Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili sifatida - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	317.5KB
Xaridlar	16
Yuklab olingan sana	11 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili sifatida

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
« MUHANDISLIK TEXNOLOGIYALARI» fakulteti
«SANOAT IQTISODIYOTI VA MENEJMENTI » kafedrasi
«IQTISODIYOT ASOSLARI » fanidan
Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish
omili sifatida
KURS ISHI
TOSHKENT

MUNDARIJA
KIRISH
MEHNAT UNUMDORLIGI HAQIDA ASOSIY NAZARIYALARI
1.1 Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyati 5
1.2 Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va tavsiflovchi ko ’ rsatkichlar
1.3 Мehnat unumdorligini oshirish yo ’ llari , omillari va shart-sharoitlari
1. MEHNAT POTENTSIALIDAN FOYDALANISH
SAMARADORLIGI STATISTIKASI
2.1 O’zbekiston Respublikasida mehnat unumdorligi holati tahlili
2.2 O ’ zbekistonda mehnat unumdorlikning statistik ko’rsatkichlari tizimi
XULOSA
ADABIYOTLAR RO’YXATI
2

KIRISH
Kurs ishi mazusining dolzarbligi va zarurati. Makroiqtisodiy barqarorlik
iqtisodiy isloxotlarning mustaxkam poydevoridir. Kelgusidagi iqtisodiyotning
kamida 5 foizga usishi, byudjet defitsiti yalpi ichki maxsulotga nisbatan 2 foizdan
oshmasligiga karatilgan chora-tadbirlar belgilanadi. Inflyasiyaviy targetlash
doirasida narx-navo o’sishini 10 foizdan oshirmaslik asosiy vazifalarimizdan biri
bo’ladi.
2030 yilga borib o’rtacha yillik iqtisodiy usish sur’atlari 6,3-6,5 foiz, kapital
quyilmalar 8,0-8,5 foiz, eksport 9,0-10,0 foizni tashkil etishiga erishamiz.Ushbu
vazifalarga erishishda mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili bilan
bog’liq masalalar alohida ahamiyat ega. Chunki iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlar
natijasida mehnat unumdorligining o’sishi, mehnat mazmunidagi chuqur
o`zgarishlar muhimdir.
Kurs ishining maqsadi: Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish
omili bilan bog’liq masalalarni nazariy asoslar va amaliy jixatlarini tadqiq etish,
umumlashtirish va asosida tegishli xulosalarni chiqarishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quydagilardan iborat:
- mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyatini o rganishʻ
- mehnat unumdorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar yuzasidan tadqiqot o tkazish
ʻ
- mehnat unumdorligini oshirish yo'llarini tahlil qilish
- iqtisodiy o sishga ta sir etuvchi omillarni aniqlash
ʻ ʼ
- mehnat unumdorligini iqtisodiy o sishga tasir etish yo nalishlarini yoritib berish
ʻ ʻ
- O'zbekistonda iqtisodiy o sishga mehnat unumdorligini ta siri tahlili
ʻ ʼ
Kurs ishining obekti: sifatida mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti va
korxonalarda ish jarayoni tanlangan.
Kurs ishining predmeti: milliy iqtisodiyotda mehnat unumdorligini
oshirish iqtisodiy o’sish jarayonlari bilan bog’liq ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar.
3

MEHNAT UNUMDORLIGI HAQIDA ASOSIY NAZARIYALARI
1.1 Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyati
Mehnat - bu iqtisodiy faoliyat jarayonida odamlar tomonidan qilingan har
qanday aqliy va jismoniy harakatlar. Ishchi ishlaydigan vaqt ish kuni yoki ish vaqti
deb nomlanadi. Uning davomiyligi ikki omil bilan belgilanadi: birinchidan, odam
kuniga 24 soat ishlay olmaydi, u uxlashi, dam olishi, ya’ni o’zini tiklashi uchun
vaqt kerak; ikkinchidan, inson o’zining ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun
ham vaqt kerak.
Mehnat haqida gapirganda, mehnat unumdorligi va intensivligi haqida
gapirish kerak. Mehnat unumdorligi - bu ish vaqtining birligiga ishlab chiqarilgan
mahsulot va xizmatlar miqdori yoki mahsulot va xizmatlar birligini yaratish uchun
sarflangan ish vaqtidir. Mehnat unumdorligi - xodimlar mehnat faoliyatining
iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki
ko’rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga nisbatan, belgilanadi.
Mehnat unumdorligining doimo o’sib borishida fan va texnika jarayoni
muhim rol o’ynaydi. Masalan, XX-asr boshlarida konveyerning ishlab chiqarish
jarayoniga tatbiq etilishi mehnat unumdorligini keskin oshirdi. XX asrning 50-
yillarda konveyerni boshqarish moslamalari bo’lgan mashinalarga almashtirildi, bu
esa yana mehnat unumdorligining keskin oshishini ta’minladi. Ilmiy-texnika
inqilobi mehnat tabiatining o’zgarishiga olib keldi. Malakasiz jismoniy mehnatga
nisbatan malakaliy aqliy mehnatning ahamiyati oshdi. Mehnat murakkablashadi,
chunki ishlab chiqarishga ko’plab murakkab mashinalar va mexanizmlar tatbiq
etildi. Xodim ana shu uskunalar bilan ishlashga va tashabbus ko’rsatishga qodir
bo’lishi kerak.
Mehnat faoliyatining maqsadi biror natijaga erishish, masalan, mahsulot
ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishdan iboratdir. Masalan: u mehnat sifatini
hisobga olmaydi, bundan tashqari, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish
zarurligini ifodalamaydi. «Mehnat unumdorligi» tushunchasiga o’z ahamiyati
jihatidan yaqin, lekin mazmunan yanada kengroq bo’lgan tushuncha «mehnat
samaradorligi» tushunchasidir.
4

Mehnat samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari bilan yuqori mehnat
natijadorligiga erishish darajasini ifodalaydi. Mehnat unumdorligi va intensivligi
mahsulot qiymati o’lchamiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Mehnat unumdorligi ortishi
ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini oshiradi va shunga muvofiq bita
mahsulotning qiymatini pasaytiradi, lekin ularning umumiy yangi yaratilgan
qiymatini o’zgartirmaydi, mehnat intensivligini ortishi esa ishlab chiqariladigan
mahsulotlar va umumiy umumiy yangi yaratilgan qiymatni oshiradi, lekin
mahsulot birligining qiymatini o’zgartirmaydi. Mehnat unumdorligi qanchalik
yuqori bo’lsa, ish sifati zarur darajada bo’lgani holda mehnat xarajatlari qanchalik
kam bo’lsa, mehnat samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Tadbirkor korxona
egasi uchun vaqt birligi ichida qanday ishlab chiqarish darajasiga erishilgani emas,
shu bilan birga u qanday mehnat xarajatlari bilan ta’min etilgani ham muhimdir.
Mehnat xarajatlar xodimlar soni va mehnatga to’langan haq xarajatlari bilan
o’lchanadi. Unisi ham, bunisi ham ish vaqti bilan o’lchanishi mumkin. Shuning
uchun ham mehnat samaradorligini tahlil qilganda vaqt birligi ichida sarflangan
mehnat xarajatlari ham, shu bilan birga uning tuzilishi hisobga olingan holda ham
qarab chiqiladi. Mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagilarni ta’minlash
imkonini beradigan uslubiyot ideal hisoblanishi mumkin. korxona ishning ijtimoiy
qadriyatlar bilan bog’liqligi, xodimga rag’batlantiruvchi ta’sirko’rsatish, mehnat
unumdorligining umumiy va xususiy ko’rsatkichlari bir o’lchov bilan o’lchanishi
mumkinligi, mehnat miqdori bilan sifati o’rtasidagi bog’liqliklardir.
Bu ko’rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
Md=Sm/Su*100%
Md - mehnatning mexanizatsiyalash darajasi - %;
Sm- mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari soni;
Su- xodimlarning umumiy o’rtacha ro’yxatdagi soni;
Mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari jumlasiga o’z ishini mashinalar va
mexanizmlar yordamida bajaradigan kishilar kiritiladi. Mehnatni mexanizatsialash
(avtomatlashtirish) darajasining ortishi moddiylashgan mehnat ulushining
5

oshganligi va jonli mehnat sarflashni ko’paytirmasdan turib mehnat unumdorligini
oshirish imkoniyatlaridan dalolat beradi. Mehnat unumdorligining asosi bo’lgan
mehnatning unumdorlik kuchi mehnat unumdorligining aynan o’zi emas. Haqiqiy
mehnat unumdorligi yana ikkita muhim omilga - jonli mehnatning eng muhim
ko’rsatkichi bo’lgan mehnat intensivligiga (jadalligiga) va ish vaqtining nominal
fondidan foydalanishga ham bog’liq.
Bunda inson organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan jadallik ijtimoiy
normal jadallik hisoblanadi, sarflangan quvvat ovqatlanishi, dam olish va hissiy
engillanish hisobiga to’liq tiklanadi. Hisobga ko’ra, mehnatning normal jadalligi
darajasi tekis yuzada soatiga 4,8 km tezlik bilan ketayotgan kishining kuch-quvvat
sarflashiga tengdir. Nisbatan normal muayyan mehnat jadalligini oshirish
mehnatga haq to’lashda tegishli darajada hisobga olishni talab qiladi. Mehnatning
jadallik darajasini aniqlashda ish kunining davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi
sifatida qabul qilinadi. Mehnat intensivligining oshishi muayyan vaqt davomida
ko’proq qiymat yaratilishiga imkon beradi. Konveyerning tezlashishi, bir vaqtning
o’zida xizmat ko'rsatiladigan uskunalar sonining ko’payishi va ish vaqtidagi
yo’qotishlarning kamayishi bilan mehnat intensivligi oshadi.
Ilmiy-texnikaviy inqilob sharoitida ishlab chiqarish jarayonini
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash ishchilarning jismoniy enyergiyasini
iste’mol qilishni kamaytiradi. Yuqori darajadagi intensivlik ish kunini uzaytirish
bilan barobardir. «Mehnat intensivligi», ―mehnat unumdorligi tushunchasi bilan‖
uzviy bog’liqdir. Optimal intensivlikni aniqlash iqtisodiyotdagi asosiy vazifalardan
biridir. Bu maksimal mehnat unumdorligiga yerishishga imkon beradigan optimal
intensivlikdir. Haddan tashqari intensivlik va boshqa omillar (shikastlanishlar, kasb
kasalliklari va boshqalar) mehnat unumdorligida yo ’ qotishlarga olib keladi.
Ish haqining mohiyatini ishchining ixtiyorida bo’lgan, mehnatning normal
takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydigan yashash vositalari hajmining pul ifodasi
sifatida ta’riflash mumkin. Ish haqi ishchi kuchining narxi hisoblanadi va mehnat
bozorida shakllanadi. Mehnat unumdorligi mehnat jadalligi bilan bir qatorda ish
vaqti fondidan foydalanish darajasi bilan ham bog’liqdir. Ish vaqtidan foydalanish
6

ishlangan vaqtning, shu jumladan, ichki smena dam olishga ajratilgan tartibga
solingan tanaffus vaqtining mazkur ishlar turi uchun belgilangan nominal vaqt
fondiga (ish kunining ish haftasi, oyi va yilning soat hisobidagi miqdoriga) nisbati
sifatida aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlarning indeks aloqasi quyidagi formula bilan
ifodalanadi:
I(mu)=I(muk)*I(mi)*I(ivf)
Bu yerda: I(mu), I(muk), I(mi), I(ivf) lar mehnat unumdorligiga muvofiq
ravishda mehnat unumdorligi kuchi, mehnat jadalligi va ish vaqtidan foydalanish
indekslaridir.
Agar texnika, texnologiya darajasi smena mobaynida 200 birlik mahsulot
ishlab chiqarish imkonini bergan bo’lib, mehnat jadalligi va ish vaqtidan
foydalanish indekslari tegishli ravishda 0,95 va 0,9 dan iborat bo’lsa, u holda
haqiqiy mehnat unumdorligi 200 emas, 171 birlikni (20095.0,9) tashkil etadi.
Shunga ko’ra ishlab chiqarish natijasini uning barcha o’lchash mumkin bo’lgan
omillari majmuiga nisbatan yoki alohida guruh omillarga nisbatan hisoblash
mumkin.
Shunday omillar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1)sarflangan ishlab chiqarish omillarning miqdori va sifati (sarf samarasi);
2)sarflangan omillar miqdorlarining foydalanilishi darajasi (foydalanish samarasi);
3)ishlab chiqarish omillari kombinatsiyalarining miqdori (substitutsiya samarasi);
4)texnika taraqqiyoti (texnika samarasi);
5)ishlab chiqarish jarayoni tashkil qilinishi (daraja samarasi);
6)alohida jarayonlar sektorlarning yoki xarajatlar yohud mahsulotning umumiy
miqdorida ishtirok etishi (tarkib samarasi);
1.2. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va tavsiflovchi
ko rsatkichlarʻ
Mehnat unumdorlgini o’lchash muammosi mazkur iqtisodiy kategoriyaning
mohiyatini aniqlashdan birmuncha murakkabroq. Amalda mehnat unumdorligining
o’sishi va mahsulot ishlab chiqarishni o’lchashning turli usullaridan foydalaniladi.
7

U yoki bu usulning qo’llanishi, birinchidan, mehnat unumdorligini o’lchash
darajasiga, ikkinchidan esa, hisoblashni amalga oshiradigan iqtisodiy xizmat oldida
qanday vazifa turganligi bilan bog’liqdir.
Mehnat unumdorligini o’lchash darajasi bo’yicha bir xildagi mahsulotni
ishlab chiqaradigan alohida ish o’rinlari (brigada, uchastkalar)ni ko’rsatib o’tish
mumkin. Bu o’rinda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini va ishlab chiqarish
normalarini (dona, tonna, kub yoki kvadrat metr va hokazo) aniqlashning natural
(tabiiy) usulini qo’llash maqsadga muvofiqdir . Bu usul oddiy, qulay va ishonchli
bo’lsada, u faqat bir xil mahsulot ishlab chiqariladigan ish joylarida qo’llaniladi,
shuning uchun ham amalda undan kamroq foydalaniladi. Korxonaning birigada va
uchastkalarida butunlay bir xil mahsulot ishlab chiqarilsa, bunday holatdagina
natural usul qo’llanilishi mumkin: Misol: Agar tsexning 10 ishchisi bir hafta
mobaynida 800 ta detal ishlab chiqargan bo’lsa, har bir ishchining ishlab chiqargan
detali quyidagicha bo’ladi:
bir haftada : 800:10  80 (detal);
bir kunda : 80:5  16 (detal);
Natural usulning bir ko’rinishi shartli-natural usul bo’lib, bunda ish hajmi
bir xil mahsulotning shartli birligida hisobga olinadi. Masalan, turli hajmdagi
vagonlarga, turli hajmdagi konserva bankalari shartli bankalarga, turli poyabzallar
shartli juftga aylantiriladi. Shartli o’lchovlarga aylantirish, odatda, o’tkazish
birliklari koeffitsentlari yordamida amalga oshiriladi. Shartli natural usul
qo’llanish uchun qulaydir, chunki ko’pgina xilma xil tovarlarning, xizmatlarning
aylantirish koeffitsentlari yordamida ishlab chiqarishni qiyoslanadigan turga
keltirish mumkin. Masalan: un, non va makaron mahsulotlari sotish xarajatlarini
non-bulka mahsulotlarini shartli kilogrammiga aylantirish orqali ifodalash
mumkin. Mehnat unumdorligini o’lchashning yana bir keng tarqalgan usuli
mehnat usulidir. Mehnat unumdorligini mehnat usuli bilan o’lchashda mahsulot
birligini ishlab chiqarish yoki tovar birligini sotishga doir normativ vaqtdan
foydalaniladi:
U(m) = t(1)*V/t(2)
8

U(m) - mehnat usuli bilan o’lchangan mehnat unumdorligi.
t(1) - vaqt;
t(2) - rejadagi vaqt;
V - mahsulot;
Mehnat usulining afzal tomoni uni barcha ish turlari va xizmatlarga tatbiq
etish mumkinligidir. Biroq bu usuldan keng foydalanishda har bir ish turi uchun
vaqt normativlari zarurdir, ular hamisha ham mavjud bo’lavermaydi. Bu usuldan
ishbay ishlovchi xodimlar mehnat unumdorligini hisoblash uchun foydalanib
bo’lmaydi, chunki ular uchun vaqt normalari tatbiq etilmaydi. Unumdorlik
o’lchashning mehnat usuli bir qator kamchiliklarga ham ega (normalar etarli
darajada asoslab berilmagan bir xil darajada jiddiy emas, ular tez-tez qayta ko’rib
chiqiladi va hokazo), bu esa hatto ayrim ish joyidagi va brigadalardagi mehnat
unumdorligining darajasi va o’sishiga holisona bahoberilishiga imkon
tug’dirmaydi.
Mehnat unumdorligiga ishlarning sermehnatligi ta’sir ko’rsatadi.
Sermehnatlik – bu, jonli mehnat sarflarini aks ettiruvchi ko’rsatkich bo’lib, u ish
vaqtida, mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar)da ifodalangan. Sermehnatlik,
odatda, norma-soatlarda (haqiqiy soatlarda) o’lchanadi, bu vaqt ish
birliginibajarishga sarflangan bo’ladi. Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligi
ko’rsatkichiga qarama-qarshi bo’lib, quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
S= I(v)/M(m)
S – sermehnatlik;
I(v) - ish vaqti;
M(m) – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Korxonalar va ularning yirik bo’linmalari darajasida, xuddi iqtisodiyot
tarmoqlarida bo’lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini
o’lchash uchun asosan qiymat usuli tatbiq etiladi. Qiymat usuli universal usul
bo’lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul
ko’rsatkichlari bo’lgan so’mda ifodalanadi, u hajm ko’rsatkichlarini tegishli ulgurji
narxlarga ko’paytirish bilan aniqlanadi. Masalan, agar besh kishidan iborat
9

ishchilar brigadasi bir smenada 100 ming so’mlik ish hajmini bajargan bo’lsa, u
holda har bir ishchining smenadagi mehnat unumdorligi (ishlab chiqargan
mahsuloti) quyidagicha bo’ladi:
120:5/24 (ming so’m);
tegishli ravishda bir soatlik ish mobaynida:
20:8=2,5 (ming so’m)
Mehnat unumdorligini o’lchashningqiytat usuli turli kasb va malakaga ega bo’lgan
xodimlarning mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, chilangar
va haydovchining mehnat unumdorligini taqqoslash imkonin iberadi. Biroq bu usul
ko’rinishdan universal usul bo’lishiga qaramay, bir qancha kamchiliklarga ham
ega. Xususan unga narx omili, ya’ni bozor kon’yukturasi vaninflyatsiya ko’proq
ta’sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish hajmlari va mehnat unumdorligini o’lchashning qiymat
usuli birmuncha murakkab ishlab chiqarish hajmlarini hisoblashda eng maqbul
usulni muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqib tanlash mumkin.
V atanimiz tajribasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning hajm
ko’rsatkichlari faqat jonli mehnat bilan bog’liq bo’lganligi sababli foydalinayotgan
materiallar sig’imining va qiymat ko’rsatkichlarining o’zgarishiga duchor
bo’lmoqda. Moddiy xarajatlarrning har qanday ko’payishi (xoh u ancha
qimmatbaho material bo’lsin) yoki boshqa korxonalar bilan kooperatsiya bo’yicha
mahsulot etkazib berish va sotish bo’lsin, baribir mehnat unumdorligining ortib
borish tasavvurini beradi. Material sig’imining kamayishi esa – mazkur
ko’rsatkichning pasayishi tasavvurini uyg’otadi.
Mehnat unumdorligini o’lchashda material sig’imining o’zgarishi ishlab
chiqarilayotgan mahsulotning hajm ko’rsatkichiga va mahsulot ishlab chiqarish
normasiga salbiy ta’sir ko’rsatishiga barham berish uchun qo’shimcha o’lchov
usullaridan foydalaniladi: shartli sof, normativ sof mahsulot bo’yicha va ishlov
berishdagi normativ qiymat usullari tatbiq etiladi. Bu usullarni qo’llash material
sig’imio’zgarishlarining salbiy ta’sirining to’liq yoki qisman barham toptiradi.
10

Shunga qaramay ularning har biri o’z kamchiligiga ega bo’lib, haqiqatla ulardan
birortasi ham bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob bermaydi.
Mehnat unumdorligini qiymat usulida aniqlash uchun foydalaniladigan
shartli sof mahsulot ko’rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan xomashyo,
butlovchi ashyolar, energiya, yoqilg’i va hokazolarga qilingan bevosita xarajatlarni
chegirib tashlanadi. Shu bilan birga bu ko’rsatkichdan ish haqi, asosiy fondlarning
eskirishi va foyda chegirilmaydi. Bu erda moddiy xarajatlar o’zgarishi barham
toptiriladi, lekin foydanining salmog’i va amortizatsiyaning salmog’i ortadi.
Ularning o’zgarishi esa mahsulot ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligi
ko’rsatkichlarini birmuncha soxtalashtirishi mumkin.
Mehnat unumdorligi aniqlashda foydalaniladigan sof mahsulot
ko’rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan barcha moddiy xarajatlarni, shu
jumladan amortizatsiya ajratmalarini ham chiqarib tashlash yo’li bilan hisoblab
chiqiladi. Xarajatlarni va mehnat unumdorlgini hisoblashda avvalgi mehnat
xarajatlarining soxtalashtiruvchi ta’siri to’la-to’kis barham toptiriladi, lekin
foydaning salmog’i jiddiy ravishda ortadi. Shuning uchun turli mahsulot xillarining
turlicha foyda berishi sharoitida aynan foyda sof mahsulot va mehnat
unumdorligini ko’rsatkichlarini soxtalashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Shuni aytish
kifoyaki, foydaning turlichaligi bizning mamlakat iqtisodiyot uchun xos bo’lib, u
sho’rolar hukmronligi davrida markazlashgan rejalashtirish doirasida rivojlanib
kelgan edi. Unda foyda va qiymatning o’rtacha normasi bo’yicha mavjud bo’lgan
tenglamaga amal qilmas edi. Ko’pgina xorijiy mamlakatlarda olingan foyda
darajasi muhim farqlar yo’qligi tufayli sof mahsulot usulini mahsulot hajmlari va
mehnat unumdorligini aniqlash uchun batamom maqbul deb hisoblaydilar.
Mehnat unumdorlgini aniqlashda foydalaniladigan normativ sof mahsulot
ko’rsatkichi sof mahsulot ko’rsatkichidan farqli o’laroq nomativ ish haqini va unga
qo’shib yozilgan haqi, shuningdek o’rtacha tarmoq foydasini o’z ichiga oladi.
Shuning hisobiga mahsulot har xil turlarning turlicha foyda keltirishga barham
beriladi. Ushbu usulni qo’llanish tajribasida muayyan qiyinchiliklar va
kamchiliklar vujudga keladi. Birinchidan, mahsulotlarning barcha turlariga
11

ulgurji narxlar tizimiga parallel ravishda ish haqining yaxlit normativlari tizimini
yaratish zarurati paydo bo’ladi. Ommaviy ishlab chiqarishda bu narsa qiyinchilik
tug’dirmasa ham, donalik va kichik seriyali ishlab chiqarish va ulardagi mahsulot
nomenklaturasining tez-tez o’zgarib turishi sharoitida jiddiy qiyinchiliklar paydo
bo’ladi.
Ikkinchidan , normativ sof mahsulot asosini tashkil etuvchi ish haqi
normativlarini ishlab chiqishda mazkur normativlarni oshirishga moyillik paydo
bo’ldi. Bu esa mehnat sarflashning nisbatan ko’payishiga, demak, mehnat
unumdorliginni oshirish sur’atlarinng sekinlashuviga olib keldi.
Uchinchidan, unumdorlikning normativ sof mahsulot ko’rsatkichi
korxonalar ishining pirovardmoliyaviy natijalar bilan zaif bog’langan: mahsulot
ishlab chiqarish normasi va mehnat unumdorligi hajmlari ko’rsatkichiga ega
bo’lish mumkin. Lekin moddiy resurslarning ortiqcha sarflanishi tufayli foydaga
ega bo’lmasligi mumkin. Bitta ana shu sababning o’ziyoq normativ sof mahsulot
ko’rsatkichidan, asosiy usul sifatida foydalanishni maqsadga muvofiq qilib
qo’yadi. Unda faqat tahlil qilish maqsadlarida keng foydalanish mumkin bo’ladi.
Mehnat unumdorligini o’lchashning qiymat usulida foydalanadigan ishlov
berishning normativ qiymati ko’rsatkichi engil sanoatda ishlab chiqarish hajmlarini
aniqlash uchun qo’llaniladi. Ishlov berish qiymati normativlariga ishlab
chiqarishdagi ishchilarning ish haqi va ularga yoziladigan qo’shimcha haqlar, tsex
xarajatlar normativi; umumzavod xarajatlari normativi kiritiladi.
1.3 Мehnat unumdorligini oshirish yo'llari , omillari va shart-sharoitlari
Mehnat unumdorligi - rivojlanib boruvchi ko’rsatkichdir. U ko’pgina
sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o’zgarib turadi. Ulardan bir xillari
mehnat unumdorligi oshishiga yordam bersa, boshqalari uni pasaytirishga sabab
bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, mehnat unumdorligi darajasi va o’sishiga
mehnat jarayoni kechadigan sharoit ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shart-sharoitlar
qulay bo’lsa, u yoki bu omilning ta’sir etishini kuchaytiradi yoki noqulay bo’lsa,
bu ta’sirni zaiflashtiradi. Masalan, tabiiy-iqlim sharoitlari qishloq xo’jaligidagi
mehnat natijalariga va uning unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatadi. Ishlab
12

chiqarish vositalarining mulkchilik shakllari bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy shart
sharoitlar, shuningdek, ishlab chiqarish munosabatlari bilan bog’liq bo’lgan shart
sharoitlar boshqa teng sharoitda ham mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir
ko’rsatishi mumkin. Korxonada mehnat unumdorligining oshishi quyidagi tarzda
namoyon bo’ladi:
 Vaqt birligi mobaynida yaratiladigan mahsulotning sifati o’zgarmagan
holda hajmi oshishi;
 Vaqt birligi mobaynida yaratiladigan mahsulotning hajmi o’zgarmagan
holda sifati oshishi;
 Ishlab chiqariladigan mahsult birligiga mehnat sarfining qisqarishi;
 Mahsulot tannarhida mehnat sarflari ulushi kamayishi;
 Tovarlar ishlab chiqarilishi va aylanishi vaqti qisqarishi;
Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga ko’pgina omillar ta’sir
qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadigan
harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi. Ulardan ayrimlari mehnat
unumdorligining ortishiga yordam bersa, boshqalari unumdorlikning pasayishiga
sabab bo’lishi mumkin. Omillarning birinchi guruhiga mehnat vositalarining
samarasini ortishi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish va mehnatkashlar
ijtimoiy guruhlari sharoitining yaxshilanishi bilan bog’liq bo’lgan barcha tadbirlar
kiradi; ikkinchi guruhi tabiiy sharoitlarning noqulay ta’sir ko’rsatishi, ishlab
chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy
elementlarning ta’sir ko’rsatishi kiradi. Ayrim korxona yoki tashkilot darajasidagi
omillarni qarab chiqqanda, ularning hammasini ichki va tashqi omillarga bo’lish
mumkin.
Ichki omillarga korxonaning texnika bilan qurollanish darajasini,
qo’llanilayotgan texnologiyaning samaradorligi, mehnat va ishlab chiqarishning
energiya bilan ta’minlanishi darajasi, tatbiq etilayotgan rag’batlantirish
tizimlarining ta’sirchanligi, kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish, kadrlar
tarkibining yaxshilanishi kabi korxonani rahbarlariga bog’liq bo’lgan barcha
narsalar kiradi.
13

Tashqi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: davlat buyurtmalari va
bozordagi talab hamda takliflarning o’zgarishi munosabati bilan mahsulot xillari
va ularning sermehnatlik darajasining o’zgarishi; jamiyat va mintaqalarning
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlari; mehnatni kooperatsiyalashuv darajasi, moddiy
texnika ta’minoti tabiiy shart-sharoitlar va hokazolar. Barcha omillarni o’z ichki
mazmuni va mohiyatiga ko’ra, uchta guruhga bo’lish mumkin: moddiy-texnika,
tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy. Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy asosi
fan, texnika va texnologiyani rivojlantirish, ularning yutuqlarini ishlab chiqarishga
joriy etishdir. Shuning uchun ham moddiy-texnika omillari guruhini, odatda,
etakchi va qolgan barcha omillarni belgilovchi guruh deb qaraladi.
Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy-texnika omillariga fan-texnika
taraqqiyotini uzluksiz rivojlantirish asosida mehnatning texnika va energiya bilan
ta’minlanishini oshirish kiradi. Ishlab chiqarishda fan-texnika taraqqiyotining
asosiy yo’nalishlari quyidagilardir: ishlab chiqarishning avtomatlashtirishga o’tish
munosabati bilan uni mexanizatsiyalash; mehnatning energiya bilan ta’minlanish
darajasini oshirish asosida mashina va asbob-uskunalar quvvatining ortishi; ishlab
chiqarishni elektrlashtirish; sanoat va qishloq xo’jaligining bir qancha tarmoqlarida
ishlab chiqarishni kimyolashtirish; butunlay yangi texnologiyalarning yaratilishi
(ular ishlab chiqarish intensivligini oshirishni ta’minlaydi va jonli mehnat sarfini
keskin qisqartiradi); ishlab chiqarishga material sarflanishining pasayishi va
moddiy resurslarning tejalishi; mashinalar va asbob-uskunalar
ixtisoslashuviningchuqurlashuvi va shu kabilar. Energiyaning yangi qudratli
manbalari - atom, ichki yadro, geoterial, kosmik va hokazo turlarining
o’zlashtirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Barcha tashkiliy omillar bir-biri bilan mustahkam bog’langan bo’lib,
ishlabchiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishning yagona tizimini hosil
qiladi. Ulardan to’liq foydalanmaslik, turli tashkiliy kamchiliklarning mavjud
bo’lishi asosan ish vaqtidan foydalanishda o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ish vaqtining
bekor sarf bo’lishi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishdagi kamchiliklar
14

oqibati bo’lib, mehnat unumdorligini pasaytiradi, ish vaqti bekor sarf bo’lishini
qisqartirish esamehnat unumdorligining ortishini ta’minlaydi.
Tashkiliy omillar tizimida kadrlar tarkibining yaxshilanishi – boshqaruv
xodimlari sonining nisbiy qisqarishi va sanoat - ishlab chiqarish xodimlari umumiy
sonida ishchilar salmog’ining, bular orasida esa asosiy ishchilar salmog’i rasm
ortishi muhim o’rin tutadi. Sanoat - ishlab chiqarish xodimlari umumiy sonida
ishchilar salmog’i qanchalik yuqori bo’lsa, bitta xodimga to’g’ri keladigan mehnat
unumdorligi ham shunchalik yuqori bo’ladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri shu narsa bilan bog’liqki, fan-texnika
taraqqiyotining avj olishi, ishlab chiqarish (texnika, texnologiya) moddiy asosining
ta’minlashuvi va xilma-xil, ko’p hollarda esa ancha murakkab tashkiliy
tadbirlarning amalga oshirilishi o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, balki faqat ijtimoiy
ishlab chiqarish ishtirokchilari bo’lgan insonlarning faol mehnat faoliyati
natijasidagina sodir bo’ladi. Bu mehnat faoliyatining harakatlantiruvchi kuchi -
muayyan natijani qo’lga kiritishga bo’lgan qiziqishdir. U o’z navbatida ishlab
chiqarish ishtirokchilari bo’lgan insonlarning moddiy va ma’naviy
ehtiyojlariniqondirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish yoki
boshqa faoliyat qatnashchilari muayyan mehnat faoliyati natijasini qo’lga
kiritishga intilishi bilan bir qatorda etarli darajadagi mehnat qobiliyatiga,
ishbilarmonlik va shijoatkorlik kabi zarur shaxsiy sifatlarga ega bo’lishlari,
shuningdek, tadbirkor va hushyor bo’lishlari lozim. Mehnat unumdorligiga ta’sir
ko’rsatuvchi eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy omillarga quyidagilar kiradi:
 mehnat natijalaridan moddiy va ma’naviy manfaatdorlik;
 xodimlarning malaka darajasi, ularning kasbiy tayyorgarligi sifati;
 mehnatga munosabat va mehnat intizomi darajasi;
 mehnat jamoalari o’z-o’zini boshqarishining rivojlanishi.
Mehnat bozori- maxsus tovar, ishchi kuchni ayirboshlash xususida vujudga
keluvchi iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Unda ishchi kuchiga bo’lgan talab, taklif
va narx shakllanadi. Ishchi kuchi bozori milliy bozorning tarkibiy qismidir. Bir
tomondan tadbirkorlar - yirik korporatsyalar, o’rta va kichik korxonalar va davlat
15

(talab), ikkinchi tomondan esa alohida xodimlar yoki ularning uyushmalari (taklif)
ishchi kuchi bozorining subyektlari hisoblanadi. Bozori subyektlari o’rtasidagi
kelishuv natijasida shakllanadigan narx ish haqi stavkasini tashkil qiladi. Bo’sh
ish joylari soni va band bo’lmagan ish joylarini qidirib yurgan fuqarolar soni
o’rtasidagi nisbat ishchi kuchi bozori konyukturasini tavsiflaydi. Mehnat
bozorisiz bozor iqtisodiyotining optimal harakat qilishini tasavvur qilib bo’lmaydi.
Mehnat bozori mehnat resurslarini soha, tarmoq, mintaqa, kasb va mutaxassislar
bo’yicha, talab va taklif qonuniga muvofiq taqsimlash va qayta taqsimlash
vazifalarini bajaradi.
Ishchi kuchi bozorining dinamikasi ishchi kuchiga bozor talabi va taklifi
o’rtasidagi nisbatga bog’liqdir. Ish haqi qiymati (W) va ishchi kuchiga bo’lgan
talab (L) o’rtasidagi bog’liqlik grafikda mehnatga bo’lgan talab egri chizig’i (LD)
yordamida ifodalanadi. Grafikda ma’lum miqdordagi ish haqi sharoitida mehnatga
bo’lgan talab qanday bo’lishini ko’rsatadi.
1.1 - rasm. Mehnat bozorida talab egri chizig iʻ
Ishchi kuchi bozorida ishchi kuchiga bo’lgan talabga quyidagi omillar ta’sir
etadi : xodimlar tomonidan ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarga talabning
kattaligi; mehnat resurslari narx darajasi, ya’ni ish haqi darajasi; ishlab chiqarishda
mehnatni kapital bilan almashtirish darajasi; iqtisodiy sikl fazasi: jonlanish azasida
mehnatga talab oshadi, inqiroz fazasida esa aksincha kamayadi; shakllangan
iqtisodiy konyuktura mehnatga talabni oshiradi yoki kamaytiradi; ilmiy texnik
progress bir tarafdan ishlayotgan xodimlarni qisqarishiga zamin yaratadi, ikkinchi
16

tarafdan esa yangi kasb va mutaxassisliklarga ega xodimlar uchun talabni oshiradi.
Mukammal raqobat mehnat bozorida ishchi kuchi taklifi ish haqi miqdoriga
bog’liq. Taklif egri chizig’i (LS) shuni ko’rsatadiki, ish haqi oshishi bilan ishchi
kuchi taklifi ham oshadi. Ish haqining pasayishi esa ishchi kuchi taklifining
pasayishiga olib keladi (1.1- rasm).
Ishchi kuchi bozorida ishchi kuchi taklifiga quyidagi omillar ta’sir etadi:
aholi sonini aniqlovchi demografik omillar (tuG’ilish, o’lim, tibbiy o’sish, yosh–
jins tuzilishi); nafaqa yoshi; mehnatga yaroqli aholining migratsiyasi; xodimning
kasbiy malakaviy tayyorlanganligi; va ularning ishini o’zgartirishdagi faolligi; ish
kuni davomiyligi; ish haqidan tashqari daromad olish manbaining mavjudligi.
1.2- rasm. Mehnat bozorida taklif egri chizig iʻ
Raqobatdosh mehnat bozoridagi ishchi kuchi taklifi ikkita qiziqarli iqtisodiy
hodisa bilan tavsiflanadi. Xo’sh, ishchilarning ma’lum bir guruhiga ish haqi
stavkalari oshirish bilan ishchi kuchining taklifida qanday o’zgarishlar ro’y beradi?
Javob aniq bo’lib tuyulishi mumkin: ishchi kuchi taklifi ko’payishi kerak, ammo
bu yerda o’rnini to’ldirish samarasi va daromad samarasi paydo bo’ladi. Dastlab,
ish haqi oshishi bilan xodim tomonidan bo’sh vaqtning har bir soati zararning
ko’payishi, aniqrog’i qo’ldan boy byerilgan imkoniyat (naf) sifatida qabul qilinadi.
Ushbu boy byerilgan imkoniyatni, bo’sh vaqtni ish vaqtiga aylantirish orqali
ro’yobga chiqarish mumkin. Ushbu jarayon o’rnini bosuvchi samara deb ataladi.
O’rnini bosish samarasiga daromad samarasi qarshi turadi. Xodimning moddiy
farovonligi ma’lum bir yuqori darajaga yetganda xodimlarning bo’sh vaqtga
17

qarashi o’zgaradi. Endi bo’sh vaqtga boy byerilgan imkoniyat yoki naf emas, balki
dam olish imkoniyati sifatida qaraladi. Endi ko’proq tovar sotib olish bilan bir
qatorda ko’proq bo’sh vaqtga ega bo’lish xohishi vujudga keladi. Buni esa mehnat
taklifini qisqartirish, bo’sh vaqtni naqd pulga emas balki, qo’shimcha ishlaganda
olishi mumkin bo’lgan pul daromadiga sotib olish mumkin bo’ladi. Grafikda (1.3.-
rasm) xodimlarning bir guruhi ma’lum bir ish haqi darajasida ishlashi mumkin
bo’lgan umumiy ish vaqti aks ettirilgan.
1.3 – rasm. O rnini bosish samarasi.ʻ
Oddiy mehnatga bo’lgan talab egri chiziqidan grafikdagi egri chiziq o’zining
shakli bilan farq qiladi. I nuqtagacha egri chiziq ish haqi oshishi bilan mehnat
taklifi oshishini ko’rsatadi- ordinata chizig’idan uzoqlashadi (o’rnini bosish
samarasi). I nuqtadan o’tgandan so’ng u egilib ordinata chizig’iga yaqinlashmoqda
(daromad samarasi). Demak ish haqining ma’lum bir darajagacha oshishi mehnat
taklifini oshiradi, maksimal darajaga yetgandan so’ng mehnat taklifi ish haqining
oshishi sharoitida kamayib boradi. Endi biz mehnat bozorida muvozanat holatini
shakllanishini ko’rib chiqamiz. Taklif (LD) va talab (LS) egri chiziG’ining
kesishgan nuqtasi (E) real ish haqi darajasini ko’rsatadi. Aynan E nuqtasida
ma’lum bir ish haqi darajasida talab va taklif tengligi kuzatilmoqda. E nuqtasi to’la
bandlikni belgilaydi. Boshqa nuqtalardatalab va taklif tengligi kuzatilmaydi (1.4-
rasm)
18

1.4 - rasm. Mehnat bozorida muvozanat holati.
Mehnat unumdorligini oshirish zahiralari (rezervlari) – texnika va
texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil
etishni yaxshilash hisobiga mehnat unumdorligini oshirishning barcha omillaridan
yanada to’laroq foydalanish imkoniyatidir. Mehnat unumdorligini oshirish
zahiralarining bir necha tasniflari mavjud bo’lib, ularning hammasi ikkita katta
guruhga bo’linadi: jonli mehnatdan (ish kuchidan) foydalanishni yaxshilash
zahiralari va asosiy va aylanma fondlardan yanada samaraliroq foydalanish
zahiralari. Birinchi guruhga mehnatni tashkil etish, mehnat sharoitlari,
ishlovchilarning mehnat qilish qobiliyatini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni joy-
joyiga qo’yish, uzluksiz ishlash uchun tashkiliy shart-sharoitlar yaratib berish,
shuningdek, xodimlarning mehnat natijalaridan moddiy va ma’naviy
manfaatdorligini oshirishni ta’minlash bilan bog’liq masalalar kiritiladi. Ikkinchi
guruh asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va shu
kabilar) dan yaxshiroq foydalanishi zahiralarini, shuningdek, xom ashyo,
materiallar, butlovchi buyumlar, yoqilg’i, energiya va boshqa aylanma fondlardan
yanada tejamli va to’liq foydalanishni o’z ichiga oladi.
Zahiralar foydalanish imkoniyatlari belgilari bo’yicha zahira zahiralariga
va nobud bo’lish (bekorga sarflash) zahiralariga bo’linadi . Zahiralar
tushunchasiga ishlab chiqarishda ish vaqtining bekor sarf bo’lishi ham kiradi.
Bular smena ichida va kun mobaynida bekor turishlar, ishga kechikib kelish va
rejada ko’zda tutilmagan ishga kelmay qolishlarning barchasidir; mehnatning
19

ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan holda sarflanishi - mehnat qurollari va
mehnat ashyolaridan oqilona foydalanmaslik hamda belgilangan texnologiya
jarayonlarining buzilishi oqibatida mehnatning rejadagidan tashqari ortiqcha
sarflanishidir.
Zahiralar foydalanish vaqtiga qarab joriy va istiqbol zahiralari ga bo’linadi.
Joriy zahiralar texnologiya jarayonlari muhim darajada o’zgartirilmay va
qo’shimcha kapital mablag’lar sarflanmay amalga oshiriladi. Istiqbol zahiralari
ishlab chiqarishni qayta tashkil etishni, ancha mukammal asbob-uskunalar
o’rnatilishi, tayyorgarlik ishlariga kapital mablag’lar va ko’proq vaqt sarflashni
talab qiladi. Joriy va istiqbol zahiralardan tashqari, ikki guruhga bo’linadi:
mahsulotning sermehnatlik darajasini pasaytirish zahiralari va jami ish vaqtidan
yaxshiroq foydalanish zahiralari. Ma’lumki, mehnat unumdorligi darajasi ish vaqti
birligiga to’g’ri keladigan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Lekin boshlang’ich
hajmlar vaqtda ifodalansa, mehnat unumdorligi ish vaqti fondining mahsulot
sermehnatlik darajasiga nisbati sifatida hisoblab chiqariladi:
M(u)= F(iv)/M(c)
M(u) - Mehnat unumdorligi (boshlang’ishlab chiqarish hajmlar vaqtda
ifodalangandagi);
F(iv) - Ish vaqti fondi;
M(c) - Mahsulot sermehnatlik darajasi;
Buning ma’nosi shuki, agar mehnat unumdorligi ish vaqt fondini
ko’paytirish hisobiga ortsa, u holda bu unumdorlikni oshirishning ekstensiv yo’li
hisoblanadi; agar unumdorlik sermehnatlik darajasini qisqartirish bilan ta’min
etilsa, bu ekstensiv yo’l hisoblanadi. Bunda mahsulot tayyorlashga sarf etiladigan
sarf xarajatlarning kamayishi yangi texnika va texnologiya joriy etish, mehnatni
tashkil etishni takomillashtirish hisobiga sodir bo’ladi.
20

MEHNAT POTENTSIALIDAN FOYDALANISH
SAMARADORLIGI STATISTIKASI
2.1. O zbekiston Respublikasida mehnat unumdorligi holati tahliliʻ
Bozor isloxotlari sharoitida mehnat unumdorligining ish bilan bandligini
ta`minlash muammolari dolzarb ahamiyat kasb etadi. O ʻ zbekiston Respublikasida
iqtisodiy faol aholi tarkibida ish bilan band aholi soni yil sayin ko`patib bormoqda.
Bunday o`sish tendensiyasi mamlakatimizning barcha hududlariga xos hususiyatga
aylanmoqda.
Xizmatlar sohasining rivojlanishi hozirgi zamon iqtisodiyotida muhim
ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotda xizmatlar o sishining asosiy omillarini ilmiy
ʼ
bilimlar, nomoddiy shakldagi to plamlar, axborot texnologiyalari va tadbirkorlik
ʼ
faoliyati integratsiyasi kabi omillar tashkil etadi.
Iqtisodiyotning ushbu sektori turli xil faoliyat turlarini o z ichiga olib, ishlab
ʼ
chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ushbu faoliyatning yakuniy
natijasi tayyor mahsulot emas, balki ko rsatilgan xizmatlardir. Xizmatlar nafaqat
ʼ
korxonalarga, balki jismoniy shaxslar - yakuniy iste molchilarga ham ko rsatilishi
ʼ ʼ
mumkin.
Hozirgi kunda iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri bo lgan xizmatlar
ʼ
sohasining o rni juda katta ahamiyatga egadir. Bu ishlab chiqarishning
ʼ
murakkablashuvi, bozorni kunlik va shaxsiy talabdan kelib chiqqan holda tovarlar
21

bilan to ldirish, jamiyat hayotini yangilovchi ilmiy-texnologik taraqqiyotning jadalʼ
o sishi bilan bog liqdir.
ʼ ʼ
2020-yil 1-yanvar holatiga xizmatlar sohasida faoliyat ko rsatayotgan
ʼ
korxona va tashkilotlar tarkibida savdo faoliyati bilan shug ullanuvchi korxona va
ʼ
tashkilotlar ulushi (38,6%) yuqoridir. Buning sababi ushbu faoliyatning yuqori
daromadliligi va ketgan xarajatlarni tez qoplay olishida. Yashash va ovqatlanish
bo’yicha xizmatlarni ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlarning ulushi 9,8 % ga
tengdir.
Xizmatlar sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar umumiy
sonida tashish va saqlash faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona va
tashkilotlarning ulushi 5,9 % ga yetdi.
2.1-rasm. 2020-yil 1-yanvar holatiga xizmatlar sohasida faoliyat
ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlarning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha
tarkibi, %
Axborot faoliyati bilan shug’ullanuvchi va aloqa xizmatlarini ko’rsatuvchi
faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlarning ulushi 3,0 % ni tashkil etdi.
Sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish sohasida faoliyat ko’rsatayotgan
korxona va tashkilotlarning ulushi 3,0 % ni tashkil qiladi.
22

Kichik tadbirkorlik sub’ektlari mamlakatda xizmatlar sohasini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega va shunga ko’ra, tadbirkorlik tashabbuslarini
rag’batlantirish sohasida davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi zarur. Kichik
tadbirkorlik sub’ektlariga tegishli faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning o’sishi
xizmatlar sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar umumiy
sonining o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Shunday qilib, o’tgan yilning shu davriga
nisbatan, 2020 yil 1 yanvar holatiga ularning soni 46,2 mingtaga ko’paydi va 199,9
mingtani tashkil etib, ularning o’sishi 30,0 % ga oshdi.
Joriy faoliyatning iqtisodiy, ijtimoiy natijalarini va xizmat ko’rsatish
korxonalarining istiqbolli rivojlanishini yaxshilash zarurati, bu ko’p jihatdan
miqdoriy va sifat holatiga, moddiy (asosiy vositalar, aylanma mablag’lar), ishchi
kuchi (korxona xodimlari) kabi resurs potensialining tarkibiy qismlaridan
foydalanish samaradorligi, xizmatlar va xizmatlar bozorida professional
ishtirokchilarning tobora ortib borayotgan raqobatidan, manbalar shakli va
hajmidan, axborot va moliyaviy manbalar xizmat ko’rsatish sohasining turli
tashkiliy-huquqiy tuzilmalarining resurs tarkibiy qismlarini ko’paytirish uchun
moliyaviy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga bog’liqdir.
23

2.2-rasm. 2020-yil 1-yanvar holatiga faoliyat ko’rsatayotgan korxona va
tashkilotlar sonining o’tgan yilga nisbatan o’sishi, ming birlik
O’tgan yilga nisbatan savdo faoliyatida yuqori o’sish sur’atlari 42,6 %
kuzatildi. Ushbu sohada faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni 30,2
mingtaga ko’paydi va 101,1 mingtaga yetdi. Shuningdek, yashash va ovqatlanish
bo’yicha xizmatlar faoliyatida ham o’sish kuzatildi. 29,4 %. Ushbu sohada faoliyat
ko’rsatayotgan korxona va tash-kilotlar soni 5,8 mingtaga ko’paydi va 25,6
mingtani tashkil etdi. 2018 yilning shu davriga nisbatan savdo faoliyati bilan
shug’ullanuvchi yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlarning o’sishi 3,1
baravar oshdi yoki 36,3 mingtaga yetdi.
2.3-rasm. 2018-yilga nisbatan yangi tashkil etilgan kichik tadbirkorlik
sub’ektlari sonining o’sishi, ming birlik
Savdo faoliyatida ularning soni 24,6 mingtaga ko’paydi. Bundan tashqari,
yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlarini ko’rsatuvchi yangi tashkil etilgan
korxona va tashkilotlarda o’sish kuzatildi. Ularning soni 3,3 mingtaga ko’paydi.
Shuningdek, kuzatilayotgan davrda tashish va saqlash xizmatlarini ko’rsatuvchi
24

yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlar sonining 0,9 mingtaga ko’payishi
qayd etildi.
Investitsiya faoliyati – mamlakatning iqtisodiy o’sishining muhim
elementidir. O’zbekiston Respublikasida qulay investitsiya muhiti uchun barcha
sharoitlar yaratilmoqda, xorijiy sarmoyadorlar uchun keng qamrovli huquqiy
kafolatlar va imtiyozlar tizimi amal qilmoqda va takomillashtirilmoqda, xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatini rag’batlantirish bo’yicha
kompleks chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilgan.
2019 yil yanvar-dekabr oylarida xizmatlar sohasiga yo’naltirilgan
investitsiyalarning ulushi umumiy investitsiya hajmining 27,2 % ni tashkil etdi va
51 736,6 mlrd. so’mga teng bo’ldi.
Xizmatlar sohasida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning umumiy
hajmida tashish va saqlash (21,9 %), savdo (11,4 %), sog’liqni saqlash va ijtimoiy
xizmatlar (9,7 %), ta’lim (9,4 %), yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar (8,5
%), shuningdek, axborot va aloqa (6,3 %) ulushi ustunlik qiladi.
2.4-rasm. Ko’rsatilgan bozor xizmatlari hajmining oylar bo’yicha
taqqoslanishi, trln. so’m
2019 yilning yanvar oyiga nisbatan joriy yilning dekabr oyida ko’rsatilgan
bozor xizmatlari hajmi 4,9 trln. so’mga oshdi va 17,9 trln. so’mga yetdi.
25

Hududlar o’rtasida savdo xizmatlarining yuqori ulushi Surxondaryo
viloyatida - 43,5 % belgilandi. Shu bilan birga, moliyaviy faoliyat Toshkent
shahrida rivojlangan. Bu yerda moliyaviy xizmatlar ulushi 29,1 % ni tashkil etdi.
Shuningdek, aloqa va axborotlashtirish xizmatlarining eng katta ulushi ushbu
hududda - 9,1 % qayd etildi.
Transport xizmatlariga eng ko’p talab Qoraqalpog’iston Respublikasi (26,0
%), shuningdek Samarqand (25,7 %) va Toshkent (25,2 %) viloyatlariga to’g’ri
keldi. Ko’rsatilgan bozor xizmatlari jami hajmining o’sishidagi asosiy omil
moliyaviy xizmatlar 54,6 % ga (ko’rsatilgan xizmatlar jami hajmining mutloq
o’sishiga ta’siri 8,5 % punkt), transport xizmatlari 5,6 % ga (mutloq o’sishiga
ta’siri 1,4 % punkt), savdo xizmatlari 5,1 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 1,1 %
punkt), aloqa va axborotlashtirish xizmatlari 8,0 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 0,4
% punkt), ta’lim sohasidagi xizmatlar 6,8 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 0,2 %
punkt) o’sishi hisoblanadi.
Iqtisodiy sohada xizmatlar sohasining o’sishi bozor sharoitidagi ko’rsatilgan
xizmatlar uchun to’lovni qabul qilish tezligi va material sarfining kamligi, bu
qo’shilgan qiymatning oshishi va pirovardida yalpi ichki mahsulotning oshishiga
olib keladigan muhim omillar bilan bog’liqdir.
2.2. O zbekistonda mehnat unumdorligining statistik kursatkichlariʻ
tizimi
O ʻ zbekiston statistikasida mehnat unumdorlik ko’rsatkichlari tizimi
yuqorida ko’rib chiqilgan ishlab chiqarish omillari nazariyasi asosida tashkil
etiladi. Bu nazariyaga ko’ra, mehnat unumdorligi unumdorlikning xususiy
ko’rsatkichi sifatida qaraladi, chunki sarflangan jonli mehnat faqat ishlab chiqarish
omillaridan biri sifatida qaralib, texnik taraqqiyot rivojlanib borgani sari uning
ahamiyati kamayib boradi. Shunga ko’ra, iqtisodchilar fikricha, mehnat
unumdorlik darajasini aniqlash uchun mahsulot hamda uni yaratishda ishtirok
etadigan ishlab chiqarish omillarini statistik o’lchash lozim. Ma’lumki, ishlab
chiqarilayotgan mahsulot natura, shartli natura shaklida va qiymat
26

ko’rsatkichlarida o’lchanishi mumkin. Unumdorlikni aniqlashda omillarni tanlash
masalasi juda murakkab va xilma-xil. O’zbekiston satistikasida ishlab chiqarish
omillari sifatida mehnat, doimiy kapital va joriy ishlab chiqarish iste’molidan
ko’proq foydalaniladi. Qator holatlarda bu omillarga tadbirkorlik faoliyati ham
kiradi. Iqtisodchilar unumdorlikning quyidagi ko’rsatkichlarini mahsulotning
qiymat ko’rsatkichlari va ishlab chiqarish omillarini turlicha birlashtirib
aniqlaydilar:
- mehnatning yalpi unumdorligi;
- mehnatning sof unumdorligi;
- mehnatning integral unumdorligi;
- omillarning global unumdorligi;
- omillarning total unumdorligi.
Mehnatning yalpi unumdorligi ko’rsatkichlari o’z mazmuniga ko’ra, xarajat
birligiga mahsulot ishlab chiqarish ko’rsatkichiga juda yaqin va u quyidagi formula
bo ʻ yicha aniqlanadi:
YaMU= YaCh/T
YaMU - yalpi mehnat unumdorligi;
YaCh - yalpi ishlab chiqarish;
T - mehnat sarfi.
Bu ko’rsatkichni hisoblashda yalpi ishlab chiqarish tannarx, narxlar omili
yoki bozor narxlari bo’yicha aniqlanadi. Mehnat sarflari ham quyidagilar sifatida
ifodalanishi mumkin:
a) yollanma xodimlar soni;
b) barcha toifadagi bandlar soni;
v) ishlagan kishi  soatlar soni;
g) soliqlar chegirilishidan oldingi hisoblangan ish haqi summasi.
Bu ko’rsatkichning asosiy kamchiligi faqat jonli mehnatni hisobga olib,
boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmasligidir. Sof mehnat unumdorligi
ko’rsatkichi sof mahsulot qiymatining mehnat sarflariga nisbatini ifodalaydi.
Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha sof mahsulot (sof qo’shilgan qiymat) tarmoqlararo
27

mahsulot balansi asosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish qiymatidan oraliq
iste’mol qiymati va doimiy kapital iste’molini chegirish yo’li bilan aniqlanadi.
Mamlakatimiz eksport qiluvchi korxonalarining raqobatbardoshlik nuqtai
nazaridan ustunliklarini to’liq ro’yobga chiqarish, eksport tarkibini
diversifikatsiyalash va mahsulotlarni sotishning yangi tashqi bozorlarini faol
o’zlashtirish bo’yicha aniq maqsadga yo’naltirilgan ishlar olib borilishi 2019yilda
eksport hajmi 9.8 foizga o’sishini, tashqi savdo balansining sezilarli miqdordagi
ijobiy saldosini va mamlakat oltin-valyuta zaxiralari o’sishini ta’minladi. 2021
yilda ish o’rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi parametrlarini
so’zsiz bajarish yuzasidan amalga oshirilgan chora tadbirlar qariyb 6 millionta ish
o’rni tashkil etilishini ta’minladi, ularning 68 foizidan ortig’i qishloq joylarga
to’g’ri keladi.
Mamlakatimiz Prezidenti o’z ma’ruzasida hal etilmagan mavjud
muammolarni batafsil va har tomonlama tahlil qildi hamda 2023 yilda mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari va
yo’nalishlarini bajarishga qaratilgan dasturiy vazifalarga atroflicha to’xtalib o’tdi .
Xalqaro valyuta jamg’armasining keyingi baholash missiyasi bayonotida,
jumladan, bunday deyiladi: “O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va istiqbolli
rejalarni amaliyotga tadbiq qilish bo'yicha samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh
yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5 foizni tashkil etdi va bu Markaziy
Osiyodagi o’rtacha o’sish ko’rsatkichidan yuqoridir. Qator yillar davomida
kuzatilgan byudjet profitsiti, rasmiy zaxiralar darajasining yuqoriligi, davlat
qarzining kamligi, barqaror bank tizimi va xalqaro moliya bozorlaridan qarz
olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish mamlakatni COVID-19 pandemiyasi
davridagi inqirozidan atroflicha himoya qildi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarishi
6,3% qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi
16,4 foiz va aholiga pullik xizmatlar ko’rsatish 16,1 foizga barqaror yuqori
sur’atlar bilan o’sdi. Iqtisodiyotimizda yuz berayotgan jiddiy tarkibiy va sifat
o’zgarishlarini birgina misolda, ya’ni 2015 yilda mamlakatimiz yalpi ichki
mahsulotini shakllantirishda sanoat ishlab chiqarishining ulushi bor-yo’g’i 14,2%ni
28

tashkil etgan bo’lsa, 2021 yilda bu ko’rsatkich 34,1% ga y etganida yaqqol ko’rish
mumkin.
2.5-rasm. 2021-yilda tarmoqlardagi o'sish suratlari (%da)
Sanoat mahsuloti umumiy osishining qariyb 70 foizini yuqori qoshimcha
qiymatga ega bolgan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga yonaltirilgan sohalar
tashkil etdi. Bugungi kunda iqtisodiyotimizning lokomotiviga aylangan
mashinasozlik va avtomobilsozlik (12,2 foiz) kimyo va neft-kimyo sanoati (9,4
foiz), oziq-ovqat sanoati (13,1 foiz), qurilish materiallari sanoati (11,9 foiz),
farmatsevtika va mebelsozlik (18 foiz) 2011 yilda jadal sur’atlar bilan rivojlandi.
Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 2021 yilda 11,2%ga o’sdi, 2015 yilga
nisbatan esa bu ko’rsatkich 4 barobardan ziyod oshdi. Ta’kidlash kerakki,
iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va bu
sohalarni diversifikatsiya qilishga qaratilayotgan ulkan e’tibor eksport hajmi, uning
tarkibi va sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
2021 yilda eksport mahsulotlari hajmi 2016 yilga nisbatan qariyb 15,4
foizga ko’paydi va 15 milliard dollardan ko’proqni tashkil etdi. Bu 2010 yilga
29

nisbatan 4,6 barobar ziyoddir. Tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi 8 milliard
500 million dollardan oshdi. Eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi 60%ni
tashkil etdi, holbuki, 2015-yilda bu ko’rsatkich qariyb 46%ni tashkil etgan edi.
O ʻ zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanib borayotganini 2005
yildan boshlab Davlat byudjeti profitsit bilan bajarilayotgani ham yaqqol tasdiqlab
turibdi.
Samarali mehnat uchun zarur sharoitlar, munosib ish haqi, zamonaviy uy-
joylar, sifatli ta’lim va tibbiy yordam, dam olish va hordiq chiqarish uchun keng
imkoniyatlar yaratish - bularning barchasi iqtisodiy sohadagi islohotlarimiz
mohiyati va mazmunini belgilab beradigan muhim omillardir. SHu borada nafaqat
eng kam oylik ish haqini, balki byudjet tashkilotlarida ham, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarda ham o’rtacha ish haqi miqsorini, pensiya, stipendiya va ijtimoiy
nafaqalar hajmini bosqichma-bosqich ko’paytirish maqsadga muvofiq.
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida ham byudjet muassasalari
xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini
inflyasiya sur’atlaridan yuqori mikdorda izchil oshirish ham ustuvor vazifa qilib
qo’yilgan.
Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash tizimini tubdan
takomillashtirish, pensionerlar, talabalar va aholining boshqa ijtimoiy ehtiyojmand
qatlamlari huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash, ularning
O’zbekiston Respublikasining barcha hududida xarid qiladigan tovar va xizmatlar
uchun to’lovlarni to’siqlarsiz amalga oshirishi uchun sharoitlar yaratish maqsadida
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi «Ish haqi,
pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash mexanizmini takomillashtirishga
doyr qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi PQ-2753-son qarori qabul
qilindi. 1
Mamlakatimizda aholi bandligini ta’min lash ijtimoiy-iqtisodiy tarakkiyotning
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi «Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni
to‘lash mexanizmini takomillashtirishga doyr qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘grisida»gi PQ-2753-son qarori //
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 73-modda .
30

ustuvor yo’nalishlaridan biri, xalq turmush darajasi va sifatini yuksaltirishning
muhim.
Milliy mehnat bozorining e’tiborga molik o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar
hisoblanadi: aholining asosiy qismini yoshlar tashkil etishi (har yili yarim million-
dan ortiq bitiruvchilar ishga joylashish bo’yicha ko’makka muhtoj); 700 mingdan
ortiq ishsizlarning, shuningdek, ishchi kuchining talab va taklifi bo’yicha
nomutanosiblikning mavjudligi; ayrim tumanlarda ishsizlik va norasmiy sektorda
ish bilan bandlikning yuqori darajasi kuzatiladi.
Yaqin kelajakda kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari
bitiruvchilarini ish bilan ta’minlash sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan
iborat:
 bitiruvchilarni biriktirish ishlarini puxta tashkil etish;
 bitiruvchilar bandligini ta’minlashda yangi samarali shakllar va uslublarni
davom ettirish;
 bitiruvchilar bandligini ta’minlashda belgilangan imtiyozlardan kengroq
foy dalanish;
 bitiruvchilarga o’z biznesini tashkil etishlari uchun mikrokreditlar ajratish
amaliyotini davom ettirish.
Mehnat va Iqtisodiyot vazirliklari tomonidan ishlab chiqilgan metodika
asosida mehnat bozorida vaziyat murakkab bo’lgan tuman va shaharlar ro’yxati
aniqlanadi, unga muvofiq aholi bandligi dasturlarining manzilli ro’yxatlari, kichik
sanoat zonalari, xizmatlar sohasini rivojlantirish, chorvachilik, parrandachilik va
issiqxona xo’jalik- larini bario etish, kasb-hunar kollejlari va oliy o’quv yurtlari
bitiruvchilari uchun «start-ap» loyihalarini amalga oshirishga mikrokreditlar va
lizing asosida ishlab chiqarish vositalarini ajratish ishlari amalga oshiriladi.
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustu -
vor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida mehnat bozori talablariga
asosan, professional kadrlarni qayta tayyorlash yuzasidan qisqa muddatli trening
va o’quv kurslarini o’tkazish bo’yicha nodavlat ta’lim muassasalari faoliyatini
rag’batlantirish, nodavlat ta’lim muassasalari faoliyatini litsenziyalash tartibini
31

soddalashtirish, davlat akkreditatsiyasiga ega bo’lgan nodavlat ta’lim muassasalari
uchun davlat namunasidagi hujjatlarni berish mavjud cheklovlarni bartaraf etish
nazarda tutilgan.
Shuningdek, Harakatlar strategiyasida o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi
muassasalarida kerakli talabdan ortiq hajmda tayyorlanayotgan gumanitar ta’lim
yo’nalishlarini qisqartirishni va mos ravishda agrar sektor, qurilish va ishlab
chiqarish sohasi, uy-joy kommunal xo’jaligi sohasi mutaxassislari tayyorlashni
kengaytirishni ko’zda tutuvchi o’rta maxsus va kasb-hunar ta’lim mutaxassislik
yo’nalishlarini qayta ko’rib chiqish rejalashtirilgan.
Hududlarda aholi bandligini ta’minlash hamda qo’shimcha daromad manbaini
yara tish maqsadida tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar ajratish hajmini
yanada oshirish quyidagi sohalarda nazarda tutilgan:
 fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida qishloq xo’jaligi
mahsulotlari etishtirish;
 qoramol, qo’y, echki, quyon boqish va go’sht etishtirish;
 parrandachilik va asalarichilikni rivojlantirish;
 ixcham issiqxonalar tashkil etish;
 urug’ va ko’chatlar etishtirish.
Buning natijasida aholi tomorqasidan foydalanish samaradorligi oshadi, ishlab
chiqariladigan sifatli qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmi ko’payadi.
Harakatlar strategiyasida olis va tog’li hududlarda turizm va ekoturizmni
tashkil etish, dorivor o’simliklarni etishtirish, yig’ish va qadoqlash bo’yicha
dasturlar ishlab chiqish ko’zda tutilgan 2
.
Bunda, tog’ oldi hududlaridagi qishloqlarda 10-15 ta xonadonlarda
sayyohlarga xizmat ko’rsatish uylari tashkil etilib, ya’ni uyning bitta yoki ikkita
xonasi devorlari so’zana, adras bilan bezatilib, ko’rpacha to’shalib, xontaxta
qo’yilib, hojatxona va oshxonaning sanitar holatlari tartibga keltirilib, chet ellik
sayyohlarga tabiiy manzaralarni ko’rsatish bilan birga non yopish, milliy taomlarni
2
2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Xarakatlar
strategiyasini “ Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturi. Toshkent.:
2017
32

tayyorlash, milliy urf-odatlar bilan tanishtirish kabi xizmatlar ko’rsatilishi
rejalashtirilgan.
XULOSA
Kurs ishimdan olgan hulosalarim shuki: mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari
tizimining tuzilishi ulardan har birining funktsional vazifasini aniqlashga
asoslanish lozim. Ko’rsatkichlarni tasniflashni mezoni - mehnat natijalarini
ifodalash usulidir. Mehnat unumdorligini aniqlash vazifasi, uning tizimini yaratish,
o’rganish muhim yo’nalish hisoblanadi. Mehnat unumdorligini o’lchash usullari
ko’p omilli, vektorli va mezonli sifatida tasniflanadi.
Mehnat unumdorligi rivojlanib boruvchi ko’rsatkich bo’lganligi sababli
omillar va zahiralarni o’rganish dolzarb muammoga aylandi. Mehnat
unumdorligini oshirish zahiralar tizimini yaratish eng muhim yo’nalishdir. Mehnat
unumdorligi darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi eng
muhim ko’rsatkich hisoblanadi, u to’g’ri va teskari ko’rsatkichlar yordamida
baholanadi. To’g’ri mehnat unumdorligi ko’rsatkichi – vaqt birligida ishlab
chiqargan mahsulot miqdorini ifodalaydi. Teskari mehnat unumdorligi
ko’rsatkichi, mehnat talabchanligi – mahsulot birligiga sarf etilgan ish vaqti
birligini ifodalaydi. Bu ko’rsatkichlar orasida teskari bog’liqlik mavjud.
Mehnat unumdorligi darajasini o’rganish muammosi, iqtisodchi-statistiklar
orasida diskussiya hisoblanib, juda ko’p fikr va mulohazalar bildirilmoqda. G’arb
statistikasida unumdorlik ko’rsatkichlari tizimi ishlab chiqarish nazariyasi asosida
tashkil etiladi va bu nazariyaga ko’ra mehnat unumdorligi, unumdorlikning
xususiy ko’rsatkichi sifatida qaraladi, chunki sarflangan jonli mehnat, faqat ishlab
chiqarish omillaridan biri sifatida qaralib, texnik taraqqiyot etishi sari uning
ahamiyati kamayib boradi va shuning uchun mahsulot yaratishda ishtirok etadigan
ishlab chiqarish omillarini ham hisobga olish lozim.
O’zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish uchun quydagi ishlarni
amalgam oshirish kerak: manfaatdor vazirliklar, idoralar, xo’jalik birlashmalari,
33

kompaniya va korxonalar ishtirokida sanoatda mahsulot tannarxini 10-15 foizga
pasaytirish yuzasidan har bir sanoat korxonasi bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni
ko’zda tutadigan dastur ishlab chiqish lozim.
Mamlakatimiz korxonalarida qishloq xo’jaligi xom ashyosini qayta ishlash
darajasini tanqidiy tahlil qilish va uni rivojlantirish bo’yicha mavjud resurs va
imkoniyatlarni aniqlash hamda sanoatning qayta ishlash tarmoqlarini jadal
rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan iste’mol tovarlari turlarini ko’paytirish va
sifatini yaxshilash, buning uchun qo’shimcha imtiyozlarni ko’zda tutadigan
maxsus qaror qabul qilish kerak.
Bu borada, birinchi navbatda, mahalliy xom ashyo va materiallar asosida
sanoat kooperatsiyasi va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish tizimini yanada
rivojlantirishga oid ishlarni davom ettirishga alohida e’tibor qaratish darkor.
Bugungi keskin raqobat sharoitida mahsulotlarimizning jahon va mintaqaviy
bozorlarda xaridorgir bo’lishi va mustahkam o’rin egallashi uchun bu boradagi
ishlarni yana bir bor tanqidiy ko’rib chiqish lozim. Bunda tashqi bozorda
xaridorbop, yuqori likvidli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun
eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarni rag’batlantirishni yanada
kuchaytirish, ularga yangi imtiyoz va preferentsiyalar berish bo’yicha qo’shimcha
chora-tadbirlar tayyorlash zarur.
Mamlakatimizdagi raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat
korxonalari va boshqa tarmoqlarning eksport yarmarkalari o’tkazishini
kengaytirish, shuningdek, mahsulot sotishning zamonaviy usullaridan keng
foydalanish, asosiy ishlab chiqaruvchilarimizni o’z mahsulotlari taqdimotini
o’tkazish va yangi eksport shartnomalari tuzishi uchun nufuzli xalqaro
yarmarkalarga jalb etish bo’yicha alohida Hukumat qarorini qabul qilish lozim.
Mamlakatimizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlarni ko’paytirish va ularni
zamonaviy texnikalar bilan jihozlash zarur.
Hozirgi kunda yurtimizda mehnat unumdorligini va samaradorligini oshirish
uchun ko’pgina g’oyalar va takliflar yuritilayapdi. Uning natijasi o’laroq
yurtimizda Yalpi ichki mahsulot o’tgan yilga nisbatan 8.3% ga oshdi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ulmasov.A, Vaxobov.A.B “iqtisodiyot nazariyasi” darslik.-T:.iqtisodiyot,2014
2. Shcherbakov V. N. sanoat korxonasining innovatsion faoliyatining asosiy
muammolari. Qonun biznes jurnali. 2012 yil, № 6, 288-292 s.
3. Xodjayeva M. ya. innovatsion rivojlanish omili sifatida raqobatbardoshlikning
mohiyatiga zamonaviy qarashlarni tahlil qilish. "Ilmiy iqtisodiyotning innovatsion
o'sish omillari". Toshkent shahridagi Plexanov nomidagi REU filiali. 2014.
4. O’zbekiston respublikasi davlat statiskas qo’mitasi 2019-2021- yillari
malumotlari
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Ijtimoiy soahni rivojlantirishga amaliy
jihatdan yomdashuvni yanada kuchaytirish to’g’risida”gi qonnuni
6.Iqtisodiy tahlil №11 (239) 2019
7. O'zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi IX bob-TO’zb 2023
8. Tursunov. A. M. Iqtisodiyoti. o’quv qo’llanma
35

Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili sifatida

Sotib olish