Mehnat tarbiyasining mazmuni va mohiyati - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	45.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

21 Продаж

Mehnat tarbiyasining mazmuni va mohiyati

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. MEHNAT TARBIYASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Mehnat tarbiyasining tushunchasi va uning ta’rifi …………………………. 5
1.2. Mehnat tarbiyasining shakllari va turlari …………………………………… 8
1.3. Mehnat tarbiyasining tarixiy rivojlanishi…………………………………… 11
1.4. Mehnat tarbiyasining psixologik va pedagogik
asoslar ……………………... 13
II-BOB. MEHNAT TARBIYASINING MAZMUNI VA MOHIYATI
2.1. Mehnat tarbiyasining jamiyatdagi
o‘rni.......................................................... 15
2.2. Mehnat tarbiyasining maqsad va
vazifalari…………………………………. 18
2.3. Mehnat tarbiyasining ta’lim jarayonidagi
roli………………………………. 22
2.4. Mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirish
usullari................................... 27
XULOSA…………...…………………………………………………………... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 32
2

KIRISH
Prezident Shavkat Mirziyoyevning ta’lim va tarbiya tizimini
takomillashtirishga qaratilgan bir qator qarorlari yoshlar tarbiyasining dolzarbligini
belgilashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, 2021-yil 6-aprelda qabul
qilingan “Ta’lim va tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga doir chora-
tadbirlar to‘g‘risida” 1
gi PQ-5073-sonli qaror yoshlar tarbiyasi, ularning
ma’naviy va intellektual kamolotiga alohida e’tibor qaratilishini ta’kidlaydi.
Mazkur qarorda ta’lim jarayonlarida yoshlarni vatanparvarlik, kasbiy mahorat va
mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash ustuvor vazifa sifatida belgilangan.
Qarorning mazmuni va dolzarbligidan kelib chiqib, ta’lim tizimida mehnat
tarbiyasining nazariy va amaliy joriy etilishi yosh avlodning intellektual va
ma’naviy rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. Mehnat tarbiyasi bolalarning
kasbiy yo‘nalishlarini aniqlash, shaxsiy sifatlarini shakllantirish va kelajakda
jamiyatda o‘z o‘rnini topishda amaliy asoslarni taqdim etadi. Bu orqali jamiyatning
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish mumkin bo‘ladi.
Kurs ishining dolzarbligi . Yoshlarni to‘laqonli tarbiyalash va mehnatga
o‘rgatish, ularda mas’uliyat, o‘z ustida ishlash va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish zamon talabidir. Hozirgi davrda ijtimoiy va iqtisodiy muhitdagi
o‘zgarishlar, yangi texnologiyalar va kasblarning joriy etilishi yoshlarning shaxsiy
va kasbiy rivojlanishini yanada dolzarblashtirmoqda. Shu bois, ta’lim tizimida
mehnat tarbiyasi nafaqat nazariy, balki amaliy qirrasi bilan ham dolzarb masalaga
aylanib bormoqda.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu tadqiqotning maqsadi – ta’lim jarayonida
mehnat tarbiyasining o‘rni va ahamiyatini o‘rganish, yoshlarni ijodiy mehnatga
1
2021-yil 6-aprelda qabul qilingan “Ta’lim va tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga doir chora-
tadbirlar to‘g‘risida” gi PQ-5073-sonli qaror
3

jalb etish orqali shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga ko‘maklashishdir. Bu orqali
yosh avlodda kasbiy yo‘nalish, vatanparvarlik va mas’uliyatlilik kabi qadriyatlarni
shakllantirishga erishish ko‘zda tutiladi.
Kurs ishi ning vazifalari :
1. Mehnat tarbiyasining nazariy asoslarini tahlil qilish va rivojlanish
bosqichlarini o‘rganish.
2. Yoshlarning shaxsiy rivojlanishida mehnat tarbiyasining psixologik va
pedagogik jihatlarini aniqlash.
3. Mehnat tarbiyasini amaliy joriy etish usullari va texnologiyalarini ishlab
chiqish.
4. Yoshlarni amaliy faoliyatga jalb qilish orqali mehnatsevarlik sifatini
rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti :
 Ob y ekti : Ta’lim jarayonida yoshlarni mehnat tarbiyasiga jalb etish.
 Predmeti : Ta’lim tizimida mehnat tarbiyasining pedagogik usullari va
ta’sir mexanizmlari.
Kurs ishining metodik asosi. Pedagogika, psixologiya va zamonaviy ta’lim
texnologiyalari nazariyalari asosida olib boriladi. Ta’lim jarayonida yoshlarning
shaxsiy rivojlanishi, ularni mehnatga jalb qilishning innovatsion usullari tahlil
qilinadi.
Kurs ishining tuzilmasi. Kurs ishi quyidagi qismlardan iborat:
1. Kirish.
2. Mehnat tarbiyasining nazariy asoslari va dolzarbligi.
3. Ta’lim jarayonida mehnat tarbiyasining amaliy qo‘llanilishi.
4. Xulosa va tavsiyalar.
Bu kirish qismi ta’limda mehnat tarbiyasini rivojlantirish va yoshlar
tarbiyasiga oid asosiy masalalarni yoritish, mavzuni to‘liq tushuntirish uchun
xizmat qiladi.
4

I-BOB. MEHNAT TARBIYASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Mehnat tarbiyasining tushunchasi va uning ta’rifi
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” asosida umumta’lim maktablarida o‘qitiladigan barcha
fanlarning DTS lari va o‘quv dasturlari ishlab chiqildi va u bosqichma-bosqich
joriy etib borilmoqda. Mehnat ta’limi bo‘yicha DTS da umumiy o‘rta ta’lim
maktablarida mehnat ta’limi va kasb tanlashga yo‘naltirishning tayanch mazmuni
hamda maktabni bitirgan o‘quvchilarning mehnat ta’limi fanidan tayyorgarlik
darajasini me’yorlari ifodalanadi. Mehnat ta’limi va tarbiyasining maqsadi o‘quv
ishlarida mehnatga nisbatan ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Mazkur
maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni hal etish talab qilinadi. Mehnat
tarbiyasini tashkil etishda hal etiluvchi vazifalar ko‘p qirrali bo‘lib, u
o‘quvchilarning mehnat faoliyatiga amaliy, ruhiy va axloqiy tayyorgarlikning
barcha tomonlarini qamrab oladi. Mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etishda
quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
1. Mehnatning mohiyatini anglatish orqali o‘quvchilarga mehnatning shaxs
kamoloti va jamiyat taraqqiyotidagi rolini yoritib berish;
2. Inson mehnati hamda mehnat mahsuli bo‘lgan moddiy va ma’naviy
ne’matlarni qadrlash, asrab-avaylashga o‘rgatish;
3. Mehnat qilishga nisbatan rag‘batni, shuningdek, muhabbatni uyg‘otish;
4. O‘quvchilarning mehnatga ijtimoiy burch sifatida yondashuvlarini
yuzaga keltirish;
5. Mehnat faoliyatini tashkil etishga ongli ravishda, vijdonan yondashishni
odatlantirish;
6. Mehnat faoliyatini jamoa asosida tashkil etish;
5

7. Mehnatga hayotiy zururat, inson faoliyatining asosi sifatida munosabatda
bo‘lish;
8. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish borasida mehnat ko‘nikmasi va
malakalarini shakllantirishni yuzaga keltirish;
9. O‘quvchilarda mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash; o‘z mehnati
samarasidan g‘ururlanish tuyg‘usini shakllantirish;
10. Muayyan kasb-hunar sirlarini o‘zlashtirishga erishish.
Yosh avlodning mehnat faoliyati quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantiriladi va
tarkib toptiriladi: mehnat o‘yindan ajralgan holda mustaqil faoliyat sifatida
shakllantiriladi; mehnat faoliyati jarayonining mohiyatini o‘zlashtirilishiga
erishiladi; mehnat faoliyatining turli shakllari vujudga keltiriladi. Mehnat
tarbiyasidan ko‘zlangan maqsad, avvalo, o‘quvchilarga mehnatning mohiyati,
mazmunini chuqur anglatishdan iboratdir. Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning
mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnat va mehnat faoliyatiga ongli
munosabatni, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma
va malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. Mehnat
tarbiyasining maqsadi shaxsda mehnat va mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni
shakllantirishdan iborat. Mehnat tarbiyasini tashkil etishda quyidagi vazifalar hal
qilinadi:
1. Shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish;
2. O‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirish;
3. O‘quvchilarni turli mazmunga ega mehnat ko‘nikma va malakalari bilan
qurollantirish;
4. O‘quvchilarda mehnat faoliyatiga ijobiy munosabatni shakllantirish;
5. O‘quvchilarni nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish;
6. O‘quvchilarda mehnatga muhabbat uyg‘otish, ularni mehnatsevarlikka,
tejamkorlikka o‘rgatish.
Mehnat ta’limi o‘qituvchisi rahbarligida o‘quvchilar tomonidan
bajariladigan aqliy va jismoniy harakatlar jarayonidan iborat bo‘lib, yakuniy
natijada ularning mehnat qurollari, vositalari va jarayonlari haqidagi bilimlarini
6

hamda ma’lum sohadagi ishlab chiqarish mehnatini bajarish uchun zarur amaliy
ko‘nikma va malakalarni egallashlariga ongli ravishda kasb tanlashga hamda
jamiyat va shaxs farovonligi yo‘lida mehnat faoliyatida ko‘nikishlariga imkon
beruvchi shaxsiy sifatlarni va tafakkurlarni rivojlantirishga qaratilgan o‘quv
fanidir. Umumiy o‘rta ta’lim maktabida mehnat fanini o‘qitishning maqsadi:
O‘quvchilarning aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari bilan tanishtirish.
Mehnat va kasblarni qadrlash, ularning ahamiyatini tushunishga o‘rgatish.
Boshlang‘ich sinf mehnat ta’limi uchun uzviy bog‘lanishni yaratish kerak. Bular
ta’limiy-tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlar hisoblanadi.
Ta’limiy maqsad – o‘quvchilarning barkamol shaxslar bo‘lib
shakllanishlari uchun ularga mehnat jarayonlari, qo‘l mehnatiga o‘rgatish, ular- ni
kasblar haqida ma’lumotlar berish bilan birga uyg‘unlashtirish orqali ularning
kasbga tayyorgarligiga zamin yaratishdan iborat.
Tarbiyaviy maqsad – o‘quvchilarning mehnat ko‘nikmalarini egallashlari
jarayonida mehnat va kasbga munosabatlarida yuqori axloqiy sifatlarini,
mehnatsevarlik, vatanparvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.
Rivojlantiruvchi maqsad – mehnat ta’limi mashg‘ulotlari jarayonida
o‘quvchilarga aqliy, jismoniy, axloqiy badiiy estetik tarbiya va ta’lim berish orqali
ularning barkamol shaxslar bo‘lib yetishishlariga yordam berishdan iborat.
Nazorat maqsad – o‘quvchilarning dasturda belgilangan bilim,
ko‘nikmalarni DTS ga binoan o‘zlashtirish holatini nazorat qilishdan iborat.
Ijodiy vazifa – mehnat ta’limi jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarini
zamonaviy talablar darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun o‘quvchilarning
mustaqil ravishda ijodiy faoliyat yurita olishiga o‘rgatish.
Amaliy vazifa – buyum, narsa, namunalar asosida zaruriy vazifalarni
amalda bajara olish. Maktabda mehnat ta’limidan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar
quyidagi vazifalarni amalga oshirishni nazarda tutadi: – o‘quvchilarda dastlabki
nazariy va amaliy mehnat tajribalarini hosil qilish, zamonaviy texnika borasidagi
bilimlari doirasini yanada kengaytirish, ularda kishilar mehnati va mehnat
jarayoniga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga tayyorlash; – o‘ziga topshirilgan
7

har qanday ishni uddalay bilish, mehnatning o‘ziga xos madaniyati va uning
nazariy asoslarini egallash, o‘z ishini va o‘rtoqlarining ishlarini mustaqil baholay
olish malakalarini shakllantirish.
1.2. Mehnat tarbiyasining shakllari va turlari
Yoshlarning fan-texnika rivojida faol ishtirok etishlari faqat ta’lim
mazmunini emas, balki o‘qitish jarayonining usuli va tashkil etilishini, o‘qitishga
qiziqishini, ijodiy qobiliyatini, egallagan bilimlarini amalda qo‘llay bilishni
rivojlantirish maqsadlarida yanada takomillashtirishni ham talab qiladi. Bu esa
maktab zimmasiga yoshlarda ijodga ehtiyoj uyg‘otish, ijodiy qobiliyatlar, har
qanday faoliyatga ijodiy yondashish asoslarini shakllantirishga, ijodiy masalalarni
mustaqil hal etishga o‘rgatish vazifasini yuklaydi. Mehnat ta’limiga o‘rgatishning
ahamiyati mehnat malakalarini egallash imkoniyatini berish bilan cheklanmaydi,
balki bu malakalar hamma uchun zarur ekanligini e’tirof qilish kerak. Ko‘pgina
ilmiy kengashlarda qatnashuvchi kishilar, agar turmush ishlarini bajarishni: ovqat
pishirish, kiyim yamash, ozodalikni saqlash va shu kabilarni bilmaganida,
shunchalik muvaffaqiyatga erishmagan bo‘lardilar. Mehnat ta’limiga o‘rgatishni
ham zamonaviy pedagogika ishlarini to‘g‘ri tashkil etish va uning usullariga
qo‘yadigan umumiy talablariga muvofiq tarzda amalga oshirish kerak.
O‘qitish metodlari – bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning usullari bo‘lib, bular
yordamida o‘qituvchi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni
egallashlariga erishadi. O‘qituvchi o‘z tajribasida o‘qitishning xilma-xil
usullaridan foydalanishi mumkin. O‘qituvchining intilishi, xatti-harakati darsda
o‘quvchilarning diqqat-e’tiborlarini susaymasligiga, fikrlarning jamlangan
bo‘lishiga, ularning chambarchasliklariga yo‘llangan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi
darsning har bir daqiqasini qadrlab, o‘quvchilarni ham shunga o‘rgatishi kerak.
Har bir o‘qituvchiga o‘z uslubi, o‘z usulining o‘ziga xosligiga ega bo‘lish huquqi
berilgan. Biroq shuni aytish mumkinki, bularning barchasiga mustahkam bilim, bir
qarashda hammaga ravshan bo‘lgan haqiqatlarni egallab olganlaridagina erishish
mumkin. Hayotini o‘qituvchilik mehnatiga baxsh etmoqchi bo‘lgan o‘qituvchilar
8

o‘z faoliyatini mana shu hammaga ma’lum haqiqatni o‘zlashtirishdan boshlashlari
kerak. Ular darslarda suhbat, gapirib berish, amaliy mashg‘ulotlar kabilardan
foydalanib o‘zlashtirganini tekshirish, yangi mavzuni tushuntirish va o‘tilganini
mustahkamlashni eng boshidan o‘rganishlari lozim. Faqat barchaga ma’lum
haqiqatlar o‘zlashtirgandan keyingina va sinfning imkoniyatlarini nazarda tutib,
yangisini qo‘llash mumkin.
Mehnat ta’limi bilimlarini egallash, o‘zlashtirish, amalda qo‘llash va
o‘quvchilarni rivojlantirish faol jarayonining muvaffaqiyati asosan o‘qituvchining
bilimi hamda ishga ijodiy yondashishiga bog‘liq. Mehnat ta’limini amaliy mehnat
faoliyati bilan birlashtirish va o‘quvchilarning ilmiy bilimlarni chuqur
o‘zlashtirishini ta’minlashda ta’limning turli usullaridan foydalaniladi. Nazariy
materialni tushuntirish chog‘ida o‘qituvchi o‘quvchilarning bilimlari va tajribasiga
suyanadi. O‘quvchilar tomonidan bajariladigan barcha mehnatga oid harakatlar
nazariy bilimlarni bilishga tayanadi. Ko‘r-ko‘rona taxminiy yo‘l bilan egallangan
ko‘nikma va malaka tor ma’noda bo‘lib, puxta bo‘la olmaydi. Amaliy
topshiriqlarni tanlash mehnat tayyorgarligini nazariy va amaliy saviyasini ko‘tarish
vazifalariga bo‘ysundirilishi kerak. O‘quvchilarga berilgan topshiriqlar ularni
ijodiy izlanish, ta’lim olish va adabiyotlar bilan ishlash malakasini shakllantirishi
lozim.
Boshlang‘ich sinflarda ish materiallarining mazmuni, hajmi va usullari
o‘quvchilarning tayyorgarlik bosqichiga mos kelishi zarur. O‘quv materiallarini
o‘quvchilarga yetkazib berishda faqat soddalashtirish yo‘li bilan borish maqsadga
muvofiq bo‘lmaydi. Bunday yo‘l bilan borish o‘quvchilarning aqliy rivojlanishini
ta’minlay olmaydi. Har bir mavzuni o‘rganishda soddadan murakkabga qarab
borish maqsadga muvofiqdir. Ko‘pgina o‘qituvchilar o‘qitishning turli metod va
usullarini qo‘llab, shunungdek, sinfdan tashqari ishlarni qiziqarli tashkil etib,
yaxshi o‘zlashtirish natijalariga erishmoqdalar va bilimga muhabbat hamda
qiziqishlarini singdirmoqdalar. Bunday o‘qituvchilar qo‘l mehnatini o‘rgatishda
o‘quvchilarga turmush sohasidagi bilim va ko‘nikmalarni singdirish bilan birga,
ularda ijodiy qobiliyatlarni va bilishga qiziqishni, mustaqil faollikni o‘stirishga
9

yordam bermoqdalar. O‘qitish usullari bilimlarning shunday darajada egallanishiga
xizmat qilishi kerakki, unda o‘quvchilar chizmani o‘qituvchi chizgan o‘lchamlar
asosida emas, balki buyumni istalgan o‘lchami bo‘yicha chizib, egallagan
bilimlarini amalda qo‘llay olsinlar.
Qo‘l mehnatiga o‘rgatishda qo‘llanadigan asosiy usullar tizimi quyidagi lar :
1. Og‘zaki bayon qilish.
2. Tushuntirish va hikoya qilish.
3. Suhbat.
4. Mashqlar.
5. Amaliy ishlar.
6. Mustaqil ishlar.
7. Ekskursiya.
8. Kitob bilan ishlash.
9. Texnik vositalar.
Mehnat ta’limi jarayonida o‘quvchilarni mehnat ta’limi va tarbiyasiga
tayyorlashda mana shu usullardan samarali foydalanilsa, o‘qituvchi
o‘quvchilarning mehnat ta’limi va tarbiyasining malaka va ko‘nikmalarini
egallashlari va mehnatga tayyorlash to‘g‘ri tarbiyalansa, haqiqiy mehnatkash inson
uchun zarur bo‘lgan sifatlar shakllanadi.
Og‘zaki bayon qilish usuli ikki xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
1. Monologik bayon qilish . Bunda faqat o‘qituvchi gapiradi, o‘quvchilar
esa uning nutqini idrok etib, anglab oladilar. Qo‘l mehnati darslarida u tushuntirish
va hikoya qilish, instruktaj ko‘rinishida bo‘ladi.
2. Dialogik bayon usuli . Bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro
suhbatidir.
Tushuntirish va hikoya qilish. Bu usulda materialni jonli va ob-razli bayon
qilishdir. Bu holda yangi bilimni o‘qituvchining o‘zi beradi. Ba’zan suhbat
davomida o‘quvchilarning qanchalik o‘zlashtirayotganliklarini bilish maqsadida
ularga savollar bilan murojaat etish maqsadga muvofiqdir. Hikoya agar bajarilgan
10

ishlar, natural rasmlar, fotosuratlar va shu kabilarni ko‘rsatib bajarilsa, anchagina
tushunarliroq bo‘ladi. Bu o‘rinda tushuntirayotganda “ko‘rsat va tushuntir” degan
qoida bajariladi. Yangi materialni bayon qilishda o‘quvchilarning bir xil emasligini
nazarda tutish lozim.
1.3. Mehnat tarbiyasining tarixiy rivojlanishi
Mehnat tarbiyasi tarixiy rivojlanish jarayonida jamiyatning iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy sharoitlariga qarab o‘zgarib, taraqqiy etgan. Tarixan mehnat
tarbiyasi insonlarning ish faoliyatini o‘rgatish va jamiyatda o‘z o‘rnini topish
uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirish maqsadida amalga oshirilgan.
Mehnat tarbiyasining dastlabki bosqichlari. Mehnat tarbiyasining
dastlabki shakllari qadimiy jamiyatlarda, ayniqsa qishloq xo‘jaligi va
hunarmandchilik rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Qadimgi davrlarda mehnat
tarbiyasi asosiy e’tiborni bolalarni turmush uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni
o‘rgatishga qaratgan. Bolalar kichkinaligidan boshlab ota-onalar va kattalardan
mehnatga oid bilimlar va ko‘nikmalarni o‘rgangan. Mehnatning ko‘p qismi oilada,
qishloq hamda ehtiyotkorlik bilan bajariladigan amaliy ishlarda amalga oshirilgan.
O‘rta asrlar va hunarmandchilik davrida mehnat tarbiyasi . O‘rta asrlar
davrida, ayniqsa, G‘arbiy Yevropa va Osiyoda hunarmandchilikning rivojlanishi
bilan mehnat tarbiyasi o‘zining yangi bosqichiga o‘tdi. Mehnat tarbiyasi
institutlashdi va professional kasblar bo‘yicha ta’lim boshlanadi. Kasb ustalari,
ya’ni mahoratli hunarmandlar o‘z kasblarini o‘rgatish uchun maktablar tashkil
qildilar. O‘quvchilar ustozlaridan o‘rganish, turli amaliy ishlarni bajarish orqali o‘z
mahoratlarini oshirdilar. Bu davrda mehnat tarbiyasi ko‘proq amaliy ko‘nikmalarni
egallashga, mahoratni oshirishga qaratilgan edi.
Yangi davrda mehnat tarbiyasining rivojlanishi . Yangi davrda, sanoat
inqilobi va iqtisodiyotni mexanizatsiya qilish jarayonlari mehnat tarbiyasining
yangi shakllarini keltirib chiqardi. Inqilobiy o‘zgarishlar ishchilarga texnik
bilimlarni, mashina va apparatlarni boshqarish malakalarini o‘rgatishga katta
11

e’tibor qaratishni talab qildi. Shu bilan birga, mehnatning sifati va samaradorligini
oshirish uchun har xil texnik va ilmiy yondashuvlar kiritildi.
XIX asrning ikkinchi yarmida ta’lim tizimi, xususan, mehnat tarbiyasi
institutlari, kasb-hunar maktablari va texnikumlar tashkil qilindi. Bu davrda
o‘quvchilar faqat amaliy ko‘nikmalarni o‘rganish bilan cheklanmay, balki ilmiy
asoslangan mehnat ta’limini ham olishdi.
XX asr va mehnat tarbiyasining o‘zgarishi . XX asrning dastlabki yillarida
sanoatlashuv va texnologik taraqqiyot mehnat tarbiyasiga yangi talablarga olib
keldi. Mehnat ta’limi faqat amaliy ishlarni o‘rganish bilan cheklanmay, bilimlarni
nazariy asoslashga e’tibor qaratila boshlandi. Bolalar va yoshlarga ta’limda
innovatsion metodlar qo‘llanilib, mehnat tarbiyasining yagona tizimi shakllandi.
Ta’limning amaliy va nazariy jihatlari birlashtirildi va o‘quvchilarning mehnatga
tayyorlanishi yangi yondashuvlar asosida amalga oshirildi.
XX asrning o‘rtalariga kelib, mehnat tarbiyasi jamiyatda demokratik
g‘oyalar va inson huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Ta’lim tizimi davlat
tomonidan tartibga solinib, mehnat ta’limi hamda kasb-hunar o‘qitilishi uchun
keng imkoniyatlar yaratildi. Mehnat ta’limining asosiy maqsadi – mehnatga
tayyorlash, mustaqil va ijodiy faoliyatga undash, yoshlarni turli kasb va
mutaxassisliklarga o‘rgatish edi.
Mustaqil O‘zbekistonda mehnat tarbiyasining rivoji . Mustaqillik
yillarida O‘zbekiston mehnat tarbiyasini yangicha yondashuvlar asosida
rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim tizimi,
xususan, mehnat tarbiyasi, xalqaro standartlarga mos ravishda yangilandi. Mehnat
ta’limi va kasb-hunar maktablari, texnikumlar va kollejlar tashkil etildi, bu yerda
o‘quvchilar zamonaviy texnologiyalarni o‘rganib, bilim va ko‘nikmalarni amalda
qo‘llay olishdi. Ayniqsa, mehnat tarbiyasining yangi bosqichlarida yoshlarga ilmiy
bilimlarni, texnik va kasbiy ko‘nikmalarni o‘rgatishning samarali usullari
qo‘llanildi.
Mehnat tarbiyasining tarixiy rivojlanishi jamiyatning o‘zgarishlariga mos
ravishda o‘zgarib, mehnat faoliyatini o‘rganish va kasb-hunar ta’limini
12

shakllantirishda muhim o‘rin tutdi. Hozirgi kunda mehnat tarbiyasining asosiy
maqsadi yoshlarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish, bilim va
ko‘nikmalarni egallash, ijodiy fikrlash va mustaqil ish faoliyatini amalga
oshirishga tayyorlashdir.
1.4. Mehnat tarbiyasining psixologik va pedagogik asoslar
Mehnat tarbiyasi — bu shaxsni mehnatga tayyorlash, mehnat faoliyatini
samarali tashkil etish va mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish
jarayonidir. Mehnat tarbiyasining psixologik va pedagogik asoslari uning samarali
tashkil etilishida juda muhim o‘rin tutadi. Bu asoslar o‘quvchilarda mehnatga
nisbatan ijobiy munosabatlarni shakllantirish, ularni motivatsiya qilish va ularni
mehnat faoliyatida muvaffaqiyatli bo‘lishga tayyorlashga qaratilgan.
Psixologik asoslar o‘quvchining mehnatga tayyorligini, uning ichki
motivatsiyasini, mehnat faoliyatini amalga oshirishdagi ruhiy holatini tushunishga
qaratilgan. Psixologik jihatlar shuningdek, mehnatga bo‘lgan munosabatni
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Mehnatga ijobiy munosabat,
o‘quvchilarda mehnatning qadriyatlarini tushunish va ularga bo‘lgan qiziqishlarini
uyg‘otadi. Bu jarayon, asosan, o‘quvchilarning ichki motivatsiyasiga bog‘liq
bo‘ladi. O‘quvchining mehnatga qiziqishi, mehnatni foydali va zarur deb bilishi,
uning ichki motivatsiyasini yaratishga yordam beradi. O‘quvchilarning mehnatga
bo‘lgan motivatsiyasini rag‘batlantirishda ijtimoiy omillar, ya’ni ota-onalar,
o‘qituvchilar va boshqa kattalar o‘z o‘rnini tutadi. Shuning uchun, o‘qituvchilar va
pedagoglar o‘quvchilarga mehnatning ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatini tushuntirish
orqali ularning mehnatga bo‘lgan hissiy munosabatini o‘zgartirishga yordam
berishlari kerak.
Bundan tashqari, psixologik jihatlar mehnat faoliyatining shaxs
rivojlanishiga ta’sirini o‘rganadi. Mehnat faqat iqtisodiy foyda olishning vositasi
bo‘lib qolmay, balki insonning axloqiy, ijtimoiy va ruhiy rivojlanishiga ham ijobiy
13

ta’sir ko‘rsatadi. Mehnatni o‘rganish orqali o‘quvchilar mas’uliyat, qat’iyatlilik,
ijodiy yondashuv va jamoada ishlash kabi ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradilar.
Pedagogik asoslar esa o‘quvchilarga mehnat faoliyatini o‘rgatishda
qo‘llaniladigan metod va vositalar bilan bog‘liqdir. Pedagogik yondashuvlar
mehnat tarbiyasining muvaffaqiyatli tashkil etilishiga yordam beradi. Mehnat
tarbiyasini samarali amalga oshirish uchun pedagoglar turli metodlardan,
usullardan va vositalardan foydalanadilar. O‘qituvchilar o‘quvchilarga mehnat
faoliyatining turli jihatlarini o‘rgatish uchun didaktik materiallar, amaliy
mashg‘ulotlar va topshiriqlarni qo‘llaydilar. Shuningdek, o‘quvchilarga mehnat
faoliyatining turli turlarini tushuntirish, mehnat qilishning texnik va amaliy
usullarini o‘rgatish zarurdir. Pedagogik metodlardan biri — bu o‘quvchilarni
amaliy mashg‘ulotlarga jalb etishdir. Bu metod orqali o‘quvchilar o‘z
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar va amaliy tajriba orttiradilar.
Mehnat tarbiyasining pedagogik asoslari nafaqat bilimlarni, balki mehnatga
bo‘lgan munosabatni o‘zgartirishga ham qaratilgan. Pedagogik vositalar orqali
o‘quvchilarni mehnatga jalb qilish, ularga mehnat faoliyatining muhimligini
tushuntirish, ishga mas’uliyat bilan yondashishni o‘rgatish mumkin. Ta’lim
jarayonida mehnatga oid darsliklar, metodik qo‘llanmalar, texnik vositalar va
resurslar o‘qituvchining asosiy yordamchilari hisoblanadi.
Bundan tashqari, mehnat tarbiyasining pedagogik asoslari o‘quvchilarda
mehnatga bo‘lgan qiziqishni, yuksak mas’uliyatni va mehnatga tayyorlikni
oshirishni maqsad qilgan. Bu jarayon o‘quvchilarning shaxs sifatida rivojlanishini,
jamoaviy ishda faol ishtirok etishlarini, ijtimoiy qadriyatlarni o‘zlashtirishlarini
ta’minlaydi. Shuningdek, o‘quvchilarni mehnatga tayyorlashda mehnat
faoliyatining turli turlarini ko‘rsatish, ularga mos keladigan amaliy topshiriqlar va
faoliyatlarni berish orqali ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish mumkin.
Mehnat tarbiyasining psixologik va pedagogik asoslari o‘quvchilarda
mehnatga tayyorlikni shakllantirishda muhim omillardir. Mehnat tarbiyasi orqali
o‘quvchilarga faqat bilimlar beribgina qolmay, balki ularning axloqiy va ijtimoiy
rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatiladi. Shu tarzda, mehnat tarbiyasining psixologik
14

va pedagogik asoslari, samarali pedagogik yondashuvlar va metodlar orqali,
o‘quvchilarda mehnatga bo‘lgan to‘g‘ri munosabatni shakllantirish va ularga
muvaffaqiyatli mehnat faoliyatini amalga oshirishda yordam beradi.
II-BOB. MEHNAT TARBIYASINING MAZMUNI VA MOHIYATI
2.1. Mehnat tarbiyasining jamiyatdagi o‘rni
Mehnat tarbiyasining jamiyatdagi o‘rni alohida ahamiyatga ega. Jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy tizimida mehnat tarbiyasining muhim o‘rni mavjud. Bu o‘rin
quyidagi jihatlar orqali yanada aniqroq ko‘rinadi:
1. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash. Mehnat tarbiyasi jamiyatning
ijtimoiy barqarorligini ta’minlashda bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Jamiyatning har bir
a’zosi o‘zining mehnat faoliyatini samarali va mas’uliyatli bajarishi, ijtimoiy
vazifalarini to‘liq amalga oshirishi kerak. Mehnat tarbiyasi orqali yosh avlodni
mehnatga tayyorlash, ularda mas’uliyatni, samaradorlikni va mehnatga ijobiy
munosabatni shakllantirish jamiyatda ijtimoiy tartibni mustahkamlashga xizmat
qiladi.
Yoshlar mehnatga qanday yondashishni o‘rganishi orqali ular jamiyatda faol
ishtirokchi fuqarolar sifatida shakllanadi. Bunday shaxslar jamiyatdagi
muammolarni hal etishga, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qodir bo‘ladilar.
Mehnat tarbiyasi davomida yoshlar ijtimoiy mehnatni o‘zlashtirish, hamkorlik
qilish va jamoa ishlari bilan shug‘ullanishni o‘rganadilar. Shu tarzda, mehnat
tarbiyasi orqali nafaqat shaxsning o‘zini rivojlantirish, balki jamiyatdagi ijtimoiy
barqarorlikni ham ta’minlash mumkin bo‘ladi.
2. Iqtisodiy rivojlanishning asosiy omili. Mehnat tarbiyasi jamiyatning
iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Mehnat faoliyatining samarali amalga
oshirilishi, yuqori malakali ishchi kuchining mavjudligi jamiyatning iqtisodiy
potentsialini oshiradi. O‘quvchilarni mehnatga tayyorlash, ularda ish faoliyatiga
15

doir bilimlarni shakllantirish, ularni amaliy ishga yo‘naltirish jamiyatda ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Mehnatga ijobiy munosabat va yuqori mahoratga ega bo‘lgan ishchilar
jamiyatda ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga olib keladi. Bu esa iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Shuningdek, mehnat resurslarining
optimal taqsimlanishi va samarali ishlatilishi, mehnatga ijobiy yondashuv mehnat
bozorida malakali ishchilarni yaratadi. Bu jarayonlar jamiyatning iqtisodiy
o‘sishiga zamin yaratadi va unga yangi imkoniyatlar ochadi.
3. Ijtimoiy tenglikni ta’minlash. Mehnat tarbiyasi jamiyatda ijtimoiy
tenglikni yaratishda ham katta ahamiyatga ega. Har bir insonni mehnatga
tayyorlash va ularda mehnat qilishga bo‘lgan ijobiy munosabatni shakllantirish
orqali jamiyatda teng imkoniyatlar yaratiladi. Mehnat tarbiyasi orqali har bir
shaxsning o‘z imkoniyatlari va salohiyatini rivojlantirishga yo‘l ochiladi. Bu, o‘z
navbatida, ijtimoiy tenglikka xizmat qiladi, chunki barcha fuqarolar mehnat qilish
orqali o‘z hayot darajasini yaxshilashlari mumkin.
Mehnat tarbiyasining ijtimoiy tenglikka qo‘shgan hissasi shundaki, u
jamiyatda har bir kishining mehnatga doir imkoniyatlarini tenglashtiradi.
O‘quvchilarni mehnatga tayyorlash va ularning mehnatga munosabatini
shakllantirish jarayonida tenglik tamoyillariga asoslangan yondashuvni qo‘llash
muhimdir. Mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, shuningdek, jamiyatda ijtimoiy
adolatni ta’minlashga yordam beradi.
4. Madaniy va axloqiy rivojlanish. Mehnat tarbiyasi jamiyatning madaniy
va axloqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Mehnatni o‘rganish jarayonida
yoshlar axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtiradilar, mas’uliyatni, qat’iyatni,
samaradorlikni va boshqa ijobiy xususiyatlarni rivojlantiradilar. Mehnat
tarbiyasining madaniy va axloqiy jihatlari shundaki, u orqali yosh avlodda o‘z
vaqtini to‘g‘ri tashkil etish, maqsadga erishish, o‘ziga va boshqalarga nisbatan
hurmatni rivojlantirish shakllanadi.
Shuningdek, mehnat tarbiyasi shaxsda mehnatning ijtimoiy ahamiyatini
tushunishni rivojlantiradi. Mehnatning axloqiy jihatlarini o‘rganish, mehnat
16

qilayotgan shaxsda yuqori axloqiy qadriyatlarni shakllantiradi. Mehnat
tarbiyasining madaniy rivojlanishga ta’siri orqali jamiyatning mehnatga nisbatan
qarashlari, qadriyatlari va normativlari ham shakllanadi.
5. Demokratik jamiyatni qurish. Mehnat tarbiyasi jamiyatda demokratik
qadriyatlarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Demokratik jamiyatda mehnatning
o‘rni juda katta. Mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunish orqali yosh avlodda
o‘z huquqlari va mas’uliyatlari borligini his qilish, o‘z mehnatini ijtimoiy ravishda
qadrlash tuyg‘usi shakllanadi. Mehnat tarbiyasining demokratik tizimlarda
ahamiyati, mehnatga bo‘lgan ijobiy munosabatni rivojlantirishda namoyon bo‘ladi.
Demokratik jamiyatda har bir shaxs o‘zining mehnat faoliyatini mustaqil va
o‘z ixtiyori bilan amalga oshirishi kerak. Mehnat tarbiyasi bu jarayonda shaxsning
huquqlari va erkinliklarini hurmat qilishga, uning mehnat faoliyatini
shakllantirishda yordam beradi. Demokratik jamiyatda ijtimoiy mehnatni amalga
oshirish orqali jamiyatda adolat va tenglikni ta’minlashga xizmat qilinadi.
6. Texnologik va ilmiy rivojlanish. Mehnat tarbiyasi jamiyatning
texnologik va ilmiy rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Mehnatga
tayyorlanayotgan yosh avlodni zamonaviy texnologiyalar bilan tanishtirish, ularda
innovatsion fikrlash va yangi texnologiyalarni o‘rganishga qiziqish uyg‘otish
orqali jamiyatning texnologik salohiyatini oshirish mumkin. Shuningdek, ilmiy va
texnik sohalarda yangi bilimlarni yaratish va ishlab chiqish jarayonida yoshlarning
mehnatga tayyorligi va ularning qobiliyatlari muhim ahamiyatga ega.
Mehnat tarbiyasining ilmiy jihatlari texnologik yangiliklar, ilmiy izlanishlar
va ishlab chiqarishning rivojlanishiga yordam beradi. Yoshlar mehnat qilish orqali
yangi texnologiyalarni joriy etish va ilmiy yutuqlarni qo‘llashga tayyorlanadilar.
Shunday qilib, mehnat tarbiyasi texnologik va ilmiy rivojlanishning asosiy
omillaridan biri bo‘ladi.
Shu tarzda, mehnat tarbiyasi jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va
axloqiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan muhim jarayondir. Jamiyatning
barqarorligi, iqtisodiy samaradorligi, ijtimoiy tenglik va demokratik rivojlanish
kabi omillar mehnat tarbiyasiga bog‘liqdir. Mehnat tarbiyasi shaxsni nafaqat
17

mehnat qilishga, balki jamiyatdagi o‘z o‘rnini topishga, ijtimoiy mehnatda faol
ishtirok etishga, madaniy va axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtirishga ham tayyorlaydi.
2.2. Mehnat tarbiyasining maqsad va vazifalari
Mehnat tarbiyasi o'quvchilarda mehnatga bo'lgan munosabatni
shakllantirish, ularni jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlash va mehnat
madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayondir. Mehnat tarbiyasining
asosiy maqsadlari va vazifalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Maqsadlar:
1. Mehnatga ijobiy munosabatni shakllantirish : O'quvchilarda mehnatga
nisbatan ongli va ijobiy munosabatni rivojlantirish, ularga mehnatning ahamiyati,
uning jamiyat uchun foydasi va shaxsiy rivojlanishdagi roli haqida tushuncha
berish.
2. Mehnat madaniyatini o'rgatish : Mehnat madaniyatini shakllantirish,
o'quvchilarga ishning tartib-qoidalari, xavfsizlik texnikasi, mehnatni tashkil etish
va unga mas'uliyatli yondashish ko'nikmalarini o'rgatish.
3. Kasbga tayyorlash : O'quvchilarda kasbiy faoliyatga tayyorlikni oshirish,
ularning o'z kasbini tanlashda to'g'ri qarorlar qabul qilish, kasb tanlashda muhim
omillarni hisobga olishga o'rgatish.
4. Mehnatsevarlikni rivojlantirish : O'quvchilarda mehnatsevarlik,
qat'iyatlilik, tashabbuskorlik, mas'uliyatni o'z zimmalariga olish kabi shaxsiy
fazilatlarni rivojlantirish.
5. Ijtimoiy burchni anglash : O'quvchilarni jamiyatga nisbatan ijtimoiy
mas'uliyatni his etishga, jamiyatda o'z o'rnini bilishga va umumiy manfaatlar uchun
ishlashga tayyorlash.
Vazifalar:
18

1. Mehnat ko'nikmalarini shakllantirish : O'quvchilarda turli mehnat
ko'nikmalarini (amaliy, aqliy, texnik, kreativ va boshqalar) shakllantirish, ularni
mehnat faoliyatini tashkil etishda va samarali bajarishda ko'nikmalar bilan
qurollantirish.
2. Mehnat ta'limini rivojlantirish : O'quvchilarga mehnat ta'limining
asoslarini o'rgatish, ularni o'z bilimlarini mehnat faoliyatida qo'llay olishga
tayyorlash, o'qitish jarayonida amaliy ko'nikmalarni hamda nazariy bilimlarni
birlashtirish.
3. Ijtimoiy-foydali mehnatga jalb qilish : O'quvchilarning ijtimoiy-foydali
mehnat faoliyatida ishtirokini ta'minlash, ularni jamiyatga foydali ishlarni amalga
oshirishga yo'naltirish.
4. Mehnat faoliyatining axloqiy va ijtimoiy jihatlarini o'rgatish :
O'quvchilarda mehnatning ahloqiy va ijtimoiy jihatlarini, uning jamiyatdagi
o'rnini, mehnatni qadrlashni, o'zaro hurmatni shakllantirish.
5. Ekologik ongni rivojlantirish : O'quvchilarni ekologik xavfsizlikka,
tabiiy resurslarni tejashga va ekologik mehnat faoliyatiga jalb qilish, ular orqali
jamiyat va tabiat o'rtasidagi muvozanatni saqlashni o'rgatish.
6. Jismoniy va aqliy mehnatni birlashtirish : O'quvchilarni jismoniy va
aqliy mehnatni uyg'un ravishda bajarishga o'rgatish, mehnat faoliyatining turli
shakllarini birlashtirishga qaratilgan usullarni o'rgatish.
Mehnat tarbiyasi orqali o'quvchilar nafaqat bilim va ko'nikmalarni
o'zlashtiradilar, balki jamiyatga foydali, mehnatsevar va ijtimoiy mas'uliyatli
shaxslar sifatida shakllanadilar.
O‘quvchilarning ta’lim muassasalarida ijtimoiy foydali mehnatlari turli xil
faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Bu mehnatlar o‘quvchilarning ijtimoiy jihatdan
foydali ishlar bilan shug‘ullanishini ta’minlaydi va sinfda hamda maktabdan
tashqarida tashkil etiladi. O‘quvchilar ta’lim muassasalarida o‘z mehnatlarini
ko‘pincha o‘quv anjomlarini ta’mirlash, maktab hovlisini va binosini ozoda
saqlash, yashil hududlarni ko‘kalamzorlashtirish kabi ishlar bilan boshlaydilar.
19

Boshqa ijtimoiy foydali faoliyatlar orasida jonli tabiat burchaklari tashkil etish,
yirik obodonlashtirish ishlarida qatnashish ham mavjud.
Boshlang‘ich sinflardan boshlab, o‘quvchilarni ijtimoiy foydali mehnatga
jalb qilishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqilgan. Dastlabki bosqichda o‘quvchilar
o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish, ya’ni kiyimlarini tartibga solish, o‘yinchoqlarini
joyiga qo‘yish, yuvinish va boshqa gigienik tartib-qoidalarga rioya qilish kabi eng
oddiy mehnatlarni bajaradilar. Bu jarayon o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan
mas’uliyatini shakllantiradi.
O‘quvchilarga mehnatni tushunish va bu mehnatning ijtimoiy ahamiyatini
anglash uchun, o‘quvchilarga o‘z ishlarining umumiy foydasi borligini tushuntirish
zarur. Ularning faoliyati mehnatsevarlik va jamiyat oldidagi burchni his qilishni
rivojlantiradi. Ta’limning keyingi bosqichlarida, o‘quvchilarning ijtimoiy-foydali
mehnatga bo‘lgan motivlari yanada chuqurlashadi. Ular jamiyat va xalqning
farovonligi uchun fidokorona mehnat qilishni o‘rganadilar.
Bundan tashqari, ta’lim jarayonida o‘quvchilarni faol ishtirokchiga
aylantirish uchun ularning qiziqishlari, yosh xususiyatlari va jismoniy
imkoniyatlari hisobga olinadi. Ijtimoiy foydali mehnat o‘quvchilarni jamiyat
hayotini tashkil etishga tayyorlaydi, ular o‘zlarining mehnatlari orqali bir jamoa
bo‘lib ishlashni o‘rganadilar.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarni mehnatga tayyorlash dasturi
bir nechta maqsadlarni ko‘zda tutadi:
1. O‘quvchilarning mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish, mehnatga bo‘lgan
ijobiy munosabatni shakllantirish;
2. Mehnat madaniyati, mehnatni rejalashtirish va tashkil qilish kabi
malakalarni oshirish;
3. Mehnat va uning ijtimoiy ahamiyatini tushunishga yordam berish.
Mehnat ta’limi davomida o‘quvchilarga ishlab chiqarish faoliyati,
texnologiyalar, iqtisodiyot va ekologiya haqidagi bilimlar beriladi. Bu bilimlar
ularda kasbiy faoliyatga bo‘lgan qiziqish va tayyorgarlikni shakllantiradi. Bunda
20

o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, jismoniy va aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish
maqsad qilinadi.
Shuningdek, mehnat ta’limining boshqa yo‘nalishlari ham mavjud, masalan:
 O‘quvchilarda oiladagi va turmushdagi vazifalarni taqsimlash va ularni
bajarish tushunchalarini shakllantirish;
 Tabiatga ekologik munosabatni shakllantirish va qishloq xo‘jaligiga oid
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Mehnat ta’limi orqali o‘quvchilar nafaqat bilimlar, balki mehnatsevarlik,
qat’iyat, tashabbuskorlik va boshqa ijtimoiy fazilatlarni ham rivojlantiradilar. Shu
tariqa, o‘quvchilar jamiyatga foydali faoliyat ko‘rsatish orqali o‘zlarining shaxsiy
va jamoaviy qadriyatlarini oshiradilar.
Mehnat ta’limi jarayonida o‘quvchilarni darslar orqali mehnatga
tayyorlashning turli metod va vositalari qo‘llaniladi. Ushbu metodlar orasida
kuzatish, amaliy va ijodiy ishlar, namuna ko‘rsatish, ekskursiyalar, ommaviy
axborot vositalari orqali ta’lim berish kabi faoliyatlar o‘quvchilarning qiziqishini
oshiradi.
Ta’limning barcha bosqichlarida o‘quvchilarga mehnat madaniyati, kasbiy
tayyorgarlik, va ijodiy faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan mehnat ta’limining
turli yo‘nalishlari amalga oshiriladi. Bu esa, o‘z navbatida, ularning mustaqil bilim
olishga bo‘lgan qobiliyatini rivojlantiradi.
21

2.3. Mehnat tarbiyasining ta’lim jarayonidagi roli
Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni
shakllantirish, mehnat madaniyatini o‘rgatish va jamiyatda faol va mas’uliyatli
shaxslarni tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Ta’lim jarayonida mehnat
tarbiyasining roli bevosita o‘quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga,
ularda mehnatni qadrlash, uning ijtimoiy ahamiyatini tushunish va o‘z mehnatlarini
samarali tashkil etish ko‘nikmalarini shakllantirishga bog‘liqdir.
Mehnat tarbiyasining asosiy maqsadi o‘quvchilarda mehnatga nisbatan
ijobiy munosabatni shakllantirishdir. Bu o‘quvchilarning mehnatni faqat moddiy
olingan natija sifatida emas, balki shaxsiy va jamiyat oldidagi burch sifatida
tushunishiga yordam beradi. O‘quvchilarni mehnatga yo‘naltirish va uning
qiymatini anglatish orqali, ularga mehnatning nafaqat shaxsiy farovonlik, balki
jamiyatning yaxshilanishiga ta’sir qilishi mumkinligini tushuntirish kerak.
Mehnat madaniyati o‘quvchilarga mehnatni tashkil qilish va rejalashtirish
usullarini o‘rgatadi. O‘quvchilarni mehnat madaniyati bilan tanishtirish, ular uchun
muhim ko‘nikmalarni rivojlantirish, mehnatni samarali va sifatli bajarishga
yo‘naltirish ularga kelajakda kasbiy faoliyatda yordam beradi. Mehnat madaniyati
o‘quvchilarni mehnatni muvaffaqiyatli va sifatli tashkil etishga, o‘z vaqtini to‘g‘ri
rejalashtirishga, va jamoaviy ishlarni samarali bajarishga o‘rgatadi.
Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarni nafaqat ish bilan shug‘ullanishga, balki
ijtimoiy mas’uliyatni his qilishga ham o‘rgatadi. O‘quvchilar mehnat jarayonida
22

o‘zaro yordam, jamoaviy ishlash, barchaning manfaatlari uchun mehnat qilishni
o‘rganadilar. Bu esa, o‘z navbatida, ularning shaxsiy rivojlanishiga hamda
jamiyatga bo‘lgan mas’uliyatini oshirishga yordam beradi. Mehnat tarbiyasi
shaxsiy o‘sishni va ijtimoiy farovonlikni ta’minlash uchun muhim omil
hisoblanadi.
Mehnat tarbiyasi ta’lim jarayonida o‘quvchilarga mehnatni tashkil etish va
rejalashtirish ko‘nikmalarini o‘rgatadi. Ular amaliyotda bu ko‘nikmalarni qo‘llab,
har bir ishni o‘z vaqtida va samarali bajarish, mehnatni o‘zaro taqsimlash va
optimallashtirishni o‘rganadilar. Bu ko‘nikmalar ularga nafaqat ta’lim jarayonida,
balki kelajakdagi kasbiy faoliyatlarida ham foydali bo‘ladi.
Mehnat tarbiyasining ta’lim jarayonidagi roli shundaki, u o‘quvchilarga
kelajakdagi kasbiy faoliyatlari uchun tayyorgarlikni beradi. O‘quvchilar mehnat
jarayonida bir nechta kasbga oid ko‘nikmalarni o‘rganadilar, bu esa ularning
kasbiy rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, mehnat tarbiyasi
o‘quvchilarning kelajakdagi kasbga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ularni kasb
tanlashga tayyorlaydi.
Mehnat tarbiyasi orqali o‘quvchilarga ekologik va ijtimoiy ongni
rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni amalga oshirish mumkin. Bu esa
o‘quvchilarda tabiiy resurslarni tejash, ekologik muammolarni hal qilish va
jamiyatdagi o‘zgarishlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
O‘quvchilarni jamiyatga foydali mehnatga yo‘naltirish, ularni ekologik va ijtimoiy
mas’uliyatli shaxs sifatida tarbiyalash maqsadga muvofiqdir.
Mehnat tarbiyasi ta’lim jarayonida o‘quvchilarni nafaqat bilimli va
ko‘nikmalarga ega shaxslar sifatida, balki mehnatsevar, ijtimoiy mas’uliyatli va
jamiyatga foydali bo‘lgan shaxslar sifatida tarbiyalashda alohida o‘rin tutadi. Bu
jarayon o‘quvchilarga mehnatning ahamiyatini tushuntiradi, ularning mehnatga
bo‘lgan munosabatini shakllantiradi va kelajakdagi kasbiy faoliyatlariga
tayyorlaydi. Shuningdek, mehnat tarbiyasi ijtimoiy va ekologik ongni
rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega.
23

Mehnat darslarida o‘quv jarayonini tashkil qilish o‘quvchilarni muayyan
mehnat malakasi va ko‘nikmalari bilan qurollantirishgagina xizmat qilib qolmay,
balki ularning aqliy va ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish va ularni mehnatga
munosabatini tarbiyalashda ham juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mehnat
darslari g‘oyat zarurdir. O‘qituvchining o‘z fanini yaxshi bilishi o‘quvchilarni
muvaffaqiyat bilan o‘qitishning eng muhim shartlaridan biridir.
O‘z fanini yaxshi bilgan o‘qituvchi biror buyum narsani tayyorlash usulini
mahorat bilan tushuntirib va ko‘rsatib bera oladi, bu esa mehnat amallarini
o‘quvchi to‘g‘ri idrok etishni ta’minlaydi. O‘qituvchi shu munosabat bilan darsga
puxta tayyorgarlik ko‘rishi, bolalarga ko‘rsatadigan buyum-narsani o‘qituvchining
o‘zi oldindan tayyorlab ko‘rishi lozim, chunki buyum-narsani tayyorlash davomida
qiyin ish usullarini qo‘llashga to‘g‘ri kelib qolishi mumkin. Agar o‘qituvchining
o‘zi narsalarni oldindan tayyorlasa o‘quvchilarga uni tayyorlashning metod va
usullarini ko‘zda tutgan bo‘ladi.
Har bir dars o‘quvchilarning bilim va malaka doiralarini kengaytirishi
hamda mustahkamlashi, ularda barqaror ijobiy ko‘nikma va odatlar hosil qilishga
yordam berishi lozim. Dars vazifasini faqat bilim berish va ko‘nikma hosil
qilishdan iborat qilib qo‘ymasligi, balki tarbiya berish va kamol toptirish vazifalari
bilan bog‘lab olib borish ham zarur. Shuning uchun ham o‘qituvchi o‘zi
o‘qitayotgan bilimini bilishi lozim. Bu esa biror mavzuga tayyorlana turib,
o‘qituvchi mazkur dars materiali asosida o‘quvchilarning axloqiylikning qanday
g‘oyalarini anglashga olib kelajagini diqqat, fikrlash, xotira, tasavvur, irodaning
rivojlanishiga qanday yordam berishini aniq tasavvur qilmog‘i lozim.
Agarda bolalar yaxshi yoritilmagan sinfda, yoshiga mos kelmaydigan
qo‘pol, og‘ir asboblar bilan ishlasalar, bu ularning ish natijalariga juda yomon
ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat madaniyati malakalari ko‘p marotaba takrorlanadigan
mashqlar natijasida hosil bo‘ladi, bunda mashqlar davomida har bir mashq
jarayonida o‘rnatiladigan tartib va ish harakati izchilligini tushuntirib berish
zaruriyati bilan birga qo‘shib olib boriladi.
24

Mehnat fanining yangi dasturi “taqlid qilish” metodikasini mehnat darsida
rad etadi, tajriba shuni ko‘rsatadiki, bolalar butun buyumning tuzilishini yaxshi
tasavvur etsalargina ish jarayonini va asboblar bilan ishlash usullarini tezroq va
puxtaroq his qilib oladilar. Ayniqsa, birinchi sinf o‘quvchisi o‘qituvchiga taqlid
qilishga intiladi. Shu sababli o‘quvchi boshidanoq faqat to‘g‘ri usullarni ko‘rishi
va eslab qolishi lozim. Bordi-yu, o‘qituvchi qo‘llamasligi lozim bo‘lgan noto‘g‘ri
ish usulini har doim ta’kidlab ko‘rsataversa o‘quvchi shuni eslab qolishi mumkin,
u o‘quvchilar ongiga singib qolib, keyin uni tuzatish ancha qiyin bo‘ladi.
Mehnat darslarida birinchi sinf o‘quvchilarining ishlarini kuzatish natijasida
o‘quvchilarni topshiriqlarni olib, buyum-narsani xuddi namunadagidek yasash
uchun namunaning qurilishini sinchiklab qarab chiqib, buyumni yasash yo‘llarini
qunt bilan izlaydilar. Birinchi sinf mehnat darslarida, odatda tayyorlanishi kerak
bo‘lgan buyumning namunasi ko‘rsatiladi. Bunda birinchi sinf o‘quvchilari uchun
real buyum narsa, buyumning namunasi zarurligi nazarda tutiladi, bolalar unga
qarab mazkur buyum narsa qanday qilinganligini, qanday qilib xuddi mana
shunday tayyorlash mumkinligini o‘ylab oladilar.
O‘qituvchi yangi mavzuga metodik jihatdan qanchalik to‘g‘ri yondashmasin,
uni suhbat va ko‘rsatmada qanchalik tushunarli qilib izohlamasin, baribir
o‘quvchilar dastlabki vaqtlarda mehnat usullarini har doim ham to‘g‘ri
qo‘llayvermaydilar. O‘quvchi ko‘p savollarni mustaqil hal qilishi kerak.
O‘quvchilar mustaqil, faol fikrlash qobiliyatini, tashabbusni, uchragan
qiyinchiliklarni yengishini, avval hosil qilingan mehnat bilimi va malakalarini
oqilona va ijodiy qo‘llay bilishni o‘rganishi lozim.
Mustaqil ish faoliyatida asosiy faol shaxs o‘quvchidir. Lekin shunga
qaramay darsning bu bosqichida o‘qituvchining vazifasi benihoyat katta va
ma’suliyatlidir. Bunday mashg‘ulotlarda maqsadni aytib, ish usullarini ko‘rsatib
qo‘ya qolish kifoya, o‘quvchilarni erkin ishlashi kerak deb o‘ylash katta xato
bo‘ladi. O‘qituvchi mumkin qadar kamroq so‘zlashni, sekin ohista ovoz bilan
gapirishni odat qilishi, o‘quvchilarga sezdirmay ularning xarakterini kuzatishi,
ularga yaqinlashish va uzoqlashishni, o‘rniga qo‘yib gapirishni yoki jim turishni
25

o‘rganish lozim. Qoloq o‘quvchini yaxshi o‘zlashtirgan o‘quvchiga biriktirib
qo‘yish kerak. Masalan tikishda o‘g‘il bolalar odatda orqada qoladilar, ularga
qizlar yordamini biriktirib qo‘yish, aksincha texnikaviy modellashda o‘quv tajriba
hovlisidagi ishlarda o‘g‘il bolalar qizlarga yordamlashishlari kerak.
Shu tarzda o‘quvchilarda o‘zaro do‘stona yordam hissi tarbiyalanadi.
O‘qituvchi har bir o‘quvchining imkoniyatlarini hisobga olib, bolalarni ruhlantirish
lozim. Bolalar mustaqil ishlayotganda o‘qituvchining mehnati oson emas, balki
yanada qiyinroq, biroq ijodiy mehnat singari huzurbaxshdir. O‘quvchilar mustaqil
ishlayotganda o‘qituvchi nofaoldek ko‘rinadi, lekin aslida o‘qituvchi oldida u
rahbarlik qilish lozim bo‘lgan xilmaxil xarakterli o‘ttiz-qirq o‘quvchi bor. Ayrim
o‘quvchilarni butun dars davomida bezovta qilmaslik lozim, ayrimlariga ko‘rsatma
berish kifoya, qolganlari yordamga muhtojdir. Mustaqil mashg‘ulot vaqti bolalar
qo‘ng‘iroqni ham sezmay qoladilar, hatto ishini davom ettirishga ruxsat etilsa
quvonadigan hollar ham bo‘ladi. O‘zlariga yoqqan ishga sho‘ng‘ib ketib va tez
ishlaydigan o‘rtoqlarini ko‘rib o‘quvchilar bora-bora o‘zlarining ish su’ratini
tezlashtirishni odat qilib oladilar. O‘qituvchi o‘quvchilarning amaliy ishini o‘z
vaqtida tekshirmaslik o‘quvchining ishga qiziqishini kamaytiradi. Ishni tekshirish
va baholashga o‘quvchilarning o‘zlarini jalb qilish kerak. Bu bilan ular mehnatga
ongli munosabatda bo‘lishlik, faollik va tashabbuskorlik xislatlari rivojlanadi.
Mehnat natijalarini birgalikda tekshirish o‘quvchilarga quvonch bag‘ishlaydi, o‘z
mehnatiga bo‘lgan hurmatini shakllantiradi. O‘qituvchi har bir ishni xolis
baholashi kerak. Biroq bir vaqtning o‘zida barcha ishlarni tekshirish yoki
baholashning iloji yo‘q, shuning uchun ba’zi o‘quvchilarning ishlarini alohida
baholash va tekshirish lozim. Darsning tekshirish bosqichi uchun vaqt kam bo‘lishi
mumkin. Darsni tugatgandan so‘ng, o‘qituvchi yakuniy baholarni berish va boshqa
o‘quvchilarni jalb qilib, ishlarning mahoratiga baho berishni davom ettirishi
mumkin.
Shu tarzda, mehnat darslarini tashkil etishning har bir bosqichi o‘quvchilarni
yuksak mehnat malakalariga ega, ijodiy va faol shaxs sifatida tarbiyalashga
qaratilgan.
26

2.4. Mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirish usullari
Mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirish uchun bir qator usullar va
metodikalar mavjud bo’lib, ular o’quvchilarning mehnatga bo’lgan munosabatini
shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, va mehnat faoliyatining turli
aspektlarini o’zlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Ushbu usullarni qo’llash,
o’quvchilarning nafaqat amaliy ko’nikmalarini, balki ijtimoiy va axloqiy
qadriyatlarini ham shakllantirishga xizmat qiladi.
O’quvchilarning shaxsiy mehnat faoliyatiga jalb etilishi . O’quvchilarni
ijodiy va mustaqil mehnat faoliyatiga jalb qilish ularning mehnatga bo’lgan
qiziqishini oshirishga yordam beradi. O’quvchilarni muayyan amaliy ishlarni
bajarishga undash, ularni o’z qobiliyatlarini mustahkamlash va yangi bilimlarni
o’zlashtirishga yo’naltiradi. O’quvchilarni quyidagi usullar orqali jalb qilish
mumkin:
 Individual va guruh ishlari: O’quvchilarni guruhlar yoki individual
ravishda mehnat faoliyatiga jalb etish ularning jamoaviy ishlash ko’nikmalarini
27

rivojlantiradi. Shu bilan birga, o’quvchilarning mehnatga bo’lgan mas’uliyatini
oshiradi.
 Tanlovlar va konkurslar: O’quvchilarni har xil ijodiy ishlarga,
shuningdek, bilim va ko’nikmalarni tekshirishga qaratilgan konkurslar tashkil
etish. Bu ularning mehnatga bo’lgan ishtiyoqini oshiradi va ularni muvaffaqiyatga
erishish uchun harakat qilishga undaydi.
Mehnat faoliyatining turli turlarini o’rganish . Mehnat tarbiyasining
samaradorligini oshirishda o’quvchilarga mehnat faoliyatining turli turlarini
tanishtirish muhimdir. Buning uchun o’quvchilarni quyidagi mehnat faoliyatiga
jalb qilish mumkin:
 Maishiy mehnat: O’quvchilarga kundalik hayotdagi mehnat faoliyatini
o’rgatish, ularni uy-ro’zg’or ishlariga jalb qilish. Bu turdagi mehnat
o’quvchilarning o’z mehnatiga bo’lgan mas’uliyatini oshiradi va o’zining o’zaro
munosabatlarida ham mehr-muruvvatni rivojlantiradi.
 O’quv mehnati: O’quvchilarni o’qitish jarayonida faollashtirish, ular
uchun didaktik materiallar tayyorlash, o’qish va yozish ishlari bilan bog’liq
faoliyatlarni o’rgatish.
 Ijtimoiy foydali mehnat: O’quvchilarga ijtimoiy foyda keltiruvchi
faoliyatlarda ishtirok etish imkoniyatlarini yaratish. Bu faoliyat, o’quvchilarni
atrof-muhitga, jamiyatga va odamlar bilan ishlashga bo’lgan mas’uliyatni oshiradi.
O’quvchilarni kasb-hunar bilan tanishtirish . O’quvchilarning kasbga
bo’lgan qiziqishini oshirish va ularni kelajakdagi faoliyatiga tayyorlash uchun
kasb-hunarlar haqida ma’lumotlar berish, kasbga yo’naltirish tadbirlarini tashkil
etish kerak. Kasb-hunarlar bilan tanishtirishning samarali usullaridan biri:
 Kasb tanlash uchun ekskursiyalar: O’quvchilarga turli ishlab chiqarish
sohalariga, fabrikalar, zavodlar, korxonalarga ekskursiyalar uyushtirish orqali,
ularning kasblarga bo’lgan qiziqishini oshirish mumkin.
 Ishlab chiqarish bilan bog’liq seminarlar va uchrashuvlar: Kasbga
yo’naltirish maqsadida, o’quvchilarga tegishli kasb egalarini taklif qilib, ularga
kasblari haqida suhbatlar o’tkazish.
28

O’quvchilarga individual yondashuv . Mehnat tarbiyasining
samaradorligini oshirishda individual yondashuvning ahamiyati katta.
O’quvchilarning har biri o’ziga xos qobiliyat va qiziqishlarga ega, shuning uchun
ular bilan ishlashda individual yondashuvni qo’llash zarur:
 Shaxsiy maslahatlar va ko’rsatmalar: O’quvchilarni o’z qobiliyatlariga
mos ravishda rivojlantirish uchun individual maslahatlar berish.
 O’quvchilarning shaxsiy ehtiyojlariga qarab materiallarni tanlash:
Har bir o’quvchining ehtiyojlarini inobatga olib, ularga mos mehnat vazifalari va
materiallarni tanlash.
Mehnat faoliyatida zamonaviy texnologiyalarni qo’llash . Bugungi kunda
texnologiya rivojlanib bormoqda, shuning uchun mehnat tarbiyasining
samaradorligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni darslarga kiritish
muhim ahamiyatga ega. Bu orqali o’quvchilarni texnologiyalar bilan ishlashga
o’rgatish, ularning mehnat faoliyatini yanada samarali qilish mumkin:
 Kompyuter texnologiyalari va dizayn dasturlaridan foydalanish:
O’quvchilarni zamonaviy texnologiyalar yordamida mehnat jarayonlarini, masalan,
dizayn, mexanik ishlar, kompyuter asosida ishlashni o’rgatish.
 Internet va multimedia vositalaridan foydalanish: Darslarni interaktiv
tarzda tashkil etish, o’quvchilarni yangi texnologiyalar va metodlar bilan
tanishtirish.
Mehnat tarbiyasini hayot bilan bog’lash . Mehnat tarbiyasining
samaradorligini oshirishda, o’quvchilarning o’qish faoliyatini hayot bilan bog’lash
juda muhim. O’quvchilar darslar orqali o’z hayotida foydalana oladigan bilim va
ko’nikmalarni o’zlashtirishi kerak. Buning uchun:
 Amaliyotlar o’tkazish: O’quvchilarga o’qish jarayonida o’zlarini haqiqiy
ish sharoitlarida sinash imkoniyatlarini yaratish.
 Hayotiy misollar va real vaziyatlar: O’quvchilarga mehnat va uning
hayotdagi o’rni haqida real hayotiy misollarni taqdim etish, bu orqali ularning
mehnatga bo’lgan munosabatini shakllantirish.
29

Mehnat tarbiyasining tarbiyaviy jihatlari. Mehnat tarbiyasining
samaradorligini oshirishda tarbiyaviy jihatlar ham muhim ahamiyatga ega. Mehnat
orqali o’quvchilarda mehnatga nisbatan ongli va mas’uliyatli munosabatni
shakllantirish zarur:
 Mehnat qadriyatlarini o’rgatish: O’quvchilarga mehnatning ijtimoiy
ahamiyati, mehnatning inson hayotidagi o’rni, va uning qadriyatlari haqida
ma’lumot berish.
 Mehnatga mehr qo’yish va mehnat kishilarini hurmat qilish:
O’quvchilarda mehnatga bo’lgan mehr-muhabbatni shakllantirish va mehnat
kishilarini hurmat qilishni o’rgatish. Mehnat tarbiyasining samaradorligini
oshirishda yuqoridagi usullarni qo’llash o’quvchilarning nafaqat amaliy
ko’nikmalarini rivojlantirishga, balki ularning ijtimoiy, axloqiy va ruhiy jihatdan
mehnatga bo’lgan ongli munosabatini shakllantirishga yordam beradi. Shuningdek,
bu o’quvchilarda mehnatga bo’lgan qiziqish va ishtiyoqni oshirish, kelajakda faol,
ijodkor va jamiyatga foydali insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladi.
XULOSA
Mehnat tarbiyasi – bu o'quvchilarda mehnatga bo'lgan to'g'ri munosabatni
shakllantirish, ularni ijodiy, amaliy, ijtimoiy va axloqiy jihatdan mehnatga
tayyorlash jarayonidir. O'quvchilarga mehnatning ahamiyatini tushuntirish, uni
qadrlash, va unga ongli yondashishni o'rgatish – har bir ta'lim tizimining asosiy
vazifalaridan biridir. Ushbu jarayonda o'quvchilarning mehnatga bo'lgan
qiziqishini oshirish, ularni mustaqil ishlashga undash va har xil kasblarga
tayyorlash juda muhimdir.
Mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirishning bir nechta usullari
mavjud. Birinchidan, o'quvchilarni shaxsiy mehnat faoliyatiga jalb qilish ularning
mehnatga bo'lgan mas'uliyatini oshiradi va ularni jamiyatda o'z o'rnini topishga
tayyorlaydi. O'quvchilarga turli mehnat turlarini, shu jumladan, maishiy, o'quv va
ijtimoiy foydali mehnatni o'rgatish orqali, ularning keng qamrovli va ijtimoiy
jihatdan foydali ko'nikmalarini rivojlantirish mumkin.
30

Ikkinchidan, o'quvchilarga kasb-hunarlarni tanishtirish orqali, ularni
kelajakdagi ish faoliyatiga tayyorlash va kasblar haqida ma'lumot berish
o'quvchilarda kasbga bo'lgan qiziqishni kuchaytiradi. Bunda kasb tanlash uchun
ekskursiyalar, seminarlar, va uchrashuvlar tashkil etish zarur.
Shuningdek, mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirishda zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish muhim o'rin tutadi. Kompyuter texnologiyalari va
boshqa interaktiv vositalardan foydalanish o'quvchilarni samarali ishlashga
undaydi va mehnat jarayonlarini yanada qiziqarli va innovatsion tarzda o'rgatadi.
Mehnat tarbiyasini individual yondashuv bilan boyitish o'quvchilarning
individual ehtiyojlari va qobiliyatlarini inobatga olish orqali, ularning shaxsiy
rivojlanishini qo'llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu yondashuv har bir
o'quvchining o'ziga xos ko'nikmalari va qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam
beradi.
Mehnat tarbiyasini hayot bilan bog'lash orqali, o'quvchilarni real hayotdagi
vaziyatlarga tayyorlash va ularni ijtimoiy foydali faoliyatlarga jalb qilish, nafaqat
ularning mehnatga bo'lgan munosabatini shakllantiradi, balki jamiyatda faol va
mas'uliyatli fuqaro bo'lishlariga yordam beradi.
Mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirishda, shuningdek, tarbiyaviy
jihatlar ham muhim ahamiyatga ega. O'quvchilarga mehnat qadriyatlarini o'rgatish,
mehnatga hurmat va mehr qo'yish ularning nafaqat mehnatga, balki jamiyatga
bo'lgan yuksak axloqiy munosabatini rivojlantiradi.
Umuman olganda, mehnat tarbiyasining samaradorligini oshirish uchun
innovativ yondashuvlar, zamonaviy texnologiyalar va shaxsiy yondashuvlarni
qo'llash, mehnatning nafaqat amaliy, balki tarbiyaviy jihatlariga ham alohida
e'tibor qaratish zarur. Bu jarayon o'quvchilarda jamiyatga foydali, mas'uliyatli va
ijtimoiy faol shaxslarni tarbiyalashga imkon yaratadi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. 2021-yil 6-aprelda qabul qilingan “Ta’lim va tarbiya tizimini yanada
takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi PQ-5073-sonli qaror
2. Abduqodirov, A. (2017). Mehnat tarbiyasi va uning ahamiyati . Toshkent:
O'zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti.
3. Raxmatov, T. (2020). Mehnat tarbiyasining asosiy yo'nalishlari .
Toshkent: O'qituvchi nashriyoti.
4. Sattorov, Sh. (2019). Pedagogik texnologiyalar va mehnat tarbiyasi .
Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti.
5. Hodjayeva, M. (2021). Kasb-hunar ta'limi va mehnat tarbiyasining
muhim jihatlari . Toshkent: Innovatsiya va ta'lim nashriyoti.
6. Djumaniyozov, B. (2018). Mehnat ta'limi va yoshlar tarbiyasi . Buxoro:
Buxoro davlat pedagogika instituti nashriyoti.
7. Shamsiev, I. (2022). Mehnat tarbiyasi va jamiyatdagi roli . Tashkent:
O'zbekiston yoshlar ittifoqi nashriyoti.
32

8. Saidov, R. (2015). Mehnat tarbiyasining o'ziga xosligi va metodikasi .
Farg'ona: Farg'ona davlat universiteti nashriyoti.
9. Maqsudov, A. (2016). Mehnat tarbiyasi va innovatsion pedagogik
texnologiyalar . Toshkent: Akademiya nashriyoti.
10. Mustafaev, A. (2023). O'quvchilarda mehnatga bo'lgan qiziqishni
oshirish usullari . Buxoro: Buxoro universiteti nashriyoti.
11. Xolmatov, J. (2020). Mehnat tarbiyasini samarali tashkil etish
metodikasi . Nukus: Qoraqalpog'iston davlat universiteti nashriyoti.
12. Bekchanov, M. (2022). O'zbekistonda kasb-hunar ta'limi va mehnat
tarbiyasi . Toshkent: O'zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligi.
13. Mirzaev, B. (2018). Mehnat va jamiyat: metodologik yondashuvlar .
Toshkent: O'zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti.
14. Murodov, O. (2021). Mehnat tarbiyasining jamiyatdagi roli va o'rni .
Samarkand: SamDU nashriyoti.
33

Купить