Meʼyoriy xarajatlar, ularning mohiyati va ahamiyati. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	274.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	20 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

270 Sotish

Meʼyoriy xarajatlar, ularning mohiyati va ahamiyati.

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT
INSTITUTI
Kurs ishi
Mavzu: Me yoriy xarajatlar, ularning mohiyati vaʼ
ahamiyati.
Guruh: 14-23
Bajardi: Jumadillayeva E'zozaxon
Tekshirdi: Yaxyayeva Dilfuza
Toshkent 2025

Mundarija:
KIRISH
I BOB. ME’YORIY XARAJATLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Me’yoriy xarajatlarning mohiyati va tushunchasi
1.2. Me’yoriy xarajatlarning iqtisodiy ahamiyati
1.3. Me’yoriy xarajatlarning turlari va ularni shakllantirish omillari
II BOB. ME’YORIY XARAJATLARNING AMALIY AHAMIYATI
2.1. Me’yoriy xarajatlarni hisoblash usullari
2.2. Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish yo‘llari
2.3. Me’yoriy xarajatlarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Kirish
Me’yoriy xarajatlar - bu korxona yoki tashkilotning ma’lum bir mahsulot
yoki xizmatni ishlab chiqarish yoki ko’rsatish jarayonida sarflaydigan
resurslarning miqdoriy va sifat jihatidan belgilangan me’yorlari. Me’yoriy
xarajatlar nazariyasi moliyaviy boshqaruv, buxgalteriya hisobi va iqtisodiyotning
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Me'yoriy xarajatlar, iqtisodiy faoliyatda muhim
o‘rin tutuvchi va har bir tashkilotning samarali faoliyatini ta’minlashga yordam
beradigan moliyaviy resurslardir. Har bir tashkilotning faoliyatini rejalashtirishda
va boshqarishda me’yoriy xarajatlarning to‘g‘ri hisoblanishi va ularni boshqarish
zarurdir. Me’yoriy xarajatlar orqali tashkilotlar ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish, resurslardan samarali foydalanish va umumiy xarajatlarni
kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu sababli, me'yoriy xarajatlarni tahlil
qilish va boshqarish sohasida ilmiy izlanishlar va amaliy yondashuvlar juda muhim
ahamiyatga ega.
Ushbu kurs ishida me'yoriy xarajatlar, ularning mohiyati, ahamiyati va ular
bilan bog‘liq boshqaruv yondashuvlari tahlil qilinadi. Tashkilotlar va korxonalarda
me’yoriy xarajatlarni to‘g‘ri hisoblash, ularni boshqarish va optimallashtirish,
biznes jarayonlarini samarali tashkil etishning muhim asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Mavzuni dolzarbligi:
Me’yoriy xarajatlar korxonalarda samarali boshqaruvning asosi bo‘lib,
ularning boshqarilishi va tahlili bugungi kunda juda dolzarb masalalardan
hisoblanadi. Asosiy raqobatbardoshlikni ta'minlash, ishlab chiqarish jarayonlarini
soddalashtirish va xarajatlarni optimallashtirish zarurati ko‘plab tashkilotlarni
me’yoriy xarajatlarni boshqarishga e’tibor qaratishga undamoqda. Shu sababli,
me'yoriy xarajatlar va ularning boshqarilishi bilan bog‘liq yondashuvlar,
zamonaviy iqtisodiy tizimda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun alohida o‘rin
tutadi. Ushbu mavzuni o‘rganish, nafaqat iqtisodiy jarayonlar uchun, balki
boshqaruv va moliyaviy tahlil sohalaridagi mutaxassislar uchun ham katta
ahamiyatga ega.
Maqsadi:

Ushbu kurs ishining maqsadi me’yoriy xarajatlar tushunchasini, ularning
turlari va shakllantirish omillarini tahlil qilish, me’yoriy xarajatlarni boshqarish va
optimallashtirishning zamonaviy usullari va yondashuvlarini ko‘rib chiqishdir.
Shuningdek, me’yoriy xarajatlarning amaliy ahamiyatini o‘rganish va ularga
asoslangan boshqaruv tizimlarini tavsiflashdir.
Vazifalari:
Me’yoriy xarajatlar tushunchasini va ularning mohiyatini aniqlash.
Me’yoriy xarajatlarning turlari va ularni shakllantirish omillarini o‘rganish.
Me’yoriy xarajatlarni boshqarish usullarini tahlil qilish.
Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish yo‘llari va zamonaviy boshqaruv
yondashuvlarini aniqlash.
Me’yoriy xarajatlarning amaliy ahamiyatini va ularning samaradorlikka
ta’sirini tahlil qilish.
Obyekti:
Obyekti – me’yoriy xarajatlar va ularning boshqarilishi bilan bog‘liq
jarayonlar, ya’ni tashkilotlarda xarajatlarni boshqarish tizimlari, xarajatlarni
shakllantirish omillari va ular bilan bog‘liq boshqaruv strategiyalari.
Predmeti:
Predmeti – me’yoriy xarajatlarni hisoblash va boshqarish usullari, ularning
optimallashtirish yo‘llari va zamonaviy boshqaruv metodologiyalari.
Kurs ishini tuzilishi : 2ta bob 6ta reja va …. Varoq

I BOB. ME’YORIY XARAJATLARNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Me’yoriy xarajatlarning mohiyati va tushunchasi.
Me’yoriy xarajatlar korxona yoki tashkilotlarning moliyaviy faoliyatida
muhim o‘rin tutadi. Ular xarajatlarni rejalashtirish, nazorat qilish va
optimallashtirish jarayonlarida asosiy vazifani bajaradi. Ushbu bobda me’yoriy
xarajatlarning nazariy asoslari, ularning mohiyati, turlari, ahamiyati va qo‘llanilishi
haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.
Me’yoriy xarajatlar deganda, muayyan faoliyat yoki ishlab chiqarish
jarayonida qo‘llaniladigan xarajatlar standartlari (me’yorlar) tushuniladi. Bu
xarajatlar korxona yoki tashkilotning moliyaviy rejalashtirish, byudjetlashtirish va
xarajatlarni nazorat qilish jarayonlarida asosiy hisoblanadi. Me’yoriy xarajatlar
asosan quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
1. Xarajatlarni rejalashtirish : Korxona faoliyati davomida qanday
xarajatlar kelib chiqishini oldindan belgilash.
2. Xarajatlarni nazorat qilish : Haqiqiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlar
bilan solishtirib, og‘ishlarni aniqlash va ularni tuzatish choralarini ko‘rish.
3. Xarajatlarni optimallashtirish : Xarajatlarni kamaytirish va
samaradorlikni oshirish uchun me’yoriy ko‘rsatkichlardan foydalanish.
Me’yoriy xarajatlarning asosiy tushunchalari:
 Me’yor : Bu muayyan bir mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish
uchun zarur bo‘lgan resurslar miqdori (masalan, ishchi vaqti, materiallar, energiya
va boshqalar).
 Xarajatlar : Korxona faoliyati davomida sarflangan moliyaviy
resurslar.
 Me’yoriy xarajatlar : Muayyan bir mahsulot yoki xizmatni ishlab
chiqarish uchun belgilangan standart xarajatlar.
2. Me’yoriy xarajatlarning turlari
Me’yoriy xarajatlar turli jihatlarga ko‘ra tasniflanadi. Quyida ularning asosiy
turlari keltirilgan:
1. Ishlab chiqarish xarajatlari :

 To‘g‘ridan-to‘g‘ri materiallar : Mahsulot ishlab chiqarishda bevosita
ishlatiladigan materiallar (masalan, xom ashyo).
 To‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat : Mahsulot ishlab chiqarishda bevosita
ishtirok etadigan ishchilarning mehnat xarajatlari.
 Qo‘shimcha xarajatlar : Ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan
boshqa xarajatlar (masalan, energiya, jihozlar amortizatsiyasi).
2. Ma’muriy xarajatlar :
 Korxona ma’muriyati va boshqaruv faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar
(masalan, ofis xarajatlari, maoshlar, kommunal to‘lovlar).
3. Sotish va tarqatish xarajatlari :
 Mahsulotni sotish va tarqatish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlar
(masalan, reklama, yetkazib berish xarajatlari).
4. Investitsion xarajatlar :
 Korxona faoliyatini rivojlantirish uchun qilinadigan investitsiyalar
(masalan, yangi jihozlar sotib olish, infratuzilmani modernizatsiya qilish).
3. Me’yoriy xarajatlarning ahamiyati
Me’yoriy xarajatlar korxona faoliyatida quyidagi ahamiyatga ega:
1. Byudjetlashtirish : Me’yoriy xarajatlar korxona byudjetini tuzishda
asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Ular orqali kelajakdagi xarajatlar oldindan
belgilanadi.
2. Nazorat : Haqiqiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlar bilan solishtirish
orqali xarajatlarni nazorat qilish imkoniyati yaratiladi. Og‘ishlar aniqlanganda
ularni tuzatish choralari ko‘riladi.
3. Samaradorlikni oshirish : Me’yoriy xarajatlar orqali resurslardan
samarali foydalanish va xarajatlarni optimallashtirish mumkin.
4. Raqobatbardoshlik : Xarajatlarni nazorat qilish va optimallashtirish
orqali korxona mahsulotlarining narxini pasaytirish va bozorda
raqobatbardoshlikni oshirish mumkin.
4. Me’yoriy xarajatlarni hisoblash usullari
Me’yoriy xarajatlarni hisoblashda quyidagi usullar qo‘llaniladi:

1. Statistik usul : O‘tgan davrlardagi ma’lumotlar asosida xarajatlarni
belgilash. Bu usul tarixiy ma’lumotlarga asoslanadi.
2. Ishlab chiqarish texnologiyasiga asoslangan usul : Ishlab chiqarish
jarayonidagi texnologik talablar asosida xarajatlarni hisoblash. Bu usulda ishlab
chiqarish jarayonidagi barcha resurslar hisobga olinadi.
3. Ekspert baholash usuli : Mutaxassislarning baholari asosida
xarajatlarni belgilash. Bu usul yangi mahsulotlar yoki xizmatlar uchun qo‘llaniladi.
5. Me’yoriy xarajatlarning amaliy ahamiyati
Me’yoriy xarajatlar faqat nazariy emas, balki amaliy ahamiyatga ham ega.
Ular quyidagi sohalarda qo‘llaniladi:
 Ishlab chiqarish jarayonida : Xarajatlarni nazorat qilish va
resurslardan samarali foydalanish.
 Moliyaviy hisobotda : Xarajatlarni hisoblash va byudjetlashtirish
jarayonlarida.
 Strategik rejalashtirishda : Korxona faoliyatini uzoq muddatli
rejalashtirishda me’yoriy xarajatlar asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi.
Me’yoriy xarajatlar korxona faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Ular moliyaviy
rejalashtirish, xarajatlarni nazorat qilish va resurslardan samarali foydalanish
imkoniyatini beradi. Me’yoriy xarajatlarni to‘g‘ri belgilash va ularni amalda
qo‘llash orqali korxona samaradorligini oshirish va raqobatbardoshligini
ta’minlash mumkin.
1.2. Me’yoriy xarajatlarning iqtisodiy ahamiyati
Me’yoriy xarajatlar korxona yoki tashkilotlarning moliyaviy va iqtisodiy
faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Ular nafaqat xarajatlarni nazorat qilish va
optimallashtirish imkoniyatini beradi, balki korxona samaradorligini oshirish,
raqobatbardoshlikni ta’minlash va iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga
ham yordam beradi. Ushbu bo‘limda me’yoriy xarajatlarning iqtisodiy ahamiyati
batafsil yoritiladi, jadval va diagrammalar orqali tushuntiriladi.
Jadval 1.1 Me’yoriy xarajatlarning iqtisodiyotga ta’siri

Xarajat turi Ta’sir doirasi Samaradorlikka ta’siri
Ishlab chiqarish
xarajatlari Mahsulot
tannarxi Kam xarajat bilan
yuqori sifat
Umumxo‘jalik
xarajatlari Boshqaruv
tizimi Boshqaruv
samaradorligi oshadi
Texnik xarajatlar Innovatsiyalar Yangi texnologiyalar
joriy etish
Me’yoriy xarajatlarning iqtisodiy ahamiyati
Me’yoriy xarajatlar quyidagi jihatlarda iqtisodiy ahamiyatga ega:
1. Xarajatlarni nazorat qilish va optimallashtirish :
o Me’yoriy xarajatlar orqali korxona xarajatlarini rejalashtirish va
nazorat qilish mumkin. Bu esa resurslardan samarali foydalanishga olib keladi.
o Xarajatlarni optimallashtirish orqali korxona mahsulotlarining narxini
pasaytirish va bozorda raqobatbardoshlikni oshirish mumkin.
2. Byudjetlashtirish va moliyaviy rejalashtirish :
o Me’yoriy xarajatlar korxona byudjetini tuzishda asosiy ko‘rsatkich
hisoblanadi. Ular orqali kelajakdagi xarajatlar oldindan belgilanadi.
o Moliyaviy rejalashtirish jarayonida me’yoriy xarajatlar asosida
investitsiyalar va xarajatlar taqsimlanadi.
3. Samaradorlikni oshirish :
o Me’yoriy xarajatlar orqali korxona faoliyatining samaradorligini
oshirish mumkin. Bu esa korxona rentabelligini oshirishga yordam beradi.
o Resurslardan samarali foydalanish orqali ishlab chiqarish xarajatlari
kamayadi va foyda ko‘rsatkichlari oshadi.
4. Raqobatbardoshlikni ta’minlash :
o Me’yoriy xarajatlar orqali korxona mahsulotlarining narxini
pasaytirish va bozorda raqobatbardoshlikni oshirish mumkin.

o Xarajatlarni nazorat qilish orqali korxona bozor sharoitlariga tezda
moslasha oladi.
5. Investitsion qarorlarni qo‘llab-quvvatlash :
o Me’yoriy xarajatlar investitsion loyihalarni baholash va ularni amalga
oshirish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
o Investitsiyalarning samaradorligini oshirish uchun me’yoriy xarajatlar
asosida xarajatlarni rejalashtirish va nazorat qilish mumkin.
Jadval 1.2 Me’yoriy xarajatlarning iqtisodiy ahamiyati
Jihatlar Tavsif Natijalar
Xarajatlarni
nazorat qilish Xarajatlarni
rejalashtirish va nazorat
qilish orqali resurslardan
samarali foydalanish. Xarajatlarning
kamayishi, foydaning
oshishi.
Byudjetlashtirish Kelajakdagi
xarajatlarni oldindan
belgilash va moliyaviy
rejalashtirish. Moliyaviy
barqarorlikni
ta’minlash.
Samaradorlikni
oshirish Resurslardan samarali
foydalanish orqali ishlab
chiqarish xarajatlarini
kamaytirish. Korxona
rentabelligining
oshishi.
Raqobatbardoshli
k Mahsulot narxini
pasaytirish orqali bozorda
raqobatbardoshlikni
oshirish. Bozor ulushini
oshirish va mijozlarni
jalb qilish.
Investitsion
qarorlar Investitsion
loyihalarni baholash va
ularni amalga oshirish Investitsiyalarni
ng samaradorligini

jarayonida qo‘llash. oshirish.
1. Me’yoriy Xarajatlar Tushunchasi va Mohiyati
 Me’yoriy xarajatlar - bu korxona faoliyatida ma’lum bir
mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan
resurslarning miqdoriy va sifat jihatidan belgilangan me’yorlari.
 Me’yoriy xarajatlar asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi:
o Xom ashyo va materiallar xarajatlari.
o Ishchi kuchi xarajatlari.
o Energiya va yoqilg’i xarajatlari.
o Amortizatsiya va texnik xizmat ko’rsatish xarajatlari.
 Me’yoriy xarajatlar korxona rejalarini tuzish, xarajatlarni
nazorat qilish va samaradorlikni oshirish uchun asos bo’lib xizmat
qiladi.
2. Me’yoriy Xarajatlarning Nazariy Asoslari
Me’yoriy xarajatlar nazariyasi quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
a) Xarajatlarni Rejalashtirish va Nazorat Qilish
 Me’yoriy xarajatlar korxona faoliyatini rejalashtirish va
xarajatlarni nazorat qilish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
 Xarajatlarni oldindan belgilangan me’yorlar asosida nazorat
qilish orqali korxona resurslardan samarali foydalanishi mumkin.
b) Xarajatlarni Optimallashtirish
 Me’yoriy xarajatlar xarajatlarni optimallashtirish va ularni
kamaytirish imkonini beradi.
 Bu orqali korxona mahsulot narxini pasaytirishi yoki
foydasini oshirishi mumkin.
c) Xarajatlarni Taqqoslash

 Me’yoriy xarajatlar haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslanadi va
og’ishlar (farqlar) aniqlanadi.
 Og’ishlar tahlil qilinib, ularning sabablari aniqlanadi va
chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.
d) Xarajatlarning Prognozlash
 Me’yoriy xarajatlar kelajakdagi xarajatlarni prognozlash va
moliyaviy rejalarni tuzish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
3. Me’yoriy Xarajatlarning Turlari
Me’yoriy xarajatlar quyidagi turlarga bo’linadi:
a) To’g’ridan-to’g’ri Me’yoriy Xarajatlar
 Mahsulot ishlab chiqarishga bevosita bog’liq bo’lgan
xarajatlar (masalan, xom ashyo, ishchi kuchi).
b) Bilvosita Me’yoriy Xarajatlar
 Mahsulot ishlab chiqarishga bevosita bog’liq bo’lmagan
xarajatlar (masalan, ma’muriy xarajatlar, amortizatsiya).
c) O’zgaruvchan Me’yoriy Xarajatlar
 Mahsulot hajmiga qarab o’zgaruvchan xarajatlar (masalan,
xom ashyo, energiya).
d) Doimiy Me’yoriy Xarajatlar
 Mahsulot hajmiga qarab o’zgartirib bo’lmaydigan xarajatlar
(masalan, ijara, ma’muriy xarajatlar).
4. Me’yoriy Xarajatlarni Hisoblashning Nazariy Asoslari
Me’yoriy xarajatlarni hisoblash quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
a) Xarajatlarni Aniqlash
 Har bir mahsulot yoki xizmat uchun zarur bo’lgan resurslar
miqdori aniqlanadi.

b) Xarajatlarni Taqsimlash
 Xarajatlar mahsulot yoki xizmatlar bo’yicha taqsimlanadi.
c) Xarajatlarni Tahlil Qilish
 Xarajatlar tahlil qilinib, ularning samaradorligi baholanadi.
d) Xarajatlarni Optimallashtirish
 Xarajatlarni kamaytirish va resurslardan samarali foydalanish
yo’llari izlanadi.
5. Me’yoriy Xarajatlarning Ahamiyati
 Xarajatlarni Nazorat Qilish: Me’yoriy xarajatlar orqali
xarajatlarni nazorat qilish va ularni kamaytirish imkoniyati yaratiladi.
 Samaradorlikni Oshirish: Resurslardan samarali
foydalanish orqali korxona samaradorligi oshiriladi.
 Raqobatbardoshlik: Xarajatlarni optimallashtirish orqali
mahsulot narxini pasaytirish va bozorda raqobatbardoshlikni oshirish
mumkin.
 Moliyaviy Barqarorlik: Xarajatlarni rejalashtirish va
nazorat qilish orqali korxonaning moliyaviy barqarorligi ta’minlanadi.
6. Me’yoriy Xarajatlar Tizimining Afzalliklari va
Kamchiliklari
Afzalliklari:
 Xarajatlarni aniq rejalashtirish imkoniyati.
 Xarajatlarni nazorat qilish va ularni kamaytirish.
 Resurslardan samarali foydalanish.
 Mahsulot narxini aniqlash va raqobatbardoshlikni oshirish.
Kamchiliklari:

 Me’yoriy xarajatlarni aniqlash va hisoblash jarayoni
murakkab va vaqt talab qiladi.
 Tashqi omillar (masalan, inflyatsiya, bozor sharoitlari)
xarajatlarga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
 Noto’g’ri me’yorlar belgilansa, bu korxona faoliyatiga salbiy
ta’sir ko’rsatishi mumkin.
7. Me’yoriy Xarajatlar Tizimini Joriy Etish Bosqichlari
1. Maqsad va Vazifalarni Belgilash: Korxona maqsadlariga
mos me’yoriy xarajatlar tizimini joriy etish.
2. Ma’lumotlarni To’plash: Tarixiy ma’lumotlar va bozor
sharoitlari asosida ma’lumotlar to’plash.
3. Me’yorlarni Belgilash: Har bir mahsulot yoki xizmat uchun
me’yoriy xarajatlarni belgilash.
4. Tahlil va Nazorat: Haqiqiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlar
bilan taqqoslash va og’ishlarni tahlil qilish.
5. Takomillashtirish: Xarajatlarni optimallashtirish va tizimni
takomillashtirish.
Me’yoriy xarajatlar nazariyasi korxona faoliyatini samarali
boshqarish, xarajatlarni nazorat qilish va resurslardan unumli
foydalanish imkonini beradi. Ushbu tizimni to’g’ri joriy etish orqali
korxona moliyaviy barqarorligini ta’minlash va bozorda
raqobatbardoshlikni oshirish mumkin.
Misollar
Misol 1: Xarajatlarni nazorat qilish
Korxona me’yoriy xarajatlar asosida ishlab chiqarish jarayonidagi
materiallar va energiya xarajatlarini nazorat qiladi. Natijada, xarajatlar 10%
kamayadi va foyda 15% oshadi.

Misol 2: Raqobatbardoshlikni oshirish
Korxona me’yoriy xarajatlar orqali mahsulot narxini 5% pasaytiradi.
Natijada, bozor ulushi 10% ga oshadi va mijozlar soni ko‘payadi.
Misol 3: Investitsion qarorlar
Korxona yangi jihozlar sotib olish uchun me’yoriy xarajatlar asosida
investitsion loyihani baholaydi. Natijada, investitsiyalarning samaradorligi 20% ga
oshadi.
Me’yoriy xarajatlar korxona faoliyatida muhim iqtisodiy ahamiyatga ega.
Ular xarajatlarni nazorat qilish, byudjetlashtirish, samaradorlikni oshirish,
raqobatbardoshlikni ta’minlash va investitsion qarorlarni qo‘llab-quvvatlash
imkoniyatini beradi. Me’yoriy xarajatlarni to‘g‘ri belgilash va ularni amalda
qo‘llash orqali korxona iqtisodiy samaradorligini oshirish va bozor sharoitlarida
muvaffaqiyatli ishlash mumkin.
1.3. Me’yoriy xarajatlarning turlari va ularni shakllantirish
omillari.
1. Me’yoriy xarajatlarning mohiyati
Me’yoriy xarajatlar – bu korxonaning ma’lum davr yoki ishlab chiqarish
jarayonida mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan
oldindan belgilangan va hisoblangan xarajatlari. Ular iqtisodiy samaradorlikni
oshirish, rejalashtirish va tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Me’yoriy xarajatlar quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi:
 Mahsulot tannarxini rejalashtirish va prognoz qilish
 Resurslardan samarali foydalanishni ta’minlash
 Korxonaning moliyaviy barqarorligini oshirish
 Rentabellikni baholash va optimallashtirish
2. Me’yoriy xarajatlarning turlari
Me’yoriy xarajatlar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi.
2.1. Iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra 1.4 jadval
Xarajat turi Tavsifi

Asosiy
xarajatlar Ishlab chiqarish jarayonida bevosita
qatnashadigan xomashyo, materiallar, ish haqi va
boshqalar
Qo‘shimch
a xarajatlar Ishlab chiqarishni ta’minlovchi yordamchi
xizmatlarga sarflanadigan xarajatlar
Doimiy
xarajatlar Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlar (ijara, ma’muriy xarajatlar)
O‘zgaruvc
han xarajatlar Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq ravishda
o‘zgaruvchi xarajatlar (xomashyo, ish haqi,
energiya)
2.2. Hisobga olinishi bo‘yicha 1.5 jadval
Xarajat turi Tavsifi
To‘g‘ridan-
to‘g‘ri xarajatlar Mahsulotga bevosita bog‘liq bo‘lgan
xarajatlar
Bilvosita
xarajatlar Bir necha mahsulot turlariga
taqsimlanadigan xarajatlar
2.3. Xarajatlarning vaqt bo‘yicha shakllanishi 1.6 jadval
Xarajat turi Tavsifi
Oldindan
belgilangan xarajatlar Me’yoriy rejalashtirish asosida
belgilanadigan xarajatlar
Haqiqiy
xarajatlar Amalda yuzaga kelgan xarajatlar
Farqli xarajatlar Oldindan belgilangan va haqiqiy
xarajatlarning farqi
3. Me’yoriy xarajatlarni shakllantirish omillari
Me’yoriy xarajatlarni shakllantirishga turli ichki va tashqi omillar ta’sir
qiladi.

3.1. Ichki omillar
 Mahsulot hajmi va sifati – yuqori sifat va katta hajm ishlab chiqarish
ko‘proq resurs talab qiladi.
 Ishlab chiqarish texnologiyasi – ilg‘or texnologiyalardan foydalanish
xarajatlarni kamaytirishi mumkin.
 Mehnat unumdorligi – ishchilarning samaradorligi yuqori bo‘lsa,
xarajatlar kamayadi.
 Resurslardan foydalanish darajasi – xomashyo, energiya va boshqa
resurslar tejamkor ishlatilsa, xarajatlar kamayadi.
3.2. Tashqi omillar
 Bozor sharoiti – talab va taklifga qarab narxlar o‘zgarishi mumkin.
 Davlat tartibga solishi – soliqlar, bojxona to‘lovlari, subsidiyalar
me’yoriy xarajatlarni shakllantiradi.
 Inflyatsiya darajasi – narxlar oshishi me’yoriy xarajatlarni oshirishi
mumkin.
 Raqobat muhiti – bozordagi raqobat mahsulot tannarxini
kamaytirishni talab qiladi.
4. Me’yoriy xarajatlarning tahlili
Me’yoriy xarajatlarni samarali boshqarish uchun ularni tahlil qilish va
optimallashtirish zarur.
4.1. Xarajatlarning tahlili
Me’yoriy xarajatlarni tahlil qilishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:
1. Gorizontal tahlil – xarajatlarning vaqt davomida o‘zgarishini
o‘rganish.
2. Vertikal tahlil – umumiy xarajat tarkibida har bir xarajat turi ulushini
aniqlash.
3. Faktorial tahlil – xarajatlarga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish.
4.2. Xarajatlarni optimallashtirish strategiyalari
 Ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish
 Resurslarni tejashga yo‘naltirilgan texnologiyalarni joriy etish

 Xomashyo va materiallarni strategik xarid qilish
 Ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash
5. Diagrammalar
5.1. Me’yoriy xarajatlarning umumiy tuzilmasi
Quyidagi diagramma me’yoriy xarajatlarning umumiy tuzilishini
ko‘rsatadi:
1.1 - Diagramma: Me’yoriy xarajatlarning tuzilishi
(Shartli ma’lumotlar asosida)
Me’yoriy xarajatlarning tuzilishi
Material
xarajatlari – 40%
Mehnat xarajatlari
– 25%
Energiyaga
xarajatlar – 15%
5.2. Doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarning nisbati
Diagramma: Doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar nisbati
(Shartli ma’lumotlar asosida)

Doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar nisbati
Doimiy xarajatlar –
30%
O‘zgaruvchan
xarajatlar – 70%
Me’yoriy xarajatlar korxona moliyaviy barqarorligini ta’minlash va
samarali boshqarish uchun muhim omil hisoblanadi. Xarajatlarni rejalashtirish,
nazorat qilish va optimallashtirish orqali korxona o‘z rentabelligini oshirishi va
bozor sharoitlariga moslashishi mumkin.
Me ’ yoriy xarajatlar - bu korxona yoki tashkilotning ma ’ lum bir mahsulot
yoki xizmatni ishlab chiqarish yoki ko ’ rsatish jarayonida sarflaydigan
resurslarning miqdoriy va sifat jihatidan belgilangan me ’ yorlari . Me’yoriy
xarajatlar turli jihatlarga ko’ra tasniflanadi va ularni shakllantirishda turli omillar
ta’sir ko’rsatadi. Quyida ushbu mavzu haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan.
1. Me’yoriy Xarajatlarning Turlari
Me’yoriy xarajatlar quyidagi jihatlarga ko’ra tasniflanadi:
1.1. Xarajatlarning Xususiyatiga Ko’ra
 To’g’ridan-to’g’ri Me’yoriy Xarajatlar:

o Mahsulot ishlab chiqarishga bevosita bog’liq bo’lgan xarajatlar.
o Misollar: xom ashyo, asosiy materiallar, ishchi kuchi xarajatlari.
o Bu xarajatlar mahsulot birligiga to’g’ridan-to’g’ri taqsimlanadi.
 Bilvosita Me’yoriy Xarajatlar:
o Mahsulot ishlab chiqarishga bevosita bog’liq bo’lmagan xarajatlar.
o Misollar: ma’muriy xarajatlar, amortizatsiya, umumiy ishlab chiqarish
xarajatlari.
o Bu xarajatlar mahsulotlar bo’yicha taqsimlash orqali hisoblanadi.
1.2. Xarajatlarning O’zgaruvchanligiga Ko’ra
 O’zgaruvchan Me’yoriy Xarajatlar:
o Mahsulot hajmiga qarab o’zgaruvchan xarajatlar.
o Misollar: xom ashyo, energiya, ishchi kuchi.
o Mahsulot hajmi oshganda bu xarajatlar ham oshadi.
 Doimiy Me’yoriy Xarajatlar:
o Mahsulot hajmiga qarab o’zgartirib bo’lmaydigan xarajatlar.
o Misollar: ijara, ma’muriy xarajatlar, asosiy fondlarning
amortizatsiyasi.
o Mahsulot hajmi o’zgarishiga qaramay, bu xarajatlar o’zgarmaydi.
1.3. Xarajatlarning Maqsadiga Ko’ra
 Ishlab Chiqarish Me’yoriy Xarajatlari:
o Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlar.

o Misollar: xom ashyo, ishchi kuchi, energiya.
 Ma’muriy Me’yoriy Xarajatlar:
o Korxona ma’muriyati bilan bog’liq xarajatlar.
o Misollar: ofis xarajatlari, maoshlar, kommunal xizmatlar.
 Savdo va Tarqatish Me’yoriy Xarajatlari:
o Mahsulotni sotish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar.
o Misollar: reklama, transport, saqlash xarajatlari.
1.4. Xarajatlarning Hisoblash Usuliga Ko’ra
 Standart Me’yoriy Xarajatlar:
o Oldindan belgilangan standartlar asosida hisoblanadi.
o Misol: har bir mahsulot uchun standart xom ashyo miqdori.
 Reja (Prognoz) Me’yoriy Xarajatlar:
o Kelajakdagi faoliyat uchun rejalashtirilgan xarajatlar.
o Misol: rejalashtirilgan ishlab chiqarish hajmi uchun xarajatlar.
2. Me’yoriy Xarajatlarni Shakllantirish Omillari
Me’yoriy xarajatlarni shakllantirishda quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:
2.1. Iqtisodiy Omillar
 Inflyatsiya: Narxlarning o’sishi xarajatlarning o’sishiga olib keladi.
 Bozor Sharoitlari: Bozorda raqobat, talab va taklifning o’zgarishi
xarajatlarga ta’sir ko’rsatadi.

 Valyuta Kursi: Import qilinadigan xom ashyo va materiallar narxi
valyuta kursiga bog’liq.
2.2. Texnologik Omillar
 Ishlab Chiqarish Texnologiyasi: Zamonaviy texnologiyalar
xarajatlarni kamaytirishi mumkin.
 Ishlab Chiqarish Jarayonining Murakkabligi: Murakkab jarayonlar
qo’shimcha xarajatlarni talab qiladi.
2.3. Tashkiliy Omillar
 Korxona Tashkiliy Tuzilmasi: Samaradorlikni oshirish orqali
xarajatlarni optimallashtirish mumkin.
 Xodimlar Malakasi: Malakali xodimlar resurslardan samaraliroq
foydalanish imkonini beradi.
2.4. Huquqiy Omillar
 Soliq Qonunchiligi: Soliqlarning o’zgarishi xarajatlarga ta’sir
ko’rsatadi.
 Mehnat Qonunchiligi: Ish haqi va mehnat shartlari bilan bog’liq
qonunlar xarajatlarni shakllantirishda muhim rol o’ynaydi.
2.5. Tabiiy Omillar
 Tabiiy Resurslar: Xom ashyo va energiya manbalarining mavjudligi
xarajatlarga ta’sir ko’rsatadi.
 Iqlim Sharoitlari: Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda
iqlim sharoitlari muhim omil hisoblanadi.

2.6. Ijtimoiy Omillar
 Aholi Daromadi: Aholi daromadining o’sishi talabning o’sishiga va
xarajatlarning o’zgarishiga olib keladi.
 Iste’molchilar Talablari: Talabning o’zgarishi mahsulot sifatiga va
xarajatlarga ta’sir ko’rsatadi.
2.7. Innovatsion Omillar
 Yangiliklar va Innovatsiyalar: Yangi texnologiyalar va
innovatsiyalar xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi.
 Tadqiqot va Ishlanmalar (R&D): Yangi mahsulotlar va
texnologiyalarni ishlab chiqish xarajatlarni oshirishi mumkin.
3. Me’yoriy Xarajatlarni Shakllantirish Jarayoni
Me’yoriy xarajatlarni shakllantirish quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ma’lumotlarni To’plash:
o Tarixiy ma’lumotlar, bozor sharoitlari va texnologik imkoniyatlar
asosida ma’lumotlar to’plash.
2. Me’yorlarni Belgilash:
o Har bir mahsulot yoki xizmat uchun xarajatlar me’yorlarini belgilash.
3. Xarajatlarni Taqsimlash:
o Xarajatlarni mahsulotlar yoki xizmatlar bo’yicha taqsimlash.
4. Tahlil va Nazorat:
o Haqiqiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlar bilan taqqoslash va
og’ishlarni tahlil qilish.
5. Takomillashtirish:

o Xarajatlarni optimallashtirish va tizimni takomillashtirish.
Me’yoriy xarajatlar turli jihatlarga ko’ra tasniflanadi va ularni
shakllantirishda iqtisodiy, texnologik, tashkiliy, huquqiy, tabiiy, ijtimoiy va
innovatsion omillar ta’sir ko’rsatadi. Me’yoriy xarajatlarni to’g’ri shakllantirish
orqali korxona xarajatlarni nazorat qilish, resurslardan samarali foydalanish va
raqobatbardoshlikni oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi.
II BOB. ME’YORIY XARAJATLARNING AMALIY AHAMIYATI.
2.1. Me’yoriy xarajatlarni hisoblash usullari.
1. Me’yoriy xarajatlarni hisoblashning mohiyati
Me ’ yoriy xarajatlarni hisoblash – bu mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko ‘ rsatish uchun sarflanadigan mablag ‘ larni oldindan aniqlash va rejalashtirish
jarayonidir . Bu hisoblash usullari korxona resurslaridan samarali foydalanish va
tannarxni boshqarish uchun muhim hisoblanadi.
Me’yoriy xarajatlarni hisoblash quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi:
 Korxona moliyaviy strategiyasini ishlab chiqish
 Mahsulot yoki xizmat tannarxini aniq hisoblash
 Ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish
 Rentabellik darajasini baholash
2. Me’yoriy xarajatlarni hisoblash usullari
Me’yoriy xarajatlarni hisoblashda turli xil usullar qo‘llaniladi. Ushbu usullar
ishlab chiqarish turi, korxona hajmi va boshqa omillarga qarab tanlanadi.

2.1. Normativ (me’yoriy) usul
Bu usul bo‘yicha har bir mahsulot yoki xizmat uchun oldindan belgilangan
normativlar asosida xarajatlar hisoblanadi. Normativlar materiallar, ish haqi,
energiya va boshqa resurslarga asoslangan holda belgilanadi. 2.1-jadval
Xarajat turi Normativ
miqdor Birlik narxi Umumiy
xarajat
Xomashyo va
materiallar 10 kg 50 000
so‘m/kg 500 000
so‘m
Ish haqi 5 soat 30 000
so‘m/soat 150 000
so‘m
Elektr energiyasi 100 kVt 500
so‘m/kVt 50 000 so‘m
Jami 700 000
so‘m
2.1- Diagramma: Normativ usul bo‘yicha xarajatlar tuzilishi
(Shartli ma’lumotlar asosida)

Normativ usul bo‘yicha xarajatlar tuzilishi
Xomashyo va
materiallar – 71%
Ish haqi – 21%
Energiya xarajatlari
– 8%
2.2. Kalkulyatsion usul
Bu usul bo‘yicha mahsulot tannarxi har bir xarajat elementi bo‘yicha alohida
hisoblanadi. Xarajatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.
?????? Formulasi:
Mahsulot tannarxi=Asosiy xarajatlar+Qo‘shimcha xarajatlar{Mahsulot
tannarxi} = {Asosiy xarajatlar} + {Qo‘shimcha
xarajatlar} Mahsulot tannarxi = Asosiy xarajatlar + Qo‘shimcha xarajatlar 2.2-jadval
Xarajatlar guruhi Xarajat summasi (so‘m) Ulushi (%)
Materiallar 1 500 000 50%
Ish haqi 800 000 27%
Uskuna amortizatsiyasi 400 000 13%

Energiya xarajatlari 300 000 10%
Jami 3 000 000 100%
?????? 2.2- Diagramma: Kalkulyatsion usul bo‘yicha xarajatlarning
taqsimlanishi
(Shartli ma’lumotlar asosida)
Kalkulyatsion usul bo‘yicha xarajatlarning
taqsimlanishi
Material xarajatlari
– 50%
Ish haqi – 27%
Amortizatsiya –
13%
Energiya – 10%
2.3. Statistik usul
Bu usul bo‘yicha o‘tgan davr ma’lumotlari asosida me’yoriy xarajatlar
hisoblanadi. O‘tgan yillardagi o‘rtacha xarajatlar aniqlanib, yangi davr uchun
prognoz qilinadi. 2.3-jadval
Yil Xarajat summasi (so‘m)

2021 2 000 000
2022 2 200 000
2023 2 400 000
O‘rtacha 2 200 000
Bu usul bo‘yicha 2024-yil uchun me’yoriy xarajat 2 200 000 so‘m deb
prognoz qilinadi.
Statistik usul bo‘yicha xarajatlarning dinamikasi
(Shartli ma’lumotlar asosida)
 2021 – 2 000 000 so‘m
 2022 – 2 200 000 so‘m
 2023 – 2 400 000 so‘m
2.4. Funksional xarajatlarni tahlil qilish usuli (ABC-analiz)
Bu usulda xarajatlar mahsulot yoki xizmatlarning turli funksional
yo‘nalishlari bo‘yicha taqsimlanadi. 2.4-jadval
Faoliyat turi Xarajat summasi (so‘m) Ulushi (%)
Ishlab chiqarish 2 500 000 60%
Marketing 800 000 20%
Ma’muriy xarajatlar 700 000 20%
Jami 4 000 000 100%
2.3- Diagramma: ABC usuli bo‘yicha xarajatlarning taqsimlanishi
(Shartli ma’lumotlar asosida)

ABC usuli bo‘yicha xarajatlarning
taqsimlanishi
Ishlab chiqarish –
60%
Marketing – 20%
Ma’muriy xarajatlar
– 20%
3. Me’yoriy xarajatlarni hisoblash usullarini taqqoslash 2.5-jadval
Usul Afzalliklari Kamchiliklari
Normativ
usul Aniq va oldindan
belgilangan Normativlarni
yangilash zarur
Kalkulyatsion
usul Xarajatlarni batafsil
hisoblash imkonini
beradi Murakkab hisob-kitob
talab qiladi
Statistik usul O‘tgan ma’lumotlarga
asoslanadi Bozor o‘zgarishlariga
mos kelmasligi
mumkin
ABC-analiz Xarajatlarni faoliyat Murakkab va ko‘p vaqt

bo‘yicha tahlil qiladi talab etadi
Me’yoriy xarajatlarni hisoblash turli usullar orqali amalga oshiriladi. Eng
samarali usulni tanlash korxonaning faoliyatiga bog‘liq. Statistik usul aniq prognoz
qilish imkonini bersa, kalkulyatsion va normativ usullar xarajatlarni aniq hisoblash
uchun muhimdir. ABC-analiz esa xarajatlarni optimallashtirishga yordam beradi.
2.2. Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish yo‘llari
Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish – bu ishlab chiqarish jarayonida
xarajatlarni kamaytirish bilan birga, mahsulot sifatini saqlab qolish va korxona
rentabelligini oshirish jarayonidir. Bu optimallashtirish quyidagi usullar yordamida
amalga oshiriladi:
1. Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirishning asosiy maqsadlari
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish✅
Tannarxni pasaytirish
✅
Moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish
✅
Raqobatbardoshlikni oshirish
✅
Rentabellik darajasini oshirish
✅
2. Me ’ yoriy xarajatlarni optimallashtirish usullari
Korxonaning asosiy resurslari – xomashyo , mehnat va energiyadan samarali
foydalanish xarajatlarni optimallashtirishga yordam beradi .
Amaliy usullar:
?????? Materiallarni tejash: Samarali rejalashtirish va chiqindilarni kamaytirish
orqali xomashyo sarfini pasaytirish.
?????? Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish: Texnologik jarayonlarni
optimallashtirish orqali ish haqi va vaqt xarajatlarini kamaytirish.
?????? Energiya samaradorligi: Kam energiya sarflaydigan texnologiyalarni joriy
etish orqali xarajatlarni pasaytirish.
Jadval 2.6 Resurslardan samarali foydalanish natijalari
Chora-tadbirlar Xomashyo Ish haqi Energiya

tejash (%) tejash (%) tejash (%)
Xomashyoni qayta
ishlash 15% — —
Ish jarayonlarini
avtomatlashtirish — 20% —
Yangi texnologiyalar
joriy etish 10% 10% 25%
2.2. Ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish
Zamonaviy texnologiyalar va innovatsion ishlab chiqarish usullaridan
foydalanish xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
Amaliy usullar:
?????? Ishlab chiqarish liniyalarini optimallashtirish – keraksiz operatsiyalarni
qisqartirish va mahsulot ishlab chiqarish vaqtini kamaytirish.
?????? Yangi texnologiyalarni joriy etish – resurslarni kamroq sarflaydigan
uskunalardan foydalanish.
?????? Ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish – kam chiqindi hosil qiluvchi
usullardan foydalanish.
2.4- Diagramma: Ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish
orqali iqtisodiy natijalar
(Shartli ma’lumotlar asosida)

Ishlab chiqarish jarayonlarini
modernizatsiya qilish orqali iqtisodiy
natijalar
Xarajatlarni kamaytirish
– 30%
Ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish
– 40%
Ishlab chiqarish
chiqindilarini kamaytirish
– 20%
2.3. Mehnat unumdorligini oshirish
Ishchilarning mehnat unumdorligini oshirish orqali ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish mumkin.
Amaliy usullar:
?????? Xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish – samaradorlikni
oshirish orqali mehnat xarajatlarini kamaytirish.
?????? Ish jarayonlarini avtomatlashtirish – qo‘l mehnatini qisqartirish orqali ish
haqi xarajatlarini kamaytirish.
?????? Ish vaqtini samarali taqsimlash – ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish orqali vaqtni tejash.

Jadval 2.7 Mehnat unumdorligini oshirishning iqtisodiy ta’siri
Chora-tadbirlar Ish unumdorligi
oshishi (%) Ish haqi xarajatlari
kamayishi (%)
Xodimlarni qayta
tayyorlash 15% 10%
Ish jarayonlarini
avtomatlashtirish 30% 20%
Samarali ish grafigi 10% 5%
2.4. Xarajatlarni nazorat qilish va optimallashtirish tizimini joriy etish
Xarajatlarni optimallashtirish uchun ularni doimiy nazorat qilish va tahlil
qilish muhimdir.
Amaliy usullar:
?????? Buxgalteriya va moliyaviy nazorat tizimini kuchaytirish – ortiqcha
xarajatlarni oldindan aniqlash.
?????? Ishlab chiqarishdagi yo‘qotishlarni kamaytirish – ortiqcha xomashyo sarfi,
ishdan chiqqan mahsulotlar va samarador bo‘lmagan jarayonlarni bartaraf etish.
?????? Budjetlashtirish tizimini joriy etish – rejalashtirilmagan xarajatlarni
kamaytirish uchun aniq budjet belgilash.
2.5 Diagramma: Xarajatlarni nazorat qilish tizimini joriy etish
natijalari
(Shartli ma’lumotlar asosida)

Ortiqcha xarajatlarni
kamaytirish – 25%Xomashyo yo‘qotishlarini
kamaytirish – 20%Buxgalteriya nazorati orqali
tejash – 15%
0 5 10 15 20 25 30Xarajatlarni nazorat qilish tizimini joriy etish natijalari
Xarajatlarni nazorat qilish
tizimini joriy etish
natijalari
3. Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish bo‘yicha strategik yondashuv
Me’yoriy xarajatlarni samarali optimallashtirish uchun korxonalar quyidagi
strategik yondashuvlarni qo‘llashi mumkin: 2.8-jadval
Strategiya Asosiy maqsadi Kutilayotgan
natija
Resurslardan samarali
foydalanish Materiallar va
energiyani tejash 15-30%
xarajatlarni
kamaytirish
Ishlab chiqarish
jarayonlarini
modernizatsiya qilish Texnologiyalarni
yangilash Ishlab chiqarish
hajmini oshirish
Mehnat unumdorligini
oshirish Ishchilarning
samaradorligini
oshirish Ish haqi
xarajatlarini
kamaytirish
Xarajatlarni nazorat Nazorat tizimini Ortacha 20-25%

qilish kuchaytirish tejash
Me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish korxonaning moliyaviy
barqarorligini ta’minlash va rentabelligini oshirish uchun muhim jarayondir.
Xarajatlarni kamaytirishning eng samarali yo‘llari quyidagilar hisoblanadi:
Resurslardan samarali foydalanish✅
Ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish
✅
Mehnat unumdorligini oshirish
✅
Xarajatlarni nazorat qilish tizimini joriy etish
✅
2.3. Me’yoriy xarajatlarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar
Me’yoriy xarajatlarni boshqarish zamonaviy usullar va yondashuvlar
yordamida yanada samarali amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda global
iqtisodiyotdagi o'zgarishlar va texnologiyalarni joriy etish, me’yoriy xarajatlarni
boshqarishda yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
1. Me’yoriy xarajatlarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlarning
mohiyati
Zamonaviy yondashuvlar – bu an’anaviy boshqaruv usullarini
takomillashtirish va yangi texnologiyalarni qo‘llash orqali xarajatlarni kamaytirish
va samaradorlikni oshirishga qaratilgan yondashuvlar to‘plamidir. Ular
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

✅ Aqlli texnologiyalar va avtomatlashtirish

✅ Agile (moslashuvchan) menejment metodologiyasi

✅ Boshqaruv tizimlarida big data va analitik usullar

✅ Ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va ekologik boshqaruv

✅ Resurslarni oqilona boshqarish va Lean menejment
2. Me’yoriy xarajatlarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar
Texnologiyalar va raqamli vositalar yordamida ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Aqlli tizimlar ishlab
chiqarish jarayonlarini va resurslardan foydalanishni yanada samarali qiladi.

Amaliy usullar:
?????? Internet of Things (IoT) texnologiyasi yordamida uskunalar va materiallar
holatini doimiy ravishda monitoring qilish, xarajatlarni nazorat qilish va tezkor
qarorlar qabul qilish.
?????? Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimlari – mahsulotning ishlab
chiqarilish jarayonini avtomatik boshqarish va mehnat resurslarini
minimallashtirish.
?????? Sun’iy intellekt – me’yoriy xarajatlarni prognoz qilish va tavsiyalar berish
orqali boshqarishni soddalashtiradi.
Jadval 2.9: Aqlli texnologiyalar va avtomatlashtirishning ta’siri
Texnologiya Xarajatlarni
kamaytirish
(%) Ishlab chiqarish
samaradorligi
oshishi (%) Ishlab
chiqarish
xavfsizligi
oshishi (%)
IoT tizimlari 15% 20% 10%
Avtomatlashtirish 25% 30% 15%
Sun’iy intellekt 10% 25% 5%
2.2. Agile (moslashuvchan) menejment metodologiyasi
Agile yondashuvi – bu tez o‘zgaruvchan sharoitlarda qarorlar qabul qilish,
ishlab chiqarish jarayonini moslashuvchan boshqarish metodidir. Bu metodologiya
xarajatlarni optimallashtirish va resurslardan samarali foydalanishga yordam
beradi.
Amaliy usullar:
?????? Iterativ ishlab chiqish – qisqa muddatli davrlar ichida natijalarni ko‘rish va
kerakli o‘zgarishlarni amalga oshirish.
?????? Tezkor javob berish – ishlab chiqarish jarayonida yuzaga kelgan
muammolarga tezda javob berish va xarajatlarni tezda bartaraf etish.

?????? Komanda ishlashining samarali boshqaruvi – loyiha guruhini samarali
tashkil etish va resurslardan optimal foydalanish.
Agile yondashuvining samaradorlikka ta’siri
Xarajatlarni optimallashtirish – 18%
 Samaradorlikning oshishi – 25%
 Jarayonlarning moslashuvchanligi – 35%
2.3. Big data va analitik yondashuvlar
Big data va analitik vositalar yordamida xarajatlarni boshqarish jarayonini
yaxshilash va qarorlar qabul qilishni aniqroq qilish mumkin.
Amaliy usullar:
?????? Ma'lumotlar tahlili – katta hajmdagi ma'lumotlar to‘plamlarini tahlil qilish va
ularni xarajatlarni boshqarish jarayonida qo‘llash.
?????? Prognozlash algoritmlari – xarajatlarni oldindan aniqlash va unga qarshi
choralar ko‘rish.
?????? Xarajatlarni rejalashtirish va optimallashtirish – tahlil natijalari asosida
xarajatlarni kamaytirish uchun strategiyalar ishlab chiqish.
Jadval 2.10: Big data va analitik usullarning samaradorligi
Chora-tadbir Xarajatlarni
prognoz qilish
darajasi (%) Xarajatlarni
optimallashtirish
darajasi (%) Qaror
qabul
qilish
tezligi (%)
Ma’lumotlar
tahlili 80% 20% 30%
Prognozlash
algoritmlari 90% 25% 40%
Xarajatlarni
rejalashtirish 85% 15% 50%

2.4. Lean menejment va resurslarni boshqarish
Lean menejment – bu ortiqcha xarajatlar va resurslarni yo‘qotishlarni
bartaraf etish orqali samaradorlikni oshirishga qaratilgan yondashuvdir. U
resurslarni oqilona taqsimlash va ishlab chiqarish jarayonini doimiy ravishda
takomillashtirishga yo‘naltirilgan.
Amaliy usullar:
?????? Value stream mapping (VSM) – qiymat oqimlarini tahlil qilish va resurslarni
samarali taqsimlash.
?????? Just-in-time (JIT) – ehtiyot qismlarni aniq vaqtda olish orqali ortiqcha
zaxiralarni kamaytirish.
?????? Kaizen (doimiy takomillashtirish) – ishlab chiqarish jarayonlarini muntazam
ravishda tahlil qilish va yaxshilash.
?????? Diagramma: Lean menejmentning samaradorlikka ta’siri
(Shartli ma’lumotlar asosida)
 Resurslardan samarali foydalanish – 25%
 Xarajatlarni kamaytirish – 20%
 Samaradorlik oshishi – 30%
Me’yoriy xarajatlarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlar
tashkilotlarning moliyaviy samaradorligini oshirish, resurslardan foydalanishni
optimallashtirish va xarajatlarni nazorat qilish uchun muhimdir. Quyida zamonaviy
yondashuvlar va ularning asosiy jihatlari haqida ma’lumotlar keltirilgan:
1. Xarajatlarni avtomatlashtirish va texnologiyalardan foydalanish
 CRM va ERP tizimlari : Xarajatlarni boshqarish uchun maxsus
dasturiy ta’minot (masalan, SAP, Oracle, Microsoft Dynamics) yordamida
xarajatlarni avtomatik ravishda kuzatish, hisoblash va nazorat qilish mumkin.
 Bulutli texnologiyalar : Xarajatlar ma’lumotlarini bulutli
platformalarda saqlash va ularga istalgan vaqtda kirish imkoniyati.

 Sun’iy intellekt (AI) va ma’lumotlar tahlili (Big Data) : AI
yordamida xarajatlar tendentsiyalarini bashorat qilish, xarajatlarni optimallashtirish
va samarasiz joylarni aniqlash mumkin.
2. Xarajatlarni smetalashtirish va byudjetlashtirish
 Faol byudjetlashtirish : Xarajatlarni rejalashtirishda dinamik
yondashuv, ya’ni byudjetni doimiy ravishda yangilash va real vaqtda
moslashtirish.
 Nolga asoslangan byudjetlashtirish (Zero-Based Budgeting) : Har
bir xarajatni noldan boshlab asoslash va har bir xarajatni ma’qullash orqali
xarajatlarni samaraliroq boshqarish.
3. Xarajatlarni optimallashtirish
 Ish jarayonlarini qayta ko‘rib chiqish (Business Process
Reengineering) : Xarajatlarni kamaytirish uchun ish jarayonlarini soddalashtirish
va samaradorlikni oshirish.
 Outsourcing : Ayrim funksiyalarni tashqi tomondan bajarish orqali
xarajatlarni kamaytirish.
 Xarajatlarni monitoring qilish : Xarajatlarni doimiy ravishda kuzatib
borish va ularni optimallashtirish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqish.
4. Xarajatlarni nazorat qilish va hisobotlash
 KPI (Asosiy ko‘rsatkichlar) : Xarajatlarni boshqarishda muhim
ko‘rsatkichlarni (masalan, xarajatlar/o‘rtacha daromad nisbati) kuzatish.
 Real vaqtda hisobotlash : Xarajatlar haqida real vaqtda ma’lumot
olish va tezda qaror qabul qilish.
 Xarajatlarni tahlil qilish : Xarajatlarning sabablarini aniqlash va
ularni kamaytirish yo‘llarini topish.
5. Xodimlarni rag‘batlantirish va mas’uliyatni oshirish
 Xarajatlarni tejash dasturlari : Xodimlarni xarajatlarni tejashga
rag‘batlantirish uchun mukofot tizimlari.
 Mas’uliyatni markazlashtirish : Har bir bo‘lim yoki xodimning o‘z
xarajatlarini nazorat qilishi va ular uchun mas’ul bo‘lishi.

6. Strategik xarajatlarni boshqarish
 Xarajatlarning uzoq muddatli rejalashtirilishi : Strategik
maqsadlarga erishish uchun xarajatlarni uzoq muddatda rejalashtirish.
 Investitsiyalarni baholash : Xarajatlarni qisqa muddatda kamaytirish
emas, balki uzoq muddatda foyda keltiradigan investitsiyalarni tanlash.
7. Atrof-muhit va ijtimoiy mas’uliyatni hisobga olish
 Barqarorlik va atrof-muhitni himoya qilish : Xarajatlarni
kamaytirishda atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatmaslik.
 Ijtimoiy mas’uliyat : Xarajatlarni boshqarishda ijtimoiy mas’uliyatni
hisobga olish, masalan, xodimlar farovonligi va mijozlar qoniqishini oshirish.
8. Riskni boshqarish
 Xarajatlar riskini baholash : Xarajatlarning kutilmagan o‘sishi yoki
kamayishi risklarini oldindan aniqlash va ularga tayyorgarlik ko‘rish.
 Zaxira byudjetlari : Favqulodda vaziyatlar uchun zaxira byudjetlarni
ajratish.
9. Xarajatlarni taqqoslash va benchmarking
 Industriyadagi eng yaxshi amaliyotlar (Best Practices) : Boshqa
tashkilotlarning xarajatlarni boshqarish usullarini o‘rganish va ularni o‘z
tashkilotingizga moslashtirish.
 Benchmarking : Xarajatlarni raqobatchilar yoki industriya standartlari
bilan solishtirish.
10. Innovatsiyalar va yangi biznes modellari
 Xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan innovatsiyalar : Yangi
texnologiyalar va biznes modellari orqali xarajatlarni kamaytirish.
 Aylanma iqtisod (Circular Economy) : Resurslarni qayta ishlash va
qayta foydalanish orqali xarajatlarni kamaytirish.
Ushbu yondashuvlar tashkilotlarning xarajatlarni samarali boshqarish,
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va raqobatdoshligini oshirish imkoniyatini
beradi. Har bir tashkilot o‘ziga xos sharoitlariga qarab ushbu yondashuvlarni
moslashtirishi va qo‘llashi mumkin.

Me’yoriy xarajatlarni boshqarishda zamonaviy yondashuvlarning
umumiy ta’siri
Zamonaviy yondashuvlar me’yoriy xarajatlarni boshqarish jarayonini
yanada samarali qiladi. Aqlli texnologiyalar, Agile metodologiyasi, big data va
Lean menejment yordamida korxonalar xarajatlarni kamaytirish, mahsulot sifatini
oshirish va ishlab chiqarishni samarali boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 2.11-
jadval
Yondashuv Xarajatlarni
kamaytirish
(%) Ishlab chiqarish
samaradorligi
oshishi (%) Qayta
investitsiya
imkoniyatlari
(%)
Aqlli
texnologiyalar 15% 20% 25%
Agile
metodologiyasi 10% 15% 30%
Big data tahlili 25% 35% 15%
Lean
menejment 20% 30% 20%
Zamonaviy yondashuvlar me’yoriy xarajatlarni boshqarishda muhim
ahamiyatga ega. Texnologiyalar, moslashuvchan menejment va tahlil vositalari
yordamida xarajatlarni optimallashtirish va samaradorlikni oshirish korxonalarga
raqobatbardoshlikni ta’minlashda yordam beradi.
Xulosa

Me’yoriy xarajatlar tashkilotlar va korxonalarning samarali faoliyatini
ta'minlash uchun muhim omil bo‘lib, ularni boshqarish va optimallashtirish
jarayoni iqtisodiy samaradorlikka bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu kurs ishida
me’yoriy xarajatlarning mohiyati, ularning turlari, shakllantirish omillari va
boshqarish usullari batafsil tahlil qilindi. Me’yoriy xarajatlarni to‘g‘ri hisoblash va
boshqarish orqali tashkilotlar resurslardan samarali foydalanishni, ishlab chiqarish
jarayonlarini soddalashtirishni va raqobatbardoshlikni ta’minlash imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
Bundan tashqari, me’yoriy xarajatlarni optimallashtirish, zamonaviy
boshqaruv usullarini joriy etish, va bu jarayonlar orqali xarajatlarni kamaytirish va
foydani oshirish imkoniyatlari ta’kidlab o‘tildi. Ushbu masalalar nafaqat korxona
faoliyatining samaradorligini oshirish, balki iqtisodiy tizimning umumiy
rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Kelajakda me’yoriy xarajatlarni boshqarish va optimallashtirishni yanada
chuqurroq o‘rganish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va yangi boshqaruv
yondashuvlarini tatbiq etish orqali tashkilotlarning raqobatbardoshlik darajasi
yanada oshadi. Shuningdek, me’yoriy xarajatlar bilan bog‘liq ilmiy tadqiqotlar va
amaliyotlarni yanada rivojlantirish iqtisodiy sohada ijobiy o‘zgarishlarga olib
kelishi mumkin.
Umuman olganda, me’yoriy xarajatlarning samarali boshqarilishi
korxonalarning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga, barqaror rivojlanishiga va
iqtisodiy yuksalishiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Xudoyberdiyev, S. (2018). Iqtisodiy tahlil va boshqaruv . Toshkent:
Iqtisodiyot va tadbirkorlik nashriyoti.
2. Raximov, A. (2020). Xarajatlar va moliyaviy boshqaruv . Toshkent:
O‘zbekiston iqtisodiyoti.
3. Karimov, M., & Kamilov, B. (2019). Biznesni boshqarishda me’yoriy
xarajatlar va ularni optimallashtirish usullari . Tashkent: Iqtisodiy adabiyotlar
nashriyoti.
4. Mirzayev, U. (2021). Me’yoriy xarajatlarni boshqarish: nazariy
asoslar va amaliyot . Samarqand: Samarqand universiteti nashriyoti.
5. Aliyev, S. (2022). Me’yoriy xarajatlar va ularning iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri . Toshkent: Ekonomika.
Internet saytlar
6. https://www.economics.uz – O‘zbekiston iqtisodiyoti va me’yoriy
xarajatlarni boshqarish bo‘yicha maqolalar.
7. https://www.investopedia.com – Me’yoriy xarajatlar va iqtisodiy
boshqaruv haqida xalqaro manbalar.
8. https://www.bbc.com/uzbek – Me’yoriy xarajatlar va iqtisodiy
masalalar bo‘yicha yangiliklar va tahlillar.
9. https://www.researchgate.net – Me’yoriy xarajatlarni boshqarish va
optimallashtirish bo‘yicha ilmiy maqolalar.
10. https://www.tadbir.uz – Tadbirkorlik va me’yoriy xarajatlarni
boshqarish haqida amaliy ma’lumotlar.

Sotib olish