Mavzuli kartalarning elementlari tasnifi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Mavzuli kartalarning elementlari tasnifi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
“GEODEZIYA, KARTOGRAFIYA, GEOGRAFIYA” KAFEDRASI

KURS ISHI
Mavzu: MAVZULI
KARTALARNING
ELEMENTLARI TASNIFI
1

Mavzuli kartalarning elementlari tasnifi
REJA :
Kirish
I BOB. MAVZULI KARALAR HAQIDA TUSHUNCHA.
1.1. Kartalarni mazmuni bo‘yicha tasniflash
1.2. Mavzuli kartalar va mavzuli kartalar tuzish usulari
II BOB. MAVZULI XARITA ELEMENTLARI VA XUSUSIYATLARI.
2.1. Mavzuli xaritalar elementlari
2.2. Mavzuli kartalar tiplari
2.3. Mavzuli kartalardan foydalanish
Xulosa
Foydal anilgan adabiyotlar
2

KIRISH
Mavzuni dolzarbligi. Hozirgi kunning muhim vazifalardan biri-mamlakat
iqtisodiyotini modemizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta
qurollashtirish, uning barcha sohalarini rivojlantirishning aosi bo`lgan ilmiy-texnik
salohiyat va mintaqalar imkoniyatlaridan samarali foydalanish yo`llarini aniqlash
hisoblanadi. Dunyoda yaratilayotgan informatsion texnolo`giyalar deyarli barcha
fanlarning imkoniyatlarini kengaytirar ekan shuningdek, ishlab chiqarishni sifat va
miqdor ko`rsatkichini yaxshilashga asos bo`ladigan ilmiy tadqiqotlarni keng
ko`lamda, tez va aniq bajarilishini ham tam'inlaydi. Shu jumladan, geografiya
sohasida ham Geografik Informatsion Sistemalar (GIS) kabi tarmoqlarni jadal
rivojlanayotganligi ushbu sohaning istiqbolini belgilaydi. Shuni takidlash lozimki,
har bir sohani rivojlanishi qishloq xo`jaligi tarmog’iga, uni istiqboli esa fan,
texnika va texnologiya taraqqiyotiga borib taqaladi. Ularning hayotdagi o`rni shu
muammo bilan chambarchas bog’lanishi kerak. Demak, fan va texnolo`giya ya'ni
geografiya va informatika o`rtasida aloqa o`rnatish kelajakda geografiyani
istiqbolini yukasaltiradigan texnologiyalar yaratilishiga olib keladi.
Davlat rivojlanib borgan sayin kartografiya ham yanada rivojlanib boradi.
Mavzuli kartalar va ularning yaratilishi, mavzuli kartalar turlari va tiplari,
mavzuli kartada kartografik tasvirlash usulari haqida o’rganib chiqamiz.
Muommoning o`rganilganlik darajasi. Mavzuli kartalarning elementlari
tasnifi muommoning o`rganilganlik dajasini ko`rib chiqildi. Mavzuli kartalarning
elementlari tasnifi o`qib, o`rganilib chiqildi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishini mavzusi: Mavzuli kartalarning
elementlari tasnifi , mavzuli kartalar ularning turlari , tiplari, qulay kartografik
usullarni tanlash haqida bilimlar olish.
Ishning ilmiy yangiligi. Mavzuli kartalar juda ko`p loyihasi ishlab
chiqilmoqda. Turli xildagi mavzuli kartalar tuzish yildan-yilga rivojlanib
bormoqda.
3

Kurs loyihasining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish va ikki bobdan,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovalarni o`z ichiga oladi.
Kurs ishi 29 betdan iborat bo’lib, shundan matn qismi 21 bet,kurs ishi mavzusiga
oid 5 ta rasm va kurs ishida undan tashqari ilovalar ham bor.Kurs ishini
tayorlashda 8 ta adabiyot va 2 ta internet saytidan foydalanilgan.
4

I-BOB. MAVZULI KARTALAR HAQIDA TUSHUNCHA
1.1. Kartalarni mazmuni bo‘yicha tasniflash
Kartalar mavzusi (mazmuni) bo‘yicha dastlab quyidagi ikki yirik guruhga,
ya’ni umumgeografik va mavzuli kartalarga bo‘linadi.
Umumgeografik kartada geografik landshaftning tashqi ko‘rinishi
tasvirlanadi. Uning geografik mazmuni landshaftning asosiy elementlari - relef,
gidrografiya ob’ektlari, tuproq, o‘simlik va grunt ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib,
bu elementlar kartaga bir xil aniqlikda va mukammallikda tushiriladi.
Mavzuli kartada geografik landshaftning ayrim elementlari boshqa
elementlarga nisbatan aniq va mukammal tasvirlanadi. Masalan, relef kartasida
asosiy element relef bo‘lib, u aholi punktlari, yo‘llar va boshqalarga karaganda
ancha aniq va mukammal ko‘rsatiladi. Kartada biron tabiiy yoki ijtimoiy hodisa
tasvirlansa ham u mavzuli karta deyiladi. Bunday kartalarga tarix kartalari,
geologik, iqlim, tuproq kartalari va boshqa kartalarni misol qilib ko‘rsatish
mumkin. Mavzuli kartalar dastlab ikkita katta sinfga , sinflar o‘z navbatida turlarga ,
turlar esa xillarga bo‘linadi. Masalan, mavzuli kartalar eng avvalo ikkita katta
sinfga, ya’ni tabiiy (tabiiy-geografik) hodisalar kartalari sinfiga va ijtimoiy
(ijtimoiy-iqtisodiy) hodisalar kartalari sinfiga bo‘linadi. Mazkur tasnifni
qo‘yidagilardan iborat.
Umumgeografik kartalar:
-topografik;
-obzor-topografik;
-obzor.
Mavzuli kartalar:
Tabiiy hodisalar kartalari :
-umumiy tabiiy-geografik;
-geologik;
-geofizik;
-geoximik;
-geomorfologik;
-meteorologik va iqlim;
-okeanologik (okean va dengiz suvlari);
-gidrologik (quruqlik usti suvlari);
-tuproq;
-geobotanik;
5

-zoogeografik va boshqa shu kabi tabiiy-geografik ob’ekt yoki xod i salarni
tasvirlaydigan kartalar.
Ijtimoiy hodisalar kartalari :
-aholi;
-iqtisodiy (xalq xo‘jaligi);
-sotsial-infrastruktura;
-siyosiy-ma’muriy;
-tarixiy va boshqa shu kabi ijtimoiy-iqtisodiy ob’ekt yoki hodisalar
tasvirlangan kartalar.
So‘ngra yuqoridagi turlar xillarga bo‘linadi, masalan, geologik kartalar
quyidagi xillarga bo‘linadi:
-stratigrafik;
-tektonik;
-litologik;
-to‘rtlamchi davr yotqiziqlari;
-gidrogeologik;
-geoximik;
-foydali qazilmalar;
-seysmik;
-vulkanizm va boshqalar.
Sotsial-infrastruktura kartalari quyidagi xillarga bo‘linadi:
-ta’lim;
-fan;
-madaniyat;
-sog‘liqni saqlash;
-fizkultura va sport;
-turizm;
-maishiy va kommunal xizmat ko‘rsatish va boshqalar.
1.2. Mavzuli kartalar va mavzuli kartalar tuzish usulari
Mavzuli kartalar tuzish . Aerokosmik ma’lumotlar asosida mavzuli kartalar
tuzish yildan-yilga rivojlanib, takomillashib bormoqda. Ilgari yaratishning iloji
bo‘lmagan kartalar kosmik fotosuratlar va tasvirlar yordamida tuzilmoqda. Mayda
va yirik masshtabli mavzuli kartalar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri kosmik suratlardan
6

foydalanib tuzilmoqda. Masalan, A.M.Berlyantning ma’lumotlari bo‘yicha Rossiya
davlatida kosmik suratlardan foydalanib, mayda masshtabli geologik, geobotanik,
tektonik, landshaft va boshqa kartalari tuzilgan (1:2 500 000, 1:5 000 000, 1:1 000
000), lekin davlatning barcha xududi yirik masshtabli kartalar bilan hali to‘la
qoplanmagan.
O‘zbekiston Respublikasida kosmik ma’lumotlardan foydalanib (1980-1990 )
yillarda “Priroda” Davlat markazi tashkiliy komiteti tomonidan Respublikaning
tabiiy boyliklarini (1:500 000) masshtabdigi kartalari tuzilgan. Bunda
O‘zbekistonning geologik, o‘rmon, qishloq xo‘jaligi va boshqa boyliklarni sifat va
miqdor ko‘rsatkichlarini ifodalovchi 24 turdagi mavzuli kartalari ishlangan.
“Kartalarni yaratish va ulardan foydalanish” tizimida bir biriga bog‘liq ikkita usul
mavjud: Kartalashtirish, yoki kartografik tasvirlash usuli uning maqsadi real
borliqdan kartaga o‘tish demakdir voqea va hodisalar modelini
hosiqilish.Tadqiqotlarni kartografik usuli tayyor kartadan foydalanib borliqni
bilish. Yuqorida nomlari keltirilgan usullar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq.
Kartalardan foydalanish imkoniyati boshqa kartalarni tuzish tartibi ketma-ketligini
belgilaydi.
“Kartalarni yaratish va ulardan foydalanish” tizimi Bundan tashqari, tuzilgan
kartalar o‘z navbatida boshqa kartalarni tuzishda manba sifatida ishlatiladi,
masalan, baholash va bashoratlash kartalarini tuzishda bir qancha analitik kartalar
manba sifatida ishga jalb qilinadi.
Kartalardan foydalanishning yana bir tomoni – kartograf bo‘lmagan
tadqiqotchilar yuqorida nomlari keltirilgan ikkita usuldan alohida-alohida
foydalanishadi, masalan, tuproqshunos geomorfologik va geobotanik kartalardan
ularni tuzish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan holda foydalanadi. 1
1
Egamberdiev A. Kartografiya. Ma’ruzalar matni. Birinchi qism. O‘quv qo‘llanma. -
Toshkent, O‘zMU, 2000.
7

Kartalarni tahlil qilish yo‘llari. Tadqiqotlar kartografik usulining turli fan va
ishlab chiqarish sohalarida qo‘llanilishi natijasida kartalarni tahlil qilishning bir
qancha yangi usullari kashf etildi, bunga kartogaflar, geograflar, geologlar,
matematiklar, iqtisodchilar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Qadimdan taxlil qilish
ishlarida kartometrik va morfometrik usullar qo‘llanilib kelingan, bugungi kunda
ularga matematik taxlil, matematik statistika, ehtimollar nazariyasi va boshqa
metodlar qo‘shilgan. Eng ko‘p ishlatiladigan taxlil usullarini quyidagicha
guruhlash mumkin:
- Izohlash
- umumiy
- elementlar bo‘yicha
- Grafikli (chizmali) usullar
- ikki o‘lchamli grafiklar
- uch o‘lchamli grafiklar
- Grafo-analitik usullar
- kartometri k
- morfometri k
- Matematik-kartografik modellashtirish usullari
- matematik taxlil
- matematik statistika
Har bir guruh ko‘plab alohidagi kichik -kichik xillardan va ularning
birlashmalaridan tashkil topadi. Bularning hammasi birlashib, ob’ektlarni har
tomonlama tadqiq qilishning imkonini beradi. Guruhlar orasidan ish jarayonida
umumiy yoki qisman ishchi hamda faqat kalitli joylar uchun zarur bo‘lgan usullari
tanlab olinadi.
Texnik vositalardan ham foydalanishni e’tiborga olib, taxlil usullar i ni
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Vizual taxlil – kartani o‘qish, ob’ektni ko‘z bilan taxlil qilish va baholash;
2. Instrumental taxlil - turli asboblarni o‘lchash ishlarida qo‘llash;
8

3. Kompyuterli taxlil – EHM va avtomatik vositalardan foydalanib o‘lchash,
hisoblash va baholash ishlarini avtomatik ravishda bajarish.
1.2.1-rasm. Taxlil usullar i ni ko’rinishi.
Yagona karta yoki kartalar majmuasini o‘rganishda yuqorida nomlari
keltirilgan usullardan alohida-alohida yoki ular ni birlashtirib tadqiqot o‘tkazishda
foydalaniladi. Ko‘z bilan chamalab izohlashni ba’zan kartometrik ishlar bilan
to‘ldirish juda zarur.
Yildan-yilga yangi usullar yaratilmoqda, ulardan turli soha bilimlarida
foydalanilmoqda. SHu sababli, mazkur ishda hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan
va tajribaga boy usullar to‘g‘risida qisqacha ma’lumot keltirilgan.
Izohlash – an’anaviy usullardan biri bo‘lib, uning maqsadi - kartada
tasvirlangan hodisalarning tarqalishini, boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqalarini
aniqlashdir.
Izohlash umumiy kompleksli yoki elementlar bo‘yicha bo‘lishi mumkin.
Izohlashning dastlabki bosqichida kartalarning sifati baholanishi zarur, ya’ni
ularning zamonaviyligi, aniqligi, kartografik proeksiyaning xususiyatlari va
hatoliklari e’tiborga olinib, kartaning oldiga qo‘yilgan vazifasiga muvofiqligi
9

aniqlanadi. Izohlashda kartada tasvirlangan joyning umumiy va alohida
xususiyatlariga e’tibor beriladi. Ayrim xislatlarni tahlil qilish umumiy tomonlarni
o‘rganishdan keyin bajariladi.
Izohlashda ob’ekt yoki joy boshqa manbalar, ma’lumotlardan foydalanib
chuqur o‘rganiladi. SHu asosda tadqiqotning dasturlash yo‘li, kartani
o‘rganishning ratsional yo‘llari va uslubiyoti hamda tadqiqot olib borish uchun
asosiy kartografik materiallar tanlanadi. Tadqiqotning xulosa qismida aniq
ravishda izohlash natijalari keltiriladi. Izoh, albatta, qisqa, ravon, dalillarga
asoslangan va materiallarga boy bo‘lishi kerak.
Bugungi kunda matematik metodlar va kompyuter texnologiyasining
kartografik taxlillarda keng qo‘llanilishiga qaramasdan, kartalar orqali izohlash
usuli o‘z ahamiyatini yuqotmagan. Tajribali tadqiqotchi formal algoritmlar va
mantiqan-matematik yo‘llar bilan ob’ekt elementlarini qismlarga ajratib tadqiq
qilishga qaraganda, sifatli taxlilni o‘tkazib va aloqadorlikni tushunib, keng va
ma’noli natijalarga erishish mumkin. Grafikli usullar : Grafikli usullar kartadan
olingan ma’lumotlar asosida ishlab chiqilgan turli profillar, grafiklar, kesmalar,
diagrammalar, blok-diagrammalar, ikki va uch o‘lchamli modellarni qamrab oladi .
10

1 .2.2-rasm. GIS texnologiyasi orqali izohlash usulari .
II BOB. MAVZULI XARITA ELEMENTLARI VA XUSUSIYATLARI
2.1. Mavzul i x aritalar elementlari
Mavzuli kartalarning mazmuni xilma-xil bo‘lib, har xil maqsadlar uchun
yaratiladi. Ba’zi mavzuli kartalar bevosita dalada syo’mka asosida yaratilib, so‘ng
generalizatsiya qilinib mayda masshtabli kartalar, masalan, geologik, tuproq va
o‘rmon kartalari tuziladi.Boshqa mavzuli kartalar, ko‘ndalik kuzatishlar asosida
(meteorologik, gidrologik, ba’zan ekologik) tuzilsa ba’zilari statistik manbalar
asosida tuziladi (iqtisodiy, ijtimoiy va aholi kartalari).
Lekin mavzuli kartalar umum geografik kartalardan farq qilib, hududning
hammasini yoki biror kerakli zaruriy qismini qamrab oladi, masalan, geologik,
tuproq va qishloq xo‘jalik (er fondi va kadastr) kartalari.Qishloq xo‘jaligi kartalari
Bunday kartalar eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, 2 xil tushunchaga asoslanadi, ya’ni
birinchi qishloq xo‘jalikni ishlab chiqarish kartalari bo‘lib, ularni tarqalishi,
holati va rivojlanishi hamda qishloq xo‘jalikni rivojlanishiga ta’sir qiluvchi
omillar va ularning o‘zgarishi ko‘rsatilgan. 2-qishloq xo‘jalik resurslari; ulardagi
band aholi, ishlab chiqaradigan mahsuloti va qishloq xo‘jalik ekinlarining
hosildorligi va h ako z o lar.
Karta mazmunini qabul qilingan kartografik belgilar va kartografik
tasvirlash usullari orqali ifoda etadigan kartografik tasvir har qanday kartaning
asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi. U muayyan kartada ko‘rsatilishi lozim
bo‘lgan obyektlar to‘g‘risidagi ma'lumotlar majmuidan tashkil topadi.
Mavzuli va maxsus kartalarda (shartli ravishda) kartaning mazmu- nini va
geografik asosini bir-biridan farqlash lozim. Geografik asos — karta mazmunining
umumgeografik qismi bo‘lib, u mavzuli karta mazmunini tashkil etgan
elementlarni kartada to‘g‘ri tasvirlashga va fazoviy bog‘lashga hamda karta
bo‘yicha oriyentirlashga xizmat qiladi.
11

2.1.1-rasm . Mavzuli kartalarning elementlari.
Karta mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izohlar tizimiga
legenda deyiladi.kartaning legendasi qo’llanilgan belgilarnitushintrib (izohlab)
beradi,bu kartaga olinayotgan obyektning mantiqiy asosini aks ettiradi.Shartli
belgilarning ketma-ket joylashtirilishi,ularni o’zaro bir-biriga bo’ysunishi,shtrixli
elementlar uchun ranglar majmuasi to’g’ri tanlab olish kartada tasvirlanayotgan
voqea va hodisa yoki jarayonlar tasnifiga mantiqn bo’ysundrilganbo’ladi
Topografik kartalar uchun maxsus shartli belgilar jadvali tuzilgan.Ular
standartlashtirilgan va barcha masshtabdagi topografik kartalar uchun qo’llanilishi
shart.
Kartada tasvir matematik asosda ko’riladi. Kartada uning elementlari bo’lib
kartagrafik prayeksiya va u bilan bog’liq koordinata to’ri ,masshtab va geodezik
asos hisoblanadi.
Karta mazmuni bilan bo’g’langan, uni to’ldiradigan, boyitadigan va
tushintradigan kesma-kartalar, diagrammalar, blok-diagrammalar, grafiklar,
12

profillar, matnli yoki raqamli va sifatli ma’lumotlar kartaning qo’shimcha
elementlari deyiladi.
Qishloq xo‘jalik kartalari asosini ye rdan foydalanish va kadastr kartalari
tashkil qilib, ularda foydalaniladigan y erlarni chegaralari, ekin ekilgan y erlar
chegaralari, ularning maydonlari ko‘rsatiladi. Yer tuzish kartalarida yerlarning
meliorativ holati va ekologik vaziyatlari berilishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlar
ko‘proq tuproq kartalarida ko‘rsatilib, dalada (1:10000) va (1:25000), ba’zan
(1:1000) masshtabda s’yomka qilish yo‘li bilan bajariladi. So‘ngi vaqtda
respublikamizda “Yer kadastri qonuni” joriy etilishi munosabati bilan yer kadastri
kartalarini yaratishga kirishildi. Hozirgi vaqtda (1:10000) masshtabda
sug‘oriladigan yerlarni kadastr kartalari tuzilmoqda, kelgusida lalmikor yerlarni
ham yer kadastr kartalari tuziladi.
Mayda masshtabli qishloq xo‘jaligi kartalarini yaratish respublikamizda
ancha yaxshi yo‘lga ko‘yilgan. (1930) yillardayoq respublikamizni mayda
masshtabli qishloq xo‘jalik kartalari yaratilib, Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng bu
soha ancha rivojlanadi. Respublika yer loyihalash instituti tomonidan shu
institutning Kartografik fabrikasi ba’zi qishloq xo‘jalik kartalarini tuzib chop etdi.
Masalan, (1:1 000 000) masshtabli “Paxtachilik”, “yer fondi” va
“CHorvachilik” kartalari shular jumlasidandir. (1963) yilda rangli tasvirda
respublikani (1:1) mln. masshtabli qishloq xo‘jalik kartasi chop etilgan. Qishloq
xo‘jalik kartlariga respublikamizning 2 jildli atlasida ham katta o‘rin berilgan.
Hatto “Paxtachilik” alohida bo‘limda berilib 20 ortiq kartani o‘z ichi ga olgan.
O‘zdaverloyiha instituti tomonidan (1984) yilda O‘zbekistonni agrosanoatini aks
ettiruvchi yirik kartografik albomi chop etildi. Albomda qishloq xo‘jaligiga tegishli
juda ko‘p kartalar berilib, uning asosini qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta
ishlash sanoati tashkil qiladi. (2001) yilda O‘zbekiston qishloq xo‘jalik va suv
xo‘jaligiga karashli “O‘zdaverloyiha” instituti respublika mizni yer resurslari atlasi
(2002) yilda chop etildi.
13

2.1.2-rasm . Dunyoning iqlim kartasi.
Atlasda asosan respublika yer fondi va uni baholash (banitrovka qilish)
kartalari haqida, yer kadastr kartalari o‘z o‘rnini topgan. Atlas shu sohada
mustaqillikdan so‘ng chop etilgan yirik kartografik asar hisoblanadi.Qishloq
xo‘jalikni kartografiyalash bo‘yicha respublikamizda ilgari ilmiy ishlar ham olib
borilgan va hozir ham olib borilmoqda.Sohalar bo‘yicha chop etilgan atlaslardan
(1967 )yilda chop etilgan “Ittifoqda dorivor o‘simliklarning tarqalish atlasi” ni,
(1960) va (1963) yillarda chop etilgan, “Ittifoqning iqlim atlasi” ni aytib o‘tish
mumkin.Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya sohalari bo‘yicha chop etil gan atlaslardan
“Ittifoqning qishloq xo‘jalik atlasi”, “Ittifoq avtomobil yo‘llari atlasi”, “Ittifoq xalq
xo‘jaligi va madaniyati atlasi”laridir.So‘nggi vaqtlarda ilmiy va amaliy ahamiyatga
ega bo‘lgan atlaslarga katta e’tibor berilib yangi tipdagi geografik atlaslar
14

yaratilmoqda. SHunday atlaslardan biri “Dunyoning tabi iy muhiti va resurslari
atlasi” va “Dunyo qor va muzliklar resurslari atlaslari”dir. Bu atlaslar hozirgi
vaqtda inson uchun zarur bo‘lgan, dunyo bo‘yicha chuchuk suv manbalari
to‘g‘risida etarlicha ma’lumot beradi.Sobiq ittifoqda nashr qilingan kompleks
atlaslar guruhiga kiruvchi atlaslardan regionlar atlaslari to‘g‘risida ma’lumot berish
joizdir.
CHunki bunday atlaslarning kartalarida har bir region to‘g‘risida geografik
jihatdan kom pleks ma’lumot berilgan, regionlarning tabiiy geografiyasi,
iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishi o‘z aksini topgan, Bunday atlaslar asosan
urushdan so‘ng chop etila boshlandi. SHulardan asosiylari Armaniston (1961),
Ozarbayjon (1963), Gruziya atlaslari (1964), Irkutsk oblasti (1962), Zabaykal’e
(1967), Tojikiston, Qozog‘iston , O‘zbekiston, Litva. U kraina (tabiiy sharoiti va
resurslari), Moldaviya hamda Tyumen oblasti, Oltoy o‘lkasi atlaslaridir.
Mavzuli kartaga olish . Xalqaro mavzuli kartalar
Mavzuli kartalarning mazmuni xilma-xil bo‘lib, har xil maqsadlar uchun
yaratiladi. Ba’zi mavzuli kartalar bevosita dalada s’yomka asosida yaratilib, so‘ng
generalizatsiya qilinib mayda masshtabli kartalar: geologiya, tuproq va o‘rmon
kartalari tuziladi.
Boshqa mavzuli kartalar, kundalik kuzatishlar asosida (meteorologik,
gidrologik, ba’zan ekologik) tuzilsa, ba’zilari statistik manbalar asosida tuziladi
(iqtisodiy, ijtimoiy va aholi kartalari). Lekin mavzuli kartalar umumgeografik
kartalardan farq qilib, hududning hammasini yoki biror zaruriy qismini qamrab
oladi, masalan, geologik, tuproq va qishloq xo‘jalik (er fondi va kadastr) kartalari.
Qishloq xo‘jaligi kartalari. Bunday kartalar eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, 2 xil
tushunchaga asoslanadi, ya’ni 1-qishloq xo‘jalikni ishlab chiqarish kartalari bo‘lib,
ularni tarqalishi, holati va rivojlanishi hamda qishloq xo‘jalikni rivojlanishiga ta’sir
qiluvchi omillar va ularning o‘zgarishi ko‘rsatilgan. 2-qishloq xo‘jalik resurslari;
15

ulardagi band aholi, ishlab chiqaradigan mahsuloti va qishloq xo‘jalik ekinlarining
hosildorligi va h.k.
Qishloq xo‘jalik kartalari asosini Erdan foydalanish va Er kadastri kartalari
tashkil qilib, ularda foydalaniladigan erlarni chegaralari, ekin ekilgan erlar
chegaralari, ularning maydonlari ko‘rsatiladi. yer tuzish kartalarida erlarning
meliorativ holati va ekologik vaziyatlari berilishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlar
ko‘proq tuproq kartalarida ko‘rsatilib, dalada 1:10000 va 1:25000, ba’zan 1:1000
masshtabda s’yomka qilish yo‘li bilan bajariladi. So‘ngi vaqtda respublikamizda
yer kadastri qonuni ” joriy etilishi munosabati bilan yer kadastri kartalarini
yaratishga kirishildi. Hozirgi vaqtda 1:10000 masshtabda sug‘oriladigan erlarni
kadastr kartalari tuzilmoqda, kelgusida lalmikor erlarni ham yer kadastr kartalari
tuziladi.Mayda masshtabli qishloq xo‘jaligi kartalarini yaratish respublikamizda
ancha yaxshi yo‘lga ko‘yilgan. (1930) yillardayoq respublikamizni mayda
masshtabli qishloq xo‘jalik kartalari yaratilib, Ikkinchi jahon urushidan so‘ng bu
soha ancha rivojlanadi.
Respublika yer loyihalash instituti tomonidan shu institutning Kartografik
fabrikasi ba’zi qishloq xo‘jalik kartalarini tuzib chop etdi. Masalan, 1:1 000 000
masshtabli “Paxtachilik”, “yer fondi” va “chorvachilik” kartalari shular
jumlasidandir. (1963) yilda rangli tasvirda respublikani 1:1 mln. masshtabli
Qishloq xo‘jalik kartasi chop etilgan. Qishloq xo‘jalik kartlariga
respublikamizning 2 jildli atlasida ham katta o‘rin berilgan.
Hatto “Paxtachilik” alohida bo‘limda berilib 30 ortiq kartani o‘z ichiga
olgan. O‘zdaverloyiha instituti tomonidan (1984) yilda O‘zbekistonni
agrosanoatini aks ettiruvchi yirik kartografik albom chop etildi. Albomda kishloq
xo‘jaligiga tegishli juda ko‘p kartalar berilib, uning asosini qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini qayta ishlash sanoati tashkil qiladi. “O‘zdaverloyiha” instituti
tomonidan respublikamizni “yer resurslari atlasi” (2002) yilda nashr qilindi.
16

Atlasda asosan respublika yer fondi va uni baholash (banitrovka qilish)
kartalari o‘z o‘rnini topgan. Atlas shu sohada mustaqillikdan so‘ng chop etilgan
yirik kartografik asar hisoblanadi. Biz o‘tgan mavzularimizda atlaslar to‘g‘risida
umumiy tushuncha berib o‘tgan edik. Lekin mamlakatimizda va MDH
mamlakatlarida yirik kartografik asar – atlaslar chop etilganki, ular to‘g‘risida
qisqacha ma’lumot berish lozim deb hisoblaymiz.
Ma’lumki atlaslar tiplarga bo‘linib o‘rganiladi, ya’ni umumgeografik,
sohalar bo‘yicha va kompleks atlaslar. Undan tashqari maqsadlar bo‘yicha ham
bo‘lingan: o‘quv atlaslari, turistik atlaslar va ma’lumotnomali atlaslar. Sobiq
Ittifoqda 1937 va 1940 yillarda chop etilgan ma’lumotnomali BSAM (Bolshoy
sovetskiy atlas Mira) atlasi shunday atlaslar qatoriga kiradi. 1-jildida dunyoning
tabiiy iqtisodiy va siyosiy geografiyasi o‘z aksini topgan, unda kartalar alohida-
alohida berilib, foydalanish uchun juda qulaydir. Undan xohlagan kartani atlasdan
chiqarib foydalanish mumkin. Atlas sobiq Ittifoq to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z
ichiga olgan. Jumladan, O‘zbekiston ham atlasda keng mazmunda o‘ z aksini
topgan.
BSAM ning 2-jildi 1940 yilda chop etilib, unda sobiq Ittifoqning har bir
respublikasi, o‘lka va regionlarining tabiiy va iqtisodiy kartalari berilgan.
Atlasning 3-jildli urush munosabati bilan chop etilmadi. Bu atlasni tuzish va uni
nashrga tayyorlash va boshqa tashkiliy ishlarni bajarish uchun maxsus ilmiy
tadqiqot instituti tashkil qilingan.
Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng chop etilgan eng yirik kartografik
asarlardan biri ilmiy-ma’lumotnomali 3 jildlik Dengiz atlasidir (1950-1959). Bu
atlasda dunyo okeanlari to‘g‘risida fundamental malumot berilib, dunyo bo‘yicha
dengiz va okeanlarining geografiyasi to‘g‘risida etarlicha ma’lumot tasvirlangan.
Bu atlasning ikkinchi jildi o‘ziga xos usulda tuzilgan.
17

Yer tabiiy geografik jihatdan bir butun qilib tasvirlanib, unda metosfera,
gidrosfera, atmosfera va biosferalarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro
munosabatlarining murakkabliklari o‘z aksini topgan.
O‘sha davrda chop etilgan kompleks atlaslar orasida 1954 yilda sobiq
Ittifoqda chop etilgan ilmiy ma’lumotnomali Dunyoni tabiiy geografik atlasi
(FGAM) alohida o‘rin tutadi. Atlas kartalarida, quruqlik va suv osti relefi,
geologiyasi va qazilma boyliklari, zilzila va vulqonlar, geomorfologiyasi, iqlimi,
suvi va uning sifati, tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi hamda tabiiy
rayonlashtirish to‘la o‘z aksini topgan. Unda kartalar dunyo bo‘yicha, materiklar
bo‘yicha va ittifoq bo‘yicha berilgan. Atlasning yana bir yutug‘i shundaki, unda
yangi tipdagi kartalar ham berilgan, masalan, landshaftlar geokimyosi kartasi
shular jumlasidandir. 1967 yilda sobiq Ittifoqda nashr qilingan Dunyo atlasi dunyo
kartografiyasini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdi.
Sohalar bo‘yicha chop etilgan atlaslardan (1967) yilda chop etilgan
“ Ittifoqda dorivor o‘simliklarning tarqalish atlasi” ni, (1960) va (1963) yillarda
chop etilgan, “Ittifoqning iqlim atlasi” ni aytib o‘tish mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya sohalari bo‘yicha chop etil gan atlaslardan
“Ittifoqning qishloq xo‘jalik atlasi”, “Ittifoq avtomobil yo‘llari atlasi”, “Ittifoq xalq
xo‘jaligi va madaniyati atlasi” laridir.
So‘nggi vaqtlarda ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan atlaslarga katta
e’tibor berilib yangi tipdagi geografik atlaslar yaratilmoqda. SHunday atlaslardan
biri Rossiyada chop etilgan “Dunyoning tabiiy muhiti va resurslari atlasi” va
“Dunyo qor va muzliklar resurslari atlaslari”dir. Bu atlaslar hozirgi vaqtda inson
uchun zarur bo‘lgan, dunyo bo‘yicha chuchuk suv manbalari to‘g‘risida etarlicha
ma’lumot beradi.
Sobiq Ittifoqda nashr qilingan kompleks atlaslar guruhiga kiruvchi
atlaslardan regionlar atlaslari to‘g‘risida ma’lumot berish joizdir. CHunki bunday
atlaslarning kartalarida har bir region to‘g‘risida geografik jihatdan kompleks
18

ma’lumot berilgan, regionlarning tabiiy geografiyasi, iqtisodiyoti va ijtimoiy
rivojlanishi o‘z aksini topgan. Bunday atlaslar asosan urushdan so‘ng chop etila
boshlandi. SHulardan asosiylari Armaniston (1961), Ozarbayjon (1963), Gruziya
atlaslari (1964), Belorusiya (1958), Irkutsk oblasti (1962), Zabaykal’e (1967),
Tojikiston, Qozog‘iston , O‘zbekiston, Litva. Ukraina (tabiiy sharoiti va resurslari),
Moldaviya hamda Tyumen oblasti, Oltoy o‘lkasi atlaslaridir. 2.2. Mavzuli kartalarning tiplari
Kartalarni tiplariga ko‘ra tasniflashda, odatda, ularning mavzui kengligi
(qamrovi), kartaga olinayotgan hodisalarni ilmiy tadqiq etish usullari, mazmunini
umumlashtirish darajasi, kartografik informat- siyaning obyektivligi va amaliy
yo‘naltirilganligi asos qilib olinadi.
Kartalar mavzuining kengligi bo‘yicha umumiy va xususiy yoki sohaviy
kartalarga bo‘linadi. Umumiy kartalarda nisbatan ancha keng mavzu tasvirlanadi.
Masalan, umumiy iqlim kartasida asosiy meteo- rologik elementlarning hammasi,
chunonchi havo harorati, yog‘in- sochin, shamol va bosim to‘liq tasvirlangan
bo‘ladi. 6huningdek, umumiy sanoat kartasida sanoatning barcha yetakchi
tarmoqlari (sohalari) tasvirlangan bo‘ladi. Xususiy kartalarda esa, ancha tor mavzu
tasvirlangan bo‘ladi. Masalan, xususiy iqlim kartasida yuqorida ko‘rsatilgan asosiy
meteorologik elementlarning har biri alohida- alohida tasvirlangan bo‘ladi.
«6ohaviy karta» termini ko‘proq sotsial- iqtisodiy mavzuda tuzilgan kartalarga
nisbatan qo‘llaniladi. Masalan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, xizmat
ko‘rsatishning alohida soha (tarmoq)larini tavsiflovchi kartalar.
19

2.2.1-rasm . Mavzuli kartalarning tiplari.
20MAV ZULI KARTALARNING
TIPLARI
SINTETIK KOMPLEKS ANALITIK

2.2.2-rasm. Sog’liqni saqlash tashkilotlari kartasi
Mavzuining kengligi tushunchasi va demak, kartalarni umumiy yoki
xususiyga kiritish ma'lum darajada nisbiy hisoblanadi. Deh- qonchilik kartasi
yoki alohida texnika ekinlari kartalari qishloq xo‘jaligi kartasiga nisbatan
sohaviy hisoblanadi.
Kartalar ularda tasvirlanayotgan hodisalarni ilmiy tadqiq etish usuliga
bog‘liq holda ahalitik va sihtetik kartalarga bo‘linadi. Ahalitik kartalar
hodisalarning (jarayonlarni) ayrim tomonlarini yoki xususiyat- larini, bu
hodisalarning boshqa tomonlari yoki xususiyatlari bilan aloqalari o‘zaro
bog‘liqligini hisobga olmagan holda butundan ajratib ko‘rsatadi.
21

Havo harorati, shamollar, yog‘in-sochinlar yoki balandlik min-
taqalari,
yonbag‘rlarning qiyaligi, parchalanib ketganligi ana shunaqa
kartalardir. Ular
iqlim, relyefning ayrim xususiyatlarini alohida qayd etadi.
Aksincha, sihtetik kartalar kartaga olinayotgan hodisalar haqida to‘liq
tasavvur beradi, ularda ushbu hodisalarning o‘ziga xos komponentlari,
xususiyatlari, ichki va tashqi aloqalari hisobga olinadi hamda ularni integral
tavsiflari beriladi, lekin bularning har birini kartada alohida aniq va analitik
tarzda ko‘rsatmaydi.
Landshaft kartalari, iqlim rayonlashtirish kartalari ana shunaqa
kartalardir. Ularda qator ko‘rsatkichlarning majmui asosida (harorat,
yog‘in-
sochinlar, ularni bir yillik o‘zgarishi va boshqalar) iqlimiy jihatlar ajratiladi.
Hodisalarning bir qancha xususiyatlarini birgalikda yoki bir qancha
o‘zaro
bog‘langan hodisalarni, lekin ularni har birini alohida o‘zining
ko‘rsatkichida
ko‘rsatadigan kompleks kartalar alohida toifani tashkil etadi. Bu, aytish mumkin,
ko‘p sohaviy kartalardir. Masalan, sinoptik
kartalar, topografik kartalar va
boshqalar.
Kartalar, ularni tuzishda foydalanilgan ihformatsiyahihg obyektiv- ligi va
amaliy yo‘haltirilgahligiga ko‘ra hujjatli kartalarga, xulosa chiqarish, muayyan
bir fikrga kelish asosida tuzilgan xulosa kartalariga, shuningdek, gipotetik,
tendensioz, amaliy, baholash, tavsiyanoma va prognoz kartalari va boshqa
kartalarga bo‘lish mumkin.
2.3 . Mavzuli kartalardan foydalanish
Foydalahish maqsadlariga ko‘ra kartalar quyidagilarga bo‘linadi: o‘quv
kartalari, ilmiy-ma'lumotnoma kartalar, targ‘ibot va tashviqot, operativ
xo‘jalik, navigasiya, kadastr, yo‘l, loyiha, turistik va boshqalar. Kartalarni
foydalanish maqsadlariga ko‘ra tasnifiga maxsus karta- larni ham kiritishadi.
Maxsus kartalar ma'lum doiradagi foydala- nuvchilarga va ma'lum vazifalar
22

yechimiga mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, dengiz va daryo navigasiya
kartalari, aeronavigasiya kartalari, loyiha kartalari va boshqalar.
Kartalarhihg fuhksiohal tiplari. Insoniyat kundalik hayotida va ish
jarayonida yangi tipdagi kartalardan foydalanishga majbur bo‘lmoq- da. Ilmiy
va amaliy ishda yangi kartalarni yaratish zaruriyati tug‘ilmoqda. Hozirgi
vaqtda turli xil funksional kartalar yaratilmoqda: ular inventarizatsiya,
baholash, indikatsiya va tavsiya beruvchi kartalar va boshqalar.
Har qanday karta tiplari, turlari, ishlatilishi, maqsadli bo‘lishi bilan birga
bitta karta tizimi asosida yaratiladi. Ular masshtabi, maydoni, maqsadi,
strukturasi, dinamik tuzilishi va foydalanishi har xil bo‘lsa-da, bir xil tizim
(sistema) asosida tuziladi.
Kartani o‘qish va undan foydalanishni osonlashtirish maqsadida unda
beriladigan turli xil kartometrik grafiklar (masalan, topografik kartada
chiziqning nishabligi va qiyalik burchagini aniqlash uchun
kartaning janubiy
ramkasi ostida beriladigan maxsus nomogramma), hududni qay darajada
o‘rganilganligini ko‘rsatuvchi sxemalar, foydala-
nilgan materiallar (manbalar),
shuningdek, boshqa har xil zarur ma'lumotlar (karta nomi, nashr qilingan joyi
va yili, nashriyot nomi
va h.k.) kartaning yordamchi elemehtlari deb ataladi.
Karta mazmuni
bilan bog‘langan, uni to‘ldiradigan, boyitadigan va
tushuntiradigan
kesma-kartalar, diagrammalar, blok-diagrammalar, grafiklar,
profillar,
matnli yoki raqamli va sifatli ma'lumotlar kartaning qo‘shimcha
elemehtlari deyiladi.
Mavzuli xaritalar, o‘z navbatida, yana ikki guruhga — tabiiy va iqtisodiy
xaritalarga bo‘linadi. Тabiiy geografik xaritalarga Yer yuzasi va okean tagi relyefi,
iqlim, tuproq, o‘simlik, hayvonlar, landshaft, tabiatni qo‘riqlash, foydali qazilma
konlari xaritasi kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy xaritalar iqtisodiy, tarixiy, madaniy-
siyosiy, siyosiy-ma’muriy xaritalardan iborat.
23

Vazifasiga ko‘ra xaritalar yana ilmiy, madaniyat va targ‘ibot, texnik, sayohat
hamda o‘quv xaritalariga bo‘linadi.
Xaritalar 4 ta asosiy belgisiga ko’ra, ya’ni xaritada tasvirlangan hu-dudning
katta-kichikligiga, masshtabiga, mazmuniga va ko’zda tutilgan maqsadiga qarab
guruhlarga ajratiladi.
Tasvirlangan hududning katta-kichikligiga ko’ra, xaritalar: dunyo va
yarimsharlar materiklar va okeanlar hamda ularning qismlari, tabiiy o’lka-lar va
ularning qismlari, mamlakatlar, viloyatlar va boshqa ma’muriy birliklar
xaritalariga bo’linadi.
Masshtabiga ko’ra: yirik masshtabli (1:10000 dan 1:200000 gacha), o’rta
masshtabli (1:200000 dan 1:1000000 gacha), mayda masshtabli (1:1000000 va
undan mayda) xaritalar bo’ladi. Joy planini tuzishda ham muayyan masshtabdan
(1:5000) foydalaniladi. Lekin plan kichik hududlar uchun tuziladi.
24

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, men bu kurs loyihamda bilimlarimni
yanada mustahkamlab oldim. Yuqorida yoritib berilgan mavzuli kartalar ularning
elementlari, mavzuli kartalar tuzish, mavzuli karta tiplari va ulardan foydalanish
haqida to`la to`kis ma’lumotga ega bo`ldim.
Bugungi kunga kelib kartalar jamiyatimizning har bir sohasida tobora keng
qo`llanila boshladi. Hozirgi kunda dunyo kartalaridan tortib mahalla kartalarigacha
yaratilgan va yaratilmoqda.Bunda tabiiyki kartada ma’lumotlarni tasvirlash uni
o`qib olish, tushunish uchun kartografik tasvirlash usullari zarur bo`ladi. Bu usullar
bizgacha takomillashib o`zining yuksak cho`qqisiga yetib keldi desak mubolag’a
bo`lmaydi.
Kurs ishimni mavzusi: Mavzuli kartalarning elementlari tasnifi ed. Bunda
men mavzuli kartalar, mavzuli kartalar tuzish usullari ,mavzuli kartalar tiplari,
mavzuli kartalardan foydalanish mavzuli xarita elementlari haqidagi malumotlar
berib o’tganman.
Aerokosmik ma’lumotlar asosida mavzuli kartalar tuzish yildan-yilga
rivojlanib, takomillashib bormoqda , Ilgari yaratishning iloji bo‘lmagan kartalar
kosmik fotosuratlar va tasvirlar yordamida tuzilmoqda.
Mavzuli kartalarning mazmuni xilma-xil bo‘lib, har xil maqsadlar uchun
yaratiladi. Ba’zi mavzuli kartalar bevosita dalada syo’mka asosida yaratilib, so‘ng
generalizatsiya qilinib mayda masshtabli kartalar tayorlanadi.
Mavzuli kartalarga har xil mavzudagi kartalar kirishi mumkin, masalan
geologik kartalar, iqlim kartalari, zoogeografik yoki hayvonot dunyosi kartalari,
ekologik kartalar, aholi kartalari, sanoat kartalari va boshqa kartalarni aytishimiz
mumkin.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. К.А. Салищев “ Картоведение ” Издотелъство Московского
Университета 1990 й .
2. Egamberdiyev A., O zbekistonda kartografiyaning shakllanishi,ʻ
hozirgi holati, muammola ri va istiqbollari, T., 2001 y.
3. Берлянт A.M. “Картография” . M ockвa ., 2002 й.
4. Mirzaliyev Kartografiya – Toshkent . Universitet 20060y.
5. S.Salohiddinova, B.Alixo’jayeva “Kartalarni jihozlash” “SHARQ”
nashriyot-matba aksiadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent
2007 y.
6. A.Egamberdiyev, A.Mavlonov “Kartografiya” Toshkent 2007 y.
7. Suyunov A.S. “Kartografiya”. Samarqand: SamDAQI. 2008 y.
8. T.Mirzaliyev, E.Y.Safarov , A.Egamberdiyev, J.S.Qoraboyev
‘Kartashunoslik” Cholpon nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi.
Toshkent 2012 y.

Internet saytlari.
1. www.ziyonet.uz
2. www.arxiv .uz
Mundarija:
26

KIRISH …………………………………………………………...…….….…......3
I-BOB. KARALARNI TASNIFLANISHI
1.1 Kartalarni mazmuni bo‘yicha tasniflash …...…………….……………...…....5
1.2 Mavzuli kartalar va mavzuli kartalar tuzish usullari………..……….………...6

II-BOB MAVZULI XARITA ELEMENTLARI VA XUSUSIYATLARI
2.1 Mavzuli x aritalar elementlari .......................................................... ................ 11
2.2 Mavzuli kartalarning tiplari.............................................................................20
2.3 Mavzuli kartalardan foydalanish.....................................................................23
XULOSA ................................................................................................................25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................26
ILOVA ...................................................................................................................28
27

. ILOVA 1-rasm.

2-
rasm.
28

Kartagrafik generalizatsiya hududlar kesimida 3-rasm.
4-rasm.
29

5-rasm.
Dunyoning tabiiy kartasi
30

6-rasm.
Yevropa siyosiy kartasi

7-rasm .

Rossiya axborot resurslari xilma xillik kartasi
31

Mavzuli kartalarning elementlari tasnifi

Sotib olish