Mеhnаt hаqini hisоblаsh vа to’lаshni hujjаtlаshtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	60.8KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	23 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Mеhnаt hаqini hisоblаsh vа to’lаshni hujjаtlаshtirish

Sotib olish

Mеhnаt hаqini hisоblаsh vа to’lаshni hujjаtlаshtirish
Reja:
Kirish
1.Mehnat va ish haqi haqida tushuncha hamda uni hisobga olishning
vazifalari.
2. Mehnatga haq to’lashning shakllari va tizimlari hamda ularni
hujjatlashtirish.
3. Mehnat ta’tili va kasallik bo’yicha qo’shimcha haq hisoblashni
hujjatlashtirish.
4.Ish haqidan ushlab qolinadigan ajratmalar va to’lovlar.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Mehnat va ish haqini hisobga olishda xo’jalik yurituvchi subyektning
shaxsiy tarkibi va turkumlanishi bu borada respublikamizda amalga oshirilayotgan
islohotlar.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning tub
negizida aholini ijtimoiy himoya qilish, qilingan mehnatiga yarasha taqdirlash
hamda turmush farovonligini oshirish masalasi yotadi.
Ushbu masalalarni hal etish borasida bugalteriya sohasida ham ijobiy ishlar
amalga oshirilmoqda, xususan inson mehnat qilar ekan uning hisobini to’g’ri
tashkil etish va yuritish, to’lovlarni hamda ajratmalarni o’z vaqtida olib borishni
taqozo etadi. Fuqarolarni mehnat qilishi uchun har qanday sharoitlar yaratilib
ularning mehnatga bo’lgan munosabatini, mulkiy xissiyotini uyg’otishga oid qator
tadbirlar qilinmoqda. Xususan Prezidentimiz o’zining bir qator qaror va
qonunlarida bu kabi yuqoridagi masalalarga ijobiy yondashmoqda. Ma’lumki,
mashhur besh tamoyillaridan biri»bo’lmish ijtimoiy himoya qilish dasturi buning
yaqqol asosidir. Chunonchi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1997 yil 24 dekabrdagi 562-sonli qaroriga muvofiq 1998 yilda ham mehnat
sharoitlari o’ta zararli, o’ta og’ir bo’lgan ishchilarning daromadlaridan chegirmalar
darajasi 25% dan oshmasligi hamda noqulay iqlim sharoitida ishlayotganlar
daromadiga eng kam soliq stavkasi bo’yicha 15% miqdorida undirish tartibi
ko’rsatib o’tilgan. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy jihatdan o’sishini
ta’minlovchi eng muhim omillaridan biri mehnat unumdorligini o’stirishdir.
Hozirgi paytda xalqimiz oldida turgan mamlakat iktisodiy va ijtimoiy-
siyosiy turmushini barqarorlashtirish tadbirlari, yaqin vaqt ichida iste’mol
bozoridagi taqchillikni bartaraf qilish borasidagi vazifalarini bajarish uchun,
birinchi navbatda, mehnat unumdorligini o’stirish talab etiladi.
Keyingi paytda tarif tizimi va mehnatni muvofiqlashtirish, xo’jalik
yurituvchi sub’ekt jamoasiga beriladigan mukofotlari ularning mehnat hissalariga
qarab belgilash borasida muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xodimlarning
mehnatiga haq to’lash shakllari, tartibi va miqdori hamda daromadlarining boshqa

turlari xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bunda
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarilayotgan ishlarning murakkabligi va
sharoitga qarab tabaqalash uchun davlat tarif stavkalari bo’yicha ish haqi,
maoshlaridan mojl uchun foydalanishlari mumkin. 1991 yildan boshlab xo’jalik
yurituvchi sub’ekt va tashkilotlarga ish haqi fondi va moddiy rag’batlantirish
fondining miqdorini belgilaydigan nomativlar yuqoridan tasdiqlanmaydigan
bo’ldi. Mehnatga haq to’lash xarajatlarining me’yorlashtiriladigan miqdori xo’jalik
yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan faqat soliq solinmaydigan foydani hisoblab
chiqish uchun aniqlanadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining shaxsiy daromadi, ya’ni
mehnatga haq to’lash mablag’lari mahsulot tannarxiga kiritiladigan to’lovlar
hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyorida qoldiriladigan foyda hisobidan
beriladigan to’lovlardan iborat. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan to’lovlar
tarkibiga ishbay ish haqi (rastsenkasi), tarif stavkasi, lavozimlik maoshlari
(okladlari), rag’batlantirish va tovon (kompensatsiya) to’lovlari, ishchi va
xizmatchilarni ularning ishlab chiqarish faoliyatidagi aniq ko’rsatkichlari uchun
belgilangan mukofotlash tartiblariga qarab hisoblangan ish haqi hamda amaldagi
qonunlarda ko’zda tutilgan to’lovlar kiradi. Iste’molga yo’naltiradigan
mablag’larni tartibga solish maqsadida soliq belgalangan.
Bunda iste’mol uchun yo’naltiriladigan mablag’lar deb, xo’jalik yurituvchi
sub’ektdagi barcha xodimlarning mehnat haqi xarajatlari summasi, pul to’lovlari,
shu jumladan, bir yildagi yil yakunlari bo’yicha mukofotlar, moddiy yordam,
mehnat va ijtimoiy imtiyozlarni belgilashga atalgan summalar va yakka tartibdagi
xususiyatlarga ega bo’lgan boshqa to’lovlar hamda ixtirolar, ratsionalizatorlik
takliflar uchun to’lovlardan tashqari mehnat jamoasining a’zolari qo’shgan
mablag’lari bo’yicha to’lanadigan daromadlar (dividendlar, foizlar)ga aytiladi.
Soliq solish ob’ekti sifatida iste’mol uchun yo’naltirilgan mablag’larning
soliq solinmaydigan miqdoridan ortiqcha summasi qabul qilingan. Iste’mol uchun
yo’naltirilgan mablag’larning soliq solinmaydigan miqdori hisobot yilining joriy
davridagi xo’jalik hisobi daromadini shu mablag’larning o’tgan "yilning tegishli

davridagi xo’jalik hisobi daromadidagi salmog’iga ko’paytirish yo’li bilan topiladi.
Shunday yo’l bilan topilgan miqdor 0,98 koeffitsienti bilan tuzatilib, xo’jalik
hisobi daromadining o’sishini iste’mol uchun yo’naltirilgan mablag’larning
o’sishiga qaraganda tezlashtirishni ta’minlaydi. Iste’mol uchun yo’naltiriladigan
mablag’larni tartibga solish uchun qabul qilinadigan xo’jalik yurituvchi sub’ekt
xo’jalik hisobidagi daromadi sotilgan maxsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi
tarkibidagi mehnatga haq to’lash xarajatlari bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt
ixtiyorida qoladigan foyda summalari sifatida hisoblab chiqiladi. Bunda xo’jalik
yurituvchi sub’ektning xo’jalik hisobidagi daromadi taqqoslash mumkin bo’lgan
narxlar va sharoitlarda hisoblab chiqilishi lozim bo’ladi.
Hozirgi paytda ish haqini tashkil qilishni qayta qurishning muhim
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. xodimlarning juda keng bo’lgandoirasiga tegishliligi;
2. birinchi marta ish haqini tashkil qilishning barcha qismlarini, ya’ni
ta’rif tartibi, haq to’lash shakllari va mukofotlash tartibi, mehnatni
muvofiqlashtirish, qo’shimcha haq to’lash mexanizmi, mehnatga haq to’lash
fondlarini hosil qilish va foydalanish kabi elementlar kompleksini o’z ichiga oladi;
3. mehnat jamoasining roli ayniqsa oshiriladi, mehnatning umumiy
natijasiga har bir xizmatchi hissasini baholash hamda unga haq to’lash va
mukofotlash miqdorlarini aniqlash bilan bogliq bo’lgan masalalarni echishdagi
ko’pchilik to’siqlar bartaraf qilinadi;
Mehnat va ish haqiga tegishli reja topshiriqlarini hisobga olish va nazorat
qilishda buxgalteriya hisobi muhim rol o’ynaydi. Chunki uning yordamida xo’jalik
yurituvchi sub’ektning barcha bo’limlarida mehnat ko’rsatkichlarining bajarilishi
va uning o’zgarishi haqida iqtisodiy asoslangan axborotlar yaratiladi.
Mehnatkashlarning mehnat unumdorligini oshirish va xo’jalik yurituvchi
sub’ekt ishini yaxshilashga bo’lgan moddiy qiziqishlarini yanada oshirish
maqsadida ularga to’lanadigan ish haqida xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishining
umumiy yakunini yaxshilash uchun to’lanadigan qismini oshirishga keng yo’l
ochib berilmoqda.

1 .Mehnat va ish haqi haqida tushuncha hamda uni hisobga
olishning vazifalari .
Jamiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish jarayoni mehnat quroli va
mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat ham o’z ichiga oladi. Ishlab
chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib kishining iste’molini
qondiradigan mahsulot vujudga keltiriladi.
Х o’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tish sharoitida mehnatga haq to’lash,
ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va xodimlarni himoya qilish sohasidagi davlatning
ko’plab vazifalari bevosita korxonalarga berilgan. Mehnatga haq to’lashning
shakllari, tizimlari va miqdorini, mehnat natijasiga qarab rag’batlantirishni
korxonalar mustaqil o’zlari belgilaydi. «Ish haqi» degan tushuncha hozir
qonunchilik asosida ishlamagan vaqtlari uchun ham pul va natura shaklida
hisoblangan ish haqining barcha turlarini o’z ichiga oladi.
Bozor munosabatlariga o’tish xodimlarga yana aksiya va obligatsiyalar
bo’yicha dividend va foizlar tarzida boshqa manbalardan daromad olish
imkoniyatini berdi.
Bir xodimning mehnat daromadlari, korxona faoliyatining pirovard
natijasini hisobga olgan holda, uning qo’shgan hissasi bilan aniqlanadi, soliq bilan
tartibga solinadi va maksimal miqdori cheklanmaydi. Lekin xodimlarning minimal
ish haqi miqdori bor va u qonunchilik bilan belgilanadi.
Mehnat munosabatlarini, shu jumladan xodimlar mehnatiga haq to’lashni
yuridik asosini mehnat to’g’risidagi qonuniy hujjatlar, korxonalarning jamoat
shartnomalari va boshqa muayyan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi.
Daromadlarni indeksatsiya qilish va pulning qadrsizlanishi bilan bog’liq
bo’lgan aholi zararlarini qoplash ijtimoiy kafolatdagi yangilik bo’lib hisoblanadi.
Aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab - quvvatlashda ijtimoiy sug’urta, pensiya
fondi, bandlik fondi va boshqa davlat budjetidan tashqari fondlari alohida o’rin
egallaydi. Ularning tashkil etilishi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Barcha budjetdan tashqari fondlar maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa manbalar

hisobidan tashkil etilib, davlat budjetidan ajralgan holda faoliyat ko’rsatadi va
muhim ijtimoiy tadbirlar va rejalarni moliyalashtirishda foydalaniladi.
Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisoblashishlar buxgalteriya hisobi
schyotlarining 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar» passiv
schyotida yuritiladi. Mehnat va unga haq to’lash hisobi korxonaning hisob tizimida
asosiy o’rinlardan birini egallaydi va u mehnatning son hamda sifati, iste’molga
yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish ustidan operativ nazoratni
ta’minlashga qaratilgan.
Х o’jalik yuritishning yangi sharoitida mehnat va unga haq to’lash
hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 soliqlar va ish haqidan ushlanmalar ham qo’shilgan holda korxona
xodimlari bilan mehnatga haq to’lashga doir hisob-kitoblarni o’z vaqtida olib
borish;
 hisoblangan ish haqi va sug’urtaga ajratmalar summasini xarajatlar
schyotlariga o’z vaqtida hamda to’g’ri o’tkazib borishni ta’minlash;
 boshqarish va zaruriy hisobotlarni tuzish uchun mehnat va ish haqi
bo’yicha ko’rsatkichlarni operativ yig’ish va guruhlash;
 ishchi-xodimlar soni, ularning mehnat unumdorligi va ish vaqtidan
foydalanishini doimiy nazorat qilishdan iborat.
Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, ularni rasmiylashtirish va
foydalanishni nazorat qilish.
O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga binoan ishchi va
xizmatchilarga ish haqi bir oyda kamida bir marta beriladi. Ayrim hollarda
xodimlarning alohida kategoriyalari uchun O’zbekiston Hukumati tomonidan ish
haqi to’lash bo’yicha boshqa muddatlar belgilanishi mumkin.
Oyning birinchi yarmiga ish haqi hisoblashning avansli va avanssiz tartibi
qo’llaniladi. Birinchi holda hodimga avans berilib oyning ikkinchi yarmiga ish
haqi to’lanishda pirovard hisob qilinadi. Jamoa shartnomasini tuzishda avans
miqdori ish beruvchi bilan kelishib olinadi. Avansning minimal miqdori tabelga
binoan ishchining ishlagan vaqti bo’yicha tarif stavkasidan kam bo’lmasligi kerak.

Ikkinchi holda korxona rejali avans to’lashning o’rniga oyning birinchi
yarmi bo’yicha haqiqiy ishlab chiqargan mahsuloti (bajargan ishi) yoki ishlagan
vaqti bo’yicha ish haqi hisoblaydi.
Avanslar oklad yoki tarif stavkasining, soliq chiqarilgandan so’ng, 40-50
foizi miqdorida hisoblanadi. Ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishni
rasmiylashtirish uchun foydalaniladigan hujjat bo’lib hisoblash qaydnomasi
hisoblanadi. Quyidagi dastlabki hujjatlar ish haqi hisoblash qaydnomasi va
hisoblash varaqalarini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi:
- ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish tabeli – asosida foydalanilgan
vaqt yotadigan vaqtbay ish haqi va boshqa to’lovlarni hisoblash uchun
foydalaniladi (bekor turishlar, tungi va ish vaqtidan ortiq ishlagani, vaqtinchalik
ish qobiliyatini yo’qotgani va shu kabilar uchun to’lanadigan haq);
- ish haqini yig’ib boruvchi kartochkalar – ishbay ishchilar uchun;
- barcha turdagi qo’shimcha haq va vaqtinchalik ish qobiliyatini
yo’qotgani bo’yicha nafaqalar hisoblash buxgalteriya raschyoti;
- o’tgan oy bo’yicha hisoblash qaydnomaslari – soliq ushlanmalar
summasini hisoblash uchun;
- ijro varaqalari bo’yicha ushlab qolish uchun sud organlarining
qarorlari;
- oyning birinchi yarmi uchun avans berish bo’yicha to’lov
qaydnomaslari;
- rejasiz avanslar berish bo’yicha kassa-chiqim orderlari va h. k.
Hisoblash qaydnomasi analitik hisob registri bo’lib hisoblanadi, chunki u
har bir tabel nomeri, sexlar, xodimlar kategoriyalari, to’lov va ushlanmalar turlari
bo’yicha tuziladi. Т o’lov qaydnomasi quyidagi ko’rsatkichlardan iborat:
- to’lov turlari bo’yicha hisoblandi – 6710 schyotning kredit oboroti
bo’yicha;
- to’lov va zachet turlari bo’yicha ushlandi va zachet qilindi – 6710
schyotning debet oboroti;

- qo’liga tegadigani yoki korxonaning oy oxiriga qarzi – 6710
schyotning kredit saldosi.
Hisoblash qaydnomasining oxirgi ko’rsatkichi pirovard hisoblashish
bo’yicha to’lov qaydnomasini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi.
Korxonaning ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishini
rasmiylashtirishda bir qancha variantlar qo’llaniladi:
- hisoblashish-to’lov qaydnomaslarini tuzish yo’li bilan. Bunda ikki
registr birlashtirilgan: hisoblash va to’lov qaydnomasi, ya’ni bir vaqtning o’zida
to’lashga tegishli summa hisoblanadi va u beriladi (to’lanadi);
- hisoblash qaydnomasini tuzish yo’li bilan, to’lash esa to’lov
qaydnomasi bilan amalga oshiriladi;
- har ish oyi uchun (hisoblandi, ushlandi, qo’liga tegadigani) «Ish haqi
hisoblash» varaqalarini mashinalarda tuzish yo’li bilan. Bunga asosan ish haqi
berish uchun to’lov qaydnomasi tuziladi.
Moliyalash manbaidan qat’iy nazar korxonaning mehnat haqi xarajatlari
tarkibiga mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan barcha xarajatlar, jumladan
qonun bo’yicha xodimlarning ishlamagan vaqti uchun hisoblangan o’rtacha ish
haqi, rag’batlantiruvchi to’lovlar, kompensatsiya to’lovlari kiradi.
Yuqorida ko’rsatilgan mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan
xarajatlarning barchasi xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomga binoan mahsulot
(ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladi yoki davr xarajatlariga o’tkazilib, keyin har
oyda hisobot davri foydasini kamaytirishga yo’naltiriladi. Mehnat haqi fondidan
foydalanish ustidan nazoratni asosan korxona rahbari olib boradi.
2002-yilning 1-oktabridan boshlab, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar,
korxonalar va tashkilotlarning mehnatga haq to’lashga yo’naltiriladigan
mablag’larini davlat tomonidan tartibga solish bekor qilindi. Bu o’z navbatida
mehnat haqi fondidan foydalanish ustidan olib boriladigan ichki nazoratni
kuchaytirishni taqozo etadi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli tarkibida hisobot, haqiqiy
hisoblangan mehnat haqi fondini hisoblab chiqish va rejali fonddan foydalanish

ustidan nazorat qilish uchun maxsus registrlar nazarda tutilgan. Bu maqsad uchun
sanoatda 5-«Hisoblangan ish haqining tarkibi va xodimlar kategoriyalari bo’yicha
yig’ma va ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishlar bo’yicha yig’ma» ishlov
berish jadvalidan foydalaniladi. Bu har oyda hisoblash qaydnomaslariga asosan
tuziladi.
Haqiqatan ham bu jadval 6710-schyotning ma’lumotlarini tahlil qilish, 8,
10/1 jurnal-orderlariga, 7-qaydnomasga soliq ushlanmalari bo’yicha
ma’lumotnoma tuzish va oy oxiriga qolgan qoldig’ini bosh daftar bilan taqqoslash
imkoniyatini beradi. Chunonchi, 8 - jurnal-orderga yozish uchun ishchi va
xizmatchilarning ish haqlaridan ushlangan soliqlar summasi to’g’risidagi
ma’lumotnoma 6410-schyotning kredit ma’lumotlariga asosan tuziladi; 10/1
jurnal-orderiga yoziladi 6710-schyotning krediti 6520-schyotning debeti bo’yicha;
7-qaydnomasga – 4710-schyotning krediti bo’yicha, 6990-schyotning krediti
bo’yicha yoziladi.
Ish haqi — mehnatga pul shaklida to lanadigan haq; qiymatning o zgarganʻ ʻ
shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi. Ish kuchi qiymati va
narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqi darajasi mehnat bozorida kelishiladi.
Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, o z ish kuchini sotadi. Ish haqi
ʻ
mehnatning pul shaklidagi bahosi bo lib, uni ishga yollovchilar (korxona,
ʻ
muassasa, tadbirkor) mehnat qiluvchilarga ma lum vaqt mobaynida ma lum
ʼ ʼ
miqdordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun to laydilar. Yollanma
ʻ
xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi.
Ish haqi — yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish
qobiliyatiga bo lgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro yobga chiqarish
ʻ ʻ
shakli. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga
to lanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi
ʻ
mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun
uni xarid qiladi
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab
mehnatga haq to lashning, asosan,
ʻ vaqtbay va ishbay tizimlari qo llaniladi. ʻ

Vaqtbay ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt bilan
bog liq bo ladi, ya ni ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivlikʻ ʻ ʼ
darajasiga bog liq emas. Ishbay ish haqi xodimning ma lum vaqt mobaynida
ʻ ʼ
tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan o lchanadi. Ishbay ish haqining
ʻ
ko rinishlaridan biri — akkord ish haqi. Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish
ʻ
hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish
butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha to lanadi. Ish haqining bunday
ʻ
shaklidan ko pincha qurilishda foydalaniladi. Bulardan tashqari aksar
ʻ
mamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuqlari uchun
mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda
korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy rag batlantirish fondidan
ʻ
mukofotlash tizimidir.
Ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush darajasini
ifodalovchi ko rsatkichdir.
ʻ Nominal va real ish haqi ko rsatkichlari mavjud. ʻ
Nominal ish haqi yollanma xodimning o z mehnati evaziga olgan pul
ʻ
daromadalari. Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday iste mol
ʼ
buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini
ko rsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi — bu nominal ish haqining xarid
ʻ
etish qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo lganda, nominal ish
ʻ
haqiga to g ri mutanosibdir va iste mol buyumlari va xizmatlar narxining
ʻ ʻ ʼ
darajasiga teskari mutanosibdir.
Odatda, mehnat bozorida ish kuchiga muvozanatli narx shakllanadi.
Bu narx ish haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi
ish haqi miqdori (stavkasi) bo lib, lavozim okladi tarzida yoki shartnomaga
ʻ
muvofiq belgilab qo yiladi, lekin mamlakatda qonun bilan belgilangan
ʻ eng kam ish
haqi darajasidan oz bo lishi mumkin emas. Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan
ʻ
vaqt birligi ( soat , kun , hafta , oy ) ichida bajariladigan va muayyan kasb-malaka
xususiyatlariga ega bo lgan mehnatga to lanadigan haq darajasini belgilaydi.
ʻ ʻ
Ish haqining asosiy vazifasi ishlab chiqarishning bevosita qatnashchisi
bo lgan xodim hamda uning oila a zolarining hayot va mehnat faoliyati
ʻ ʼ

sharoitlarini ta minlashidan iborat.ʼ Qiymatning mehnat nazariyasi ish kuchini
alohida, o ziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar
ʻ
bo lgan ish kuchi qiymatining o zgargan shakli, ya ni uning puldagi ifodasi deb
ʻ ʻ ʼ
hisoblaydi va uni ish kuchini takror ishlab chiqarishi uchun zarur bo lgan
ʻ
tirikchilik vositalari qiymati tarzida ta riflaydi. Ish haqiga ish kuchi qiymatining
ʼ
puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida ish haqi darajasiga talab va
taklif omillarining ta sirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar
ʼ
mehnat bozorida real ish haqining o rtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik
ʻ
vositalari minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi.
2. Mehnatga haq to ’ lashning shakllari va tizimlari hamda ularni
hujjatlashtirish
Mehnatga haq to ’ lashda ishning sifatini , ishlab chiqarish normalarini
bajarilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning ma ’ lum tartibini belgilash
zarur . Demak , korxonada mehnatga haq to ’ lashni tashkil etish biri - biriga bog ’ liq
bo ’ lgan uchta elementlar bilan aniqlanadi : tarif tizimi , mehnatni normalashtirish va
mehnatga haq to ’ lash shakllari . Sifat jihatidan mehnat tarif tizimi bilan baholanadi ,
sarflangan mehnat miqdori normalashtirish bilan hisobga olinadi , ish haqi
hisoblash tartibi esa mehnatga haq to ’ lash shakllari bilan aniqlanadi .
Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tarif setkasi asos bo’lib hisoblanadi.
Т arif setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to’lash shakli va mazkur
sohaning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Т arif
tizimiga quydagilar kiritiladi:
- bir soat yoki bir kunlik mehnatiga to’lanadigan haq miqdorini
belgilovchi tarif stavkasi;
- haq to’lashda ish va ishchilarning (malakasi) turli razradlari orasidagi
munosabatlarini ko’rsatuvchi tarif setkasi;
- tarif-malakaviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif setkasiga
binoan ish va ishchining razradi aniqlanadi.
Oddiy ishlar 1-razradli ishchining tarif stavkasi bilan to’lanadi. Mehnat
malakasi darajasiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif koeffitsiyentiga, qarab

qolgan razradlarning tarif stavkalari bu razraddan ortiq bo’ladi. Т arif razradi har
bir ishlab chiqarish operatsiyasiga, har bir ish turiga tayinlanadi, shuning uchun ish
bajarish normalarini hisobga olgan holda, ishbay ish haqini hisoblab topishda tarif
stavkasidan foydalaniladi.
Mehnatga haq to’lash shakli, mukofotlar, qo’shimcha haqlar,
rag’batlantirish to’lovlari, kasaba uyushma qo’mitasi bilan kelishilgan holda, ish
beruvchi tomonidan qabul qilinadigan jamoa shartnomasi bilan belgilanadi.
Davlatning tarif stavkalari va okladlari korxonada ishchilarning malakasiga,
kasbiga, ular tomonidan bajariladigan ishlar sharoitining murakkabligiga qarab
baza sifatida foydalanilishi mumkin.
O’zR Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 20-iyuldagi 280-sonli qarori bilan
mehnatga haq to’lash bo’yicha yagona tarif setkasi qabul qilingan bo’lib, unda
mehnatga haq to’lash bo’yicha razradlar va 0-razradga nisbatan tarif
koeffitsiyentlari belgilangan. Т arif stavka va okladlar tizimi tuzilishini asosi bo’lib
0-razradga belgilangan minimal oylik summasi hisoblanadi.
Quyida 2000-yili Vazirlar Mahkamasining 20 iyuldagi 280-sonli qarori
bilan qabul qilingan yagona tarif setkasi mavjud (1.1 -jadvalga qarang).
1.1-jadval.
Mehnatga haq to’lash bo’yicha yagona tarif setka
Mehnat
ga haq to’lash
bo’yicha
razradlar Nolinchi
razradga nisbatan tarif
koeffitsiyentlari Mehnatga
haq to’lash
bo’yicha razradlar Nolinchi
razradga nisbatan
tarif
koeffitsiyentlari
0
1
2
3
4
5 1,000
2,014
2,216
2,439
2,681
2,937 12
13
14
15
16
17 4,973
5,288
5,606
5,931
6,259
6,593

6
7
8
9
10
11 3,205
3,484
3,773
4,064
4,361
4,663 18
19
20
21
22 6,930
7,273
7,620
7,973
8,328
Ishchining ish haqi yoki oklad summasini aniqlash uchun nolinchi
razryadning mehnatiga to’lanadigan summani mazkur ishchiga belgilangan
razradning koeffitsiyentiga ko’paytirish kerak. Yuqorida keltirilgan yagona tarif
setkasini budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar, tashkilot va korxonalar
qo’llashga majbur.
O’zining moliyaviy faoliyatini xo’jalik hisobi asosida yurituvchi barcha
davlat, davlat-aksioner korxonalari va tashkilotlari mehnatga haq to’lashning
yagona tarif setkasi asosida xodimlarning tarif-malakaviy razradlarini belgilashlari
zarur. Boshqa mulk shaklidagi korxona, tashkilot va muassasalarga yagona tarif
setkasi asosida xodimlarning tarif-malakaviy setkasini belgilab olish tavsiya
qilinadi.
Тarif stavkalar va okladlar tizimini asosi bo’lgan nolinchi razryadning
minimal ish haqi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Ma h kamasi tomonidan
belgilanadi. Хususan nolinchi razryadning minimal ish haqisiga va qonunchilik
bilan belgilangan o’rtacha oy ish kunlarining uzunligiga (ish vaqtining o’rtacha oy
fondi) qarab 1-razryadning soatlar tarif stavkalarining minimal o’lchami
aniqlanadi. Chunonchi, nolinchi razradning minimal ish haqisi 12420 so’m va (40
soatlik ish haftasida) ish vaqtining o’rtacha oylik fondi 169,2 soat bo’lgan taqdirda
soatlik tarif stavkasining o’lchami 73,40 so’m bo’ladi (12420 169,2).
1-razrad stavkalarini mehnatga haq to’lash shakllari (ishbay ishchilar va
vaqtbay ishchilar), shuningdek kasb guruhlari va ish turlari (uch guruh stavkalar)
bo’yicha tabaqalashtirib korxona mehnatga haq to’lash bo’yicha tarif setkasini

ishlab chiqishi mumkin. B ir korxona moliyaviy imkoniyatlari va boshqa ishlab
chiqarish ko’rsatkichlariga qarab o’zining tarif koeffitsiyentlarini ishlab chiqadi.
Mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementi bo’lib, mahsulot
birligini ishlab chiqarishga yoki ma’lum tashkiliy-texnik sharoitlarida berilgan ish
h ajmini bajarishga sarflanadigan mehnat o’lchamini belgilovchi, mehnatni
normalashtirish hisoblanadi.
Mehnatni normalash, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilishning asosiy
tarkibiy qismi sifatida, ishlab chiqarish normasini va vaqt normasini o’z ichiga
oladi. Normal ish sharoitida belgilangan vaqt (soat, smena, oy) birligida ishlab
chiqarsa bo’ladigan normalashtiriluvchi mahsulot birligi (dona, metr, tonna) ning
miqdori ishlab chiqarish normasi bilan belgilanadi. Vaqt normasi esa ma’lum
tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ish bajarish uchun zarur bo’ladigan vaqtni (min.,
soat) nazarda tutadi.
Korxonalarga mehnatga haq to’lash shakl va tizimlarini mustaqil belgilash
huquqi berilgan. Mehnatga haq to’lashning ikkita shakli mavjud: ishbay va
vaqtbay. Mehnatga ishbay shaklida haq to’langanda ish haqi, mahsulotning sifati,
murakkabligi va ish sharoitini hisobga olgan holda, ishlab chiqarilgan mahsulot
birligining miqdoriga bog’liq. Vaqtbay shaklida ish haqi, xodimlar malakasi va ish
sharoitini hisobga olgan holda, sarflangan (haqiqiy ishlagan) vaqtning miqdoriga
bog’liq.
Ishbay ish haqi shakli ishchilarni, ilg’or tajribalardan foydalangan holda,
mehnat unumdorligini oshirishga moddiy jihatdan qiziqtiradi. Mehnatga haq
to’lashning bu shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini qat’iy tekshirish zarur.
Mehnatga haq to’lashning ishbay shakli quyidagi mehnatga haq to’lash tizimlariga
bo’linadi: to’g’ri ishbay, ishbay-mukofot, akkord, ishbay-progressiv, egri
ishbay tizim .
Mehnatga vaqtbay shaklida haq to’langanda ish haqi hisoblash bo’yicha
asos qilib ishchining sarflagan vaqti va tarif stavkasi olinadi.
Vaqtbay ish haqi shakli ikki tizimdan iborat: mehnatga haq to’lashning
oddiy vaqtbay tizimi va vaqtbay-mukofot tizimi. Oddiy vaqtbay tizimida ish haqi

bevosita ishlagan vaqt miqdoriga bog’liq. Vaqtbay-mukofot tizimida oddiy
vaqtbay tizimi bo’yicha hisoblangan ish haqiga qo’shimcha qilib bajarilgan ishning
sifati, material, yoqilg’ilarni, tejalishi bekor turishlarni qisqarishi, mashina va
agregatlarni to’xtovsiz ishlashi va boshqa ko’rsatkichlarga qarab mukofot
hisoblanadi.
Mehnatni tashkil qilish shakliga qarab ishbay va vaqtbay shakllardagi
mehnatga haq to’lashlar yakka va umumiy bo’lishi mumkin. Ish jarayonida
kasblarni birga qo’shib olib borish, ijrochilarning birini ikkinchisiga bog’liqlik
zarurati bo’lsa, mehnatga haq to’lash umumiy bo’lishi mumkin.
Korxonalarda u yoki bu dastlabki hujjatlar shaklini qo’llash ishlab
chiqarishning xarakteri, mehnatni tashkil etish va unga haq to’lash tizimiga,
shuningdek mahsulot sifatini nazorat qilish usuliga bog’liq. Т asdiqlangan qonunga
binoan sanoatda quyidagi dastlabki hujjatlar qo’llaniladi: ishbay ish naryadi,
marshrut varaqasi, tayyorlangan mahsulot to’g’risida raport, tayyorlangan
mahsulotni hisobga olish qaydnomasi, bajarilgan ishlarni qabul qilish
dalolatnomasi, vaqtbay ishlovchilarga berilgan normalashtirilgan topshiriq va
boshqalar. Ishlangan mahsulot va bajarilgan ishlar hisobi bo’yicha dastlabki
hujjatlar miqdorini anchaga kamaytirish uchun yiriklashtirilgan, kompleks me’yor
va baholarni qo’llash, shuningdek bir yo’la tuziladigan bir kunlik hujjatlar o’rniga
ko’p kunlik (yig’ma hujjatlar) haftada ishbay ishlarning bajarilishi ( Т -28-shakl) ga
o’xshagan hujjatlarni qo’llash tavsiya qilinadi.
Ish haqini to’g’ri hisoblash uchun barcha hujjatlarda quyidagi ma’lumotlar
keltirilishi kerak: ish joyi (sex, uchastka, bo’lim); hisoblash davri (sana);
familiyasi, ismi, otasining ismi; tabel raqami va ishchining razryadi; ish birligiga
belgilangan vaqt normasi va baho, ish haqi summasi; bajarilgan ish bo’yicha
norma-soat miqdori
Т exnologik karta, sex, uchastka ishlab chiqarish dasturiga binoan tuzilgan,
amaldagi norma va baholari, ishlar grafigi ko’rsatilgan bu hujjatlar ish
boshlanishidan oldin ishchiga yoki brigadaga topshiriladi. Ish bajarilgandan so’ng

texnik nazorat bo’limi (O Т K) haqiqiy ishlab chiqarilgan va qabul qilingan yaroqli
mahsulotlar miqdori va yaroqsiz mahsulot miqdorini ko’rsatadi.
Yakka, takrorlanmaydigan mahsulot ishlab chiqarishlarida ishbay ish
bo’yicha asosiy hujjat bo’lib bir yo’la tuziluvchi, yig’ib boruvchi, shuningdek
yakka va brigada bo’yicha tuziladigan naryad hisoblanadi. Bir yo’la naryad smena
yoki oy davomida bir buyurtma yoki ishlab chiqarish xarajatlari turiga tegishli ish
turlari bo’yicha tuziladi. Agar ish bir ishchi tomonidan bajarilsa, yakka naryad
deyiladi, agar brigada tomonidan bajarilsa – brigada (umumiy) naryadi deyiladi.
Naryadning orqa tomonida brigada tarkibi, ishlangan vaqt, bajarilgan ish, brigada
a’zolarining malakasi to’g’risida qo’shimcha ma’lumotlar keltiriladi.
Naryadlar bo’yicha bajarilgan ish hajmi va ishlar harakatini texnologik
zanjiri tartibida nazorat qilish mumkin emas, chunki ular bir ishchi (yoki brigada,
smenaga), biri ikkinchisi bilan bog’lanmagan bir yoki bir necha operatsiyalarga
yoziladi. Shuning uchun bir texnologik jarayonda bir vaqtning o’zida seriya
(guruh) bir xildagi mahsulot tayyorlaydigan seriyali ishlab chiqarishlarda
tayyorlangan mahsulot va ish haqini hisoblash uchun marshrut varaqalari
qo’llaniladi. Marshrut varaqasi bo’yicha har bir ishchi ish bajarishi mumkin.
Marshrut varaqasi barcha texnologik jarayon operatsiyalariga va ma’lum partiya
detal va mahsulotlarga oldindan yoziladi. Bunda ishning bir operatsiyadan
ikkinchisiga o’tkazilishi ketma-ketlikda ko’rsatilgan bo’lib, ishlab chiqarishdagi
yo’qotishlar va yaroqsiz mahsulotlar nazorat qilinadi. Marshrut varaqasi bo’yicha
ish turlari bir qancha ishchilar tomonidan bajarilganligi uchun, har birining ish
haqisi maxsus hujjatda – 15 kunda yoki bir oyda bir marta tuziladigan ishlab
chiqarish raportida yig’ib boriladi.
Ko’plab ishlab chiqarish xarakteridagi korxonalarda ishchilar odatda
o’zlariga berkitilgan bir xil texnologik operatsiyalarni bajaradi. Bunda ishlab
chiqilgan mahsulot va ish haqining hisobi smena yoki oy bo’yicha tuziladigan
yig’ma qaydnomaslarda yuritiladi.
Mehnatga haq to`lash shakllari va tizimi

Kishining mehnat faoliyati turli-tuman bo`lganligi uchun, uning mehnatiga
haq to`lash ham turlicha shakllarda namoyon bo`ladi. Ish haqining ikki shakli
qabul qilingan
-ishbay haq to`lash;
-vaqtbay haq to`lash.
Mehnatga ishbay haq to`lash – xodimlarning haqiqatda bajargan ishi yoki
yetishtirgan mahsulotiga to`lanadigan ish haqidan iborat. Ishbay haq to`lash
bajariladigan ishga yoki mahsulotga me’yor belgilash imkoniyati bo`lgan va uni
aniq hisobga olish mumkin bo`lganda keng qo`llaniladi. Ish haqi to`lashning bu
shakli xodimlarni ishni bajarishdagi moddiy manfaatdorligini ta’minlovchi asosiy
omillaridan hisoblanadi.
Vaqtbay haq to`lash bu xodimlarning sarflangan ish vaqti, ya’ni soat,
smena, kun uchun to`lanadigan ish haqidan iborat. Mehnatga haq ishlab
chiqarishda qatnashayotgan xodimlar soniga yoki bajarilgan ish, yetishtirilgan
mahsulot uchun to`lanishi mumkin. Ishlab chiqarishda qatnashayotgan xodimlar
soniga ish haqi yakka tartibda yoki mayda guruh , guruh tartibida bo`lishi mumkin.
U yoki bu haq to`lash tartibini qo`llash, ekin turlari, mahsulot yetishtirish
texnologiyasi, mehnat jarayonining shu jarayon pirovad oqibat natijasi bilan
qanchalik bog`langanligiga, ya’ni mehnat taqsimoti va mehnat kooperatsiyasi
qanchalik darajaga yetganligiga bog`liq.
Bundan tashqari mehnatga haq to`lash o`z vazifasiga ko`ra:
- asosiy ish haqi to`lashga;
-qo’shimcha
Asosiy ish haqi –agrotexnika, zootexnika hamda tashkiliy xo`jaligi
talablariga ko`ra, belgilangan ish, mahsulot yetishtirish me’yorini bajarganligi
uchun oldindan belgilab qo`yilgan stavka yoki rassenka, lavozim okladi
to`lanadigan ish haqidan iborat. Qo`shimcha ish haqi – qo`shimcha mehnat sarf
qilish , ish jarayonlarini takomillashtirish orqali qo`shimcha yetishtirilgan mahsulot
yoki yuqori sifatli mahsulot hamda shu mahsulotlarni yetishtirish uchun
xarajatlarni tejash evaziga to`lanadigan ish haqidir. Qo`shimcha ish haqi natural va

pul holida to`lanishi mumkin. Qo`shimcha ish haqining hajmi juda katta
bo`lmasligi kerak. Aks holda u asosiy ish haqini ahamiyati va rolini keskin
kamaytiradi.
Mehnatga haq to`lashning ham asosiy, ham qo`shimcha turlari juda ko`p
ko`rinishda bo`lganligi sababli oqilona foydalanish uchun ular ma’lum tizimda
qo`llaniladi.
Mehnatga haq to`lash tizimi – o`zaro bog`langan, bir maqsadga qaratilgan,
bir-birini to`ldiruvchi turli haq to`lash shakllarining o`zaro yig`indisidir.
Ishbay haq to`lash tizimlariga:
- oddiy chegaralanmagan ishbay tizimi ;
- ishbay progressiv tizim;
- ishbay mukofot tizimi;
- akkord mukofot tizimi.
Mehnatga haq to`lashni oddiy chegaralanmagan tizimida xodimlarga ish
haqi mehnat me’yorining bajarilish darajasidan qat’i nazar o`zgarmagan stavka va
rassenkalarda to`lanib boriladi. Masalan, paxtani qo`lda terishni olsak, me’yor 60
kg. Ishbay progressiv tizimda me’yordan ortiq bajarilgan ish yoki yetishtirilgan
mahsulot uchun progressiv ortib boruvchi stavka yoki rassenka bo`yicha haq
to`lanadi. Masalan, paxtani qo`lda teruvchi xodimlarga me’yor chegarasidagi ish
uchun 1 kg -25 so`m bo`lsa, 60-80 kg-gacha 30 so`m, 80-100 kg 35 so`m va h.k.
tartibda haq to`lab boriladi yoki me’yordan ortiq bajarilgan ish, yetishtirilgan
mahsulotning har 1 foizi uchun ish haqi stavkasi yoki rassenkasi ma’lum foizga
ortib borishi mumkin.
Progressiv ishbay tizimini qo`llash uchun yetarli sharoit bo`lishi, ya’ni
xodimlarni onglilik darajasi, aniq nazorat o`rnatilishi kerak. Aks holda ish haqi
fondining ortiq sarflanishiga
Ishbay mukofot tizimida xodimlarga to`lanadigan asosiy ish haqi ikki
qismdan iborat bo`lib, birinchi qismi bajargan ishi , ikkinchi qismi yetishtirgan
mahsuloti uchun to`lanadi. Bundan tashqari mahsulot yetishtirish darajasining

orttirib borganligi, xarajatlarni tejaganligi hamda ishlarni sifatli bajarganligi uchun
mukofot beriladi.
Akkord mukofot haq to`lash tizimida ishchilarga ish haqi ma’lum brigada
yoki zveno bo`yicha, chorvachilik tarmoqlarida bundan tashqari, ayrim ishchilar
kategoriyasi bo`yicha haqiqatda yetishtirgan mahsulotlar birligiga oldindan
belgilab qo`yilgan ish haqi hajmida (rassenkasida) to`lanadi. Bundan tashqari
mahsulot yetishtirishda yuqori natijaga erishganligi va xarajatlarni tejaganligi
uchun mukofotlash qo`llaniladi. Bu haq to`lash tizimining o`ziga xos xususiyati
shundan iboratki , bunda xodimlarning ish haqi bevosita mahsulot yetishtirish bilan
bog`liq.
Vaqtbay haq to`lash tizimi:
- oddiy vaqtbay;
- vaqtbay mukofot tizimlaridan iborat.
Oddiy vaqtbay shaklda ish haqi xodimlarning ish bajargan vaqtlari (soat,
smena, kun, oy va h.k.) uchun to`lab boriladi. Vaqtbay mukofot tizimida
yuqoridagi tartibdan tashqari ma’lum ko`rsatkichlar uchun mukofot beriladi.
3 . Mehnat ta’tili va kasallik bo’yicha qo’shimcha haq hisoblashni
hujjatlashtirish .
O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga binoan ishlamagan vaqti
uchun ham ishchi va xizmatchilarga haq to’lanadi. Bunday to’lovlarni hisoblash
o’rtacha ish haqiga asoslanadi. O’rtacha ish haqini hisoblash va qo’llash tegishli
normativ hujjatlar bilan belgilanadi.
Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 11-martdagi 133-sonli qarorining 6-
ilovasiga binoan o’rtacha oylik ish haqini hisoblashning quyidagi tartibi
belgilangan:
 ta’til haqi, ishdan bo’shaganda beriladigan yordam puli, ishsizlik
bo’yicha nafaqa tarifikatsiya bo’yicha o’rtacha ish haqi belgilangan ish haqini yoki
lavozimlik okladini hisoblash kuniga birinchi yili ishlayotganlar uchun o’n ikkidan

birga (1/12) (to’liq olti oy ishlaganlar bo’yicha oltidan birga, to’liq yetti oy
ishlaganlar bo’yicha – yettidan birga va h. k.) ko’paytirib topiladi. o’rta maxsus va
hunar – texnika bilim yurtlari o’qituvchilariga esa hisoblash davrida tarifikatsiya
bo’yicha belgilangan ish haqi yoki lavozimlik okladidan oshgan qismini o’ndan
birga ko’paytirib topiladi. Bularga ishbay haqlar, mukofotlar, qo’shimcha haqlar va
boshqa ijtimoiy sug’urtaga badal hisoblanuvchi to’lanmalar kiradi.
 o’rta maxsus va hunar-texnika bilim yurtlaridagi o’qituvchilarga
ortiqcha bajarilgan soatlari bo’yicha qo’shimcha haq yil oxirida ushbu soatlar
bajarilgan vaqtda harakatda bo’lgan stavkalar bo’yicha hisoblanadi.
 xodimlar salomatligiga yetkazilgan zarar, kasbiy kasallik yoki
ularning mehnat vazifalarini bajarish jarayonida salomatligiga yetkazilgan
zararlarni ish beruvchilar tomonidan qoplash uchun haq hisoblash Vazirlar
Maxkamasi tomonidan tasdiqlangan qoidalarga binoan olib boriladi.
 ishga qobiliyatsizligi to’g’risidagi varaqalar, homiladorlik va
tug’ish bo’yicha haq hisoblash davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqa hisoblash
tartibi to’g’risidagi nizomga binoan olib boriladi.
 boshqa (1-4 bandlarida ko’rsatilgandan tashqari) barcha hollarda
o’rtacha oylik ish haqi oxirgi ikki kalendar oyining o’rtacha ish haqisi bilan
aniqlanadi.
 xodimlar mehnat ta’tilida, davlat yoki jamoat majburiyatlarini
bajarishda, ikki oy ichida ish qidirish vaqtida, shuningdek kasalligi davrida tarif
stavkalar, lavozimlik okladlar oshgan bo’lsa, korxona, tashkilot, muassasalarning
mehnatga haq to’lashning yangi sharoitiga to’g’ri keladigan haqiqiy ish kuni
bo’yicha hisoblab chiqiladi.
Qonunchilik bilan o’rtacha ish haqini hisoblab chiqishning maxsus tartibi
o’rnatilgan hollarda, ko’rsatilgan qoidalar qo’llanilmaydi.

Ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish ma’lumotlariga va xodim
tomonidan qonunchilik bilan kafolatlangan o’rtacha ish haqini olish huquqini
tasdiqlovchi tegishli hujjatlariga asosan o’rtacha ish haqi hisoblab chiqiladi.
Barcha xodimlarga, shu jumladan o’rindoshlik asosida ishlayotgan
xodimlarga, dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi va o’rtacha ish haqi
saqlangan holda yillik mehnat ta’tillari beriladi. O’rtacha ish haqi Vazirlar
Mahkamasining 1997 yil 11-martdagi 133-sonli qarorining 6-ilovasiga binoan
hisoblanadi.
Т a’til haqi aniqlash yoki foydalanilmagan ta’til uchun kompensatsiya
hisoblashda olti kunlik ish haftasi bo’yicha o’rtacha oylik ish kunining
davomiyligini 25,4 kun deb hisoblaydi. Х odimlarning vaqtinchalik ish qobiliyatini
yo’qotganligi uchun hisoblab to’lanadigan haqning qoplash manbai bo’lib tannarx
yoki davr xarajatlari emas, balki ijtimoiy sug’urta organlarining mablag’lari
hisoblanadi.
Т o’lanadigan haqni hisoblab topish uchun asos bo’lib ish vaqtidan
foydalanishni hisobga oladigan tabel va tibbiyot muassasalarining bergan
vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganligi to’g’risidagi varaqasi hisoblanadi.
Nafaqa miqdori mehnat daftarchasi yoki uning o’rniga berilgan hujjatga binoan ish
qobiliyatini yo’qotgan kuniga hisoblab topilgan umumiy ish stajiga asosan
aniqlanadi.
Amaldagi qarorga binoan 1
ishlab chiqilgan nizomga asosan ish stajidan
qat’iy nazar quyidagi xodimlarga vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganligi
bo’yicha nafaqa 100 % to’lanadi:
 ishlayotgan ikkinchi jahon urush qatnashchilariga;
 baynalminal harbiylar va ularga tenglashtirilgan shaxslarga;
 qaramog’ida uch yoki undan ortiq 16 yoshga yetmagan
(o’quvchilar 18 yosh) farzandlari bo’lgan xodimlarga;
 Chernobil AES avariyasi oqibatlarini bartaraf etishda qatnashgan
xodimlarga;
1
ЎзР ВМнинг «Вақтинчалик иш қобилиятини йўқотганлиги бўйича нафақалар тўлаш доирасини
такомиллаштириш тўғрисида»ги 71-сонли қарори. 2002 йил 28 феврал

 Chernobil halokati natijasida evakuatsiya qilinib radioaktiv bilan
ifloslangan zonalardan ko’chirilgan xodimlarga adenoma, rak va shunga o’xshagan
kasalliklarga duchor bo’lganda;
 Ish joyida shikastlanishlar yoki kasbiy kasal bo’lganlarga;
 homiladorlik va tug’ish bo’yicha.
H isobda turuvchi ijtimoi ahamiyatli kasallikka uchragan xodimlarga
umumiy ish staj i ga qarab vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgan vaqtiga quyidagi
miqdorda nafaqa to’lanadi:
a) umumiy mehnat staji 8 va undan ko’p yil bo’lgan, xodimlarga ish
haqining 100 % miqdorida;
b) umumiy mehnat staji 5 yildan 8 yilgacha bo’lgan xodimlarga – ish
haqining 80 % miqdorida;
v) umumiy mehnat staji 5 yilgacha bo’lgan xodimlarga – ish haqining 60 %
miqdorida.
Qolgan kategoriya xodimlarga vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgan
vaqtiga quyidagi miqdorda nafaqa to’lanadi:
- umumiy mehnat staji 8 va undan ko’p yil bo’lgan xodimlarga, shuningdek
21 yoshga chiqmagan yetim xodimlarga ish haqining 80 % miqdorida;
- umumiy mehnat staji 8 yilgacha bo’lgan xodimlarga ish haqining 60 %
miqdorida.
Barcha hollarda vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganligi bo’yicha
to’lanadigan nafaqa eng kam oylik ish haqidan kam va nafaqa hisoblab topilgan ish
haqidan ko’p bo’lmasligi kerak.
Ish haqi summasiga ish joyida ijtimoiy sug’urta hisoblanadigan, mehnat
haqiga kiritilmaydigan bir yo’la to’lovlardan tashqari, barcha turdagi to’lanmalar
kiradi.
Ishbay ish haqi oladigan shaxslarga nafaqa ishga qobiliyatsizligi
boshlangan oydan oldingi kalendar oyida ishlagan ish haqidan hisoblab topiladi.

Oxirgi oy oyligiga amaldagi Nizomga 2
binoan hisoblab chiqilgan o’rtacha oylik
mukofotlar summasi qo’shiladi.
Vaqtbay haq oladigan shaxslarga nafaqa hisoblash uchun oylik oklad, ishga
qobiliyatsizlik boshlangan kungacha olingan doimiy qo’shimcha haqlar inobatga
olingan holda, kunlik yoki soatlik tarif stavka olinadi. Bunga «Davlat ijtimoiy
sug’urtasi bo’yicha nafaqa tayinlash va to’lash tartibi to’g’risidagi Nizom» ga
binoan hisoblab chiqilgan o’rtacha oylik mukofotlar summasi qo’shiladi.
Mehnat ta’tili hamda kasallik varaqasi bo’yicha haq to’lash.
Ijtimoiy sug’urta ajratmalari va ularning hisobidan qilinadigan
xarajatlarni hisobga olish
Ishlab chiqarishning mavsum davomida bir tekisda davom etmasligi hamda
boshqa holatlar (ko’pchilik ishlovchilar yoz oylarida ta’tilga ketadi) munosabati
bilan ishchilarga mehnat ta’tili bir maromda berilmaydi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini to’g’ri aniqlash uchun yil
davomida ta’tillarga haq to’lash bo’yicha xarajatlarni bir maromda kiritib borishni
ta’minlash zarur. Shu boisdan mehnat ta’tili vaqtiga to’lanadigan ish haqi
xarajatlarini har oyda mahsulot tannarxiga belgilangan miqdorda kiritib borish
zarur. Buning uchun mehnat ta’tiliga to’lanadigan ish haqi mahsulot tannarxiga yil
davomida bir maromda o’tkazilishini ta’minlash uchun har oyda ma’lum
miqdordagi mablag’ korxona tomonidan zahira qilib borilishi kerak.
Zahira summasi buxgalteriya hisobida 8910-«Kelgusi davr xarajatlari va
to’lovlari rezervi» hisobvarag’ida hisobga olib boriladi. Ushbu hisobvaraq passiv
bo’lib, u bo’yicha saldo foydalanilmagan zahira summasini aks ettiradi. Debet
bo’yicha oborot
- zahiradan ishchilarga mehnat ta’tili bo’yicha haq to’lashni, kredit
bo’yicha oborot esa - korxona xarajatlariga kiritish hisobiga har oyda yaratiladigan
zahira summasini tavsiflaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga zahira tashkil etilganida buxgalteriyada
quyidagicha yozuv qilinadi:
2
«Давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Низоми

D-t Ishlab chiqarish xarajatlari hisobvaraqlari
K-t 8910-«Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari rezervi».
Ishchilarga mehnat ta’tili vaqtida ish haqi hisoblanganida quyidagicha
provodka beriladi:
D-t 8910-«Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari rezervi»
K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisoblashishlar».
Misol. N° 173 qarorga muvofiq xodim Karimov Iskandarga mart oyida 24
kun muddatga ta’til berildi.
Xodimning shaxsiy varaqasida quyidagi ma’lumotlar mavjud:
- 2020 yil 1 yanvarida xodimning oylik maoshi 40000 so’m qilib
belgilangan. 2021 yilda xodimning oyligi 35000 so’mni tashkil etgan;
- shu muddat davomida olgan mukofot summasi 120000 so’mni tashkil
etgan;
- xodimga 25000 so’m moddiy yordam berilgan;
- dam olish va bayram kunlarida ishlaganlik uchun 40000 so’m
qo’shimcha haq olgan;
- yil oxirida aksiya bo’yicha 175000 so’m dividend olgan;
- kasallik varaqasi bo’yicha 20900 so’m ish haqi olgan.
Korxona xodimi Karimov Iskandarga 24 ish kuni uchun ta’til haqi
hisoblaymiz:
1) mehnat ta’tili bo’yicha haq hisoblash uchun yil bo’yicha jami olgan
ish haqisini hisoblaymiz:
(35000*9)+(40000*2)=315000+80000=395000 so’m.
120000 so’m mukofot, 40000 so’m qo’shimcha haq va 20900 so’m
kasallik varaqasi bo’yicha haq. Jami 575900 so’m
(395000+120000+40000+20900).
2) O’rtacha oylik ish haqi 47992 so’m (575900/12).
3) Kunlik ish haqi 1889 so’m 50 tiyin (47992/25,4).
Demak, ta’til haqi 45348 so’m (1889,5*24).
Mehnat ta’tiliga haq hisoblanganida hisobda quyidagicha provodka

beriladi:
D-t 8910-«Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari rezervi»- 45348
so’m K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisoblashishlar»-
45348 so’m.
Korxona ishchi va boshqa xodimlari kasal bo’lib qolganida ularga kasallik
varaqasi bo’yicha haq to’lanishi lozim. Davolash (tibbiy) muassasa tomonidan
berilgan mehnat qobiliyatini yo’qotish to’g’risida varaqa-byulleten nafaqa
hisoblash uchun asos bo’ladi. Nafaqa miqdori kasal bo’lishidan ilgari ishlagan
oyning o’rtacha ish haqi, kasallik davom etishi va mehnat stajiga bog’liq. Ish staji
5 yilgacha bo’lganda ish haqining - 60 foizi, 5 yildan 8 yilgacha - 80 foizi, 8 yildan
ortiq bo’lsa - 100 foizi hisoblanadi.
Ish stajidan qat’iy nazar, ish haqining 100 foizi hajmida nafaqalar
homiladorlik va tug’ish bo’yicha, ishlab chiqarish jarohati va kasb kasalligi
bo’yicha, 18 yoshgacha 3 bolasi bor bo’lgan ishchilarga va urush nogironlariga
to’lanadi.
Ish haqi summasiga ijtimoiy sug’urta ajratmalari hisoblanadigan barcha ish
haqi, qo’shimcha haq va to’lovlar (bir martalik beriladigan mukofotlardan
tashqari) kiritiladi.
Misol. Ishchi 2020 yil oktabr oyida 5 kun kasal bo’lgan. Bu to’g’rida
tibbiyot muassasidan berilgan mehnat qobiliyatini yo’qotish to’g’risidagi varaqa va
tabelda yozuvlar bor. Uzluksiz ish staji-7 yil.
Uning avvalgi oydagi ish haqisi quyidagicha bo’lgan:
- Ishbay -15000 so’m;
- Vaqtbay - 2000 so’m;
- Oldingi yilning o’rtacha oylik mukofot summasi - 1300 so’m.
Mehnat qobiliyatini yo’qotganlik nafaqasini hisoblash uchun o’rtacha oylik
haq 18300 so’m (15000+2000+1300). Oktabr oyida 22 ish kuni mavjud. O’rtacha
kunlik ish haqi 831,8 so’m (18300/22) ni tashkil qiladi. Ish staji va kasal bo’lgan
kunlarni hisobga olgan holda nafaqa 3327,2 so’m (831,8 3
5*0,8)ni tashkil etadi.
3

Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi:
D-t 6520-«Davlat maqsadli fondlariga to’lovlar»-3327,2 so’m
K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisoblashishlar»- 3327,2 so’m.
4. Ish haqidan ushlab qolinadigan ajratmalar va to’lovlar.
Korxonalarda ishchi va xodimlarga hisoblangan ish haqidan budjet va
budjetdan tashqari to’lovlar uchun ma’lum majburiy soliqlar hamda boshqa
majburiy to’lovlar amalga oshiriladi.
Ayrim holatlarda O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksiga binoan
umumiy qoidaga ko’ra, xodimning yozma roziligi bilan bunday rozilik bo’lmagan
taqdirda esa - sudning qaroriga asosan ish haqidan ushlanmalar ushlab qolinishi
mumkin. Bunda quyidagi holatlarda xodimning roziligidan qat’i nazar, mehnat
haqidan ushlab qolinadi:
a) O’zbekiston Respublikasida belgilangan soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlarni undirish uchun;
b) sudning qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun;
v) ish haqi hisobidan berilgan avansni ushlab qolish uchun xo’jalik
ehtiyojlariga, xizmat safarlariga yoki boshqa joydagi ishga o’tganligi munosabati
bilan berilgan bo’lib, sarf qilinmay qolgan va o’z vaqtida qaytarilmagan avansni
ushlab qolish uchun hamda hisob-kitobdagi xatolar natijasida ortiqcha to’langan
summani qaytarib olish uchun. Bunday hollarda ish beruvchi avansni qaytarish
yoki qarzni to’lash uchun belgilangan muddat tamom bo’lgan kundan yohud haq
to’lash noto’g’ri hisoblab chiqarilgan kundan boshlab bir oydan kechiktirilmasdan
avans yoki qarzni ushlab qolish haqida farmoyish berishga haqlidir. Agar bu
muddat o’tib ketgan bo’lsa yoki xo’jalik ehtiyojlariga, xizmat safarlariga yoxud
boshqa joydagi ishga o’tganligi munosabati bilan berilgan avansning ushlab
qolinishini asossiz yoki miqdorini noto’g’ri deb hisoblasa, u holda qarz sud
tartibida undiriladi;
g) o’z hisobidan xodim ta’til olib bo’lgan, ish yili tugamasdan turib
mehnat shartnomasi bekor qilinganda ta’tilning ishlanmagan davriga tegishli

kunlari uchun. Ana shu kunlar uchun haq xodimning o’qishga kirganligi yoki
pensiyaga chiqqanligi munosabati bilan bekor qilinganda ushlab qolinmaydi;
d) xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zararni qoplash uchun,
agar yetkazilgan zararning miqdori xodimning o’rtacha oylik ish haqidan ortiq
bo’lmasa;
e) mehnat intizomini buzganligi uchun o’rtacha oylik ish haqining 20 %
idan oshmagan miqdorda jarima.
Ish haqini to’lash vaqtida ushlab qolinadigan ushlanmalarning umumiy
miqdori xodimga tegishli bo’lgan mehnat haqining ellik foizidan ortib ketmasligi
kerak.
Ishchi va xizmatchilardan ushlanadigan daromad solig’i amaldagi
yo’riqnomada 4
belgilangan tartibda ushlanadi. Jismoniy shaxslardan daromad
solig’i yagona shkala stavkasi bo’yicha yillik jamg’arma daromadidan ushlanadi:
 har bir fuqaroning soliq majburiyatining bazasi bo’lib o’tgan yili
barcha manbalardan yig’ilgan daromad summasi hisoblanadi;
 oylik daromad oraliq daromad deb hisoblanadi;
 daromadlar miqdoridan qat’iy nazar soliqdan butunlay ozod
qilinadigan fuqarolar kategoriyasi nazarda tutilmagan. Daromad miqdoridan qat’iy
nazar O’zbekiston Respublikasining barcha fuqorolari, chet el fuqarolari va
fuqarosi bo’lmagan shaxslar soliqqa tortiladi;
 agar fuqoroning korxonasidan oladigan ish haqidan tashqari
chetdan yana boshqa daromadlari bo’lsa, har yili ish haqisini ham qo’shgan holda
olingan daromadlarining umumiy summasi to’g’risida soliq inspeksiyasiga
deklaratsiya topshirishi kerak.
Shuningdek, ushbu yo’riqnomaga muvofiq soliq to’lovchining asosiy ish
joyidan olingan soliqqa tortiladigan daromadidan har oyda qonun bilan belgilangan
eng kam oylik ish haqi summasi chiqarib tashlanmaydi. Jismoniy shaxslardan
4
Ўз Р молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг «Жисмоний шахсларнинг даромадларидан бюджетга
солиқ ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида» ги йўриқнома. 2002 йил 14 январ

daromad solig’i yagona shkala stavkasi bo’yicha yillik jamg’arma daromaddan
quyidagi jadval bo’yicha ushlanadi. 5
Soliqqa tortiladigan
daromad miqdori Soliq summasi
Eng kam ish haqining 5
baravari miqdorigacha Daromad summasining 13 %
Eng kam ish haqining 5
baravaridan (+1 so’m) 10 baravari
miqdorigacha Eng kam ish haqining besh baravari
miqdorida olinadigan soliq + besh baravaridan
oshadigan summaning 18 %
Eng kam ish haqining 10
baravaridan (+1 so’m) va undan
yuqori miqdoridan Eng kam ish haqining o’n baravari
miqdorida olinadigan soliq + o’n baravaridan
oshadigan summaning 25 %
Daromad solig’i hisoblangan ish haqining butun sonidan hisoblab topiladi.
Jismoniy shaxslarning ish haqisi va boshqa daromadlaridan ushlangan daromad
solig’i summasi korxona tomonidan budjetga o’z vaqtida va to’liq o’tkazib
berilishi kerak.
Fuqarolarning daromadlaridan davlat budjeti foydasiga ushlangan soliq
summalarini hisobga olish uchun 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari
bo’yicha) » passiv schyoti qo’llaniladi. Bu schyotning kredit qoldig’i korxonaning
budjetdan bo’lgan qarzini ko’rsatadi, debet oboroti – budjetga o’tkazib berilgan
summani ko’rsatadi; kredit oboroti – ishchi va xizmatchilarning ish haqlaridan
ushlangan soliq summasini ko’rsatadi.
Masalan, ishchiga yanvar oyida 300000 so’m ish haqi hisoblandi.
Ushlanadigan daromad solig’i miqdori quyidagicha bo’ladi: Minimal ish haqi
12420 so’m. 1) 12420 x 5 = 62100 so’m. x 13% / 100% = 8073 so’m
2) 5 baravaridan oshgan summa 62100 so’m x 18% /100% = 11178 so’m
3) 10 baravaridan oshgan summa 175800 so’m x 25% / 100% = 43950
so’m
5
Солиқ ва божхона хабарлари . 50- сон (646) 2006 йил 12 декабрь

4) jami ushlanadigan daromad solig’i miqdori 63201 so’m
(8073+11178+43950) ni tashkil etadi. Ushbu summaga quyidagicha buxgalteriya
hisobi yozuvi amalga oshiriladi: Dt 6710 « Х odimlar bilan ish haqi bo’yicha
hisoblashishlar» schyoti -63201 so’m, Kt 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha
qarzlar» schyoti -63201 so’m. Mablag’ o’tkazib berilganda, Dt 6410 «Budjetga
to’lovlar bo’yicha qarzlar» schyoti -63201 so’m., Kt 5110 «Hisob-kitob» schyoti -
63201 so’m.
Ish haqidan Pensiya fondiga 2,5 % miqdorda ajratma hisoblanganda, Dt
6710 « Х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisoblashishlar» schyoti -7500 so’m, Kt
6520 «Davlat maqsadli fonlariga to’lovlar» schyoti -7500 so’m.
Mablag’ o’tkazilganda, Dt 6520 «Davlat maqsadli fonlariga to’lovlar»
schyoti -7500 so’m, Kt 5110 «Hisob-kitob» schyoti -7500 so’m. tarzida
buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi.
Ijro varaqalari aliment summalarini ushlash va o’tkazib berish uchun asos
bo’lib hisoblanadi. Olingan ijro varaqalarini buxgalteriyada maxsus jurnal yoki
kartochkada ro’yxatga oladi. Х odimlarning arizasiga muvofiq alimentlar quyidagi
hollarda ushlanadi: agar ushlanmalarning umumiy summasi 50 % dan oshsa,
shuningdek agar sud qarori bilan boshqa onadan bo’lgan bolalar foydasiga,
mehnatga layoqatsiz ota-onalar foydasiga, xotini (xotinlari) foydasiga.
Ijro varaqalari bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar hisobi 6990
«Boshqa majburiyatlar» schyotining 1-«Ijro hujjatlari bo’yicha tashkilot va
shaxslar bilan hisob - kitoblar» analitik schyotida yuritiladi.
Aliment hisobot oyi bo’yicha hisoblangan ish haqi, vaqtinchalik ish
qobiliyatini yo’qotgan davrida hisoblangan nafaqa summasidan soliqlar
ushlangandan keyin, shuningdek, hisoblangan pensiya va stipendiya summasidan
ushlanadi. Bu vaqtda buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuv rasmiylashtiriladi:
Dt 6710 «Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar», Kt 6990-«Boshqa
majburiyatlar» schyoti.
Ish haqi, pensiya va stipendiyalar to’lash uchun belgilangan uch kunlik
muddat ichida aliment summalari to’lanishi yoki aliment oluvchilar hisobidan

pochta orqali o’tkazib berilishi kerak. Bunda 6990- schyoti debetlanib 5010-
schyoti kreditlanadi.
Moddiy yordam, ixtirochilik, ratsionalizatorlik takliflari uchun berilgan
rag’batlantirish va shu kabi summalaridan aliment summasi ushlanmaydi. Kreditga
sotilgan tovarlar bo’yicha ariza-majburiyatlarning hamma summasini korxona
bank krediti hisobidan savdo tashkilotlariga o’tkazib berganda kreditga sotilgan
tovarlar bo’yicha ushlanma operatsiyalar sodir bo’ladi.
Shunday qilib, qisman ushlanmalarni o’nlab savdo tashkilotlariga o’tkazib
berish uchun bankka to’lov-topshiriqlari yozish vaqti qisqaradi. Bu shakldagi
hisoblashishlar uchun schyotlar rejasida 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha
xodimlarning qarzi» schyoti tayinlangan. Bu schyot aktiv bo’lib uning qoldig’i
korxonaga qaytarilmagan kredit bo’yicha ishchi va xizmatchilarning qarzini
ko’rsatadi; debet oboroti – bank krediti hisobidan korxonaning yana bergan
topshiriq-majburiyat summasini ko’rsatadi; kredit oboroti – qarzni qoplash uchun
ishchi va xizmatchilarning ish haqlaridan ushlangan summani ko’rsatadi.
Basharti xodim majburiyat summasini to’liq qoplamasdan boshqa
korxonaga ishga o’tsa, korxona savdo tashkilotiga xodimning yangi ish joyini
ko’rsatib xabar beradi. Korxona shuningdek ssuda bo’yicha bank bilan to’liq
hisoblashadi. Agar korxona o’z xodimlarining kreditga sotib olgan tovarlari
bo’yicha bank kreditidan foydalanadigan bo’lsa, 6990-«Boshqa majburiyatlar»
schyotida savdo korxonalari bo’yicha shaxsiy schyotlar ochadi.
Ishchi va xizmatchilarning ish haqlaridan ushlanadigan majburiy
ushlanmalardan tashqari ularning yozma arizalariga muvofiq ixtiyoriy ushlanmalar
ham bo’lishi mumkin: ish haqini Х alq bankiga, sug’urta tashkilotlariga o’tkazib
berish, kasaba uyushmalar badallarini to’lash, dalabog’ uy va uchastkalarni qurish
va obodonlashtirish uchun olingan ssudani qaytarish. Bunday hisoblashish
muomalalari 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzi» va
6990-«Boshqa majburiyatlar» schyotlarda hisobga olinadi.
Qo’ shimcha va ustama mehnat haqlarini hisoblash tartibi
Oylik mehnat haqi oluvchi ishchilarga ishlagan soatlari yoki kuni uchun 2

barobardan kam bolmagan mehnat haqi, agar bu soat yoki kun oylik vaqt hajmidan
ortiq bolsa, agarda bayram kunlari ishlagan vaqti 1 oylik mehnat vaqtining
me’yoriga kirsa, unda 1 barobar mehnat haqi tolanadi.
Bayram kuni ishlagani uchun ishchining xoxishiga kora unga belgilangan
tartibda haq tolanadi yoki 1 barobar mehnat haqi saqlangan holda dam olish kuni
beriladi. Ishchining tundagi ish smenasining bir qismi bayram kuniga utsa, usha
smenaning bayram kuniga o tgan soati uchun 2 barobardan kam bo lmagan mehnat
haqi to lanadi. Bu kunlari tunda ishlagan smena uchun yoki ishdan tashqari vaqtda
ishlagani uchun qoshimcha haq tolanmaydi, chunki hamma soatlar uchun bayram
munosabati bilan 2 barobar haq tolanadi.
G. Ko’p smenali ish tartibi.
Ko p smenali ishni shakllantirish asosan uzluksiz tartibda ishlovchi
sub’ektlarda (elektr ishlab chiqaruvchi, metallurgiya, toqimachilik, non
mahsulotlari va hokazo) amalga oshiriladi. Bu sub’ektlarda ikki va undan ko’p
smenali ish tashkillashtiriladi. Kechki smena yoki tungi smenadagi bajarilgan
ishlar uchun beriladigan imtiyozlarning hajmi har xil boladi. Tungi smena - bu ish
vaqtining yarmidan ko’p qismi soat 22dan ertalabki 6gacha to’g’ri keladigan
smenadir.
Kechki smena - bu tungi smenadan oldingi smena bo’lib, uning boshlanishi
soat 14- 16 larga to’g’ri keladigan smenadir.
Boshqacha mehnat qilish tartiblari ko’p smenali ish tartibiga kirmaydi
(masalan, ish soatlarini kochirish, sutkali navbatchilikda bolish va hokazo). Bu
turdagi ishchilarga mehnat qilish sharoitiga qarab boshqa turdagi qo shimcha
tolovlar mavjuddir
Bekor turish va mehnatga layoqatsiz vaqtida haq hisoblash va uni
hujjatlashtirish.
Ta’til davriga tog’ri keladigan bayramli ishlanmaydigan kunlar ta’tilning
kalendarli sanasiga kiritilmaydi va haq tolanmaydi.
O’rtachamehnat haqini hisoblaganda sug’urta badallari qo shiladigan
hamma to lovlar hisobga olinadi. Biroq uning hisobi paytida hisobli davrdan

haqiqiy tolangan summalarini, shuningdek ishchi ishdan boshagan (mehnat haqini
qisman qoldirish yoki maoshsiz( paytini, asosiy, qo’shimcha yoki o’quv ta’tilida
bo lganligini, vaqtinchalik ishga layoqatsizligi bo’yicha yoki homilador va ko zi
yorish (tug’ish) bo’yicha nafaqa olganini, shuningdek sub’ektning, sexning yoki
ishlab chiqarishning yoki faoliyatini to xtatganligi, mahsulotni ishlab chiqarish
hajmining qisqarganligi sababli ishlamagan kunlari chiqarib tashlanadi.
Ortacha oylik maosh hisobiga quyidagi pullik tolovlar: ishlatilmagan ta’til
uchun badal (haq), ishdan ketish paytidagi dam olish kunlari uchun nafaqa, moddiy
yordam, yagona mukofotlar va boshqalar sifatidagi har xil turdagi qoshimcha
tolovlar va nafaqalar kirm
Ish haqi fondining ishlatilishi ustidan nazoratni tashkil etish .
Ishlab chiqarish rejasining bajarilishiga muvofiq mehnatga haq to’lash
fondi ustidan doimiy nazorat bevosita korxona xodimlari tomonidan amalga
oshiriladi.
Buxgalteriya xodimlari ishbay narx va baholarning tarif stavkalarini,
maosh, ustama haq va qo’shimcha to’lovlar, mukofotlarning to’g’ri qo’llanilishi va
hisoblanishi ustidan joriy nazorat o’rnatishi kerak.
Shu vaqtga qadar ish haqi fondidan to’g’ri foydalanilishi ustidan tashqi
nazorat funksiyalari davlat tomonidan bank muassasalari zimmasiga yuklangan
edi.
Bank nazorati mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish hajmi yoki
korxona faoliyatini ifodalovchi boshqa ko’rsatkichlar (daromad) hamda ish haqi
buyicha hisob va hisobotning joriy etilgan tartibi asosida har chorakda amalga
oshirilar edi.
Bank muassasalalari korxonaga ish haqi uchun mablag’larni mahsulot (ish,
xizmat) lar yoki daromad hajmining o’sish darajasi 0,7 koeffitsiyentiga
to’g’rilangan ish haqi fondining baza darajasiga asoslangan holda berar edi. Ishlab
chiqarish hajmi kamaygan taqdirda ish haqi uchun mablag’lar bank tomonidan ish
haqi fondining baza darajasida berilar edi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’z mablag’laridan mustaqil foydalanish

ko’lamini oshirish maqsadida respublikamizda ko’pgina chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 3
avgustda qabul qilingan «Pul mablag’larining bankdan tashqari muomalasini
yanada qisqartirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarorida korxona, tashkilot va
muassasalarning bankdagi o’z hisobvaraqlaridagi pul mablag’laridan erkin
foydalanishini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari belgilab berilgan. Xususan,
ushbu Qarorning 3-bandiga muvofiq 2002 yil 1 sentabridan boshlab, mulkchilik
shaklidan qat’iy nazar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga tijorat banklaridagi o’z
hisob raqamlaridan naqd mablag’larni topshirilgan naqd tushum doirasida
belgilangan tartibda birinchi talab bo’yicha olish huquqi berilishi ko’zda tutilgan.
Qarorning 4-bandiga binoan 2020 yil 1 oktabridan boshlab, mulkchilik
shaklidan qat’iy nazar, korxona va tashkilotlarda mehnatga haq to’lashga
yo’naltiriladigan mablag’larning davlat tomonidan tartibga solinishi bekor qilinishi
ta’kidlab o’tilgan. Shuningdek, 2020 yilning to’rtinchi choragidan boshlab,
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, yuridik shaxslar yollanib ishlovchilarga
mehnatga haq to’lash sifatida hisoblangan va amalda to’langan summalar hamda
boshqa daromadlar to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, ushbu daromadlardan
soliq summalari to’g’risidagi ma’lumotlarni davlat soliq xizmati organlariga har
chorakda taqdim etishi belgilab qo’yilgan.
Qarorning amaliyotga tatbiq etilishi respublikamizda faoliyat yuritayotgan
yuridik shaxslarning mehnatga haq to’lash fondi ustidan nazoratni
Qo’ shimcha va ustama mehnat haqlarini hisoblash tartibi
Oylik mehnat haqi oluvchi ishchilarga ishlagan soatlari yoki kuni uchun 2
barobardan kam bolmagan mehnat haqi, agar bu soat yoki kun oylik vaqt hajmidan
ortiq bolsa, agarda bayram kunlari ishlagan vaqti 1 oylik mehnat vaqtining
me’yoriga kirsa, unda 1 barobar mehnat haqi tolanadi.
Bayram kuni ishlagani uchun ishchining xoxishiga kora unga belgilangan
tartibda haq tolanadi yoki 1 barobar mehnat haqi saqlangan holda dam olish kuni
beriladi. Ishchining tundagi ish smenasining bir qismi bayram kuniga utsa, usha
smenaning bayram kuniga o tgan soati uchun 2 barobardan kam bo lmagan mehnat

haqi to lanadi. Bu kunlari tunda ishlagan smena uchun yoki ishdan tashqari vaqtda
ishlagani uchun qoshimcha haq tolanmaydi, chunki hamma soatlar uchun bayram
munosabati bilan 2 barobar haq tolanadi.
G. Ko’p smenali ish tartibi.
Ko’psmenali ishni shakllantirish asosan uzluksiz tartibda ishlovchi
sub’ektlarda (elektr ishlab chiqaruvchi, metallurgiya, toqimachilik, non
mahsulotlari va hokazo) amalga oshiriladi. Bu sub’ektlarda ikki va undan ko’p
smenali ish tashkillashtiriladi. Kechki smena yoki tungi smenadagi bajarilgan
ishlar uchun beriladigan imtiyozlarning hajmi har xil boladi. Tungi smena - bu ish
vaqtining yarmidan ko’p qismi soat 22dan ertalabki 6gacha to’g’ri keladigan
smenadir.
Kechki smena - bu tungi smenadan oldingi smena bo’lib, uning boshlanishi
soat 14- 16 larga to’g’ri keladigan smenadir.
Boshqacha mehnat qilish tartiblari ko’p smenali ish tartibiga kirmaydi
(masalan, ish soatlarini kochirish, sutkali navbatchilikda bolish va hokazo). Bu
turdagi ishchilarga mehnat qilish sharoitiga qarab boshqa turdagi qo shimcha
tolovlar mavjuddir
Bekor turish va mehnatga layoqatsiz vaqtida haq hisoblash va uni
hujjatlashtirish.
Ta’til davriga tog’ri keladigan bayramli ishlanmaydigan kunlar ta’tilning
kalendarli sanasiga kiritilmaydi va haq tolanmaydi.
O’rtachamehnat haqini hisoblaganda sug’urta badallari qo shiladigan
hamma to lovlar hisobga olinadi. Biroq uning hisobi paytida hisobli davrdan
haqiqiy tolangan summalarini, shuningdek ishchi ishdan boshagan (mehnat haqini
qisman qoldirish yoki maoshsiz( paytini, asosiy, qo’shimcha yoki o’quv ta’tilida
bo lganligini, vaqtinchalik ishga layoqatsizligi bo yicha yoki homilador va ko zi
yorish (tug’ish) bo’yicha nafaqa olganini, shuningdek sub’ektning, sexning yoki
ishlab chiqarishning yoki faoliyatini to xtatganligi, mahsulotni ishlab chiqarish
hajmining qisqarganligi sababli ishlamagan kunlari chiqarib tashlanadi.
O’rtacha oylik maosh hisobiga quyidagi pullik tolovlar: ishlatilmagan ta’til

uchun badal (haq), ishdan ketish paytidagi dam olish kunlari uchun nafaqa, moddiy
yordam, yagona mukofotlar va boshqalar sifatidagi har xil turdagi qo’shimcha
to’lovlar va nafaqalar kirimi.
Ishlab chiqarish rejasining bajarilishiga muvofiq mehnatga haq to’lash
fondi ustidan doimiy nazorat bevosita korxona xodimlari tomonidan amalga
oshiriladi.
Buxgalteriya xodimlari ishbay narx va baholarning tarif stavkalarini,
maosh, ustama haq va qo’shimcha to’lovlar, mukofotlarning to’g’ri qo’llanilishi va
hisoblanishi ustidan joriy nazorat o’rnatishi kerak.
Shu vaqtga qadar ish haqi fondidan to’g’ri foydalanilishi ustidan tashqi
nazorat funksiyalari davlat tomonidan bank muassasalari zimmasiga yuklangan
edi.
Bank nazorati mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish hajmi yoki
korxona faoliyatini ifodalovchi boshqa ko’rsatkichlar (daromad) hamda ish haqi
buyicha hisob va hisobotning joriy etilgan tartibi asosida har chorakda amalga
oshirilar edi.
Bank muassasalalari korxonaga ish haqi uchun mablag’larni mahsulot (ish,
xizmat) lar yoki daromad hajmining o’sish darajasi 0,7 koeffitsiyentiga
to’g’rilangan ish haqi fondining baza darajasiga asoslangan holda berar edi. Ishlab
chiqarish hajmi kamaygan taqdirda ish haqi uchun mablag’lar bank tomonidan ish
haqi fondining baza darajasida berilar edi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’z mablag’laridan mustaqil foydalanish
ko’lamini oshirish maqsadida respublikamizda ko’pgina chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 3
avgustda qabul qilingan «Pul mablag’larining bankdan tashqari muomalasini
yanada qisqartirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarorida korxona, tashkilot va
muassasalarning bankdagi o’z hisobvaraqlaridagi pul mablag’laridan erkin
foydalanishini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari belgilab berilgan. Xususan,
ushbu Qarorning 3-bandiga muvofiq 2002 yil 1 sentabridan boshlab, mulkchilik
shaklidan qat’iy nazar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga tijorat banklaridagi o’z

hisob raqamlaridan naqd mablag’larni topshirilgan naqd tushum doirasida
belgilangan tartibda birinchi talab bo’yicha olish huquqi berilishi ko’zda tutilgan.
Qarorning 4-bandiga binoan 2020 yil 1 oktabridan boshlab, mulkchilik
shaklidan qat’iy nazar, korxona va tashkilotlarda mehnatga haq to’lashga
yo’naltiriladigan mablag’larning davlat tomonidan tartibga solinishi bekor qilinishi
ta’kidlab o’tilgan. Shuningdek, 2020 yilning to’rtinchi choragidan boshlab,
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, yuridik shaxslar yollanib ishlovchilarga
mehnatga haq to’lash sifatida hisoblangan va amalda to’langan summalar hamda
boshqa daromadlar to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, ushbu daromadlardan
soliq summalari to’g’risidagi ma’lumotlarni davlat soliq xizmati organlariga har
chorakda taqdim etishi belgilab qo’yilgan.
Qarorning amaliyotga tatbiq etilishi respublikamizda faoliyat yuritayotgan
yuridik shaxslarning mehnatga haq to’lash fondi ustidan nazoratni

Xulosa:
Maxsulot va daromadlarni taqsimlash har doim bir hil bo’lmay, balki shu
davrda amal qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik
munosabatlariga bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoitlari,
ya’ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari mavjud bo’lgan, yergaesa davlat
mulki bo’lib turgan sharoitlarda yaratilgan milliy lari va ishchi kuchining egasi
bo’lgan ishchi-xizmatchilar o’rtasida taqsimlanadi.
Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning uning ishlab chiqaruvchilari o’rtasida
mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadigan qismi ish haqi
deb yurutiladi.
Ish haqining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning hayot va mehnat
sharoitini yaxshilash boshqacha qilib aytganda, mehnat me’yori bilan iste’mol
me’yori o’rtasidagi bog’liqlikni ta’minlashdan iborat.
Ish xaqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: ishbay va vaqtbay
shakllari farqlanadi. Vaqtbay ish xaqi xodimning ish malakasi, mehnat sifati va
ishlagan ish vaqtiga qarab to’lanadigan ish xaqidir. Ishbay ish xaqi ishchining
ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori yoki bajargan ishiga qarab beriladigan ish
xaqidir. Xaq to’lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan
turlari ish xaqining tizimini tashkil qiladi. Hozirgi kunda O’zbekiston
Respublikasida qulay mehnat sharoitlarini yaratish, yangi ish o’rinlarini ochish,
mehnatga haq to’lashni takomillashtirish yuzasidan keng ko’lamli ishlar olib
borilmoqda.

Foydala nilgan adabyotlar ro’yhati
1 . “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni,
“Xalq so’zi” 1996 y. 16 sentyabr.
2. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. Toshkent 1998 y.
3. «Yangi hisobvaraqlar rejasi» (loyixa) 1999 yil 2 aprel O’z. R. Moliya
vazirligining 84- sonli buyrug’i.
4. «Yillik (chorak) hisobot shakllarini to’ldirish tartibi to’g’risida» gi
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 1997 yil 15 fevral 5-sonli
Yo’riqnomasi.
5. “Yuridik shaxslarda kassa va kassa muomalalarini yuritish qoidasi”
O’zbekiston Markaziy banki (1998 yil 24 yanvar 46- son).

Mеhnаt hаqini hisоblаsh vа to’lаshni hujjаtlаshtirish

Sotib olish