelli televideniya va ovozli pochta, ikki tomonlamali
videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama
videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali O’qitish
O’qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan,
jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga O’qish imkonini yaratadi, O’quv fanlari
erkin tanlanadi, fan, ta’lim va madaniyat mashhur namoyondalari bilan
munosabatlar imkonini beradi. O’quvchi va O’qituvchilarning faol O’zaro
munosabatlari, mustaqil ishlashni faollashtirish va O’quvchilarning mustaqil bilim
olish ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi.
Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari
mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga O’z
ta’sirini O’tkazadi. Dars jarayonini to’g’ri tashkil etish ham o’quvchilar ruhiyatiga
27

ijbiy ta’sir ko’rsatadi. Negaki, o’quvchilar fikr doirasini past bo’lib qolishi ham
aynan shu dars jarayonida zerikib qolishdandir.
Matematik ta’limni vatanparvarlashtirishni ta’minlashda ushbu fanning boshqa
umumta’lim fanlari bilan aloqadorligini ta’minlash ham samarali natijalarni
kafolatlaydi. Matematika fanining boshqa umumta’lim fanlari bilan aloqadorligini
ta’minlash muammosi ham bir guruh olimlar tomonidan o’rganilgan bo’lib,
ularning fikricha, fan mazmuni va o’qitish metodikasining kasbiy fanlar bilan
aloqadorligini o’rnatishda moslashtirish va boshqarishning metodik tomonlari
sifatida aloqadorlikning tizimli-mantiqiy, tushunchaviy-lingvistik, politexnik va
kasbga yo’naltiruvchi jihatlari yotadi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalari oldiga mantiqiy va mustaqil fikrlay oladigan, ijodiy faol
mutaxassislarni tayyorlash masalasini qo’ymoqda. Bo’lajak mutaxassislarda
bunday sifatlar shakllanishi va rivojlanishida matematika fani cheksiz
imkoniyatlarga ega. Buning uchun esa, o’z navbatida ta’lim turi bosqichlarida
matematikani o’qitishda ta’limning eng samarali shakl, usul, vositalari va
texnologiyalaridan foydalanishni, ta’lim bosqichlari o’rtasida uzviylik
ta’minlanishiga erishishni taqozo etadi.
Pedagogika sohasidagi manbalarda vatanparvarlik tushunchasiga berilgan
turlicha ta’riflar asosida o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalarida
matematikani o’qitishda vatanparvarlik muammosini hal etish yo’llari aniqlandi va
uni ta’minlash uchun dars jarayonida o’qituvchi tomonidan o’qitishning samarali
usullarini tanlash hamda didaktik jihatdan loyihalash zarur.Bugungi kunda
jamiyatimiz hayotida ro’y berayotgan tub o’zgarishlar uzluksiz ta’lim muassasalari,
shu jumladan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari oldiga mantiqiy va
mustaqil fikrlay oladigan, ijodiy faol mutaxassislarni tayyorlash masalasini
qo’ymoqda. Bo’lajak mutaxassislarda bunday sifatlar shakllanishi va rivojlanishida
matematika fani cheksiz imkoniyatlarga ega. Buning uchun esa, o’z navbatida
ta’lim turi bosqichlarida matematikani o’qitishda ta’limning eng samarali shakl,
28

usul, vositalari va texnologiyalaridan foydalanishni, ta’lim bosqichlari o’rtasida
uzviylik ta’minlanishiga erishishni taqozo etadi.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida ta’lim jamiyat va davlatning
Boy ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e’lon qilindi.
Ta’limning maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy-axloqiy jihatdan etuk,
barkamol har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma’naviy sog’lom
avlodni tarbiyalash;
- O’quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan
belgilanadigan bilimlar tizimini O’zlashtirilishini ta’minlash;
- ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy,
erkin fikrlash kO’nikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib
borishi; - yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi,
insoniy qadr-qimmat, demokratik O’zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek,
O’z harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish.
Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bO’ladi. Ular
O’quv fanlari mazmunida uyg’unlashtiriladi. O’zbekiston Respublikasi 1991 – yil
31-avgustda millatimiz kelajagida unutilmas hodisa, ya’ni ―O’zbekiston
Respublikasining mustaqilligi ni qo’lga kiritdi. Aynan shu vaqtdan boshlab‖
millatimiz o’z tarixini qaytadan tiklay va kelajagini qura boshladi. Bu borada
prezidentimizning ― Jamiyatimiz hayotida shunday davrlar bo’ladiki, o’z umrini
yashab bo’lgan eski tuzum qonun-qoidalarini yangicha asosda o’zgartirish ,barcha
sohalarda keng ko’lamli islohotlarni amalga oshirish zarurati eng muhim ehtiyoj,
kerak bo’lsa, hayot- mamot masalasi sifatida kun tartibiga chiqadi. Bundan
‖
ko’rinib turibdiki yurt boshimiz yurtimizdagi barcha sohalarda bo’lgan tub
islohotlarni oldindan ko’ra olganlar desak mubolag’a bo’lmaydi.Ta’lim tizimini
tubdan isloh qilish Vatan ravnaqida qanchalik muhim o’ringa ega? Bu savolga
javob berish uchun dastlab Prezidentimizning Oliy Majlis XII sessiyasida aytgan
quyidagi fikrini keltirishimiz o’rinlidir: « Eng avvalo bizning ta’lim tizimiga
29

bo’lgan munosabatimizni ham tubdan o’zgartirish kerak. Ta’lim islohati bizni
demokratik o’zgarishlar, yangi jamiyat barpo etish yo’lidan dadil yetaklovchi,
barchamizni harakatlantiruvchi ichki kuch bo’lmog’i zarur. Har birimizga besh
barmoqday ayon bo’lsinkim, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib, odamlar
ongini, demakki uiarniturmush tarzini ham o’zgartirish mumkin emas . ‖

Respublikamiz mustaqillikka erishgach ijtimoiy tuzum o’zgardi. Ijtimoiy
tuzumning o’zgarishi shu tuzumning maqsadi, vazifalariga mos keladigan va uni
amalga oshiradigan kadrlar tayyorlash vazifasini qo’ydi. Demak, ta’lim -
tarbiyaning tashkiliy - uslubiy asoslarini yaratish davr talabi bo’lib qoldi. Ana shu
davr talabiga muvofiq barkamol avlodni tayyorlab voyaga yetkazishning qonuniy
asosi bo’lmish "Ta’lim to’g’risida"gi qonun, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"
qabul qilindi.
XXI asrda ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql zakovati va
ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi
tobora namoyon bo’lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti
asosida huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh
tamoyili sifatida maydonga chiqdi. O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim
to’g’risida"gi qonunida ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb
e’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug’vor
vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimiz qayta
tiklana boshlandi. Buni matematika fanidan erishilgan yutuqlar bilan isbotlash
mumkin.
Har bir mustaqil fan o’zining predmeti va metodologik asoslariga egadir.
Jumladan, maetmatika fan sifatida shakllanib, o’zining predmetiga ega.
Boshqa fanlar kabi matematika ham fan sifatida paydo bo’lar ekan, u avvalo
jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida vujudga keldi. Shu sababli tarbiya
jarayonini matematikani ham ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb
qarashMust а qillik kishil а r milliy g’ururini о shirib, uni ха lq, V а t а n, а jd о dl а r
30

хо tir а si о ldid а gi m а s’uliyatni his qilishd е k m а zmun bil а n b о yitm о qd а . Bund а y
sh а r о itd а o’zb е k ха lqining must а qilligid а n f ах rl а nish, j а miyatd а о z о d, f а r о v о n v а
erkin h а yotni yar а tish yo’lid а m е hn а t qilish, f ао llik ko’rs а tish, j а h о n h а mj а miyati
t о m о nid а n ilm-f а n, t ех nik а yutuql а ri, ilg’ о r t ех n о l о giyal а rd а n f о yd а l а nish
fid о iylikni sh а kll а ntir а dig а n, riv о jl а ntir а dig а n о mill а rdir. Bu es а , o’z n а vb а tid а ,
ko’p jih а td а n o’sib k е l а yotg а n yosh а vl о dning kuchi, s а l о hiyati, bunyodk о rlik
f ао liyatini b е lgil а ydi, ul а rni s о g’l о m milliy g’urur, fid о iylikni sh а kll а ntirish uchun
tinm а y izl а nishg а s а f а rb а r et а di. Bu s а f а rb а rlik v а milliy ifti хо rni o’sib k е l а yotg а n
yosh а vl о dd а q а r о r t о ptirish uchun о liy t а ’lim tizimi k а tt а imk о niyatl а rg а eg а .
CHunki bugungi kund а ushbu m а sk а nl а rd а o’zb е k ха lqining o’tmishi,
а jd о dl а rning b о y m а ’n а viy m е r о si, bugungi bunyodk о rlik f ао liyati k е ng ko’l а md а
o’rg а tilm о qd а .
Milliy ifti хо r tuyg’usi milliy m а nsublikni chuqur а ngl а sh, uni e’z о zl а shg а
m а ’n а viy-ruhiy jih а td а n k е lib chiqq а n ehtiyoj m а hsulidir. Milliy ifti хо r, eng
а vv а l о , o’zligini а ngl а sh, milliy r а vn а qni t а ’minl а sh yo’lid а gi ха ttih а r а k а t, o’z
mill а ti istiqb о li о ldid а m а s’ullikning b е qiyos n а mun а sidir. Milliy ifti хо r tuyg’usig а
eg а bo’lg а n h а r bir kishi o’z mill а ti o’tmishini ya х shi bilg а n, q а drl а y о lg а n v а а yni
p а ytd а uni yangich а sh а r о itl а r, h о l а tl а rd а b о yitib b о r а dig а n b а rk а m о l sh ах sdir.
Shu bil а n bir q а t о rd а o’sib k е l а yotg а n yosh а vl о d b о shq а mill а tl а r milliy
а n’ а n а l а ri, s а n’ а ti v а m а d а niyatini hurm а t qilish q о biliyati, ul а rni а ngl а sh
s а l о hiyatig а eg а bo’lm о g’i l о zim.
T а l а b а l а rd а milliy ifti хо rni sh а kll а ntirish ul а r о ngig а mill а t t а qdiri, buguni
v а ert а ngi kunig а ish о nch, u t о m о nid а n yar а tilg а n m а d а niyatd а n f ах rl а nish, uni
а sr а sh v а b о yitish yo’lid а m е hn а t qilish g’ о yal а rini singdirishd а n ib о r а t. Milliy
g’urur, ifti хо r h а md а milliy o’zlikni а ngl а sh tuyg’ul а ri n е gizid а quyid а gi f а zil а tl а r
ko’zg а t а shl а n а di:

31

Xulosa
Men ―Matematikani o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini
tarbiyalash mavzusida kurs ishi yozish mobaynida,o’quvchilarga ta’lim berish‖
jarayonida qaysi usullar yordamida, ularda o’z millatiga ,xalqiga sadoqat,milliy
g’urur va Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash mumkinligini yoritishga harakat
qildim.Bu kurs ishini yozish davomida shuni angladimki, o’quvchilarda
vatanparlik tuyg’usini shakllantirish oila, shuni barobarida esa albatta umumiy
o’rta ta’lim maktablari va o’rta maxsus kasb-hunar kollejlari o’qituvchilarining
oldida turgan muhim masala ekan.Nafaqat pedagoglar balki butun dunyoda ham bu
dolzarb masalalardan biridir. Ulkan iqtisodiy o’zgarishlar yuz berayotgan hozirgi
davrda matematikaning ahamiyati yanada oshdi, shuning uchun ham matematik
ta’lim katta ijtimoiy ahamitga ega. Respublikamiz hukumati yoshlarga ta’lim va
tarbiya berish tizimini takomillashtirish, ta’lim va tarbiyani turmushning oshib
borayotgan talablari darajasiga yetkazish vazifasini birinchi qo’ydi.
Prezidentimizning chiqargan qarorlarida eng avvalo, ta’lim-tarbiya berishni
oilamizdan, televideniya va radiolarda qo’yiladigan eshittirishlardan boshlanishi
kerakligi haqida aytib o’tdilar. Darhaqiqat o’quvchilarimizning hozirgi kunda
asosiy vaqtlarini jalb qilayotgan telefon apparatlarida ham turli xil o’yinlardan
ko’ra, vatanparvarlikka oid dastur joylashtirilganda edi, qilinayotgan
sa’yharakatlarimiz ko’proq samara berardi. Biz ta’lim jarayonining barcha
bosqichlarida, barcha yo’nalishlarida asosiy e’tiborimizni o’quvchilarning
tarbiyasiga qaratsak, maqsadga muvofiq bo’ladi.Buning uchun esa,o’z ajdodlarimiz
ishlaridan na’munalar, nafaqat ilm-fan sohasida balki ijtimoiyiqtisodiy sohalardagi
yutuqlarimiz haqida o’quvchilarni ogoh etib turish ham, ularda vatan ravnaqidan
g’ururlanish va o’zining ham hissasini qo’shishga intilish shakllanishiga sabab
bo’ladi desak mubolag’a bo’lmaydi.Bunday usullarni ushbu kurs ishimda
yoritishga harakat qildim.Demak, ikkilanmay shuni aytishim
mumkinki,o’quvchilarda vatanparvarlikni biroz bo’lsada shakllantirsak, tarbiya va
ta’lim berishni osonlashtiramiz deyolamiz.Vatanga muhabbat hissini
33

o’zimizda shakllantirish uchun eng birinchi navbatta tarbiya uchun kerakli
hislatlar shakllantira olishimiz kerak. Ushbu kurs ishini yozish mobaynida shunday
xulosaga keldimki, yurtimizda ham eng birinchi navbatda kelajak avlodga etibor,
unda insonparvarlik va vatanparvarlikni shakllantirish asosiy vazifa bo’lib turibdi.
Bunga erishilyapti ham. Buni isboti sifatida davlatimizda ta’lim tizimida
bo’layotgan o’zgarishlarni keltirishimiz mumkin.

34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutiyasi: XII chaqiriq O’zbekiston
Respublikasining Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul
qilingan. - T.: O’zbekiston, 1999. - 37 b.
2. "Ta’lim to’g’risida"gi qonun // Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining
poydevori. - T.: SHarq, 1998. - B. 20-29.
3. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" // Barkamol avlod - O’zbekiston
taraqqiyotining poydevori. - T.: SHarq, 1998.- B.31-63.
Internet saitlar
1. www.bilim.uz
2. www.pedagog.
3. www.tdpu.uz
4. www.pedagog.uz

35

Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash

Sotib olish