Metaforaning badiiy san'at hosil qilish xususiyatlar - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	70000UZS
Размер	123.5KB
Покупки	4
Дата загрузки	30 Ноябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

151 Продаж

Metaforaning badiiy san'at hosil qilish xususiyatlar

Купить

3M U N D A R I J A :
KIRISH.............................................................................................................................4
I.BOB. BADIIY MATNDA METAFORANING AHAMIYATI .....5
1.1.Metaforaning lisoniy tahlili masalasi ................................................5
1.2.Metaforaning mohiyati...................................................................12
1.3.Metaforaning turlari .......................................................................19
II.BOB. METAFORANING BADIIY SAN'AT HOSIL QILISH...............................20
2.1.Metaforaning uslubiy xususiyatlari................................................22
2.2.Metafora va so‘z yasalishi..............................................................26
II.XULOSA.......................................................................................................................3
4
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………….….
…………... 36

4K I R I SH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2017-yil 7-
fevraldagi PF-4947-sonli “Harakatlar strategiyasi“ haqidagi farmonining 4-
ustuvor yo‘nalishi “Ijtimoiy sohani rivojlantirish”ga yo‘naltirilgan. Dasturning
4.4-bo‘limi “Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish” deb nomlangan bo‘lib, unda
uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari
imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori
malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish, ta’lim va ona tilini o‘qitish
sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish kabi masalalari
belgilangan 1
. O‘zbekistonda ilm-fan sohasida olib borilayotgan tub islohotlar,
ayniqsa, o‘zbek tilining Davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, uning
mavqeini yanada ko‘tarish, jamiyat hayotining barcha sohalarida faol
qo‘llanilishini ta minlash bo‘yicha qabul qilingan qator qonun va qarorlar o‘zbekʼ
tilini ilmiy o‘rganishni yangi bosqichga ko‘tarish zaruratini yuzaga keltirdi.
“O‘zbekiston ilm-fan, intellektual salohiyat sohasida dunyo miqyosida
raqobatbardosh bo‘lishi shart”ligi 2
o‘zbek tilshunoslari hal qilishi lozim bo‘lgan
qator vazifalarni belgilab berdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi “Аlisher
Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti faoliyatini
tashkil etish to‘g‘risida”, 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”,
2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi
va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2020-yil 20-oktabrdagi
PF-6084-son “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”, 2020-yil 29-oktabrdagi PF-6097-
son “Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида. Ўзбекистон
Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: “Адолат”, 2018. – 112 б.
2
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziѐevning 2017 yil 22 dekabrdagi Oliy Majlisga
Murojaatnomasi.–Xalqsoʼzi, 2017 yil23 dekabr, 258-son.

5to‘g‘risida”gi farmonlari; 2019-yil 4-oktabrdagi PQ-4479-son “O‘zbekiston
Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni qabul qilinganligining o‘ttiz
yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi 984-son “Davlat tilini rivojlantirish
to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori hamda mazkur faoliyatga
tegishli boshqa me yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalgaʼ
oshirishga ushbu tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi.
Mustaqillik sharofati bilan o zbek tilining sintaksisining azaliy
ʻ
muammolaridan biri fikr almashuv va aloqa-aralashuvning asosiy birligi-
kommunikativ birlik bo lgan gapni tarkibiy qismlarga ajratish gap bo laklari va har
ʻ ʻ
bir bo lakning gap qurilishidagi o rni, gapning tarkibiy qurilishi masalasidir. Shu
ʻ ʻ
boisdan, gapning lingvistik xususiyatlari bilan bir qatorda, uning psixologik
xususiyatlarini har tomonlama o rganish, ularga har jihatdan e'tibor qaratish
ʻ
kuchaytirildi. Xususan, informatsiyani to la yoritishda murakkablashgan sodda
ʻ
gaplarning o rni alohida bo lib, tuzilish jihatdan murakkab tarkibga ega bunday
ʻ ʻ
gaplarda mazmun hajmining kengligi kuzatiladi. Murakkablashgan sodda
gaplarning grammatik belgilaridan kelib chiqilsa, ularning semantik tabiati yaqqol
yuzaga chiqadi. Til belgilar sistemasi bo lib, lisoniy belgilar qatorida gap alohida
ʻ
mavqega egadir, chunki gapda shakl va mazmun to liqligi namoyon bo ladi. Bu
ʻ ʻ
esa mavzuning dolzarbligini oshiradi.
Kurs ishining o‘rganilish darajasi. Hozirga qadar murakkablashgan
sodda gaplarning o ziga xos xususiyatlari muammosi rus va boshqa xorijiy
ʻ
tilshunoslikda birmuncha atroflicha o rganilgan. O zbek tilshunosligida mavjud
ʻ ʻ
darsliklarda ham murakkablashgan sodda gaplar bo limi berilgan. Ayrim ishlarda
ʻ
bunday gaplarning grammatik-semantik-stilistik xususiyatlari tadqiq etilgan.
Badiiy asar tiliga oid darsliklarda murakkablashgan sodda gaplarning stilistik
xususiyatlariga to xtalingan.
ʻ
O‘zbek tilshunosligida M.Ismailov, O.Umarxo‘jayeva, N.Sayidiraximova,
I.Azimova, O.Saidahmedova, G.Iskandarova hamda M.Qurbonovalar tomonidan
amalga oshirilgan qator tadqiqotlarda o‘zbek tili ona tili sifatida tadqiq etilgan 3
.
3

Ума рхўжаева О.Болаларнутқининг баъзи фонет икхус усиятлар и// Ўзб ектил ива адаби е^ти.–Тошке нт,
1997.
– Б.52-53.;

6Bundan tashqari, L.Mirjalolova, R.Yo‘ldoshev, F.Umarova, G.Muxamedjanova,
G.Аhmedova, M.Karaxodjayeva, S.Аdilova, X.Muhitdinova, D.Fattaxova,
G.Аsilova kabi tadqiqotchilarning monografiya va dissertatsiyalarida ta limʼ
tizimining turli bosqichlarida o‘zga tilli guruhlarda o‘zbek tilini o‘qitish masalasi
turli aspektlarda o‘rganilgan 4
.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Uyushgan gapning badiiy matnda
qo llanishi tadqiqotning asosiy obyekti sanaladi.
ʻ Ishimizning predmeti esa
mavzu bo‘yicha adabiyotlar, maqolalar, tezislar va tadqiqot ishlari
tashkil etadi.
Kurs ishining asosiy maqsad va vazifalari. Mazkur kurs ishining maqsadi
uyushgan gapning badiiy matnda qo llanishini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat.
ʻ
Bunda quyidagi vazifalar hal etiladi:
 Ajratilgan boʻlaklarni tahlil qilish;
Са йи дирахимова
Н.С. Мактабга ча е^шда ги ўзбек бол алар нутқининг лингвист ик
хусусиятлари .Филол.фан.н омз ...дис .–Тошкент ,2004.–126б.;

Искандарова
Г.Болала рнутқига ои д баъ зи му лоҳазалар // Ўзб ек филологиясига оид тадқи қотлар: Илми й-
ам алий
анж уманматериа ллари. – Тошке нт: ЎзМУ ,2009–Б.200-203.;

Қурбо нова М.Ўзбе кболала рнутқ илексика сининг социо психолингвисти ктадқиқ и. Фи лол.фан.номз...дис. –
Тошкент,
200 9. – 154 б.;

Қурбонова М. Ўзбек болалар нутқин инг прагма тик хусусиятлари .Филол.ф ан.док...д ис.–
Тошке нт,2018.–240б.
4

Мирджалолова Л.Р.Ўзбектилимашғулотларидаболаларнисавол-жавобга ўргатишнингназарий-
методик асослари (таълим-тарбия рус тилида олиб бориладиган болалар боғчалари мисолида):
Пед.фан.номз. ...дис.автореф. – Тошкент, 2002. – 22 б.; Кадырова Ф.Р. Лингводидактические основы
обучения детей
дошкольного возраста второму языку (на материале русского и узбекского языков):
Дис.докт.пед.наук. – Тошкент, 2006. – 360 с.; Умарова Ф.З. Таълим рус тилида олиб бориладиган
мактабларнинг ўзбек тили дарсларида кўмакчи феълли бирикувлардан фойдаланишни ўргатиш:
Пед.фан.номз. ...дис. автореф. – Тошкент,2000. –25б.; Мухамеджанова
Г.З.Дарсданташқаримашғулотларда русийзабонўқувчиларнинг ўзбекча нутқиниўстириш
методикаси(5-9синфлармисолида): Пед.фан.номз....дис.–Навоий,2003.–162б.; Аҳмедова Г.М. Ўзбек
тили дарсларида ўқувчилар нутқини ясама сўзлар билан бойитишнинг методик асослари:
Пед.фан.номз. ...дис. – Тошкент, 2007. – 162 б.;
Караходжаева М.Х. Нофилологик гуруҳ талабаларинингкасбийнутқинифеъласосида шакллантириш
методикаси: Пед.фан.номз....дис.автореф. – Тошкент, 2002. – 22 б.;
Адилова С.А. Ўзбек тили машғулотларини компьютер технологияси воситасида ташкил этиш
(олий таълим муассасаларининг русийзабон гуруҳларида): Пед.фан.номз. ...дис. автореф. –
Тошкент, 2004. – 26 б.;
Мухитдинова Х.С. Таълим босқичларида ўзбек тили ўқитилиши узлуксизлигини таъминлашнинг
илмий-методикасосларинитакомиллаштириш: Пед.фан.док...дис.–Тошкент,2011.–347б.;
Йўлдошев Р.А.Ўзбек тили дарсларида ўқувчиларнинг оғзаки нутқини уларни кўп гапиртириш
орқали ўстириш методикаси. – Тошкент: Fanva texnologiya,2012.–112б.;
Асилова Г.А.Божхонава солиқйўналишлариталабаларининг давлат тилида касбий мулоқот
юритиш компетенциясини ривожлантириш (рус гуруҳларда): Пед.фан.док...дис.–
Тошкент,2017.–291б.

7 Uyushiq boʻlaklarni tahlil qilish
 Undalmali gaplarni tahlil qilish;
 Kirish boʻlaklarni tahlil qilish;
 Mavzu yuzasidan xulosa bildirish.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur kurs ishi
materiallaridan qo‘llanma yaratishda, oliy o‘quv yurtlari, akademik litsey va kasb-
hunar texnikumlarida maxsus kurs va seminar mashg‘ulotlarida foydalanish
mumkin.
Kurs ishining metodologik asosi . O ‘ zbekiston Respublikasining “ Ta ’ lim
to ‘ g ‘ risida ” gi va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ” qonunlari , “ Davlat ta ’ lim
standartlari ”, oliy ta ’ limi to ‘ g ‘ risidagi nizomlar va me ’ yoriy hujjatlar , O ‘ zbekiston
Respublikasining Prezidenti Sh . Mirziyoyev asarlari , qarorlari , Oliy ta ’ lim
vazirligining buyruqlari darsliklar , ilmiy tadqiqot ishlari bo ‘ yicha ilmiy - uslubiy
ishlar va metodikalar tashkil etadi .
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur, kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt qism, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

8I.BOB. BADIIY MATNDA METAFORANING AHAMIYATI
1.1.Metaforaning lisoniy tahlili masalasi
O‘zbek leksikologiyasi va uslubshunosligida ancha mukammal ishlanishi lozim
bo‘lgan masalalardan biri metaforadir. Predmetlar orasidagi umumiy o‘xshashlikka
asoslangan holda ma‘no ko‘chirish metafora bo‘lib, bunda asosiy (bosh) belgi narsa va
hodisalar orasidagi qaysi bir tomon bilan o‘xshashlikdir.
Metafora ancha murakkab ma‘no ko‘chish hodisasi hisoblanib, ayni zamonda ham
tilshunoslar, ham adabiyotshunoslar diqqatini o‘ziga jalb etib keladi. Bu ma‘no
ko‘chishga tilshunoslar ko‘p ma‘noli so‘zlardagi semema va semalarning xarakterli
xususiyatlarini ochish, ko‘chma ma‘no hosil qiluvchi hodisalar tahlili nuqtai nazaridan
yondoshsalar, adabiyotshunoslar esa polisemantik so‘zlardagi tasvirning turli vositalar
(o‘xshatish, sifatlash, majoz istiora)ni yuzaga keltiruvchi omillar deb biladilar. Har ikkala
yo‘nalishda ham maqsad bitta, u ham bo‘lsa, so‘zning ko‘p ma‘noligi va undagi uslubiy
imkoniyatlarni o‘rganishdir.
So‘zning ko‘p ma‘noliligini o‘rganish, avvalo, leksik uslubiyat uchun muhim rol
o‘ynaydi. Chunki, bir so‘zning o‘zida turli xil ma‘noning bo‘lishi uchun og‘zaki va
yozma nutqda qo‘llashda uslubiy bo‘yog‘iga, ma‘nosiga e‘tibor berishni talab qiladi. Shu
boisdan ma‘no ko‘chish ham sinonimiya, omonimiya va boshqa leksik vositalar singari
hazil, mutoyiba, kulgi va turli so‘z o‘yinlarini yuzaga keltiradi. Bunday paytlarda
so‘zning to‘g‘ri va ko‘chma ma‘nosi to‘qnashtiriladi, natijada kutilmagan yangi ma‘no
hosil bo‘ladi.
So‘zlarning ana shu nozik ma‘no ottenkalari badiiy adabiyotda muhim tasviriy vosita
sifatida keng qo‘llanadi.
Leksema – tilning asosiy birligi. U bizni qurshab turgan olam unsurlarini nomlash
uchun xizmat qiladi. Leksema faqat nomlash funksiyasi bilangina cheklanib qolmay,
olam haqidagi bilimlarimizni kelajak avlodlarga yetkazish (kumulyativ vazifa), anglash

9(perseptiv), tinglovchiga ta‘sir etish (ekspressiv) – vazifasini ham bajaradi. Bu esa
leksemaning naqadar ko‘p qirrali hodisa ekanligini ko‘rsatadi.
_________________________
Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 62-67 betlar.
Tilning xarakterli xususiyati shundaki, u xotirada saqlash mumkin bo‘lgan sanoqli
birliklar bilan cheksiz tushunchalarni ifodalash imkoniyatiga ega. Shuning uchun ham
yangi paydo bo‘lgan tushunchalar, asosan, u yoki bu tilning amal qiladigan modellari
asosida mavjud birliklar yordamida ifodalanadi. So‘zni ko‘chma ma‘noda qo‘llash ham
yangi tushunchani tilda mavjud birliklar yordamida ifodalashning bir yo‘lidir.
Metafora asosida nom ko‘chishi – narsa, belgi yoki harakatga xos atamaning
(so‘zning) o‘zaro o‘xshashligi bo‘lgan boshqa belgi, narsa, harakat haqidagi tushuncha
uchun ham qo‘llanishi, shu tushunchaning ham nomiga o‘tishi (aylanishi)dir.
Metafora asosida nom ko‘chishi predmet, belgi, harakat, holatlarning keng
ma‘nodagi o‘xshashligiga asoslanadi. Asos konkret, abstrakt bo‘lishi mumkin. Metafora
tuzilishiga ko‘ra sodda va kengaygan, badiiy hamda lingvistik metaforalarga ajratiladi 1
.
Lingvistik metafora ekspressiv bo‘lmagan atama, badiiy metafora ekspressivdir. Ilmiy
adabiyotlarda metaforani til va nutq hodisalari sifatida ikki turga ajratib ko‘rsatadilar.
Ko‘chma ma‘nolarni atroflicha tadqiq etgan M.Mirtojiyev metaforalarning denotat
o‘xshashligi belgisiga ko‘ra uch guruhga bo‘ladi 2
:
1) oddiy metafora; 2) personifikatsiya (jonli obyekt jonsiz obyektni o‘ziga
nomdosh qilib olishi); 3) sinesteziya (sezgi orqali xis etiladigan ikkinchi obyektni
nomdosh qilib olishi). Bunda oddiy metafora belgilarga qarab oddiy qiyoslash,
personifikatsiya – jonlantirish orqali qiyoslash, sinesteziyada esa subyektiv holatda
qiyoslash o‘xshatish uchun asos bo‘ladi.
Metaforaga har doim funksional jihatdan qarash kerak. Bunda, bir tomondan, uning
shoirga dilidagini ifodalashga, ikkinchi tomondan, she‘rxonga ularni his qilishga
qanchalik yordam berayotganini diqqat markaziga qo‘yish muhim. Zero, metafora ijodiy
faoliyat mahsuli ekan, xuddi badiiy asar yoki obraz kabi ikkala tomonni, ijodkor va
o‘quvchini birdek nazarda tutishni taqozo etadi. Demak, metaforaning she‘riyatdagi

10o‘rni va ahamiyatini tasavvur qilish uchun uning she‘riy matnda bajarayotgan
funksiyalarini ko‘zdan kechirish zarurdir. Shulardan kelib chiqib, ishda metaforaning
poeziyada bajaradigan funksiyalaridan ayrimlari A.Oripov she ‘ r i y a ti misoli da o‘ rganild i .
J
uml a d a n, ― Chuv a ladi o‘ y l a rim sensi z she ‘ ri mi soli da met a fo r a inson qalbidagi atash
imkoni bo‘lmagan holatlarni tasvirlab ko‘rsatish, shoir uchun his-tuyg‘uni ifodalash,
she‘rxon uchun esa qayta his qilib ko‘rishga imkon yaratishi ko‘rsatildi. Poetik metafora
– obraz, u lisoniy metafora kabi atashga emas, ifodalashga qaratilgandir. Zero, poetik
metafora so‘z yoki so‘zlardan tarkib topuvchi matn bo‘lgani holda, unda ifoda so‘z (yoki
so‘z birikmasi, gap, matn) vositasida emas, balki uning yordamida yaratilgan obraz orqali
amalga osha d i. Sh e ‘ r d a g i
― c h u v a lmo q fe‘l - met a f o r a si lirik q a h ra mon ruh i y a tida
k ec hib tu r g a n noaniqlik (o‘ylarining tagiga yetolmaslik, ziddiyatli o‘ylar girdobida
bir xas kabi chirpirak bo‘lish) holatini aniq ifoda etadi. Metafora holatni atayotgani
yo‘q, jonli tasvirlamoqda. Agar metaforik ifodalash o‘rniga holat atalganida, lirik holatni
obrazli tasavvur qilish qiyin bo‘lur edi. Ikkinchi tomondan, atash aniqlikni talab qiladi.
Lirik holatni esa, birinchidan, aniq atashning imkoni yo‘q, ikkinchidan, har qanday
aniqlik holatni chegaralab qo‘yadi. Natijada shoir uchun ifoda imkonlari, she‘rxon uchun
tasavvur imkonlari cheklanib qoladi. Metafora esa, aksincha, ayni shu imkonlarni
kengaytiradi. Shu jihati bilan metaforik ifoda ijod jarayoni uchun ham, o‘qish jarayoni
uchun ham birdek muhim ahamiyat kasb etadi.
Tilshunoslikning o‘rganilish obyekti tabiati ikki ziddiyatli jihatlar munosabatida
shakllanishi masalasi ancha qadimdan qo‘yilib kelingan bo‘lsa-da, bu qarashning
sistemalashgan va nazariy asoslangan ifodasi XX asrda paydo bo‘ldi va F.de Sossyur
nomi bilan bog‘lanadi.
Til ikki tarkibiy qism – lison va nutqni qamrab oladi.
Lison muayyan jamiyat a‘zolari uchun umumiy va tayyor qolip va sxemalar tizimi
bo‘lib, ijtimoiy-chekli hodisadir.
Nutq lisoniy xilma-xil yuzaga chiqish usullari bo‘lgan shaxsiy, moddiy hodisadir.
Har qanday tilga xos hodisa lisoniy va nutqiy jihatlarga ega bo‘ladi. Nutqiy jihat kuzatish
uchun qulay (o‘ng‘ay) va bevositadir. Ammo shu bilan birga o‘zgaruvchan va hisobsiz
hamdir. Uning ortida – asosida nisbatan turg‘un va chegaralangan lisoniy hodisa yotadi.
Tilshunoslik fanining tarixiga nazar tashlasak, unda til hodisalarining birinchi jihatini

11o‘rganish an‘anasi kuchliroq ekanini ko‘ramiz. Jumladan, metaforaning o‘rganilishida
ham. Uning ikkinchi jihati – lisoniy asosini o‘rganish anchadan beri mavjud va
dolzarbdir. 5
Har qanday hodisa – u xoh obyektiv, xoh subyektiv bo‘lsin, tashqi kuzatish imkoni
bo‘lgan jihati ortida uning mohiyati yotadi va u ko‘zdan yashirindir.
O‘tgan davr mobaynida metaforaga ko‘plab ta‘riflar berilgan bo‘lib, shu soha bilan
shug‘ullanganlarning hammasi, albatta, Arastu ta‘rifini bir eslab o‘tadilar, shu bilan
birga, bu ta‘rifda muayyan chalkashliklar borligini qayd etadilar.
Metafora asosida o‘xshashlik turishi masalasida shu soha bilan
shug‘ullanayotganlarning hammasi deyarli hamfikr. Ammo ana shu o‘xshatishning
metaforadagi o‘rni va mustaqil ko‘rinishi borasida fikrlar ajralib ketadi.―Met afora qisqa rgan o‘
x shatishd ir ( A . P oteb n y a ). Y a ‘ni o‘ x shatish g a x os bo‘l g a n
―
k a bi,
―
x uddi, ― a y n a n, ―o‘ x shamo q va hok a z o so‘ z lar tushirils a , met a fo r a y u za g a k e ladi: U
gul kabi go‘zal va nafis edi // U go‘zal va nafis edi.
Demak metafora va o‘xshatish orasidagi munosabatga qarash ikki xil ekan:
1. Metafora – qisqargan o‘xshatish, ya‘ni ular orasida farq tashqi
shakllanishidadir.
2. Metafora va o‘xshatish o‘zaro mazmuniy (ichki) shakllanuv jihatidan farq
qiladi.
Arastuning bu atamani (epifora) metafora atamasi o‘rnida qo‘llaganligini
muallifning o‘zi ham ta‘kidlaydi. Diafora umuman ko‘chim emas, ko‘proq simvol yoki
undan ham kengroq bo‘lgan badiiy tasvir vositasini eslatadi. Albatta, diaforaning ham
lisoniy asoslari mavjudligi shubh a
siz . B iroq bu a soslar met aforanikid an tubd an farq
qil adi. Di afora da ... ―tushun chalar
birlashishi o‘xshashlikka emas, xissiy
5
Mirtojiev M. Lingvistik metaforalar tasnifi. // O‘zbek tili va adabi
е^ti. 2018. № 4. – B. 33-37.

12mutanosiblikka asoslanadi.
O‘zbek tilida metafora leksik ma‘no taraqqiyot yo‘llaridan biri sifatida qaraladi va
ko‘chimning o‘xshashlikka asoslangan turi sifatida baholanadi. Sh. Rahmatullaev
metafora ko‘chimining boshqa turlari bilan sinkretik ishlatila olish imkoniyatiga e‘tibor
qaratadi: metaforik-funksionallik, metaforik-metonimiya, metaforik-sinekdoxa va
hokazo. Samolyotning qanoti metaforik birikmasida qush qanotiga nafaqat vazifa, balki
shaklan ham o‘xshaydi.
Shuning uchun bu kabi holatlarni funksional-metaforik ko‘chirish desa bo‘ladi 1
_________________________
Abdurahmonov Sh.A. O‘zbek badiiy nutqida kulgi qo‘zg‘atuvchi lisoniy vositalar: Fil. fanlari nomzodi... dis.
avtoref. – Toshkent,23-28 betlar
O‘zbek tilshunosligida komponent-semik tahlilga e‘tibor rivojlana boshlagach,
metafora tabiatini o‘rganishga ana shu tahlil usullarini tadbiq etishga intilishlar yuzaga
kela boshladi. Shu xil yo‘nalish namoyondalaridan biri Z.Tohirov metaforani leksema
sememasining pragmatik semasi sifatida baholaydi. Shuningdek, metafora va o‘xshatish
orasidagi farqni (uslubda) shakldagina ko‘radi 2
.
Har qanday badiiy vositalar lisoniy vositalar yordamida moddiylashadi. Shuning
uchun ham metaforani lingvistik nuqtai nazardan o‘rganish zarurdir. Ayniqsa, metaforaga
ham boshqa lingvistik hodisalar kabi sistemaviy yondashish, uning sistemaviy tabiatini
ochish muhim vazifa sanaladi.
Binobarin, metaforik munosabat ma`lum sharoitda, ma`lum voqea-hodisani "tasvir
etishda ikki predmet yoki hodisa o‘rtasidagi umumiylikka asoslangan holda belgilanadi.
Ular o‘rtasidagi umumiy ko‘rinishlar, hislatlar biridan ikkinchisiga ko‘chiriladi. Bunda
asosan obrazli tushunchalar yuzaga keladi. Masalan: Arslonov xafa edi!... Uning xayolida
allaqanday ko‘kish toshlar qalashib yotgan. Ko‘ktoshda bir vulqon portlashga
hozirlanayapti-yu, oldi olinmasa, dahshat yuz beradigandek!... Shahar osmonida aylangan
qora bulutlar tarqab, baayni quyosh chiqadi. Qon, dahshat isi kelib turgan shaharda to‘y-

13tomosha boshlanib ketadi. («Qil ko‘prik», 57-bet). Ushbu matnlarda vulqon, qora bulut,
quyosh kabi so‘z va so‘z birikmalari metaforik munosabatni ifodalash uchun xizmat
qilgan. Aslida, urush va tinchlik ma`nolari ifoda etilgan hamda fikrga badiiy tus berilgan.
Badiiy nutqqa esa obrazlilik va o‘ta kuchli emotsiya ifodasi o‘z ta`sirini ko‘rsatgan.
Yovvoyi qushlar, uy parrandalari nomlarini anglatuvchi ko‘pgina leksema-lar ham
metaforik ma`noni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ko‘pgina holatlarda qushlarga xos
ba`zi bir salbiy xatti-harakatlardagi ma`no ifodalashda metaforik munosabat yuzaga
keladi. Bunday holatda ma`noda ekspressiv-emotsionalik yanada kuchayadi hamda
badiiy ta`sirchanlik oshib boradi. Bunday qo‘llashishlar ham yozuvchi ijodi uchun
xarakterli bo‘lib, buni quyida berilgan matn orqali ham anglab yetish mumkin:
- Chiq. - Qayum kameraga ko‘z solib, iziga qaytdi. - Yerda yotibsan. Senga
ko‘rpacha solib bergan, edim... E, qurib ket! Sig`sa ichingda! O‘zing tuppa-tuzuk
yigitsan!... E! Xamrohing qarg`a bo‘lsa, yeganing axlat bo‘ladi... (Sh.Xolmirzayev."Og`ir
tosh ko‘chsa", 134-bet). Keltirilgan matnda qarg`a so‘zi semantikasida salbiy ma`no
ifodasi mavjud bo‘lib, hamrohining yomon ekanligiga ishora qilingan. Demak, bu
o‘rinda qahramonning tinglovchiga munosabatining salbiyligi ushbu metafora orqali
ochilgan. Ayni paytda, so‘zlovchining bu holatdan achinayotganligi, hamrohining o‘ziga
ham yomonlik olib kelayotganligini ta`kidlash ishorasi bor.
Metafora masalasi antik davrlardan boshlab o‘rganib kelinadi. Xususan, Arastu
metafora so‘ z ini k e ng ma ‘ no d a , umum a n, ko‘ c hma m a‘ noli so‘ z ma ‘ nosida
qo‘ll a
g a n. ― Rito r ika d a f a y l asu f bu fik r ni a niq ifod a l a y di: ― Met a f o r a ni n g to‘ r tta turi
ichida a n a l o g i y a ga asos l a n g a nl a ri alohida e‘tiborga molik 1
. U metaforaning poeziyadagi
o‘rniga maxsus to‘xtalmasa-da, poeziya tili haqidagi mulohazalaridan buni bilib olish
qiyin emas. Arastu fikricha, poeziya tili o‘ziga xos so‘z qo‘llashni taqozo etadi, toki
tanlangan so‘zlar, bir tomondan, aniqlikni, ikkinchi tomondan, kundalik nutqdan
farqlanib turishini ta‘min etsin. Agar umumiste‘moldagi so‘zlar poeziya tilining
a niqli g ini ta ‘ mi n las a ,
― g lo s sa l a r, met a f or a la r , b e z a kl a r... ol i y j a n o b va ulug‘vo r e tadi,
kund a lik nutqdan f a rqla y d i. Y a n a
― met a fo r a y u ksak d a r a ja d a a niqlik, y oqimlilik va
o x o r li l ik jozibasiga ega, undan o‘rinli va bilib foydalanish nutqni bezaydi. Ya‘ni, Arastu
o‘zi aytmoqchi
―
noo da t i y s o‘ z la r ni, j u ml a d a n, met a f o r a la r ni po eziya „ tilini n g b e lgi l o vc hi

14xu s u siyat i d e b hisoblaydi va ularga g‘oyat katta ahamiyat beradi.
A r ast u met a f o r a ni n g a h a m i y a tini tushuntir a rkan, ― bi z g a q a n d a y dir b i lim
b e r a digan
so‘ z lar y oqimli d e y di, c hunki met a f o r a ikkita n a rs a ni o‘ x shatis h o r q a li
―
tu r g a x os tushun c ha yordamida bilim beradi va ma‘lumotlar
yetkazadi. Ya‘ni Arastu metaforaning badiiy tafakkur unsuri ekaniga diqqat qiladi.
Shuningdek, ishda ho z irda h a m omm a lashg a n
― met a fo r a – siq iq o‘xshatish
d e g a n q a r a
sh Arastudan boshlangani ko‘rsatildi. Biroq Arastu fikricha, tashbeh kamroq
yoqadi, chunki u uzunroq (ya‘ni
ko‘p so‘ z bil a n ifod a la n a di) va ― m a na bu – o‘ s h a
d e y a tasdiql a m a y di; ikkita o b y e kt o c hiq o‘xshatilganidan ko‘ra yashirin o‘xshatishning
estetik samarasi kuchliroqdir.
Sharq mumtoz adabiyotshunosligida ham metafora – istiora talqini shunga o‘xshash
yo‘lni bosib o‘tgan. Jumladan, Rashididdin Vatvot har qanday ko‘chimni istiora
hisoblasa, Qays Roziy ko‘chimning o‘xshashlik asosidagi turinigina istiora sanagan.
Shuningdek, Sharqda ham tashbeh va istiora orasidagi yaqinlikka e‘tibor qaratilgan.
Jumladan, A.Husayniy tashbehi kinoya bilan istiora orasida farq yo‘q deydi, biroq istiora
bilan tashbeh bir narsa demaydi. Uning fikricha, majoz turi sifa tida is t i o ra h a qiqat
e mas, lekin
― f a sohat u b a log‘ a t a rb o bi qoshinda h a qiqattin yaxshiroqdir.
Metafora obrazli tafakkur natijasi bo‘lib yaraladi va, garchi, umuman, til hodisasi
bo‘lsa ham, bu xususiyatini til estetik funksiya bajaruvchi poetik nutqdagina to‘la
namoyon etadi. Zero, metafora narsa-hodisani shunchaki atab qo‘ymaydi, balki uni
boshqa narsa-hodisaga qiyosan tavsiflaydi, ongimizda atalayotgan narsa haqidagi jonli
tasavvur – obraz yaratadi. Bu obraz poetik nutqdagina aslicha, ya‘ni obraz sifatida qabul
qilinadi, nutqning boshqa ko‘rinishlari doirasida esa tushuncha sifatida qabul qilinadi.
San‘at, xususan, poeziya obrazli tafakkur qilish va obrazli ifodadir. Shunga ko‘ra,
metaforani faqat nutq bezagi emas, balki badiiy tafakkur mexanizmi sifatida tushunilsa,
to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki metafora shoirga o‘z ichki olamini (tashqi olamga qiyosan) va
tashqi olamni (ichki olamiga qiyosan) anglashga yordam beruvchi tengi yo‘q vositadir.
Hozirda badiiy adabiyotdagi metafora ma‘no ko‘lamini ham benihoya kengaytirgan:
o‘xshashlik asosida ko‘chma ma‘noda qo‘llangan birgina so‘zni ham, matnning bir
bo‘lagi (misra, band; jumla, abzats)da ifodalanuvchi obrazni ham, ba‘zan esa butun
boshli asarni
to‘l a li g icha h a m met a fora d e b a t a y v e r a mi z . To‘ g‘ ri, k e y i n g i ikki holni

15b a ‘z a n ― y o y i q met a f o r a y o ki ― met a fo r ik obr a z d e b a niql asht ir a mi z , lekin ko‘p r oq qisqa
qilib
― met a fo r a d e y mi z . Y a ‘ni, agar avvaliga metafora terminida ma‘no torayishi
(umuman ko‘chma ma‘nodagi so‘z – o‘xshashlik asosidagi ko‘chma ma‘noli so‘z) yuz
bergan bo‘lsa, yangi davrdan boshlab unda ma‘no kengayishi jarayoni kuzatiladi.
Natijada, endi metaforani juda keng, ya‘ni poeziyada (umuman san‘atda)gi bir narsa-
hodisa mohiyatini ikkinchi bir narsa-hodisa orqali ochish deb tushunila boshlandi.
San‘atdagi, jumladan, poeziyadagi obraz konkret his etiladi, demak, u narsaning
aksigina emas, balki uning o‘zi boshqa narsadir. Obraz o‘zi aks ettirayotgan narsani
anglash vositasi ekanligini esga olsak, uning o‘zi tabiatan metaforik ekanligi ko‘rinadi.
Xuddi shunday yondashuv butun badiiy asarga nisbatan ham qo‘llanishi mumkin, zero,
ma‘lumki, estetika va adabiyotshunoslikda badiiy asarning o‘zi butun holicha bitta
obrazga teng degan qarash mavjud13. Demak, poeziyada metaforaning o‘rniga juda katta
ahamiyat berilishi, uning asosida o‘xshashlik prinsipi yotadi deyilishiga yetarli asos bor.
Sababi, metafora prinsipi poetik asarning barcha sathlarida, tilidan boshlab kompozitsion
qurilishigacha amal qiladi. Faqat konkret asarda bu prinsip sathlarning hammasida ham
dominant xususiyat sifatida yaqqol ko‘zga tashlanmasligi mumkin.
1.2. Metaforaning mohiyati
Metaforaga berilgan ta‘riflarga nazar tashlasak, ularni asosan uch guruhga ajratish
mumkinligini ko‘ramiz:
1. Metafora nom ko‘chishning (deyarli) har qanday usuli (Arastu, E.Kassirer).
2. Metafora qisqargan o‘xshatish (Potebnya va uning izdoshlari).
3. Metafora nom ko‘chishning alohida bir turi (A.Vejbitskaya, N.D.Arutyunova
va o‘zbek tilshunoslari).
Metafora nom ko‘chishi bilan bog‘liq (ya‘ni nom ko‘chish turlaridan biri yoki
hammasi) ekanligini shu soha bilan shug‘ullanganlardan hech biri rad etmaydi, biroq
nom ko‘chish turlarini noto‘g‘ri talqin etish yoki, yanada to‘g‘rirog‘i, e‘tibordan chetda
qoldirish natijasida metafora nom ko‘chish bilan aloqador bo‘lmagan hodisalar (simvol,
metamorfoza, ...) ham qamrab olinadi. Nom ko‘chish deganda, odatda so‘zlarning o‘zaro
munosabati natijasida semantik qurilishning o‘zgarishi, semantik vazifalarning o‘z so‘z
birikmasi a‘zolari o‘rtasida qayta taqsimoti, assotsiativ yoki sintagmatik qatorda
munosabatda turuvchi til birliklarining o‘zaro ta‘sirlashuvi natijasida so‘z birikmasi

16unsurlaridan biriga yangi ma‘no berilishi tushuniladi. Demak, nom ko‘chishi so‘z
birikmasi a‘zolaridan birining assotsiativ yoki sintagmatik munosabatlar natijasida yangi
semantik qurilish kasb etish ekan.
Komponent tahlil nazariyasisiz metaforaga yondoshish metaforani sof nutqiy
tasodifiy hodisa sifatida ko‘rsatadi. Biroq nutqiy hodisalarning hammasida ham lisoniy
asoslar mavjud va mana shu asoslarni biz komponent tahlil etish natijasida qo‘lga
kiritamiz. Metaforik ma‘no nutqiy hosila bo‘lsa-da, u lisoniy imkoniyat va
qonuniyatlarga tayanadi.
Lisoniy imkoniyatlar nutqiy hodisalar uchun sabab, mohiyat, umumiylik vazifasini
o‘taydi. Sababsiz natija, mohiyatsiz hodisa, umumiyliksiz xususiylik bo‘lmaganidek,
lisoniy asossiz nutqiy hodisa ham bo‘lmaydi.―
...nolin g vist ik q a r a shlar mas a la moh i y a tini o c hishda ko‘ r a ko‘p r oq
qoro n g‘
ilashtir a di va ta‘kidlash mumkinki, ularning mag‘lubiyati ham aynan ularning
nolingvistikligi bilan belgilanadi. Lisoniy imkoniyat bu so‘zning lisoniy ma‘noviy
tuzilishidir. Metafora hosil qiluvchi lisoniy qonuniyatlar quyidagicha:
Leksemaning ma‘noviy tuzilishidagi ayrim sememalarni tushirib, tushirilgan
semalar hisobidan boshqalarini bo‘rttirish imkoniyati. Buning usuli – leksemaning
sintagmatik qo‘shnichilik munosabatlarini buzish. So‘zning ma‘noviy tuzilishi deganda,
so‘zning ma‘no qurilishida ikki tipdagi semalarning ma‘lum tartibda joylashishi nazarda
tutiladi.
Bu semalar: 1) Atash (nomlash, denotativ, nominativ) semalari.
2) Ifoda (konnotatsiya, uslubiy bo‘yoq, xoslanish) cemalari.
Ma‘noviy qurilishda bu semalarning, asosan ifoda semalarining bo‘rttirilishi
darajasiga ko‘ra so‘zlar ichki ifodali (ingred konnotatsiyali) so‘zlarga, (chunonchi,
qiblagoh, padar, volida, tashrif buyurmoq) va mo‘tadil ifodali (atrend konnotatsiyali)
so‘zlarga (ota-ona, kelmoq, qizil, yetim) bo‘linadi. Ichki ifodali so‘zlarda uslubiy bo‘yoq
so‘zning ma‘noviy tarkibida bo‘ladi.
Mo‘tadil ifodali so‘zlarda uslubiy bo‘yoq mo‘‘tadil
befarq bo‘ladi va nutqda ko‘chma okkazional
qo‘llanishda hosil bo‘lishi mumkin. Shuning
uchun ichki ifodali so‘zdan nominativ semalar a jr a ti
lsa , ichki lison i y u slub i y m a ‘no
qoladi. Chunon c h i ,
―tash rif buyurmo q = y uqori uslub,
―Qibl agoh
– ota = ko‘ta rink i , b a di i y uslub, y uks a k hurm a t. S o‘ z la r ni n g m a ‘nov i y

17tu z ilishi ni h a r taraflama o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, leksemaning ma‘noviy tarkibi atash
va ifodalash semalari bilan cheklanmaydi. Leksemalarda, ayniqsa, jamiyat a‘zolari
orasida keng qo‘llanadigan, muhim ahamiyat kasb etadigan narsa, buyum, belgi, harakat,
holatlarni ifodalovchi leksemalarda atash va ifoda semalaridan tashqari qo‘shimcha yoki
ijtimoiy shartlangan semalar ham mavjud. Bu semalar ma‘lum bir narsa – buyum, belgi –
xususiyat, harakat – holat shu jamiyat a‘zolari orasida qanday yodosh (assotsiativ)
qo‘shimcha ma‘lumotlarga aloqadorligi bilan bog‘lanadi. Chunon c hi,
o‘ z b e k ti l ida ―qo‘ y
–
mo‘ ‘ tadil ifod a li so‘ z bo‘ l ib, u y h a y von l a rining bir turini a ta b , nomlab keladi. Lekin shu
bilan birga, bu so‘zda yuvoshlik go‘llik, semalari ham mavjudki, bular qo‘shimcha
ijtimoiy shartlangan semalar sifatida qaralishi kerak. Yoki sariq rang – o‘zbeklarda
xastalik, zaiflik, ayriliq belgisi. Metaforik ma‘no denotativ ma‘no semalari va
qo‘shimcha ma‘no semalari asosida yaratiladi. Qo‘shimcha ma‘no hosil qilish qonuniyati
va usuli birdan amal qiladi. Ma‘lumki, so‘zning ma‘nosi nutqiy hosilalar – so‘z
birikmalari va gaplar tarkibida voqelanadi. Shunga ko‘ra, to‘g‘ri (uzual) qo‘llanishda
leksemaning bizning ongimizdagi ma‘noviy qurilishi nutqiy voqelanishidagi ma‘nosiga
semalar jihatidan mutanosib bo‘ladi. Chunonchi, oltin – nodir ma‘dan, oltin soat, oltin
uzuk.
1-misolida oltin va ma‘dan giponimik (tur-jins) material buyum munosabatlari bilan
2-3 misollarda so‘zlarning o‘zaro aloqaga kirishuvchi o‘zbek tili uchun me‘yoriy
sintagmatik holatdir. Chunki so‘z birikmalarida so‘zlarning me‘yoriy sintagmatik
munosabatlarga kirishi uchun har ikkala bog‘lanadigan so‘z orasida o‘xshash va bir-
birini talab etuvchi semalar bo‘lishi shart va zarur. Masalan, shirin qovun, shirin
tatiladigan ma‘lum predmetda mujassam bo‘lishni talab qilganidek, qovun ham ta‘m-
maza aniqlovchilari bilan aniqlanishi talab qiladi va bunday birikish me‘yoriydir.
Bunday birikishda har ikkala so‘z nutqiy ma‘nolari lisoniy denotativ va konnotativ
ma‘nolarga juda yaqin turadi. Agar o‘zaro birikkan so‘zlar tarkibida bir-birini rad etuvchi
semalar bo‘lsa, so‘zlardan har ikkalasi ham lisoniy ma‘no tarkibidagi semalarni
chetlashtiradi va chetlashgan semalarning o‘rni kuchli konnotatsiya bilan to‘ldiriladi:
oltin bosh, oltin qo‘l.
Material – buyum so‘z birikmalari tipida qurilgan bunday so‘z birikmalarida
buyumning denotativ ma‘nodagi materiali bilan aniqlovchi atab kelgan material mos

18kelmaydi. Natijada―
oltin so‘ z ida g i ma ‘ d a n semasi chetlashtiriladi. ―Qo‘ l a niql a nmi shi ma ‘ d a nd a n k e lib
c hiquvchi
– y umshoq, s a r g‘
ish a ttributl a rini c h e tl a shtir adi. ―Olti n soc h birikm a sida,
a ksinc h a , n a q
shu ma‘no kuchaytiriladi. Oltin so‘zida ma‘dan va uning belgilari kabi
denotativ semalar chetlashtirilgach, kamyoblik denotativ semasi va qadrli-qimmatlilik
kabi semalar kuchaytiriladi. Yuqoridagilarni jamlab aytish mumkinki, metaforaning
yuzaga kelishi quyidagi unsurlarni talab qiladi:
1. Obyektiv yoki subyektiv borliqdagi narsalar orasida (keng ma‘noda)
o‘xshashlik.
2. Shu o‘xshashlikning lisoniy aksi bo‘lgan mutanosib semalar.
3. Narsalardan birining nomi nutqiy sharoit uchun yo‘qligi.
Ana shu unsurlar ta‘minlaganda, nomning metaforik ko‘chishi yuzaga keladi.
Demak,
―Met afora – obyektiv (yoki su byektiv) borli qdagi o‘ x
shashlikn ing lison i y
a
ksi b o‘ lmi sh mutanosib semalar asosida bir narsa nomining ikkinchi bir narsa nomi
o‘rnida qo‘llanishi. Met a fo r a ni nom
ko‘c hishining boshqa usulla r idan f a rqlo v c hi
―
ob y e k t iv va su b y e ktiv o‘xshashlik ka asoslanish belgisi bir qarashda juda yaqqoldek
tuyulsa-da, uning nazar mohiyatiga nazar tashlash bu ancha murakkab hodisa ekanligini
ko‘rsatadi. Bu ikki omil bilan belgilanadi.
1. Metaforada ko‘chimning ko‘chish bazasi doim ham to‘la, aniq
bo‘lavermaydi.
Mas a la n , oltin bosh , k o‘ c h a y o t g a n s o‘ z ― olti n a y n a n q a y si s o‘ z
o‘
rin d a k e l a y a pti – no a niq. Balki qimmatli, aqlli, dono va hokazo so‘zlardir. Ammo bu
noaniq. Sanab o‘tilgan so‘zlarning h a r birida
― oltin bil a n m utanosib se ma bo r .
2. O‘xshatish subyektiv hosil qilinganda esa, hosil qiluvchidan boshqa shaxs
uchun o‘xshashlikni tiklash qiyin kechadi va hatto umuman mumkin bo‘lmaydi.
Masalan, biron kishi
o‘ z i u c hun su y ukli sh a x sni ― c humchu g‘ im d e b a tas a ,
c humc h uqni y otirm a y d i g a n, tanimaydigan shaxs bu metafora asosini topa olmaydi va
bunday atash asosida mazax yoki mehr yotganini farqlamaydi.
Demak, metafora asosida turuvchi o‘xshatish metafora tabiatiga ta‘sir o‘tkazar
ekan.

19Shuning uchun ham:
Metafora – o‘xshatish ochiq bo‘lganda, tushunarli, o‘xshatish hosil
qilinganda tushunarsiz, o‘xshatish yo‘qolganda, sezilarsiz bo‘ladi.
O‘xshashlikning yo‘qolishi metaforik qo‘llanuvchi so‘zlarni oddiy nomlarga
aylantiradi. Qadim Rimda biror mansabga saylanayotgan shaxs saylovchilar oldida oq
kiyimda namoyon bo‘lgan va kandidat deb atalgan. Hozirda kandidat biror mansab
(daraja, unvon) ga da‘vogar shaxsning, u qanday rangli kiyimda bo‘lishidan qat‘iy nazar,
nomi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, metafora hosil bo‘lishi uchun 3 ta asos talab etilar
ekan. Metaforaning o‘xshatish asosiga qurilganligini hisobga olib, bu jihatni quyidagicha
belgilash mumkin:
tema – qiyoslanatgan narsa, ifoda vositasi – temaga qiyos bo‘lgan narsa,
qiyos uchun asos – temaga ham, ifoda vositasiga ham tegishli bo‘lgan umumiy
belgi 1
.
Metaforik ko‘chayotgan nom va uning bazasi (ko‘chish o‘rni) orasidagi
munosabatlar turli-tuman bo‘lishi mumkin.Met afo ra gapiruv chini ng quyid agi eht iyojl arid an kelib chiqadi. ―
...birin c hidan, bir
n a
rsa ni noml a sh , ikkin c hida n , noml a n g a n d a h a m nomning ― g a pir a d i g a n bo‘lish
z a ru r i y a t i . B u y e r d a nomlash atamasi ostida bir-biridan mohiyatan farq qiluvchi ikki xil
hodisa nazarda tutiladi:
1. Nomsiz narsani nomlash.
2. Nomli narsaga qayta nom berish (ikkilamchi nominatsiya).
Nomsiz narsani nomlash zaruriyatini tushuntirib o‘tirishga hojat yo‘q. Chunki nom
inson bilimi faoliyatining eng zaruriy uzvidir. Ammo ikkilamchi nomlash zaruriyati
nimadan kelib chiqadi? Bu zaruriyat mavjud bo‘lgan nom so‘zlovchi nuqtai nazaridan
ayni nutqiy sharoitni ta‘minlay olmay qolganda yuzaga keladi. Ikkilamchi nomlash
quyidagi jihatlari bilan ahamiyatlidir:
Birinchidan , nutqni qisqa va lo‘nda qiladi, qiyoslang: Saida – sinchalak // Saida –
betinim, nozik, shaddod qiz.
Ikkinchidan , nutqni aniqlashtiradi:
O‘razqul – ayiq // O‘razqul – yo‘g‘on, basavlat odam.
Ikkinchi jumlada uning yo‘g‘on va basavlatligi unga berilayotgan aniq bahoni

20ko‘ rsa tm a y d i . ―A y i q e s a uning bu b e l g il a rid a n tashq a r i , bu b e l g il a rini n g
y oqim
siz li g ini h a m ko‘rsatadi. Agar muayyan so‘zda jarayon (ikkilamchi nominatsiya)
da qatnashish imkoniyati bo‘lmasa, u bu jarayonda qatnasha olmaydi. Bunday imkoniyat
esa so‘z sememasi (ma‘nosi) ning tarkibiy qismlari - semalarining nisbiy mustaqillikka
erisha olish qobiliyatidir. Ya‘ni ikkilamchi nominatsiya uchun zaruriy semalar
yorqinlashadi, mustaqillashadi va mutanosib semaga ega bo‘lgan boshqa so‘z bilan
sintagmatik (bevosita yoki bilvosita) aloqaga kirishadi. Natijada ikkilamchi nominatsiya
yuzaga keladi. Masalan, oyoq so‘zi quyidagi semalarga ajratiladi:
1) insonga xos a‘zo;
2) eng quyi;
3) tayanch.
S
tolning ― o y o g‘ i b r i k masida 1, 3 – se mal a r x ir a lash g a n va 2 – se m a
y o rqinl a shi b , nisbatan mustaqillikka erishgan va ikkilamchi nominatsiyani ta‘minlagan.
Demak, so‘zning ko‘chma ma‘nosi ikkilamchi nominatsiya natijasi emas, so‘zning
ko‘chma ma‘noga erisha olish imkoni ikkilamchi nominatsiya asosidir. Bundan
anglashiladiki, metafora uchun lisoniy asos so‘zning semantik strukturasida ekan. Inson
ongida metaforik ko‘chim hosil bo‘lishi bosqichlarini esa shartli ravishda quyidagicha
ajratish mumkin:
1. Nomsiz (shartli) narsa (keng ma‘noda)ni nomlash zaruriyati.
Nomning so‘zlovchi nazarida ayni nutqiy sharoitga mos kelmasligi ushbu nom
denotatini vaqtincha nomsiz qilib qo‘yadi va ikkilamchi nomlash jarayoni yuzaga keladi.
(Bu haqda to‘xtalib o‘tdik). Shuningdek, haqiqatdan ham nomsiz narsani nomlash
zaruriyati ham metaforaga asos bo‘la oladi: uzuk ko‘zi , stol oyog‘i , tog‘ etagi , ...
Inson nomsiz (yoki nomini bilmaydigan) narsani uchratganda, o‘ziga tanish boshqa
narsalar bilan qiyoslaydi va o‘xshashining nomi bilan atay boshlaydi. A.A.Potebnya bu
hodisani tretium komparatium deb yuritadi.
2. Nomsiz narsada motivlarni ajratish.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, inson nomsiz narsani uchratganda, o‘ziga tanish
nomlar bilan qiyoslay boshlaydi va albatta qiyoslash natijalarini parchalaydi. Masalan,
uzukka o‘rnatilgan qimmatbaho toshda quyidagi motivlarni ajratish mumkin: yumaloq,
yaltiroq, chiroyli, kosaga joylashgan (albatta, bu xil ajratish shartli, har bir nomlovchi

21turli xil motivlarni o‘z tasavvur doirasiga qarab ajratadi).
3. Motivlarni turli nomlar sememasi komponentlari (semalar) bilan qiyoslash.
Unga tanish narsalardan k o‘ z ham shunga yaqin motivlarga ega: shakli yumaloqqa
yaqin, inson yuzining ko‘rkini ta‘minlovchi a‘zolardan biri, kosaga joylashgan. Bu
o‘rinda shuni nazarda tutish lozimki, uzuk ko‘zi nisbatan ibtidoiy (primitiv) metafora
bo‘lib, unda obyektiv motivlar va lisoniy semalar mutanosibligi kuzatiladi. Ammo har bir
metaforada ham shunday bo‘l a v e rm a y di. Yuqo r i d a k e ltiril g a n ― c humch u q c h a m
met a f o r a
si bil a n q i y osla n g . U x i l holatlarda motivlar qiyosi semalar bilan amalga
oshiriladi.
4. Ikkilamchi nomlash. Demak, uzukka o‘rnatilgan toshni ko‘z deb atash
mumkin (Ammo shuni ta‘kidlab o‘tish zarurki, bu xil nomlash kamida minimal kontekt
so‘z bo‘lishini talab qiladi).
Xulosa qilib aytganda, metaforaning yuzaga kelishi to‘rt bosqichda borar ekan.
Metaforani tushunish yoki ochish uch bosqichda olib boriladi. Tushunish va ochish
o‘zaro bir xil bosqichlarda kechsa ham, bu bosqichlarning ichki yo‘nalish maqsadi bir-
biridan farq qiladi. Tushunish shu nutq akti a‘zosi (tinglovchi) uchun ham, tadqiqotchi-
nazariyotchi uchun ham ahamiyatli. Ochish faqat nazariyotchi uchun qiziqarli bo‘lgan
jarayondir. Ya‘ni oddiy tinglovchi uchun metaforani tushunish kifoya qilsa, tadqiqotchi-
tilshunos uchun uni tushunish jarayoni ham e‘tiborga sazovor. Metaforani tushunish
(ochish)ning quyidagi bosqichlarini farqlaymiz:
Metaforani tanish : Matnda uchragan hukm uning obyektiv borliqdagi bilimlari
asosidagi hukmlardan farq qila boshlasa, bu uning qandaydir ko‘chimni uchratganidan
darak beradi.
Valixon so‘fi – muloyim supurgi ... Valixon so‘fi – odam, binobarin, u supurgi bo‘la
olmaydi.
Qayta qurish. Bu jumboq (odamni supurgiga tenglashtirish) ni yechish jumlani
ko‘proq tushunarli shaklga solib qayta qurishni talab qiladi. Valixon so‘fi xuddi muloyim
supurgi kabi tabiatan egilib-bukuluvchan, harom-xarishdan hazar qilmaydigan kishi.
Tahlil qilish . Bu bosqichda ko‘chim ostida nima turganligi jihatidan o‘rganiladi.
Masalan, Valixon so‘fida quyidagi motivlar ajratiladi: 1-shaxs, 2-moslashuvchanlik, 3-
yumshoq so‘z, 4-laganbardor, 5-harom-xarishdan hazar qilmaydi.

22Supurgi-narsa, yumshoq, harom-xarishni tozalaydi.Va
li x on so‘ f i g a x os 3- v a 5 - se mal a r ―sup urgi so‘ z i g a x os 2 - 3 - se mal a r bil a n
mut a nosib o‘xshash. Demak, bu yerda tinglovchi (o‘quvchi) metaforani uchratgan.
Bu uchala bosqichni hozirgi (balki boshqacharoq) holatda tiklash ochuvchi-
tilshunos- tadqiqotchiga xos. Tushunuvchi ongida bu bosqichlar stixiyali ravishda
kechadi.
_________________________
Abdurahmonov X., Mahmudov N. So‘z estetikasi. - Toshkent: Fan, 2020 .62-67 betlar.

231.3. Metaforaning turlari
Metafora nihoyatda murakkab hodisa bo‘lib, uning tasnifi bir necha xil belgiga
ko‘ra, bir necha xil bosqichda olib boriladi.
Metafora unsurlarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra turlari. Bizga ma‘lumki,
metafora uch unsur – tema, ifoda vositasi va qiyos uchun asosdan tuziladi. Masalan,
...Qishloqning bo‘risi ham yuzboshi , tul k isi ham y uzboshi (A . Qa hho r ) g a pida q u y i d a g i
met a for a lar a m a l qil a di:
― y u z boshi - bo‘ r i, ― y u z boshi - tu l k i met a fo r a sida bo‘ ri va
tulki
so‘ z la r id a , ― B o‘ ri so‘ z i shav qa tsi z , o c hko‘z , y ulg‘i c h ma ‘ n o la r ini ifod a l a y di,
―
tulk i – ifoda vosi tasi , a y y o r , y ulg‘i c h – tem a . S hu o‘rinda ta‘kidlab o‘tish lozimki,
metaforada nom ko‘chish odatda miqdoran tenglik asosiga qurilavermaydi. Faqat
mazmuniy tenglik zaruriy hisoblanadi. Shuningdek, bu tenglik ham nisbiy aniqlanadi.
Ya‘ni metaforik qo‘llangan bir so‘z aynan bitta so‘zning o‘rnida kelgan deb bo‘lmaydi.
Yuqoridagi misolda qiyoslang: bo‘ri – shavqatsiz, ochko‘z...
Demak, bu yerda miqdoriy emas, mazmuniy tenglik nazarda tutiladi va bu tenglik
ham nisb i y dir. Chunki
―bo‘ r i so‘ z ida q i y oslash u c hun a sos bo‘lg a n se mal a r bil a n
mut a nosib motivl a r nutqiy sharoit talabiga ko‘ra turlicha bo‘la oladi: xarakter jihati,
tabiiy jihatlar, tashqi ko‘rinish va hokazo. Metaforaga xos bo‘lgan ana shu xususiyat
haqida fikr yuritib, Dj. Miller metafora y ar a tuvchi
― ... a niq so‘ z la r ni n a z a rda tutg a n
h a m, tutmag a n h a m b o‘
lishi mumkin, ular ishlatilmagani tufayli biz buni hech
qachon aniqlay olmaymiz... deydi. Metafora unsurlarining bu xil munosabati yanada
chuqurlashtirilishi mumkin. Ya‘ni temagina emas, ifoda vositasi ham konkret so‘zlar
bilan ifodalanmaydi: …―chiqdi - chiqdi degan gap o‘rmaladi (A.Qahhor).
O‘rmalash gapga xos xususiyat emas, demak, bu yerda metafora bor. Ammo gap
nima deb tasavvur qilinayapti? Konkret javob yo‘q. Shugina ma‘lumki, u qandaydir
o‘rmalay oladigan jonzodga qiyoslanmoqda, ya‘ni metafora yaratuvchi o‘z ifoda
vositasini konkret a y tm a y d i , b a lki met a fora q a bul qiluv c hini
― y o‘ l l a y d i . M e ta f o r a ni
o x iri g a c ha y e c hish a d r e
sa t ixtiyorida qoladi. Kelib chiqadiki, metafora unsurlari
munosabatining mutanosiblik va konkterlik tabiatiga ko‘ra ikki xil ekan:
1. Ifoda vositasi tema bilan mazmunan mutanosib va konkret ifodalangan (ya‘ni
metaforaning asosiy unsurlari mavjud) – asos metafora.
2. Ifoda vositasi konkret ifodalanmaganligi sababli mazmuniy mutanosiblik ham

24qisman noaniqlashgan. Biroq uni aniqlashtirish uchun yo‘llanma komponent mavjud –
yo‘llovchi metafora . Bu o‘rinda shunga e‘tibor qaratish lozimki, yo‘llovchi metaforaning
murakkab lisoniy tabiati mutlaqo ularning keng tarqalishiga to‘siq bo‘lmaydi. Yo‘llovchi
metafora turlari bo‘lmish jonlantirish yoki shaxslantirish haqida olib borilgan tadqiqotlar
uning eng ko‘p tarqalgan metafora turlaridan biri ekanligini ko‘rsatadi.
Metaforaning sintagmatik qatordagi munosabat belgisiga ko‘ra turlari. Metaforik
qo‘llangan so‘z sintagmatik munosabatga kirishuvchi so‘zni shartli ravishda
metaforalanayotgan so‘ z d e b a t a y mi z . Mas a lan, ... Ul ar ma r dikorlikka y ubori l g a n y u r t –
―sovuq do‘z
a x d e y ishi bd i ... (A.Qahhor). Bu yerda metaforik so‘z – sovuq do‘zax
(aniqrog‘i, do‘zax). Metaforalanayotgan so‘z yurt . Metaforalanayotgan va metaforik so‘z
o‘zaro sintagmatik munosabatda turadi. Ammo bu sintagmatik munosabat ikki xil bo‘la
oladi:
1. Tor – bir jumla doirasida: ...Valixon so‘fi muloyim supurgi bo‘lib ...
(A.Qahhor).
2. Keng matn (kontekst) doirasida yoki sharoit (konsituatsiya) doirasida:
Ayamning odam zavodida tuqqani og‘izga tushib ketdi. (A.Qahhor). Odam zavodi
(aniqrog‘i, zavod) metafrik
so‘ z bo g‘ la n a d i g a n so‘ z ― tu g‘ ruq x on a ( a n c ha k e ng matn d a n
ma ‘ lum b o‘
la d i ). Arsloni m u y a t g a qolm a sin d e b, ikki sa v a t u z um b e rib y ubor u vdim
(― S
hu kunl a r shidd a t i , 11 8 - b e t). ―Arsloni m sint a g matik bog‘l a nuv c h i so‘ z ―er sit u a tiv
sin
t a g m a ( a g a r shund a y t a ‘bir mumkin bo‘ls a , assotsiativ sintagma) da munosabatda
turuvchi metaforalarni shu sintagmatik munosabatlarning
aniqli gi hisobi ga ― o c hi q , k e ng
sint
a g matik munos a b a tda turuv c hi met a f or a la r ni e sa ― y opi q d e b ataymiz.
Metaforaning nomlash jarayoni tabiatiga ko‘ra turlari.Metaforani asosan poetik
figura deb qarovchi tadqiqotchilar ham unda ekspressivlik belgisining muntazam
emasligini tan olib kelganlar. Shunga ko‘ra metaforaning ikki turi:
1. Ekspressiya mavjud bo‘lmagan (o‘lik tilga xos, nopoetik) metafora.
2. Ekspressiya mavjud (tirik, nutqiy, badiiy, poetik) bo‘lgan metafora.
Turli olimlarning qarashlari jamlanganda, ularning hammasi ham yuqorida qayd
etilgan holatni metaforaning ekspressiv, noekspressiv bo‘la olishini nazarda tutganini
ko‘rsatadi.
Ekspressiv metaforalar keng holda (istiqlol yo‘li, Turkiston – umumiy uyimiz),

25noekspressiv metafora shaxsiy bo‘lib qolishi ham mumkin. (Bola choynak
jo‘mragini―
c h o y n a kni n g b u rni d e b a tashi, x a tto shu bola u c hun h a m bir ma r talik a kt bo‘lishi
mumkin). Bu misollar bir martalik va ko‘p martalilik belgisining ham muntazam
emasligini ko‘rsatadi. Ekspressivlik, metaforaning nome‘yoriyligi haqidagi qarashlar esa
har qanday metafora asosida lisoniy me‘yorlar yotishini nazardan chetda qoldirish
natijasidir.
Quyidagi misollarga e‘tibor qiling:
Ekspressiv metafora - ... hammaning nazarida hurriyatning chashmasi. Men
qishloqqa ilm-ma‘rifat urug‘ini sochgani kelganman. (A.Qahhor).
Noekspressiv metafora - ...eshik og‘zida qo‘l bog‘lab turgan ..., ayam o‘choq
boshida yig‘lab o‘tiribdi. (A.Qahhor).
Eshik og‘zi yoki o‘choq boshi noekspressiv metaforalarni hurriyatning chashmasi
ilm- ma‘rifat urug‘i ekspressiv metaforalari bilan qiyoslasak, ular noekspressiv bo‘lib
qolgan emas, aslida ham hech qachon noekspressiv bo‘lmagan.
Z a mo n a v i y mualif
―rux parvozi a tam a sini o‘ z nutqi g a olib kir a r e k a n, ma q sa d
ko‘t a
rinki uslubni ta‘minlash bo‘ladi, diniy qarashlarni isbotlash emas. Noekspressivlikni
isbotlash uchun tilga xos bo‘lgan asos qidirish lozim. Bizningcha, bu asos juda sodda
bo‘lib, nomlash jarayonida yotadi. Noekspressiv metafora shunchaki nomlashni,
ekspressiv metafora nomlash va baholashni nazarda tutadi. Shuning uchun ham
metaforaning ekspressiv va noekspressiv turlarini biz metaforaning nomlash jarayoni
tabiatiga ko‘ra turlari deb atadik.
_________________________

261. M a h m u d o v N , N u r m o n ov A . O‘ z b e k ti l i n ing n a z a riy gramma tik as i. – T.: O‘ q i t u v ch i, 2015. –
232 b .

27II.BOB. METAFORANING BADIIY SAN'AT HOSIL QILISH
2.1. Metaforaning uslubiy xususiyatlari
Yuqorida ta‘kilab o‘tildiki, metafora haqida ko‘plab ilmiy asarlar yaratilgan.
Ularning aksariyatida metaforaning asosiy mohiyatini o‘xshatish, qiyoslashdan iborat
mantiqiy amal tashkil etishi aytilgan. Aristotel o‘zining «Ritorika» asarida metafora bilan
o‘xshatish o‘rtasida katta farq yo‘qligini, yaxshi o‘xshatishni osonlik bilan metaforaga
aylantirish mumkinligini, ularning mohiyatida yaqinlik mavjudligini ta‘kidlaydi. Yunon
faylasufi aytadiki, agar shoir Axill haqida «U sherdek tashlandi» desa, bu yerda
o‘xshatish voqe bo‘ladi, agar shoir shu qahramon haqida «Sher tashlandi» desa, metafora
yuzaga keladi.
Metaforaning ana shunday mohiyatini inobatga olgan holda prof. R.Qo‘n-g‘urov
«O‘zbek tilining tasviriy vositalari» kitobida mana bunday deb yozgan: «Metaforani
yashirin o‘xshatish deyish ham mumkin. Ammo u oddiy qiyosdan farq qiladi. Agar
oddiy qiyos ham doim asosiy ikki a‘zodan tashkil topsa (ya‘ni nima qiyos qilinadi, nima
bilan qiyos qilinadi — qiyos qilinuvchi va qiyos qilinadigan predmet), metaforada faqat
ikkinchi a‘zo — o‘xshatilgan narsa qoladi, o‘xshagan narsa tushiriladi, lekin u
kontekstdan ochiq sezilib turadi, demak, metaforada tasvirlanayotgan predmet ana shu
ikkinchi a‘zo orqali idrok qilinadi». Bu fikrga qo‘shilgan holda, shuni ham aytish
kerakki, sof lisoniy nuqtai nazardan, bizningcha, metaforani «yashirin o‘xshatish» deb
emas, balki «qisqartirilgan o‘xshatish» deb qarash maqsadga muvofiqroq ko‘rinadi.
Chunki metaforada o‘xshatishning to‘rtta uzvidan uchtasi (o‘xshatish sub‘ekti, o‘xshatish
asosi, o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichi) qisqartirilib, faqat o‘xshatish etalonining o‘zi
saqlab qolinadi. Metafora bevosita ana shu o‘xshatish etalonida, yanayam to‘g‘rirog‘i,
metaforik ko‘chma ma‘no o‘xshatish etaloni o‘rnidagi so‘zning ma‘no tarkibida yuzaga
keladi. O‘xshatish asosidagi belgi yoki harakat-holatni, shuningdek, o‘xshatish
subyektini ifodalagan va qisqartirilgan so‘zlarning ma‘nolarini ayni o‘xshatish etaloni
o‘ziga xos tarzda o‘z ustiga oladi. Ana shu jarayonlar natijasida nutqda so‘z
semantikasida obrazlilikka juda ham boy ko‘chma ma‘no yuzaga chiqadi.
Metafora narsa-buyum, voqea-hodisalar, belgilar o‘rtasidagi o‘zaro o‘xshashlikka
asoslangan ma‘no ko‘chishi, ya‘ni metafora ko‘chma ma‘no hosil qilishning eng keng
tarqalgan usullaridan biridir 1
. U mumtoz adabiyotshunos-ligimizda "istiora" deb ham

28yuritiladi. Matnga lingvopoetik yondashuvda lisoniy va xususiy-muallif metaforalarini
Lisoniy metaforalar til taraqqiyoti bilan bog‘liq hodisa hisoblanadi, ular tilda
uzuallik kasb etib bo‘lgan. Shuning uchun ham tadqiqotchilar to‘g‘ri ta‘kidlaganlaridek,
"bunday metaforalar, asosan, atash, nomlash vazifasini bajarganligi uchun ularda uslubiy
bo‘yoq, ekspressivlik, binobarin, ular ifodalagan nutq predmetiga nisbatan subyektiv
munosabat aks etmaydi". Faqatgina ma‘lum bir so‘zning ma‘no doirasi kengayadi hamda
yangi tushunchalarni atash uchun xizmat qiladi. Masalan: odamning oyog‘i — stolning
oyog‘i, odamning ko‘zi — uzukning ko‘zi, ko‘ylakning etagi — tog‘ning etagi kabi.
Demak, lisoniy metaforalar lingvopoetik nuqtayi nazardan jiddiy qimmatga ega emas.
Xususiy-muallif metaforalari esa yangi va okkazional, kutilmagan bo‘ladi. Ularni
yozuvchining o‘zi estetik maqsad, ya‘ni borliqni subyektiv munosabatini ham qo‘shib
obrazli ifodalab nomlash asosida yaratadi. Ular uslubiy jihatdan bo‘yoqdorlikka va
voqelikni obrazli tasvirlash xususiyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham badiiy matnda
qahramonning his- tuyg‘ularini ta‘sirchan, yorqin bo‘yoqlarda, aniq va ixcham
ifodalashga xizmat qiladi. Shuning uchun ham bunday metaforalar badiiy matnning
lingvopoetik tahlilida favqulodda muhim o‘rin tutadi. Xususiy-muallif metaforalarida
hamisha konnotativ ma‘no aniq holda ifodalanadi.
Ayrim tadqiqotchilar ot, eshak, qo‘y, it, bo‘ri, tulki, yo‘lbars, boyo‘g‘li, musicha,
burgut, lochin, qaldirg‘och, bulbul kabi so‘zlar ko‘chma ma‘nolarda keng qo‘llanishini
aytib, shunday muloh a z a bildir a dil a r: ― Otnin g b a quv v a tli g i, es h a kning a qlsi z li g i,
qo‘
y n i ng y uvoshl i g i, itning vafodorligi, mushukning epchilligi, tulkining ayyorligi,
burgutning changallashdagi kuchliligi, lochinning ko‘zi o‘tkirligi kabi tipik xususiyatlari
boshqa predmetlarga nisbatan metaforik usulda ko‘chiriladi, natijada konnotativ ma‘no
yuzaga keladi hamda matnning ta‘sirchanligi oshadi 1
. To‘g‘ri, bunday metaforalar
asosidagi ko‘chma ma‘nolar, albatta, konnotativ ma‘noga ega, shuning uchun matnning
ta‘sirchanligiga yordam beradi. Lekin ular an‘anaviy metaforalardir, xususiy-muallif
metaforalari emas, ya‘ni ko‘p qo‘llangan, yangi, original emas. Shunga ko‘ra ularning
badiiy matndagi lingvopoetik salmoq darajasi xususiy-muallif metaforalariga qaraganda
ancha pastdir. Masalan, buqlamun so‘zining metaforik ko‘chma ma‘nosi "o‘zgaruvchan
(odam)" demakdir, bu ma‘no lug‘atlarda ham qayd etilgan. Ayni ma‘no tarkibida
konnotativlik bor, shuning uchun buqalamun bilan uchrashuv (S.Ahmad.) birikmasidagi

29ifoda ta‘sirli. Lekin bu ma‘noning yuzaga kelishi yozuvchiga bog‘liq emas, u oldindan
ma‘lum. Yangi, kutilmagan, ijodkorning o‘ziga xos metaforalar badiiy matnda kuchli
darajada poetik ta‘kidga ega bo‘ladi. Aytaylik, yozuvchi tomonidan yaratilgan kelinlar
ko‘zgoloni (S.Ahmad.) birikmasidagi qo‘zg‘olon so‘zida yuzaga kelgan metaforaning
poetik kuchi oldingidan ortiq. Shuning uchun ham aynan xususiy-muallif
metaforalarining poetik salmog‘i jiddiydir.
Metaforalarning odatiy, sinestetik metaforalar va jonlantirish tarzida tilshunoslikda
farqlanadigan barcha turlari 2
badiiy matnda ijodkor mahorati bilan o‘ziga xos tarzda
yaratiladi va kuchli darajada poetik aktuallashadi, badiiy mazmunning ifodalanishida faol
ishtirok etadi.
Ijodkorning o‘zi tomonidan yaratilgan odatiy metaforalar juda to‘q obrazli badiiy
ma‘nolarni yuzaga keltiradi. Masalan:
Qaqragan lablarda olovli nafas Kechalar kechmish in ayladi ko‘mir .
Parishon sochlari yor ko‘ksi emas, Muzdayin bolishda qoldi birumr (A.O.).
Parchadagi kechmish, ko‘mir, parishon so‘zlari betakror bir tarzda metaforik
qo‘llangan. She‘rdagi yaxlit badiiy mazmunning tugal ifodalanishida bu so‘zlardagi
metaforalar badiiy ustunlar vazifasini bajargan. Hatto bu metaforalar tufayli
reallashayotgan badiiy ma‘nolarni konkret so‘zlar vositasida tavsiflash ham mushkul.
Quyidagi misollarda ham ana shunday metaforalarni kuzatish mumkin:
Ko‘z uchida qaraysiz, ko‘z uchida... Yulduzchalar cho‘kib yotar dil burji da. Oy
aylanar koinotning kulgichida,
Yurak erir qallig‘imning h ovuchi da... (I.M.).
Mana, ustunlarga o‘ralar shamol, Mana, suv yuziga toshadi sepkil (I.M.). Buncha
ham qattiq ekan,
Qismatning bolishlari (S.Sayyid).
Chiqing, begim, ko‘nglingizni chegalab beray, Ko‘nglingizni bering, begim,
chegalab beray (I.M.).
Metafora (metaforik qo‘langan so‘z)ning sintaktik imkoniyatlari borasida
fikrlash ikki tomonlama borishi lozim:
1. Sintaktik bog‘lanish xususiyatlari.
2. Sintaktik pozitsiya xususiyatlari.

30Birinchi jihat metaforik qo‘llanish natijasida so‘zning bog‘lanishi (valentlik)
darajasining o‘ z g a rishini n a z a r d a tut a d i . Mas a la n , ―Olti n so‘ z ining se mem a si q u y id a g i
se
mal a rd a n tu z ilg a n:
1) metal; 2) qimmatbaho;
3) ijtimoiy qimmatli; 4) sariq.
Ikkinchi semaning yorqinlashuvi oltin bosh, oltin qo‘l, oq oltin, qora oltin
birikmalarida, 3-4 semalarning yorqinlashuvi oltin soch kabi birikmalarning kira olish
imkonini bermoqda.
Aslid a ― oltin so‘ z i o‘ z ma ‘ nosida bu x il v a lentlikka e g a b o‘ la
olm a
s d i . De ma k , met a fo r ik qo‘llanish so‘zning sintaktik-sintagmatik bog‘lanish
imkonini kengaytirar ekan.
Xulosa qilib aytganda, metaforik qo‘llanish so‘zning sintaktik bog‘lanish
imkoniyatiga (valentligiga) ta‘sir etadi. Biroq so‘zning ko‘chma ma‘noda qo‘llanilishi
uchun uni muayyan sintaktik pozitsiyaga xoslab bo‘lmaydi. Tilshunoslikning uzoq asrlik
tarixi, aftidan, endigi kunda ushbu hodisa ham kam o‘rganilgan deyilishga asos
qoldirmadi. Darhaqiqat, qaysi sohaga qo‘l urilmasin, bu borada qilingan yuzlab arzirli
kuzatishlar va ilmiy xulosalar, yana ham ko‘proq amaliy kuzatish natijalariga duch
kelamiz. Metafora borasida ham shu fikrni aytish mumkin. Metafora bo‘yicha qilingan
kuzatishlarning asosiy qismi uni nutqiy hodisa sifatida baholaydi. Ammo har qanday
nutqiy hodisa kabi metafora ham o‘z umumiyligiga, sabab-mohiyatiga egaligi shubhasiz.
Metafora asos bo‘lgan o‘xshatish metaforani tushunish darajasiga ta‘sir ko‘rsatadi:
metafora o‘xshatish ochiq bo‘lganda, tushunarli, o‘xshatish hosil qilinganda –
tushunarsiz, o‘xshatish yo‘qolganda sezilarsiz bo‘ladi.
Metafora amal qiluvchi sohani aniqlashda biz ayrim mualliflar tomonidan qo‘yilgan
turli uslubiy to‘siqlarni olib tashladik. Metafora, usluban qat‘iy nazar, hamma nutqiy
ko‘rinishlarda ham amal qilaveradi. Chunki metaforaning vazifasi nomlash, nomlashdan
turlicha maqsad bo‘lishi mumkin, albatta. Masalan, biror xil uslubiy bo‘yoq berish, yoki
shunchaki nomsiz, notanish, noaniq narsaga nom berish. Keyingi holat har qanday
uslubga xos nutqda yuzaga chiqa oladi. 6
6
Mirtojiev M. Lingvistik metaforalar tasnifi. // O‘zbek tili va adabi
е^ti. 2018. № 4. – B. 33-37.

312.2. Metafora va so‘z yasalishi
O‘zbek tilshunosligida metaforaga so‘z yasashning bir usuli sifatida qarash ham
mavjud. Masalan, S.Usmonov nima uchundir metaforani ekstralingvistik hodisa, deb
ataydi va leksik- semantik usulda so‘z yasash ko‘rinishlaridan biri sifatida ko‘rsatadi 1
.
So‘z yasalishining metafora bilan bog‘liq tomoni borligini belgilovchi asosiy omil
shundaki, har ikkala hodisa ham bir narsani nomlashni nazarda tutadi. Biz bitiruv
malakaviy ishimiz avvalida obyektimizga sinxronik nuqtai nazardan yondoshish
tamoyiliga amal qilishimizni aytib o‘tgan edik. Shuning uchun tarixan so‘z yasalishida
metaforaning o‘rni qandayligi masalasini ochiq qoldiramiz. Hozirgi o‘zbek tili nuqtai
nazaridan so‘z yasalishi va metaforaning munosabati qanday? Aftidan, bu ikki
hodisaning yaqqol kesishuv sohasi semantik ( lu g‘ a v i y ) d e b a t a luvchi so‘ z y a sa li shi
turid a di r .
― S o‘ z ma ‘ nosining o‘ z g ar ishi a sosi da so‘ z ho s i l qilish semantik usul bilan so‘z
yasash deyiladi 2
. Ya‘ni shaklda hech qanday o‘zgarish yuzaga kelmaydi. Masalan, yupqa
(sifat); yupqa (ot); to‘garak (sifat); to‘garak (ot). Bu nomlarning kelib chiqishi metaforik
asosda bo‘lganligi ko‘rinib turibdi: Yupqa-yupqa qilib (hamirdan yoyilgan) hamirdan
tayyorlanadi, to‘garak – doira olib o‘tiluvchi kishilar yig‘indisi, ya‘ni o‘xshash motiv va
semalar mavjudligini aniqlash qiyin kechmaydi. Shuning o‘zi hozirgi ikki (omonim)
so‘zning kelib chqishi metaforaga borib taqalishini ko‘rsatadi. Bu holat metaforik
qo‘llangan so‘zni, balki semantik usul bilan so‘z yasalish deb hisoblash lozimdir, degan
savol tug‘dirishi umkindir. So‘z yasalishining lisoniy va nutqiy bo‘la olishi masalasi
qo‘yila boshlaganidan keyin, ayniqsa, bu savol dolzarb bo‘lishi turgan gap. Chunki bir
martalik va nomuntazam metaforalar ham har holda nomlashni nazarda tutadi va, balki,
ularni nutqiy so‘z yasalishi deb hisoblash mumkindir. Bu savolga javob berish uchun biz
so‘z semantik tarkibi tahliliga murojaat qilamiz. Zero, so‘z yasalishi ham, metafora ham
so‘z semantikasining faoliyati natijasidir. So‘zni har qancha shaklan o‘zgartirmang,
ma‘no o‘zgarmasa, u o‘z mohiyatini saqlaydi. Semantik usul bilan yasalgan so‘zning
semantik strukturasini qiyoslab ko‘raylik:
1. To‘garak (sifat) tub so‘z. Quyidagi semalarga ajraladi:
a) belgi; b) shaklga oid; v) dumaloq.
2. To‘garak (ot) yasama so‘z quyidagi semalarga ajraladi:
a) narsa; b) kishilar yig‘indisi; v) havaskorlikka, qo‘shimcha faoliyatga oid.

32Ko‘rinadiki, har ikki semem struktura tarkibi bir biridan tubdan farq qiladi.
Metaforik qo‘llangan so‘z semem tarkibini nometaforik qo‘llash holati bilan qiyoslaylik.
Masalan, ko‘z so‘zi quyidagi semalarga ajraladi:
a) mucha; b) qobiqda joylashgan;
v) dumaloq; g) ko‘ruvchi (tashqi dunyo bilan aloqada).―Uz
uk ko‘z i g‘ o y a t a j o y i b e di g a pid a g i ― k o‘ z so‘ z i h a m x ud d i shund a y se mal a r g a
a j r a ladi:
a) mucha, b) qobiqda joylashgan;
v) dumaloq.
Uzuk so‘zi bilan bog‘lanish unda 3-semani kuchaytirib, qolganlarini esa
xiralashtiradi. Mana shu bog‘lanish bo‘lmasa, ko‘z – o‘zining to‘liq semalarini bir xil
darajada saqlab turaveradi. Demak, so‘z yasalishidan farqli o‘laroq, metafora so‘z
semantik strukturasiga ta‘sir qilmas ekan.
So‘z yasalishi faqat tilga xos, metafora ham lisoniy, ham nutqiy hodisa bo‘lib,
ma‘lum bir matniy qurshovda amal qiladi va alohida qo‘llanish imkoniyatiga ega emas.
Yasama so‘z esa aksincha yakka holda nomlanganda, qo‘llanganda ham ma‘no
anglataveradi. Metafora uchun ma‘lum bir matniy qurshov, ya‘ni kontekst talab qilinadi.
Metaforaga berilgan ta‘rif uning tabiatini ko‘rsatib bergan bo‘lsa-da, amalda
metaforani ajratib olish ancha qiyin. Metaforaga yondosh va o‘xshash hodisalar
anchagina bo‘lib, ko‘pincha ular metafora deb atalaveradi. Metaforaning yondosh
hodisalardan farqi uni shu xil hodisalar bilan qiyosan olib o‘rganganda ochiladi. Shuning
uchun biz quyida metaforaning turli yondosh hodisalar bilan munosabatini ko‘rib
chiqamiz.
Metafora va ko‘p ma’nolilik. Metaforani ko‘p ma‘nolilikni yuzaga keltiruvchi
usullardan biri sifatida baholash an‘ana tusiga kirgan 1
. Bu bahoga qanchalik qo‘shilish
yoki qo‘shilmaslik, avvalo, ko‘p ma‘nolilik tushunchasini baholashni talab qiladi. Ko‘p
ma‘nolilik ilmiy tilshunoslikda, shuningdek, polisemiya va polisememiya atamalari
bilan ham belgilanadi 7
.
7
Abdurahmonov Sh.A. O‘zbek badiiy nutqida kulgi qo‘zg‘atuvchi lisoniy vositalar: Fil. fanlari
nomzodi... dis. avtoref. – Toshkent, 23-34 betlar

33Polisemiya atamasi bir muncha keng tarqalgan bo‘lib, masala mohiyatiga nazar tashlash bu
atamaning o‘zi belgilayotgan hodisa tabiati bilan mos kelavermasligini ko‘rsatadi.
Semalar – ya‘ni mazmun sememaning eng kichik bo‘laklari deyarli hamma so‘zda ham
ko‘p bo‘ladi. Ko‘p ma‘nolilik hodisasi esa semalarning emas sememalarning ko‘p
bo‘lishini nazarda tutadi. Polisemiya atamasining bu kamchiligini sezib,
Sh.Rahmatullaev polisememiya atamasini qo‘llaydi va metaforani polisememiyani
yuzaga keltiruvchi vositalardan biri deb baholaydi. Polisememiya tildagi eng aktiv
hodisalardan biri hisoblanadi. Sh.Rahmatullaev hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi
leksemalarning deyarli yarmi polisemantik ekanligini ta‘kidlaydi 2
. Semema so‘zning
ma‘no qismi bo‘lib, unga muayyan ifoda (shakl) qismi mos kelishi kerak. So‘zning yangi
semema kasb etishi yangi so‘z berishi lozim. A.A.Potebnya ana shu xususiyatga e‘tibor
b e ri b , mas a lani k e skin x a l e tadi: ― ... ko‘p ma ‘ no l ilik y o l g‘ on tushun c h a dir: q ae rda ikkita
ma ‘ no bor, o‘sha yerda ikkita so‘z bor 3
. Albatta, bu fikrga qo‘shilish qiyin. Bunday
fikrlash metaforik qo‘llangan so‘zlarni ham yangi so‘z deb nomlashga olib kelgan bo‘lur
edi va A.A.Potebnyaning o‘zi shu xil yo‘l tutadi. Ammo bu fikrda ayrim ratsional jihatlar
ham yo‘q emas. Agar sememani so‘zning mohiyati, mazmuni deb olsak, mohiyat bir
nechta bo‘lmaydi. Mohiyat yagonadir. Yangi mohiyat, u naqadar boshqasiga
o‘xshamasin, yangi materiyadir. To‘g‘ri, mohiyat xilma-xil ko‘rinishga ega bo‘la oladi.
Biroq bu uning serqirraligidan darak beradi, xolos. Uning har bir qirrasini alohida bir
mohiyat deb tushunish emprizmga xos bo‘lib, nazariya yaratuvchini mutlaqo
qoniqtirmaydi. Bizningcha, metafora haqiqatan ham polisemiya (poliseme-miya) ni
yuzaga keltirishda qatnashadi. Biroq polisememiya – bu metafora (yoki nom
ko‘chishning bir biror usuli) emas, yangi hodisadir. Metaforik va nometaforik so‘zlarning
komponent tahliliga nazar tashlasak, buni yaqqol ko‘ramiz:
Metaforik so‘z: Bosh – 1) a‘zo;
2) yuqorigi, birinchi;
3) miya joylashgan qism;
4) asosiy.
Polisemik so‘z: Turmoq – 1) harakat-holat
a) tik holat;
b)
o‘rinlashgan holat;

34g) o‘rinlashmagan holat.
Har ikki so‘zda ham to‘rtta sema (shartli) ajratiladi. Farqi shundaki, bosh so‘zning
semalari alohida-alohida ham (metaforik qo‘llanganda), hammasi birga ham
(nometaforik) yuzaga chiqa oladi. Qiyoslang: boshim qattiq og‘riyapti – nometaforik
ifoda, hamma semalarbirga yuzaga chiqadi. Ko‘cha boshida paranjili ayol ko‘rindi –
metaforik ifoda, 2-sema yorqinlashgan, qolganlari xiralashgan. Aql yoshda emas, boshda
– metaforik ifoda 3-sema yorqinlashgan. So‘zning bosh ma‘nosi ... metaforik ifodada 4-
sema yorqinlashgan. Polisemantikso‘z semalari esa bu xil imkoniyatga ega emas,
1-sema bog‘lovchi, umumlashtiruvchi bo‘lib, u 1 = (v) (yigit daraxt tagida turibdi),
1= (b) (kitob stolda turgandi), 1
= (v) (qiz cho‘chib o‘rnidan turdi) nisbatlarida yuzaga chiqishi mumkin. Asta-sekin
shu nisbatlardan biri uziladi va omonimiya vujudga keladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, metafora polisemiya shakllanishida rol
o‘ynaydi. Biroq polisememiya shakllanishi bilan bu ikki hodisa orasidagi bog‘liqlik
uziladi. Polisememiya na unisi va na bunisining ko‘rinishi yoki turi emas.
Metafora va vazifadoshlilik. Biror narsaning nomi boshqasiga ular bajargan
vazifadagi o‘ x shashli k a sosi da ko‘c hirili sh i funksion a l ko‘c hirish d e y il a di ( lotincha
funktio –
―faol iyat ,
―
v a z if a ). Funksion al ko‘ c hirish h a m o‘ x shashli k a sosi da bo‘l a di. B u jih a tdan u
met a f o ra y
o‘ li bilan ko‘chirishga juda yaqin turadi. Farqi shundaki, metafora yo‘li bilan
ko‘chirishda predmetlar orasidagi tashqi ko‘rinishi jihatidan, material jihatidan
o‘xshashlik asosga olinsa, funksional ko‘chirishda vazifa jihatidan o‘xshashlik nazarda
tutiladi. Masalan, qush tanasida uchish uchun xizmat qiluvchi a‘zo qanot deyiladi.
Shunga o‘xshash vazifani bajaruvchi qism samolyotga nisbatan ham qanot deb
nomlangan.
Biz metaforaning asosida nomsiz narsada mavjud bo‘lgan motivlar, metaforik
qo‘llanuvchi so‘z semalari orasidagi mutanosiblik, o‘xshashlikni
ko‘rgan edik. Bu mutanosiblik qanday jihatlarni (rang,shakl, vazifa va hokazo)
qamrab olishi ahamiyatsiz. Shuningdek, mutanosiblik bir necha jihatli bo‘lishi ham
mumkin. Sh.Rahmatullaev a na
shu jih a tni h a m q a y d e tadi: ―Funksion al ko‘ c hirishda
ko‘pin c
h a shakl i y o‘ x shashli k h a m qatnashadi.

35Metafora va metonimiya. Metonimiya ham nom ko‘chish ususli bo‘lib, narsalar
orasidagi obyektiv bog‘liqlikka asoslanadi. Bog‘liqlik asosidagi ko‘chish bir necha xil
bo‘lishi mumkin:
1. Narsa nomi – shu narsa asosidagi boshqa bir narsa bir narsaga ko‘chadi:
Dasturxon
– stolga yoziladigan mato // dasturxon ishtaxamni ochib yubordi (dasturxondagi
ovqatlar).
2. Bir narsaning shu narsaga asoslangan o‘lchov birligi nomi bo‘lib xizmat
qiladi: bosh, k a lla – ―bos h o‘ lchov birli g i: ikki bosh u z um, bunda met a fo r a h a m
q a tnash a di – shakliy o‘xshashlik bor.
3. Bir narsaning nomi shu predmetdan hosil bo‘ladigan predmetga ko‘chadi: til
(nutq a‘zosi), til (nutq).
4. Belgining nomi shunday belgisi bor narsaga ko‘chiriladi – ko‘k (rang nomi) –
ko‘k (osmon)
Qorong‘u kechada ko‘kka ko‘z tikib, Eng yorug‘ yulduzdan seni so‘rayman.
C
ho‘lpon . ( ―Go‘ z a l )
5. Harakatning nomi shu harakat natijasida hosil bo‘ladigan narsaga
ko‘chiriladi: to‘ymoq – to‘y.
Metonimiyaning muayyan ko‘rinishi – sinekdoxa butun va qism orasidagi
bog‘liqlikni nazarda tutadi. Metonimiya va metafora orasidagi farq nom ko‘chish
asoslaridadir. Metaforaga o‘xshashlik, metonimiyaga bog‘liqlik asos bo‘ladi. Bu eng
asosiy farq bo‘lib, o‘xshashlik va bog‘liqlik munosabatlari orasidagi tafovut bu farqni
yanada kuchaytiradi.
Bu tafovut shundaki, o‘xshashlik qaysidir darajada erkin, ya‘ni subyekt
o‘xshashlikni ochadigina emas. Noo‘xshash narsalar orasida mutanosiblikni topish
qadimdan iste‘dod sanaladi. Metaforada qiyos asosi nihoyatda murakkab bo‘lishi
mumkin. Yuqorida ana shunday holatlar haqida gapirib, faqat so‘zning semem tarkibiga
suyanib turib bu xil metaforalarni ochish qiyin bo‘lishi haqida gapirgan edik.
Metonimiyada esa bog‘liqlik asos bo‘ladi. Bog‘liqlik obyektiv mavjud bo‘lmasa,
uni tiklab bo‘lmaydi. Darhaqiqat, bog‘liqlik (munosabati) xususiyati doimiy bo‘lib, uni
hamma tan oladi va qayd etadi. Ko‘chaning oldingi qismini nima uchun bosh deb

36atalishiga umumtektologik-mantiqiy qonuniyatlar ko‘rsatish qiyin. Biroq
metonimiyaning xususiy ko‘rinishi bo‘lgan sinekdoxa – butunni qism, qismni butun bilan
atash asosini kibernetika ham tushuntirib bera oladi. Chunki kibernetikaning asosiy
qonunlaridan bo‘lmish axborot nazariyasi bo‘yicha har qanday butun qism haqida, har
qanday qism butun haqida axborot tashiydi.
Metafora va o‘xshatish. Metafora va o‘xshatish orasidagi munosabatga qarash ikki
xil:
1. Metafora – qisqargan o‘xshatish, ya‘ni ular orasida farq tashqi
shakllanishidadir.
2. Metafora va o‘xshatish o‘zaro mazmuniy (ichki) shakllanuv jihatidan farq
qiladi.
1. Metafora – qisqargan o‘xshatish . Ya‘ni ular orasidagi farq shakl-lanishdadir
(Arastu, A.A.Potebnya).
2. Metafora va o‘xshatish o‘zaro mazmuniy (ichki) shakllanuv jihatidan ham
farq qiladi (V.Veselovskiy, I.Kukina, M.Shteyn,).
Ayrim olimlar o‘xshatishni morfologik yoki lug‘aviy emas, balki sintaktik
konstruksiya deb baholaydi. Chunki o‘xshatish uchun bittagina so‘z yoki shakl kamlik
qiladi. Lekin shuni hisobga olish kerakki, har qanday lug‘aviy yoki morfologik mohiyat
aynan sintaktik qurshovda namoyon bo‘ladi. Bu mutlaqo ularni mustaqil mohiyat sifatida
mavjud emas degan xulosaga olib kelmasligi kerak. N.Mahmudov, A.Nurmonov o‘zbek
tilidagi qiyosiy tizimlar uchun quyidagicha formula tuzadi: {A [V] V] S}. Bunda A –
qiyos subyektining ramzi, V – qiyosning shakliy ko‘rsatkichi, S – qiyos asosining
ramzidir. Qiyoslang: Qovun asaldayin shirin, Qovun asldan shirin. Bunda qovun – A,
asal – V, -day, -dan-V va shirin-S. 1
O‘xshatish va metafora orasida shakliy farqning borligi bunda yaqqol ko‘rinib
turadi. Y a ‘ni o‘ x shatishd a ishl a tiluvchi ― k a bi, ― g o‘ y o, ― x uddi, ―-dek sin g a ri
unsurl a r metaforada uchramaydi. Demak, bu yerda sifat o‘zgarishlarining miqdor
o‘zgarishlariga aylanish qonuni amal qiladi.
B u qonunni
o‘ z o b y e kt i mi z g a tadbiq e tadi g a n bo‘ls a k, ― k a bi, ― g o‘ y o , ―-dek
va hokazolarning tushib qolishi bilan belgilanadigan shakliy farq, o‘z-o‘zidan, mazmuniy

37farqni ham keltirib chiqarishi tabiiy. Mazmuniy jihatdan qanday farq borligini aniqlash
uchun o‘xshatish va metaforik pozitsiyada kelgan so‘zning semem tarkibini qiyoslash
lozim.―
Qir c h a n g‘ i so‘ z ining s e m e m ta r k i g a n a z a r t a shlas a k
1) uy hayvoni;
2) qari;
3) kasalmand;
4) yaroqsiz.
O‘
x shatis h : ―S h a vla e v ... y a y lo v g a q o‘ y vo r il g a n qir c h a n g‘ ide k , b osh
ko‘t a
rm a y sandiroqlab yuraveradi (A.Obidjon).
Met afo ra: ―O‘
v qi r c h a n g‘ i , b a x tin gg a quvonib o‘ tirm a y s a nm i ? ( A . O.)
O‘xshatishda qirchang‘i so‘zining hamma semalari yuzaga chiqmoqda, metaforik
qo‘llanish esa 1- semada xiralashmoqda. Xiralashgan sema o‘rnini mutanosib boshqa
sema (bu
se ma tema ta r kibid a n o lin a d i ) qopl a y di. B u o‘ r inda – ―inson ( a y ol)
s
e mas i . O‘ x shatis h va metafora qo‘llanishida sema tarkibi va shaklining bu xil farq
qilinishi uslubiy jihatdan bu ikki tropni farqlaydi. O‘xshatishda hamma semalarning
yuzaga chiqishi mazmunan, o‘xshatuvchi unsurlarning ishtirok etishi shaklan
o‘xshatilayotgan va o‘xshayotgan narsani bir butun deb tasavvur qilishga to‘siq bo‘ladi.
Metaforada esa go‘yo bu chegara olinadi va ular bir butundek – bittadek tushuniladi.
Quyidagi misolga e‘tibor qilaylik:
Danakdek qulog‘im supra bo‘lguncha yashab ... (A.Obidjon).
O‘xshatishda (danakdek) quloqning har holda danak emasligi, danakka o‘xshashligi
sezilib tursa, metaforada (supra bo‘lguncha) bu xil inkor mavjud emas. Albatta bu shartli.
So‘zlovchi quloqning supra bo‘la olmasligini yaxshi tushunadi. Biroq uslubiy
maqsadlarda bu hodisani ataylab yashiradi. Metaforaning bu xususiyati (ikki hodisani bir
butun deb bilish) uning qo‘llanilishida ham o‘ziga xoslik vujudga keltiradi. Ya‘ni
metaforik qo‘llangan so‘z metaforik y o‘
n a lgan so‘ z s i z h a m y ol g‘ iz k e la oladi.
Mas a
lan, S tadionda y a n a ― h a y a - h a y a boshl a ndi. Hayda, xo‘roz (A.Obidjon).
O‘xshatishda bu xil imkoniyat nihoyatda chegaralangan. O‘xshayotgan va
o‘xshatilayotgan narsani bildiruvchi so‘zlar muntazam sintagmatik aloqada turadi:
Futbolchilarimiz shapaloqdek mamlakat – Belgiya komandasiga yutqazib qo‘yishdi

38(A.Obidjon).
Danakdek qulog‘im supra bo‘lguncha yashab ...
Yuqoridagilarni xulosalab shuni aytish mumkinki, o‘xshatish va metafora bir-biriga
juda yaqin keladi. Ammo bir necha jihatdan farq qiladi.
1. Shaklan: O‘xshatishda –dek, -day, go‘yo kabi unsurlar qatnashadi,
metaforada esa qatnashmaydi.
2.Mazmunan: O‘xshatishda o‘xshatilayotgan va o‘xshayotgan narsa bir- biridan
alohidaligi ko‘rinib turadi, metaforada esa
bir butun deb tasavvur qilinadi.
3. Usluban:
O‘xshatishda ifoda vositasi so‘zning to‘liq semalarini saqlaydi,
metaforada esa saqlanmaydi.
4.
Yo‘nalishi – O‘xshatish gorizontal yo‘nalishni nazarda tutadi. ga ko‘ra:
Oltindek bosh, danakdek quloq.
Metafora esa vertikal yo‘nalishga asoslanadi.
Bosh emas, oltin qimmatli narsa, demak, metafora nimanidir nomlaydi, o‘xshatish
esa sifatlaydi.
Metafora va epitet. D.Xo‘jayeva epitetlarni metaforadan farqlashga harakat qilib,
q u y id a g il a rni y o z a di:
―Ko‘ pincha a d a b i y otshu n osli k va tilshun osli kka doir
a d a b i y otl a r d a oltin barg, sher yigit kabi birikmalardagi oltin, sher so‘zlarida sodir
bo‘lgan ma‘no o‘zgarishini ba‘zan metafora deb, ba‘zan epitet deb talqin etiladi. Biroq
epitet aynan metafora bo‘lmaganidek, epitet metaforaning ayrim ko‘rinishi ham emas 1
.
I.Shukurov bu ikki hodisa o‘rtasidagi farqi leksemalarning semik tuzilishi asosida
ko‘ r
sa tib b e r a di. Uning t a ‘kidl ashicha , sh e r leks e masini n g se mik struktur a si
―
ku c hl i ,
―
do v y u r a k, ― x a y von se mal a rid a n ibor a t. A g a r s hu leks e maning mu a y y a n
kontekstda
se mantik strukturasidagi semalarida o‘zgarish sodir bo‘lsa, yangi ma‘no kasb
etadi va metafora ro‘y b e r a di.
M a sa la n , Qa ni , sh er lar olg‘ a ! ... ( H . Ol i mjo n ). B u
g a pd a g i
sher leks e masida ― ku c hl i ,
―
do v y u r a k se ma l a ri sa qlanib, ― h a y vo n semasi o‘ rn i g a ― od a m se m a si qo‘shilga n .
An
a shu o‘ z g a rish met a f o ra g a sa b c hi bo‘ l g a n. S h e r y i g it birikm a sida e s a d a stl a b ki
ikki
se ma ― ku c hl i .

39X U L O S A
Metafora qadimdan o‘rganila boshlangan, bu masaladagi nazariy qarashlar
metaforani―
nutq b e z a g i d e b tus h unishd a n inson ta f a kk u rining muhim me x a nizmla r idan
biri
sif a tida tushunish tomon o‘zgarib borgan. Xususan, ijodiy individuallikka
e‘tiborning kuchayishi bilan poeziyada metaforaning ahamiyati ham ortib borgan, unga
til va tafakkur bilan bog‘liq hodisa sifatida qarala boshlangan.
Metafora atamasi hozirda o‘xshashlik asosida ko‘chma ma‘noda qo‘llangan bitta
so‘zni, matnning bir bo‘lagida ifodalanuvchi obrazni, ba‘zan esa butun boshli asarni ham
anglatadi. Ya‘ni keng ma‘noda metafora poeziyada (umuman san‘at)dagi bir narsa-
hodisa mohiyatini ikkinchi narsa- hodisa orqali ochish, fikrni obrazli va bavosita
ifodalashning har qanday shaklini anglatadi.
Metafora badiiy tafakkurning asosiy mexanizmi bo‘lib, badiiy asarning barcha
sathlarida (tildan boshlab kompozitsion qurilishigacha)kuzatiladi. Shunga ko‘ra,
o‘rganilish ko‘lamidan qat‘i nazar (muayyan asar, alohida san‘atkor ijodi, u yoki bu
adabiy yo‘nalish, maktab avlod va b.), metaforani tizim sifatida o‘rganish talab etiladi.
Metafora aslida nomi yo‘q bo‘lgan narsa-tasavvurlarga nom berish, ularni
atashning eng muhim vositalaridan biridir. Ammo bu vositadan foydalanish faqat ana
shu ehtiyojgagina bog‘liq emasligini, u inson tabiatidagi obrazli ifodaga o‘chlik bilan
aloqadorligini, nomi bor narsalarni ham metaforik yo‘l bilan ifodalashga insonda ichki
bir tabiiy intilish mavjudligini mutaxassislar alohida ta‘kidlaydilar.
Har qanday lingvistik hodisa kabi metafora ham lisoniy asosga ega. Sememaga
mohiyatan mos bo‘lgan semalarning turlicha yaqinlashuvi sababli yangi-yangi ma‘noga
egadek tuyuluvchi nutqiy so‘z aslida yagona lisoniy mohiyatlidir. Ana shu mohiyatning
yuzaga chiqish imkoniyatlari – o‘xashashlik, aloqadorlik kabilar orqali yangi ko‘rinish
kasb eta oladi.
Metafora ana shu imkoniyatlardan bittasi – obyektiv (yoki subyektiv) borliqdagi
o‘xshashlikning lisoniy akti bo‘lmish mutanosib semalar asosida bir narsaning nomi
ikkinchi bir narsa nomi o‘rnida qo‘llanilishidir. Metafora – ko‘p qirrali jarayon. Shuning
uchun ham uning tasnifi bir necha jihatni qamrab olishi shubhasiz.
Metafora va so‘z yasalishi orasidagi farq aynan semantik strukturada yotadi. Ya‘ni

40metafora so‘z semem strukturasini o‘zgartira olmaydi, so‘z metaforik qo‘llanganda uning
semalari to‘lig‘icha saqlanib qoladi, faqat ayrim semalar yorqinlashsa, ayrimlari
xiralashadi. So‘z yasalishi esa so‘z semem strukturasini butunlay yangilaydi. Tashqi
jihatlardan so‘z yasalishi va metafora bir-biriga juda o‘xshaydi. Chunki har ikkalasi ham
nomlashni nazarda tutadi. Ko‘p ma‘nolilik, metonimiya, o‘xshatish va so‘z yasalishi
metafora bilan lisoniy sistem munosabatda turadi. So‘z semem strukturasidagi
o‘zgarish nisbatiga ko‘ra ko‘p ma‘nolilik, metonimiya, metafora bitta gruppani tashkil
etib, bir tomondan so‘z semem strukturasida hech qanday o‘zgarishga yo‘l qo‘ymaydigan
o‘xshatish, ikkinchi tomondan so‘z semem strukturasining o‘zgarishini nazarda tutadigan
so‘z yasalishiga oppozitsiyada turadi.

41Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
2. Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 .
62-67 betlar.
3. Abdurahmonov X., Mahmudov N. So‘z estetikasi. - Toshkent: Fan, 2020 .
4. Aliqulov T. Ma’nolarning sinekdoxa yo‘li bilan farqlanishi. // o‘zbek tili va
adabiе^ti – 2019 - № 2-B. 62-64.
5. Aristotel. Poetika. – T.: Adabi
е^t va san’at, 2020.
6. Arutyunova N.D. Yazыkovaya metafora (sint. i leksika). // Lingvistika i poetika. –
M., 2019. – S. 170.
7. Arutyunova N.D. Metafora i disskurs. // Teoriya metaforы. – M., 2020. – S. 6-
35.
8. Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. – M.: Sov. Ensik, 2016. – 606 s.
9. Abdurahmonov Sh.A. O‘zbek badiiy nutqida kulgi qo‘zg‘atuvchi lisoniy vositalar:
Fil. fanlari nomzodi... dis. avtoref. – Toshkent, 2017.
10. Budagov R.A. Metafora i sravnenie v kontekste xudojestvennogo selogo //
Rus. rech. – 2018. - №1. – S. 26-31.
11. M a h m u d o v N , N u r m o n ov A . O‘ z b e k ti l i n ing n a z a riy gramma tik as i.
– T.: O‘ q i t u v ch i, 2015. – 232 b .
12. Mirtojiev M. O‘zbek tilida polisemiya. – T.: Fan., - 2019.
13. Mukarramov M. O‘zbek tilida o‘xshatish. – T.: Fan., - 2019.
14. Mamajonov A., Mahmudov U. Uslubiy vositalar. – Farg‘ona, 2016.
15. Mirtojiev M. Lingvistik metaforalar tasnifi. // O‘zbek tili va adabi
е^ti. 2018. № 4. –
B. 33-37.
16. Mirtojiev M. Ellipsislar va ko‘chma ma’no. // O‘zbek tili va adabi
е^ti. –
2019. - № 1. – B. 57-61.

Metaforaning badiiy san'at hosil qilish xususiyatlar

Купить