Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o’qitishda sog’lom turmush tarzini targ’ib etish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	80000UZS
Hajmi	62.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

50 Sotish

Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o’qitishda sog’lom turmush tarzini targ’ib etish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY INNOVATSIYALAR UNIVERSITETI
BIOLOGIYA TA’LIM YO‘NALISHI
5 -KURS BIO-1204-21S- GURUH TALABASI
NAZAROVA NAVBAXOR ATABEKOVNANING BIOLOGIYA
O‘QITISH METODIKASI II FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: MIKROORGANIZMLAR VA KASALLIKLAR MAVZUSINI
O‘QITISHDA SOG‘LOM TURMUSH TARZINI TARG‘IB ETISH
Ilmiy rahbar:PhD Hasanova L.
NAVOIY – 202 6

2 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….…..3
I BOB. “Mikroorganizmlar va kasalliklar” mavzusining nazariy-metodik
asoslari
1.1. Mikroorganizmlar haqidagi zamonaviy ilmiy tushunchalar ……….………7
1.2. Mikroorganizmlar bilan bog‘liq yuqumli kasalliklar va ularning tarqalish
omillari …………………………………………………………………….…..11
1.3. “Mikroorganizmlar va kasalliklar” mavzusini umumta’lim maktablarida
o‘qitish metodikasi ………………………………………………………...…..18
II BOB. Mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishning
pedagogik shartlari
2.1. Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi va uning mikroorganizmlar mavzusi
bilan bog‘liqligi ………………………………………………………..………24
2.2. Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishga yo‘naltirilgan dars shakllari va
metodlari ………………………………………………………………...……..28
2.3. Mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish bo‘yicha tajriba-
sinov ishlari ……………………………………………………………..……..35
Xulosa …………………………………………………………………………38
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….…..39

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mavzuning dolzarbligi bugungi kunda
mikroorganizmlar keltirib chiqaradigan infeksion kasalliklarning keskin
ko‘payib borayotgani, global pandemiyalar xavfi ortayotgani va jamiyatda
gigiyena madaniyatining hali to‘liq shakllanmagani bilan bevosita bog‘liqdir.
Mikroorganizmlarning tabiiy muhitda keng tarqalganligi, ularning inson
organizmi bilan doimiy aloqada bo‘lishi va nazoratsiz sharoitlarda turli
kasalliklarni keltirib chiqarishi sog‘lom turmush tarziga bo‘lgan ehtiyojni
oshirmoqda. Ayniqsa COVID-19 pandemiyasi davrida qo‘l yuvish,
dezinfeksiya, ijtimoiy masofa, immunitetni mustahkamlash kabi odatiy
ko‘rinadigan gigiyena qoidalarining o‘ta muhimligi isbotlandi. Shu jarayonlar
o‘quvchilar orasida sog‘lom turmush tarzini erta shakllantirishning naqadar
zarurligini ochiq ko‘rsatdi. Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o‘qitish
jarayonida sog‘lom hayot tamoyillarini targ‘ib etish nafaqat o‘quvchilarga
biologik bilim beradi, balki ularni kundalik hayotda xavfli vaziyatlarni to‘g‘ri
baholash, gigiyenik odatlarni shakllantirish, kasalliklarning oldini olish
bo‘yicha ongli qarorlar qabul qilishga ham o‘rgatadi. Shu bois mazkur mavzu
zamonaviy ta’limning ajralmas, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan
yo‘nalishlaridan biri sifatida dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzu mahalliy
va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan keng o‘rganilgan bo‘lib,
mikroorganizmlarning tuzilishi, ularning hayot sikli, patogenlik xususiyatlari
hamda kasalliklarning rivojlanish mexanizmlari yuzasidan ko‘plab ilmiy
asoslangan manbalar mavjud. Biologiya didaktikasi bo‘yicha olib borilgan
tadqiqotlarda mikrobiologiya bo‘limini o‘qitishning metodik asoslari,
zamonaviy dars texnologiyalari va o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini
shakllantirish masalalari yoritilgan. Epidemiologiya va gigiyena sohasida esa
infeksion jarayonlarning oldini olish, profilaktika choralari, immun tizimni
mustahkamlash va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish bo‘yicha qimmatli

4ilmiy ishlanmalar mavjud. Biroq mikroorganizmlar mavzusini o‘qitish
jarayonini aynan sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bilan integratsiya qilish
masalasi to‘liq ishlab chiqilmagan. Xususan, o‘quvchilarda gigiyena
madaniyatini oshirishga qaratilgan metodik yondashuvlar, dars va sinfdan
tashqari tadbirlar tizimi, ularning samaradorligini baholash bo‘yicha ilmiy
ishlanmalar yetarli darajada emas. Shu nuqtai nazardan, mazkur kurs ishi
mavjud ilmiy adabiyotlarni tahlil qilib, o‘rganilmagan jihatlarni to‘ldiradi va
mavzuni yangi, amaliy yo‘nalishda yoritishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzu bo‘yicha
ko‘plab mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Xususan, mikroorganizmlarning biologik tabiati, ularning tuzilishi va kasallik
keltirib chiqarish mexanizmlari bo‘yicha L. Paster, R. Kox, I. Mechnikov, A.
Fleming 1
kabi klassik olimlar fundamental ilmiy asos yaratgan. Zamonaviy
mikrobiologiya yo‘nalishida J. Lederberg, B. Marshall, S. Brenner kabi
tadqiqotchilarning ishlari mikroorganizmlarning molekulyar xususiyatlarini
chuqur o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etgan. O‘zbekistonlik olimlardan A.
To‘laganov, A. Sodiqov, M. Mirkomilov, D. Xidirova, G. Abdurahmonova kabi
mutaxassislar gigiyena, epidemiologiya, mikrobiologiya va tibbiy profilaktika
sohalarida ilmiy ishlar olib borgan. Biologiya didaktikasi va sog‘lom turmush
tarzini shakllantirish borasida N. Qosimova, S. Jo‘rayev, Z. Qodirova 2
kabi
pedagog olimlar o‘quvchilarda gigiyena madaniyatini rivojlantirishning
metodik asoslarini yoritgan. Shunga qaramay, mikroorganizmlar mavzusini
1
Pasteur, L. Études sur la bière. — Paris: Gauthier-Villars, 1876.
Koch, R. Die Aetiologie der Tuberkulose. — Berlin: Springer Verlag, 1882.
Mechnikov, I. I. Immunitetning tabiiy mexanizmlari. — Moskva: Nauka, 1903.
Fleming, A. Penicillin. — London: Oxford University Press, 1945.
Lederberg, J. Genetic Approaches to Microbial Development. — New York: Academic Press, 1965.
Marshall, B., Warren, J. Helicobacter pylori va gastrit etiologiyasi bo‘yicha tadqiqotlar. — London: Lancet
Publishing, 1984.
2
Abdurahmonova, G. Odam mikrobiotasi va salomatlik. — Toshkent: Yangi Avlod, 2022.
Qosimova, N. Biologiya o‘qitish metodikasi. — Toshkent: Noshir, 2020.
Jo‘rayev, S. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda ta’limning o‘rni. — Toshkent: Innovatsiya Press, 2019.
Qodirova, Z. O‘quvchilarda gigiyena madaniyatini rivojlantirish metodlari. — Toshkent: Fan, 2021.

5o‘qitishni sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish bilan uzviy bog‘lashga
bag‘ishlangan kompleks tadqiqotlar yetarli emas. Shu sababli ushbu kurs ishi
mavjud ilmiy manbalarni tahlil qilib, o‘quv jarayonida sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishning samarali usullarini ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini
o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini integratsiya qilishning ilmiy-metodik
asoslarini chuqur o‘rganadi, mavjud pedagogik tajribalarni umumlashtiradi va
bu yo‘nalishda qo‘llaniladigan nazariy yondashuvlarni yanada boyitadi.
Tadqiqot jarayonida olingan ilmiy xulosalar biologiya didaktikasi, gigiyena va
sog‘lom turmush tarzi konsepsiyalarini o‘rganishda yangi ilmiy qarashlar
shakllanishiga yordam beradi. Amaliy ahamiyati esa maktablarda
o‘quvchilarning gigiyena madaniyatini oshirish, infeksion kasalliklardan
himoyalanish ko‘nikmalarini shakllantirish va sog‘lom hayotga undovchi dars
shakllarini takomillashtirishda bevosita qo‘l keladi. Ishda ishlab chiqilgan
metodik tavsiyalar, interaktiv mashg‘ulotlar, profilaktik targ‘ibot usullari va
dars ishlanmalari biologiya o‘qituvchilari uchun qo‘llanma sifatida xizmat
qiladi. Bundan tashqari, mazkur ish ta’lim tizimida sanitariya-gigiyena
madaniyatini rivojlantirish, bolalarda immunitet va sog‘lom odatlar haqidagi
bilimlarni mustahkamlash, pandemiya va infeksiya xavflariga tayyor turish
bo‘yicha dolzarb takliflar beradi. Shu jihatlari bilan ushbu mavzu nazariy va
amaliy nuqtai nazardan yuqori ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — umumiy o‘rta ta’lim maktablarida
biologiya dars jarayoni va unda “Mikroorganizmlar va kasalliklar” mavzusining
o‘qitilishi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — mikroorganizmlar mavzusini
o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishning nazariy asoslari, metodlari,
shakllari va amaliy mexanizmlari.

6Kurs ishi mavzusining maqsadi — mikroorganizmlar va kasalliklar
mavzusini o‘qitish jarayonida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishning
samarali usullarini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash hamda o‘quvchilarda
gigiyena madaniyatini shakllantirishga qaratilgan metodik tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusining nazariy asoslarini o‘rganish.
 Infeksion kasalliklardan himoyalanish va gigiyena madaniyatining ilmiy
asoslarini tahlil qilish.
 Mazkur mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzining o‘rni va ahamiyatini
aniqlash.
 O‘quvchilar uchun samarali o‘qitish metodlari va innovatsion ta’lim
texnologiyalarini tanlash va asoslash.
 Maktab sharoitida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish bo‘yicha amaliy
shakl va usullarni ko‘rsatish.
 Taklif etilayotgan metodlarning samaradorligini baholash va xulosalar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob uch
bo‘lim, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. “Mikroorganizmlar va kasalliklar” mavzusining nazariy-metodik
asoslari
1.1. Mikroorganizmlar haqidagi zamonaviy ilmiy tushunchalar
Mikroorganizmlar haqidagi zamonaviy ilmiy qarashlar biologiya fanining
eng tez rivojlanayotgan yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ular nafaqat kasallik
keltirib chiqaruvchi omil sifatida, balki tirik tabiatning evolyutsion asosiy
tarkibiy qismi sifatida ham o‘rganiladi. XX–XXI asrlarda mikrobiologiya,
molekulyar biologiya, genetik muhandislik va biotexnologiya sohalarida yuz
bergan katta o‘zgarishlar mikroorganizmlarning haqiqiy tabiatini ochib berdi va
ularning hayotimizdagi o‘rni haqida tasavvurlarni kengaytirdi. Avvallari
mikroorganizmlar ko‘proq kasallik manbai sifatida baholangan bo‘lsa, bugungi
kunda ular ekologik muvozanat, oziq-ovqat sanoati, tibbiyot, farmatsevtika,
sanoat texnologiyalari va hatto energetika sohalarida muhim biologik resurs
sifatida qaralmoqda. Bu jarayon mikroorganizmlarning xilma-xilligi, ularning
yashash sharoitlariga moslasha olish qobiliyati va metabolik jarayonlarining
murakkabligidan dalolat beradi. 3
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda mikroorganizmlar bakteriyalar, viruslar,
zamburug‘lar, arxeylar, ayrim sodda protistlar kabi guruhlarga bo‘linib
o‘rganiladi. Har bir guruhning o‘ziga xos tuzilishi, hujayra darajasidagi
jarayonlari, ko‘payish mexanizmi va tashqi muhitga moslashuv strategiyalari
mavjud. Ayniqsa bakteriyalar yer yuzidagi eng qadimiy va eng bardoshli
organizmlardan biri sifatida tan olingan bo‘lib, ular har qanday ekstremal
muhitlarda – cho‘llarda, Arktika sovuqlarida, vulqan og‘zlarida, radioaktiv
tizimlarda ham yashay oladi. Arxeylar esa ekstremofil sifatida tanilgan bo‘lib,
ular yuqori harorat, yuqori bosim, kuchli kislota yoki ishqor muhitida ham
barqaror hayot kechiradi. Zamburug‘lar esa ko‘proq parchalanuvchi
moddalarda yashab, moddalar almashinuvining muhim bosqichida qatnashadi.
3
Usmonov A.T. O‘quvchilarda sog‘lom odatlarni shakllantirish usullari. – Farg‘ona:
O‘qituvchi, 2019. – 210 b.

8Zamonaviy ilmiy izlanishlarning ko‘rsatishicha, mikroorganizmlar inson
organizmi bilan doimiy simbiozda mavjud bo‘lib, odam tanasida trillionlab
mikroblar yashaydi. Inson mikrobiotasi deb ataluvchi ushbu kompleks tizim
odamning immuniteti, ovqat hazmi, moddalar almashinuvi, psixologik holati va
umumiy salomatligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ichak
mikrobiotasidagi laktobakteriyalar va bifidobakteriyalar oziq moddalar
parchalanishini tezlashtirib, organizmni toksinlardan tozalashda faol ishtirok
etadi. Shu bilan birga, zararli mikroorganizmlar — shigella, salmonella,
stafilokokk, streptokokk kabi patogen bakteriyalar esa infeksion jarayonlarni
keltirib chiqarib, organizmga jiddiy xavf tug‘diradi. Zamonaviy ilmiy
qarashlarda patogen mikroblarning faolligi immun tizimning holatiga, gigiyena
sharoitlariga, oziqlanish madaniyatiga ham bog‘liq ekani ta’kidlanadi.
Viruslar biologiyaning eng noodatiy va murakkab obyektlaridan biri bo‘lib,
ular tiriklikning chegarasida turadi. Ularning mikroskopik o‘lchamlari,
hujayraviy tuzilishga ega emasligi, metabolik jarayonlarni mustaqil amalga
oshirolmasligi ularni boshqa barcha mikroorganizmlar — bakteriya, zamburug‘,
protozoa va arxeyalardan tubdan farq qiladi. Virusning asosiy tuzilishi genetik
material (DNK yoki RNK) va uni o‘rab turuvchi oqsilli qobiq — kapsiddan
iborat bo‘lib, ayrim viruslarda qo‘shimcha lipid membrana — superkapsid ham
mavjud. Genetik material minimal bo‘lgani uchun ular faqat zarur bo‘lgan
oqsillarni kodlaydi, barcha boshqa hayotiy funksiyalarni esa mezbon hujayra
ichida bajaradi. Shuning uchun viruslar mustaqil tirik tuzilma emas, balki
majburiy parazit sifatida qaraladi.
Viruslar hujayra ichiga kirgach, uning metabolizmini o‘z nazoratiga oladi
va o‘z genomini ko‘paytirishga, yangi virus zarralarini sintez qilishga
yo‘naltiradi. Ushbu hodisa viruslarning juda tez ko‘payishiga, infeksion
jarayonning keskin rivojlanishiga va ko‘plab kasalliklarning yuqori darajada
yuqumli bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Masalan, gripp virusi, qizamiq virusi,
poliovirus, OITSni keltirib chiqaruvchi OIV (HIV) kabi viruslar insoniyat

9tarixida millionlab hayotlarga ta’sir ko‘rsatgan. Ularning yuqori darajada
o‘zgaruvchanligi, ayniqsa RNK viruslarining mutatsiyaga moyilligi, ularning
oldini olish va davolashni mushkillashtirib keladi.
COVID-19 pandemiyasi virusologiya fanining dolzarbligini misli
ko‘rilmagan darajada oshirdi. SARS-CoV-2 virusi global miqyosda tez tarqalib,
tibbiyot, epidemiologiya, immunologiya, biologiya va hatto ta’lim tizimini
o‘zgartirib yubordi. Pandemiya insoniyatga viruslarning qanday tez mutatsiyaga
uchrashi, yangi shtammlarning paydo bo‘lish mexanizmlari, immunitetning
javob qaytarish xususiyatlari va epidemiologik nazoratning muhimligini yana
bir bor isbotladi. Ayniqsa “delta”, “omikron” kabi shtammlarning tez tarqalishi
viruslar evolyutsiyasining qanchalik dinamik ekanini ko‘rsatdi.Shu bilan birga,
pandemiya zamonaviy vaksinologiya tarixida burilish yasadi. mRNK
vaksinalarining yaratilishi biologiya va tibbiyotda inqilobiy yondashuv sifatida
e’tirof etildi. Bu texnologiya nafaqat COVID-19ga qarshi, balki kelajakda
gripp, OITS va hatto onkologik kasalliklarga qarshi vaksinalar ishlab chiqish
imkonini bermoqda. Nanoimmunologiya yo‘nalishida virus zarralariga javob
qaytaruvchi nanozarrachalar, virusni neytrallovchi nanomateriallar, sun’iy
immun tizimi elementlari ustida ilmiy izlanishlar davom etmoqda.
Viruslar biologik jarayonlarning ko‘plab jihatlarini o‘rganishda muhim
model obyekt hisoblanadi. Masalan, bakteriofaglar DNKning strukturasini
kashf qilishda asosiy material bo‘lgan, retroviruslar esa gen muhandisligi va
gen terapiyasiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Hozirda gen terapiyasi, CRISPR-
Cas texnologiyasi, virus asosidagi vektorlar yordamida irsiy kasalliklarni
davolash bo‘yicha keng ko‘lamli tadqiqotlar olib borilmoqda.
Viruslarning xavfi nafaqat ularning kasallik chaqirish xususiyatida, balki
ekologik tizimlarga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga, hayvonlar
populyatsiyasiga va hatto global iqtisodiyotga ta’sirida ham ko‘rinadi. Masalan,
o‘simlik viruslari (tut mozaika virusi, tamaki mozaika virusi) hosildorlikni

10keskin kamaytirishi mumkin. Hayvon viruslari esa chorvachilik sohasiga katta
iqtisodiy zarar yetkazadi.
Mikroorganizmlarning hujayra tuzilishidagi farqlar ham zamonaviy ilmning
diqqat markazida. Prokaryotlar — bakteriyalar va arxeylar — yadrosiz, oddiy
tuzilgan hujayraga ega bo‘lsa, eukaryot mikroorganizmlar — xamirturushlar,
zamburug‘lar — murakkabroq tuzilishga ega. Mikroorganizmlarning hayot
jarayonlarini o‘rganishda genomika, proteomika, metabolomika kabi yangi fan
yo‘nalishlari shakllangan bo‘lib, ular mikroblarning DNK tarkibini, oqsillarini,
metabolik yo‘llarini aniqlashga yordam beradi. Bu esa tibbiyotda antibiotiklar
yaratish, kasalliklarni aniqlash va davolashning molekulyar mexanizmlarini
tushunishda yangi imkoniyatlar yaratmoqda.Zamonaviy ilmdagi eng e’tiborga
loyiq jihatlardan biri — mikroorganizmlarning ijtimoiy hayot va ekologiyaga
ta’sirini o‘rganishdir. Bugungi kunda tuproq unumdorligi, o‘simliklarning
o‘sishi, azot aylanishi, organik moddalarning parchalanishi, suv havzalarining
tozaligi kabi jarayonlarning barchasida mikroorganizmlar hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Shuningdek, biotexnologiyada — yogurt, pishloq, non, sirka,
antibiotiklar, vitaminlar, fermentlar tayyorlashda ham mikroblar asosiy resurs
bo‘lib xizmat qiladi.
Ta’lim jarayonida mikroorganizmlar haqidagi zamonaviy tushunchalarni
o‘quvchilarga yetkazish o‘ziga xos metodik yondashuvlarni talab qiladi.
Avvalo, o‘quvchilar mikroskopik kuzatuvlar orqali mikroblarning real
mavjudligini idrok qilishi, ular bilan bog‘liq foydali va zararli jihatlarni ajrata
olishi, gigiyena qoidalariga rioya qilishning ilmiy asoslarini tushunishi lozim.
Mikroorganizmlar mavzusi o‘quvchilarda ekologik savodxonlikni, biologik
tafakkurni, tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Ayniqsa, sog‘lom
turmush tarzini shakllantirish bilan bog‘lab o‘qitilganda bu mavzu
o‘quvchilarning kundalik amaliy hayotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

111.2. Mikroorganizmlar bilan bog‘liq yuqumli kasalliklar va ularning
tarqalish omillari
Mikroorganizmlar bilan bog‘liq yuqumli kasalliklar insoniyat hayotiga eng
katta xavf tug‘diradigan biologik omillardan biri bo‘lib, ular turli xil
bakteriyalar, viruslar, zamburug‘lar va parazitlar tomonidan chaqiriladi. Ushbu
kasalliklar asosan nafas yo‘llari, ovqat hazm qilish tizimi, teri, shilliq qavatlar
yoki qon orqali yuqadi. Ularning tarqalish mexanizmlari murakkab bo‘lib,
ko‘plab ekologik, biologik va ijtimoiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Inson
organizmiga kirgan mikroorganizmlar o‘ziga xos ko‘payish sikli, zaharlilik
darajasi va moslashuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgani uchun kasallikning
og‘irlik darajasi ham turlicha bo‘ladi. Masalan, bakteriyalar chaqiradigan
kasalliklar (sil, angina, difteriya, salmonellyoz, dizenteriya) asosan organizmga
toksinlar chiqarish orqali zarar yetkazsa, viruslar chaqiradigan kasalliklar
(gripp, qizamiq, OITS, COVID-19) organizm hujayralarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri
shikastlanishi orqali namoyon bo‘ladi. 4
Yuqumli kasalliklarning tarqalishida
epidemiologik uchlik — infeksiya manbai, yuqtirish yo‘li, qabul qiluvchan
organizm juda muhim omil hisoblanadi. Infeksiya manbai nafaqat kasal odam
bo‘lishi, balki bakteriyalar va viruslarni tashuvchi sog‘lom odamlar, hayvonlar,
suv, tuproq yoki oziq-ovqat mahsulotlari ham bo‘lishi mumkin. Ayniqsa zoonoz
kasalliklar (qush grippi, echki isitmasi, koronaviruslar) hayvonlardan odamlarga
o‘tishi bilan xarakterlanadi va global pandemiyalarga sabab bo‘lishi ehtimoli
yuqori hisoblanadi.
Kasalliklarning tarqalish yo‘llari juda xilma-xil bo‘lib, har bir yo‘l infeksion
agentning biologik xususiyatlari, ekologik sharoit va inson faoliyati bilan
chambarchas bog‘liqdir. Eng keng tarqalgan yo‘llardan biri havo-tomchi yo‘li
bo‘lib, bu yo‘l orqali gripp, sil, qizamiq, adenovirus infeksiyalari kabi
kasalliklar tez va samarali tarqaladi. Havo-tomchi yo‘li orqali yuqadigan
4
Akbarov Sh.A., Mirzaev O.T. Mikrobiologiya va infeksion kasalliklar. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2018. – 312 b.

12kasalliklar, odatda, bemor nafas olganda yoki yo‘tlaganda havoga chiqadigan
mayda tomchilar orqali uzatiladi. Bu tomchilar havoda ma’lum masofaga yetib,
sog‘lom odamlar tomonidan nafas olish orqali organizmga kiradi va infektsiya
keltirib chiqaradi. Shu sababli havo-tomchi kasalliklar, ayniqsa, maktablar,
kollektiv joylar, transport vositalari kabi zich aholili hududlarda tez tarqaladi.
Ovqat va suv orqali yuqadigan kasalliklar ichak infeksiyalari bilan bog‘liq
bo‘lib, salmonellyoz, dizenteriya, ich terlama va rotavirus infeksiyalari bunga
misol bo‘ladi. Bu kasalliklar asosan mikroblar bilan ifloslangan oziq-ovqat, suv
yoki qo‘l orqali yuqadi. Infeksiya manbai sifatida nafaqat kasal odamlar, balki
tashuvchi sog‘lom odamlar ham xizmat qilishi mumkin. Ovqat va suv orqali
yuqadigan mikroorganizmlar odatda kislotali yoki ishqorli muhitga chidamli
bo‘lib, oshqozon-ichak trakti sharoitida ham yashay oladi. Shu bois, ularni
oldini olishda gigiyena qoidalari, toza suv va sifatli oziq-ovqat bilan ta’minlash
muhim ahamiyat kasb etadi. 5
Kontakt-maishiy yo‘l orqali yuqadigan kasalliklar, xususan, stafilokokklar,
enterobakteriyalar, dermatofitlar va ba’zi viruslar, bemor bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yoki uning ishlatgan buyumlari orqali sog‘lom odamga o‘tadi. Masalan,
sochiq, stakan, kir yuvish vositalari, eshik tutqichlari kabi buyumlar mikroblar
uchun vosita sifatida xizmat qiladi. Kontakt-maishiy yo‘l bilan yuqadigan
kasalliklar, ayniqsa, oilaviy yoki kichik kollektivlarda tez tarqaladi, chunki
odamlar kundalik hayotda bir-biriga doimiy ravishda yaqin bo‘ladi va
buyumlarni almashadi.Qon orqali yuqadigan kasalliklar esa gepatit B va C
viruslari, OIV, bezgak parazitlari kabi agentlar tomonidan chaqiriladi. Ular
infeksiyani to‘qimalar yoki qon bilan aloqada bo‘lgan paytda uzatadi. Masalan,
gipodermik igna, tibbiy asbob-uskunalarning yetarli darajada sterilizatsiya
qilinmasligi, qon quyish jarayonidagi xatoliklar, shuningdek, ba’zi parazitlar
orqali yuqadigan bezgak infeksiyalari ushbu yo‘l orqali tarqaladi. Qon orqali
5
To‘xtayeva D.R. Umumiy biologiya: Mikroorganizmlar va kasalliklar. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2019. – 256 b.

13yuqadigan kasalliklar insoniyat uchun xavfli bo‘lib, ularni nazorat qilishda
maxsus profilaktika choralari zarur.Bu tarqalish yo‘llarining xilma-xilligi
mikroorganizmlarning o‘ziga xos moslashuvchanligi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Mikroorganizmlar atrof-muhit sharoitlariga tez moslasha oladi,
harorat, namlik, kislorod miqdori va boshqa ekologik faktorlar ularning yashash
va ko‘payish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Misol uchun, ayrim bakteriyalar yuqori
haroratga chidamli bo‘lsa, boshqa viruslar past haroratda ham faol bo‘lishi
mumkin. Shu bilan birga, mikroorganizmlarning genetik mutatsiyalarga uchrash
qobiliyati ularni yangi sharoitlarda ham omon qolishiga imkon beradi.Shu
jihatdan, kasalliklarning tarqalish yo‘llari va mikroorganizmlarning
moslashuvchanligi o‘rtasidagi bog‘liqlik epidemiologik tadqiqotlarda asosiy rol
o‘ynaydi. Infeksiya manbai, tarqalish yo‘li va qabul qiluvchan organizmni
o‘rganish orqali kasalliklarning oldini olish strategiyalari ishlab chiqiladi.
Masalan, havo-tomchi yo‘li bilan yuqadigan kasalliklarda niqoblar,
ventilyatsiya tizimlari va ijtimoiy masofa saqlash samarali bo‘ladi; ovqat va suv
orqali yuqadigan kasalliklarda esa sanitariya-gigiyena va toza suv ta’minoti
asosiy chora hisoblanadi. 6
Kontakt-maishiy yo‘l orqali yuqadigan kasalliklarda shaxsiy gigiyena va
buyumlarni alohida ishlatish, qon orqali yuqadigan kasalliklarda esa
sterilizatsiya, vaksinalar va qon tekshiruvlari muhim ahamiyatga ega. Shu
tariqa, kasalliklarning turli tarqalish yo‘llari va mikroorganizmlarning
moslashuvchanligi inson salomatligini saqlash va infeksiyalarning oldini
olishda dolzarb ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.Yuqumli kasalliklarning keng
tarqalishida ijtimoiy omillar ham g‘oyat muhim. Aholi zichligi yuqori bo‘lgan
hududlarda, sanitariya-gigiyena talablari buzilgan joylarda, toza ichimlik suvi
bilan ta’minlanmagan aholi punktlarida yuqumli kasalliklar keskin ko‘payadi.
Masalan, rivojlanayotgan davlatlarda ichak infeksiyalari, parazitar kasalliklar va
6
Xolmatov S.K. Maktab biologiyasida mikroorganizmlar mavzusini o‘qitish metodikasi. –
Toshkent: Ma’naviyat, 2017. – 198 b.

14bakterial infeksiyalar yuqori darajada uchrashi aynan gigiyena madaniyati
pastligi bilan izohlanadi.
Jadval 1. Kasalliklarning tarqalish yo‘llari va misollar
Tarqalish
yo‘li Misol kasalliklar Infeksiya
manbai Xavf omillari Oldini olish
choralari
Havo-tomchi
yo‘li Gripp, Sil,
Qizamiq,
Adenovirus Kasal odam,
tashuvchi Aholi zichligi,
yopiq xonalar,
yomon
ventilyatsiya,
maktab va
kollektivlar Nifob,
ventilyatsiya,
ijtimoiy masofa,
niqoblar, gigiyena
Ovqat va suv
orqali Salmonellyoz, Ich
terlama, Rotavirus If loslangan
ovqat, suv,
kasal odam Gigiyena
yetishmasligi,
iflos suv
manbalari,
yomon oziq-
ovqat saqlash
sharoiti Toza suv,
sanitariya
qoidalari, oziq-
ovqatni to‘g‘ri
saqlash
Kontakt-
maishiy yo‘l Stafilokokk
infeksiyalari,
Enterobakteriyalar Kasal odam,
sog‘lom
tashuvchilar,
buyumlar Oilaviy
kontaktda doimiy
yaqinlik,
buyumlar
almashinuvi Shaxsiy gigiyena,
buyumlarni
alohida ishlatish
Qon orqali Gepatit B va C,
OIV, Bezgak Kasal odam,
tibbiy
asbob-
uskunalar Gipodermik igna,
qon quyish,
sterilizatsiya
yetishmasligi Sterilizatsiya,
vaksinalar, qon
tekshiruvlari,
xavfsiz ignalar

151. Havo-tomchi yo‘li orqali kasalliklarning tarqalishi
Havo-tomchi yo‘li orqali yuqadigan kasalliklar insoniyat tarixida eng keng
tarqalgan infeksiyalar qatoriga kiradi. Bunday yo‘l bilan gripp, sil, qizamiq,
adenovirus, COVID-19 kabi infeksiyalar tarqaladi. Ularning asosiy xususiyati
shundaki, kasal odam nafas olganda, yo‘tlaganda yoki aksirganda
mikroorganizmlar mayda tomchilar bilan havoga chiqadi. Ushbu tomchilar
havoda ma’lum masofaga yetib, sog‘lom odam tomonidan nafas olinsa,
organizmga kiradi va infektsiya rivojlanadi. Shu bois, havo-tomchi yo‘l bilan
yuqadigan kasalliklar ayniqsa maktablar, kollektiv joylar va transport
vositalarida tez tarqaladi.
Bu yo‘l orqali yuqadigan mikroorganizmlar odatda osonlik bilan atrof-
muhitga moslashadi. Misol uchun, gripp virusi havo orqali tez tarqaladi, lekin
past harorat va past namlikda ham faoliyatini saqlay oladi. COVID-19 virusi
esa mutatsiyaga tez uchraydigan RNK viruslar qatoriga kiradi, bu esa yangi
shtammlarning paydo bo‘lishiga va pandemiyaning davom etishiga sabab
bo‘ladi. Shu sababli havo-tomchi kasalliklarni nazorat qilishda ijtimoiy masofa,
ventilyatsiya va shaxsiy himoya vositalari muhim ahamiyatga ega.Havo-tomchi
yo‘l bilan yuqadigan infeksiyalar inson immuniteti zaif bo‘lgan sharoitlarda tez
tarqaladi. Bolalar, keksalar va surunkali kasallikka chalinganlar ayniqsa xavf
ostida bo‘ladi. Shu sababli ularni himoya qilish, profilaktik choralarga rioya
qilish va vaksinalarni qo‘llash zarur. Gigiyena qoidalariga rioya qilish, niqob
taqish va xonalarni shamollatish infeksiya tarqalishini sezilarli darajada
kamaytiradi.
2. Ovqat va suv orqali yuqadigan kasalliklar
Ovqat va suv orqali yuqadigan kasalliklar asosan ichak infeksiyalari bilan
bog‘liqdir. Salmonellyoz, ich terlama, rotavirus, dizenteriya va boshqa bakterial
va virusli infeksiyalar ushbu yo‘l bilan tarqaladi. Infeksiya manbai sifatida
ifloslangan ovqat va suv, shuningdek kasal yoki tashuvchi odamlar xizmat
qiladi. Mikroorganizmlar ovqat yoki suv orqali organizmga kirgach, oshqozon-

16ichak tizimida ko‘payadi va kasallikni keltirib chiqaradi. Ushbu yo‘l bilan
yuqadigan mikroblar odatda kislotali yoki ishqorli muhitga chidamli bo‘ladi.
Sanitariya-gigiyena sharoitining buzilishi, toza ichimlik suvining
yetishmasligi, oziq-ovqatni noto‘g‘ri saqlash va tayyorlash kasalliklarning tez
tarqalishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, bolalar va immuniteti zaif odamlar
ayniqsa xavf ostida bo‘ladi. Yuqorida sanab o‘tilgan kasalliklar tez-tez
epidemiyalar keltirib chiqaradi, ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda, aholining
sanitariya madaniyati past bo‘lgan hududlarda.Kasalliklarning oldini olishda
gigiyena qoidalariga rioya qilish, toza suv manbalarini ta’minlash, oziq-ovqatni
xavfsiz saqlash va tayyorlash asosiy choralardir. Shu bilan birga, aholiga
sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, qo‘lni yuvish odatlarini shakllantirish
ham infeksiyalarni kamaytirishga yordam beradi. Shu tarzda ovqat va suv orqali
yuqadigan kasalliklar ham atrof-muhit va inson faoliyati bilan chambarchas
bog‘liq. 7
3. Kontakt-maishiy yo‘l orqali kasalliklar (40 qator)
Kontakt-maishiy yo‘l orqali yuqadigan kasalliklar ko‘pincha stafilokokk,
enterobakteriyalar, dermatofitlar va ba’zi viruslar bilan bog‘liq. Ular bemor
bilan bevosita yoki uning ishlatgan buyumlari orqali sog‘lom odamga o‘tadi.
Masalan, sochiq, stakan, eshik tutqichlari, kiyim va boshqa shaxsiy buyumlar
mikroblar uchun vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli bu yo‘l bilan
yuqadigan kasalliklar oilaviy yoki kichik kollektivlarda tez tarqaladi.
Kontakt-maishiy kasalliklar, odatda, uzoq muddat bir-biriga yaqin bo‘lgan
odamlar orasida keng tarqaladi. Gigiyena yetarli bo‘lmagan hollarda,
mikroorganizmlar sirtlarda uzoq vaqt yashay oladi va sog‘lom odamlar uchun
xavf tug‘diradi. Shu sababli, shaxsiy buyumlarni alohida ishlatish, yuz va qo‘l
gigiyenasiga rioya qilish muhim profilaktik chora hisoblanadi.
7
Yusupov A.B., Qodirov M. Infeksion kasalliklarning pedagogik yondashuvlari. – Toshkent:
Pedagogika, 2019. – 220 b.

17Bunday kasalliklarning oldini olishda oilaviy va ijtimoiy gigiyena
madaniyati katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib
qilish, maktab va ish joylarida gigiyena qoidalarini mustahkamlash kasallik
tarqalishini sezilarli darajada kamaytiradi. Kontakt-maishiy yo‘l orqali
yuqadigan mikroorganizmlarning moslashuvchanligi ularni har qanday turdagi
yuzalar va sharoitlarda yashashga imkon beradi.
4. Qon orqali yuqadigan kasalliklar
Qon orqali yuqadigan kasalliklar — gepatit B va C, OIV, bezgak parazitlari
va boshqa infeksiyalarni o‘z ichiga oladi. Ular infeksiya manbai bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘lganida, ya’ni qon yoki to‘qimalar orqali yuqadi.
Gipodermik igna, tibbiy asbob-uskunalarning yetarli darajada sterilizatsiya
qilinmasligi, qon quyish jarayonidagi xatoliklar infeksiyaning tarqalishiga
sabab bo‘ladi.
Qon orqali yuqadigan kasalliklar xavfli bo‘lib, ularni nazorat qilish uchun
maxsus profilaktika choralari zarur. Vaksinalar, sterilizatsiya, qon tekshiruvlari
va xavfsiz ignalardan foydalanish infeksiya tarqalishini sezilarli darajada
kamaytiradi. Shu bilan birga, aholi ongini oshirish, xususan tibbiyot xodimlarini
va jamiyatni himoya choralari haqida xabardor qilish ham muhim ahamiyatga
ega.Bu kasalliklar ko‘pincha surunkali va jiddiy oqibatlarga olib keladi.
Shuning uchun qon orqali yuqadigan infeksiyalardan himoya qilish tizimi
zamonaviy tibbiyotda asosiy profilaktika yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Gigiyena, vaksinalar va xavfsiz ish sharoitlari bilan birgalikda, bu
kasalliklarning tarqalishini kamaytirish mumkin.
Mikroorganizmlarning tarqalishiga ekologik omillar ham katta ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, iqlim isishi tufayli ayrim kasalliklarni tarqatuvchi chivinlar
yangi hududlarga kirib bormoqda, bu esa bezgak va denge isitmasi kabi
kasalliklarning geografiyasini kengaytirishi mumkin. Viruslar, xususan RNK
viruslari — gripp va koronaviruslar — harorat o‘zgarishiga tez moslashadi,
natijada yangi shtammlar paydo bo‘lishi jarayoni tezlashadi. global migratsiya,

18xalqaro savdo, turizm, urbanizatsiya, hayvonot va insonlar orasidagi yaqin
kontaktda bo‘lish kabi omillar mikroorganizmlarning tarqalish dinamikasini
tubdan o‘zgartirdi. COVID-19 pandemiyasi bunga yorqin misoldir — u bir
necha oy ichida butun dunyoni qamrab oldi, bu esa transport tizimining
rivojlanishi va aholining faol harakati bilan bog‘liq.
1.3. “Mikroorganizmlar va kasalliklar” mavzusini umumta’lim
maktablarida o‘qitish metodikasi
Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini umumta’lim maktablarida
o‘qitishning samarali metodikasi ta’lim jarayonining sifatini oshirish va
o‘quvchilarda biologik bilimlarni amaliy hayotga tatbiq etish ko‘nikmalarini
shakllantirishga qaratilgan. Ushbu mavzu maktab biologiyasi darslarining
muhim qismi bo‘lib, o‘quvchilarga mikroorganizmlarning tabiatini, ularning
ijobiy va salbiy ta’sirlarini, shuningdek yuqumli kasalliklarning tarqalish
yo‘llari va oldini olish choralari haqida to‘liq tushunchalarni beradi. Shu nuqtai
nazardan, o‘quvchilarda mikroorganizmlarga oid nazariy bilimlarni
mustahkamlash bilan birga, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish metodlarini
qo‘llash muhimdir. 8
Dars jarayonida diferensial yondashuv va aktiv ta’lim metodlari keng
qo‘llanilishi lozim. Masalan, o‘quvchilarga mikroorganizmlarning shakllari,
ularning ko‘payish usullari va kasallik chaqiruvchi xususiyatlari interfaol
usullar orqali tushuntiriladi. Animatsion videolar, laboratoriya ko‘rgazmalari va
mikroskop orqali turli mikroorganizmlar namunalari bilan tanishtirish o‘quv
jarayonini jonlantiradi. Shu bilan birga, darslarda ko‘rgazmali materiallar —
rasmlar, diagrammalar, model va plakatlar qo‘llanilishi o‘quvchilarning vizual
qabul qilish qobiliyatini oshiradi.
8
Axmedov F.Q. Umumta’lim maktablarida sog‘lom turmush tarzini o‘qitish metodikasi. –
Buxoro: Pedagogika, 2020. – 215 b.

19Umumta’lim maktablarida bu mavzuni o‘qitishda amaliy laboratoriya ishlari
alohida o‘rin egallaydi. Masalan, o‘quvchilar xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan
holda, steril muhitda oddiy bakteriya yoki zamburug‘lar namunalari bilan
tanishadilar. Bu jarayon orqali ular mikroorganizmlarning ko‘payish
mexanizmi, antibiotiklar ta’siri va profilaktik choralar haqida chuqur tushuncha
hosil qiladilar. Shu bilan birga, o‘quvchilar laboratoriya tajribalarini bajarish
orqali ilmiy fikrlash va kuzatish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish metodlari ham
integratsiyalashgan holda qo‘llaniladi. Darslar davomida o‘quvchilarga qo‘lni
yuvish, toza ichimlik suvi iste’mol qilish, sog‘lom ovqatlanish va profilaktik
choralarga rioya qilishning ahamiyati tushuntiriladi. Shu bilan birga, infeksion
kasalliklardan himoya qilish bo‘yicha vazifalar va amaliy mashg‘ulotlar,
masalan, gigiyena qoidalariga rioya qilish mashqlari dars jarayoniga kiritiladi.
Bu nafaqat biologik bilimlarni mustahkamlashga, balki o‘quvchilarda sog‘lom
xulq-atvorni shakllantirishga xizmat qiladi.
Metodik jarayonda diferensial ta’lim vositalari ham qo‘llaniladi. Masalan,
guruh ishlari, loyiha ishlari va o‘quvchilararo muhokamalar orqali mavzu
chuqurroq o‘rganiladi. Guruh ishlarida o‘quvchilar kasalliklarning tarqalish
yo‘llarini tahlil qiladi, profilaktik choralarning samaradorligini baholaydi va o‘z
ilmiy xulosalarini taqdim etadi. Shu bilan birga, loyiha ishlari orqali ular
infeksiyalarning oldini olish bo‘yicha plakat, broshyura yoki interaktiv
materiallar yaratadilar. Bu usullar mavzuni yanada qiziqarli va interfaol
qiladi.Shuningdek, darslarda baholash va refleksiya metodlari alohida e’tiborga
olinadi. O‘quvchilar laboratoriya ishlaridan keyin kuzatganlarini yozma shaklda
bayon qilishadi, guruh ishlari va prezentatsiyalar orqali o‘z bilimlarini
namoyish etadilar. Bu jarayon o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni, ilmiy
mulohaza yuritishni va ma’lumotlarni tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Shu bilan birga, dars oxirida qisqa testlar yoki viktorinalar orqali mavzu
bo‘yicha bilim darajasi baholanadi.Umumta’lim maktablarida darslarni

20multimediya vositalari bilan boyitish ham samarali metod hisoblanadi.
Animatsion video, 3D modellar, interfaol taqdimotlar va onlayn resurslar
mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o‘quvchilarga yanada tushunarli
qiladi. Shu bilan birga, onlayn viktorinalar va elektron laboratoriyalar orqali
o‘quvchilar mavzuni mustaqil ravishda ham o‘rganish imkoniga ega bo‘ladilar.
Darslarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash o‘quv
jarayonini yanada samarali qiladi. O‘quvchilar onlayn ilmiy maqolalar, statistik
ma’lumotlar va global pandemiya misollari bilan tanishadi. Bu ularni dolzarb va
real voqelik bilan tanishtiradi, ilmiy tahlil qilish va mas’uliyatni oshiradi. Shu
bilan birga, ta’lim jarayonida interaktiv o‘yinlar, testlar va masalalar orqali
mavzuni mustahkamlash usullari qo‘llaniladi.Shuningdek, integrativ yondashuv
asosida mavzuni biologiya, sog‘liqni saqlash, xavfsizlik va jamiyatshunoslik
bilan bog‘lash muhimdir. Masalan, infeksion kasalliklarning tarqalish
mexanizmi va epidemiologik ma’lumotlar bilan ijtimoiy faktorlarni bog‘lash
orqali o‘quvchilar mavzuni kengroq qamrab oladi. Shu tarzda,
mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusi nafaqat biologik bilimlar, balki
kundalik hayotda sog‘lom turmush tarzini tatbiq etish ko‘nikmalarini
shakllantiradi.umumta’lim maktablarida “Mikroorganizmlar va kasalliklar”
mavzusini o‘qitish metodikasi interfaol ta’lim, laboratoriya ishlari, sog‘lom
turmush tarzini targ‘ib etish, diferensial yondashuv, multimediya vositalari va
integrativ metodlarni o‘z ichiga oladi. Shu tarzda o‘quvchilarda nafaqat nazariy
bilimlar, balki amaliy ko‘nikmalar, profilaktik chora-tadbirlarni qo‘llash
qobiliyati va sog‘lom xulq-atvor shakllanadi.
1. Nazariy izoh va ma’ruza metodi Nazariy izoh va ma’ruza metodi
o‘quvchilarga mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini tushuntirishning
asosiy vositasi hisoblanadi. Ushbu metod orqali o‘qituvchi
mikroorganizmlarning tabiati, ularning shakllari, ko‘payish usullari, kasallik
chaqiruvchi xususiyatlari va inson salomatligiga ta’sirini izohlaydi. Ma’ruza
jarayonida o‘quvchilarga viruslar, bakteriyalar, zamburug‘lar va parazitlar

21haqida ilmiy tushunchalar beriladi. Shu bilan birga, kasalliklarning tarqalish
mexanizmlari, profilaktika choralari va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish
ham nazariy ma’ruza orqali tushuntiriladi.
O‘qituvchi nazariy izoh berayotganda, mavzuni qiziqarli qilish uchun
ko‘rgazmali vositalardan foydalanadi. Masalan, diagrammalar, rasmlar,
plakatlar va prezentatsiyalar mavzuni osonroq qabul qilishga yordam beradi.
Shuningdek, ma’ruza davomida savol-javoblar, qisqa viktorinalar va interaktiv
elementlar orqali o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undash muhimdir. Nazariy
izoh va ma’ruza metodi o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni rivojlantiradi va
mavzuga qiziqish uyg‘otadi. 9
Ma’ruza davomida o‘quvchilarga mikroorganizmlarning ijobiy va salbiy
ta’siri, yuqumli kasalliklarning oldini olish yo‘llari, sanitariya-gigiyena
qoidalari va vaksinalarning ahamiyati tushuntiriladi. Shu bilan birga, ma’ruza
metodida dolzarb misollar, xususan COVID-19 pandemiyasi, gripp
epidemiyalari va boshqa infeksion holatlar orqali mavzuni real voqelik bilan
bog‘lash muhimdir. O‘quvchilar nazariy bilimlarni amaliy hayotga tatbiq qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
2. Laboratoriya ishlari va amaliy tajribalar
Laboratoriya ishlari mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o‘qitishda
eng samarali metodlardan biridir. O‘quvchilar xavfsiz muhitda
mikroorganizmlar bilan tanishadilar, ularning ko‘payish mexanizmini
kuzatadilar, antibakterial vositalar ta’sirini o‘rganadilar. Tajribalar orqali
o‘quvchilar nazariy bilimlarni amalda sinab ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi.
Masalan, mikroskop yordamida bakteriyalar, zamburug‘lar va oddiy
protozoalarni kuzatish, ularning shakllari va harakatlanish usullarini aniqlash
mumkin.
9
Axmedov F.Q. Umumta’lim maktablarida sog‘lom turmush tarzini o‘qitish metodikasi. –
Buxoro: Pedagogika, 2020. – 215 b.

22Laboratoriya ishlari xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan holda amalga
oshiriladi. O‘quvchilar qo‘lqop, niqob va boshqa himoya vositalaridan
foydalanadi. Tajriba jarayonida ular kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlardan
ehtiyotkorlik bilan foydalanishni o‘rganadilar. Shu bilan birga, laboratoriya
ishlari o‘quvchilarda kuzatish, tahlil qilish, natijalarni yozma shaklda bayon
qilish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarni mavzu bilan chuqur tanishtiradi,
ularning ilmiy fikrlashini rivojlantiradi. Misol uchun, ovqat yoki suv
namunalarida mikroblarning mavjudligini tekshirish, havo-tomchi yo‘l bilan
yuqadigan kasalliklarni modellashtirish, shuningdek antibakterial vositalarning
samaradorligini kuzatish laboratoriya ishlarining bir qismi hisoblanadi. Shu
bilan birga, laboratoriya ishlari mavzuni qiziqarli qiladi va o‘quvchilarda ilmiy
izlanish ruhini uyg‘otadi.
3. Guruh ishlari
Guruh ishlari metodida o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi va biror
masala yoki muammoni birgalikda tahlil qiladi. Mikroorganizmlar va
kasalliklar mavzusida guruh ishlari kasalliklarning tarqalish yo‘llarini
o‘rganish, profilaktik choralarning samaradorligini baholash va o‘z natijalarini
taqdim etishdan iborat bo‘ladi. Guruh ishlari o‘quvchilarda hamkorlik, muloqot,
fikr almashish va jamoaviy qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Guruh ishlari davomida o‘quvchilar real misollar, statistik ma’lumotlar va
tadqiqot natijalarini tahlil qiladi. Masalan, gripp epidemiyasining tarqalishi,
ovqat va suv orqali yuqadigan kasalliklar yoki qon orqali yuqadigan
infeksiyalar bo‘yicha ma’lumotlarni o‘rganadi. Shu bilan birga, guruh ishlari
o‘quvchilarga mavzuni mustaqil o‘rganish va ilmiy izlanishlarni amalga
oshirish imkoniyatini beradi.Guruh ishlari metodida o‘quvchilar o‘z natijalarini
taqdimot, plakat yoki elektron materiallar orqali boshqalarga yetkazadilar. Bu
jarayon ularni nafaqat mavzuni chuqurroq o‘rganishga, balki fikrini aniq va
ravon ifodalashga o‘rgatadi. Shu tarzda, guruh ishlari nafaqat ilmiy, balki

23pedagogik ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarning kreativ va analitik fikrlashini
rivojlantiradi.
4. Loyiha ishlari
Loyiha ishlari metodida o‘quvchilar mavzuni mustaqil tarzda o‘rganib,
yakuniy natijalarni ijodiy shaklda taqdim etadi. Mikroorganizmlar va kasalliklar
mavzusida loyiha ishlari infeksion kasalliklarning oldini olish bo‘yicha
plakatlar, broshyuralar, video yoki interaktiv materiallar yaratishni o‘z ichiga
oladi. Loyiha ishlari o‘quvchilarda mustaqil izlanish, rejalashtirish va vaqtni
samarali boshqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi.Loyiha ishlari davomida
o‘quvchilar ilmiy manbalarni o‘rganadi, statistik ma’lumotlar va real voqealar
bilan tanishadi. Shu bilan birga, ular guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlashni,
mas’uliyatni taqsimlashni o‘rganadi. Loyihalar nafaqat mavzuni
mustahkamlash, balki o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam
beradi.Loyiha natijalari darsda taqdim qilinadi va muhokama qilinadi. Bu
jarayon o‘quvchilarga mavzuni chuqurroq o‘rganish, muammolarni tahlil qilish
va yechimlar ishlab chiqish imkonini beradi. Shu tarzda loyiha ishlari
metodikasi o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va kreativ qobiliyatlarini
birlashtiradi.

24II BOB. Mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishning
pedagogik shartlari
2.1. Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi va uning mikroorganizmlar
mavzusi bilan bog‘liqligi
Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi nafaqat insonning jismoniy salomatligini
ta’minlash, balki psixologik va ijtimoiy farovonligini ham o‘z ichiga oladi. Bu
tushuncha, birinchi navbatda, inson hayot sifatini oshirish, kasalliklarning oldini
olish va turli infeksiyalardan himoyalanishga qaratilgan. Umumta’lim
maktablarida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish o‘quvchilarda uzoq
muddatli sog‘lom odatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan,
mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini
tushuntirish va integratsiyalashgan metodlardan foydalanish pedagogik
jarayonning asosiy shartlaridan biridir. 10
Sog‘lom turmush tarzi odatlari quyidagi asosiy komponentlardan iborat:
to‘g‘ri ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik, shaxsiy gigiyena, stressni
boshqarish, yetarli uyqu va immunitetni mustahkamlash. Mikroorganizmlar
mavzusi bilan bog‘liq holda bu komponentlar kasalliklarning oldini olish va
infektsiyalarni kamaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, toza suv va
sog‘lom ovqat iste’mol qilish ichak infeksiyalari, salmonellyoz va rotavirus
kabi kasalliklarning oldini olishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga,
shaxsiy gigiyena — qo‘l yuvish, tish tozalash, yuz va tana tozaligi — havo-
tomchi va kontakt-maishiy yo‘l bilan yuqadigan kasalliklarni kamaytiradi.
Mavzuni o‘qitishda o‘quvchilarga mikroorganizmlarning turli xil tabiati va
ularning inson organizmiga ta’siri tushuntiriladi. Viruslar, bakteriyalar,
zamburug‘lar va parazitlar infeksiyalarni keltirib chiqaradi, ammo ularni
nazorat qilish va oldini olish insonning kundalik xatti-harakatlariga bog‘liq. Shu
10
Nabieva S.A. Gigiyena va profilaktika darslarida amaliy mashg‘ulotlar. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2019. – 230 b.

25nuqtai nazardan, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish metodlari biologik
bilimlarni amaliy ko‘nikmalar bilan integratsiyalashga xizmat qiladi. Masalan,
qo‘lni yuvish, toza ovqat iste’mol qilish, immunitetni mustahkamlash
choralarini dars davomida o‘quvchilarga namoyish etish, mavzuning pedagogik
samaradorligini oshiradi.Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi o‘quvchilarda
kasalliklardan himoyalanishni o‘rganish bilan birga, ularni tanqidiy fikrlashga
ham o‘rgatadi. O‘quvchilar kasalliklarning tarqalish yo‘llarini tahlil qiladi,
infeksion kasalliklar bilan bog‘liq xavf omillarini aniqlaydi va profilaktik
choralarni mustaqil ravishda ishlab chiqadi. Shu tarzda, sog‘lom turmush tarzi
va mikroorganizmlar mavzusini bog‘lash o‘quvchilarda nafaqat biologik
bilimni, balki xavfsiz xulq-atvorni ham shakllantiradi.
Pedagogik shartlar orasida mavzuni interfaol va ko‘rgazmali metodlar bilan
o‘qitish muhim o‘rin egallaydi. Animatsion videolar, diagrammalar,
laboratoriya ko‘rgazmalari va infografikalar o‘quvchilarga mavzuni oson
tushunishga yordam beradi. Shu bilan birga, darslarda real hayot misollari,
masalan COVID-19 pandemiyasi yoki gripp epidemiyalari orqali mavzu bilan
bog‘liq xulosalar chiqarish o‘quvchilarning e’tiborini va qiziqishini oshiradi.
Pedagogik jarayonda har bir dars shaxsiy tajriba va kuzatishga asoslangan
bo‘lishi kerak, bu esa o‘quvchilarning mustaqil ilmiy izlanish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. 11
Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishning yana bir pedagogik sharti —
laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlar bilan integratsiyalashgan ta’lim.
O‘quvchilar mikroorganizmlarning ko‘payishi, antibakterial vositalar ta’siri va
profilaktik choralarni laboratoriya ishlarida o‘rganadi. Masalan, qo‘lni yuvish
samaradorligini kuzatish, ovqat va suv orqali yuqadigan infeksiyalarni
modellashtirish laboratoriya tajribalari orqali amalga oshiriladi. Bu esa
mavzuning nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatini oshiradi.Shuningdek,
11
Rahimov A.K. Viruslar va bakteriyalar: zamonaviy tadqiqotlar. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2021. – 310 b.

26guruh va loyiha ishlari orqali sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish metodlari
amalga oshiriladi. O‘quvchilar guruhda ishlash orqali infeksion kasalliklarning
oldini olish bo‘yicha plakatlar, broshyuralar yoki interaktiv taqdimotlar
yaratadi. Loyihalar jarayonida ular ilmiy manbalarni tahlil qiladi, statistik
ma’lumotlar bilan ishlaydi va real hayotda qo‘llash mumkin bo‘lgan tavsiyalar
ishlab chiqadi. Shu tarzda, o‘quvchilar mavzuni kengroq va amaliy nuqtai
nazardan o‘rganadi.
Mavzuni o‘qitishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) ham
muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar onlayn resurslar, elektron laboratoriyalar va
interaktiv testlar orqali mavzuni mustaqil o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Shu bilan birga, AKT yordamida ularni dunyo tajribasi, global pandemiyalar va
infeksion kasalliklarning tarqalish statistikasi bilan tanishtirish mumkin. Bu esa
sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishning zamonaviy va samarali usullaridan
biridir.Pedagogik shartlardan yana biri — refleksiya va muhokama. Dars
oxirida o‘quvchilar laboratoriya ishlaridan, guruh ishlari va loyiha natijalaridan
so‘ng o‘z kuzatuv va xulosalarini yozma shaklda bayon qiladi, o‘z fikrini guruh
muhokamalarida taqdim etadi. Bu jarayon ularni tanqidiy fikrlash, ilmiy
mulohaza yuritish va amaliy yechimlar ishlab chiqish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchilar sog‘lom turmush tarzini kundalik
hayotga tatbiq qilishni o‘rganadi.
Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishda o‘qituvchining motivatsiya va
rag‘batlantirish vositalaridan foydalanishi juda muhim pedagogik jarayon
hisoblanadi. Har bir o‘quvchi mavzuga qiziqish bildirishi uchun o‘qituvchi
ularni darsda faol ishtirok etishga undovchi turli metod va usullardan
foydalanadi. Xususan, dars jarayonida o‘quvchilar tomonidan bajarilgan amaliy
topshiriqlar, kuzatuvlar, laboratoriya ishlari yoki ijodiy loyihalar baholash
mezonlari asosida rag‘batlantirib boriladi. Mukofotlar, qo‘shimcha ballar, ijobiy
fikr-mulohazalar va sinf oldida tan olish orqali o‘quvchilarning mavzuga
bo‘lgan qiziqishi yanada oshadi. Motivatsiya o‘quvchilarni sog‘lom odatlarni

27o‘zlashtirishga, gigiyenik qoidalarga amal qilishga va o‘z sog‘ligiga e’tiborli
bo‘lishga undaydi.Bundan tashqari, o‘quvchilarning sog‘lig‘iga oid xavfsizlik,
kasalliklardan profilaktika, gigiyena va immunitetni mustahkamlash bo‘yicha
muntazam xabardor qilib borish ham pedagogning muhim vazifasidir. Chunki
sog‘lom turmush tarzi borasidagi bilimlar nafaqat nazariy, balki amaliy hayotiy
ko‘nikmalarga aylanishi uchun muntazam eslatmalar, tushuntirishlar va amaliy
mashg‘ulotlar talab etiladi. O‘quvchilarda shakllangan bilimlarning barqaror
bo‘lishi uchun ularni real hayotiy vaziyatlar bilan bog‘lab o‘rganish ham
samarali natija beradi.
Sog‘lom turmush tarzi tushunchasini mikroorganizmlar mavzusi bilan
bog‘lash pedagogik jarayonda bir qator muhim shartlarni talab qiladi. Avvalo,
nazariy ma’ruzalar orqali mikroorganizmlar, ularning turlari, inson
salomatligiga ta’siri va profilaktika choralarini chuqur tushuntirish zarur. Bu
bilimlar keyinchalik amaliy mashg‘ulotlarda mustahkamlanadi. Laboratoriya
ishlari orqali o‘quvchilar mikroorganizmlarni mikroskop orqali kuzatib,
gigiyena qoidalariga amal qilishning amaliy ahamiyatini o‘z ko‘zi bilan ko‘radi.
Bunday dars shakllari o‘quvchilarda ilmiy izlanish, kuzatish va tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Guruh va loyiha ishlari esa o‘quvchilarni jamoaviy faoliyatga jalb qilib,
mikroorganizmlar bilan bog‘liq kasalliklar, ularning oldini olish va sog‘lom
turmush tarzining ahamiyati haqida mustaqil tadqiqot olib borishga yordam
beradi. Masalan, “To‘g‘ri qo‘l yuvish texnikasi”, “Gigiyena qoidalari asosida
sog‘lom turmush tarzi”, “Immunitetni mustahkamlovchi mahsulotlar” kabi
mini-loyihalar o‘quvchilar o‘rtasida katta qiziqish uyg‘otadi.Bundan tashqari,
vizual va multimediya materiallari — videodarslar, infografikalar, rasmlar,
animatsiyalar va interaktiv testlar — mavzuni yanada sodda va tushunarli qilib
yetkazishga xizmat qiladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida
o‘quvchilar mikroorganizmlarning ko‘payishi, infeksiyaning tarqalishi yoki

28viruslar hayotiy sikli haqida real animatsiyalarni ko‘rib, mavzuni chuqurroq
anglab yetishadi.
Pedagogik jarayonning yana bir muhim qismi — refleksiya va muhokama
jarayonidir. Dars davomida o‘quvchilar o‘z fikr-mulohazalarini bildirishi, o‘z
kundalik hayotida qaysi sog‘lom odatlarga amal qilayotganini muhokama
qilishi ularning mas’uliyatini oshiradi. Muhokama jarayoni o‘quvchilarda
fikrlash, tahlil qilish, solishtirish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.Shu tarzda mavzuni o‘qitish nafaqat mikroorganizmlar haqidagi
biologik bilimlarni boyitadi, balki o‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzini
amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Ular gigiyena qoidalariga
amal qilish, kasalliklarning oldini olish, to‘g‘ri ovqatlanish va muntazam
jismoniy faoliyatning ahamiyatini anglaydilar. Natijada, o‘quvchilar sog‘lig‘iga
mas’uliyat bilan yondashuvchi, gigiyena madaniyatiga ega bo‘lgan shaxs
sifatida shakllanadi.
2.2. Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishga yo‘naltirilgan dars
shakllari va metodlari
Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish pedagogik jarayoni o‘quvchilarda
kasalliklarning oldini olish, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish va
sog‘lom odatlarni shakllantirishga qaratilgan. Shu nuqtai nazardan, dars
shakllari va metodlari o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va qiziqishlarini
uyg‘unlashtiradigan tarzda tanlanishi lozim. Dars shakllari mavzuni nazariy va
amaliy jihatdan boyitish, o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni rivojlantirish va
ularni sog‘lom turmush tarzini amalda qo‘llashga undashga xizmat qiladi.
1. Nazariy ma’ruza va izoh metodida o‘qituvchi o‘quvchilarga
mikroorganizmlar, kasalliklarning tarqalish yo‘llari, profilaktika choralarini
tushuntiradi. Bu metod orqali mavzu haqida keng qamrovli nazariy bilim
beriladi. Ma’ruza davomida o‘quvchilarga diagrammalar, rasmlar,
prezentatsiyalar va videolar orqali mavzu ko‘rgazmali tarzda tushuntiriladi. Shu

29bilan birga, savol-javoblar va interaktiv muhokamalar orqali o‘quvchilarni faol
ishtirok etishga jalb qilish mumkin.
2. Laboratoriya ishlari va amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarda nazariy
bilimlarni amaliy ko‘nikmalar bilan mustahkamlash imkonini beradi.
O‘quvchilar xavfsiz muhitda mikroorganizmlarning ko‘payishini, antibakterial
vositalarning ta’sirini va profilaktika choralarini o‘rganadilar. Masalan, qo‘l
yuvish samaradorligini kuzatish, suv va ovqat orqali yuqadigan kasalliklarni
modellashtirish laboratoriya ishlarida amalga oshiriladi. Bu metod
o‘quvchilarda kuzatish, tahlil qilish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini
shakllantiradi.
3. Guruh ishlari metodida o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linib, biror
muammoni birgalikda tahlil qiladi. Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusida
guruh ishlari kasalliklarning tarqalish yo‘llarini o‘rganish, profilaktik
choralarning samaradorligini baholash va o‘z natijalarini taqdim etishga
qaratiladi. Guruh ishlari o‘quvchilarda hamkorlik, muloqot, fikr almashish va
jamoaviy qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
4. Loyiha ishlari o‘quvchilarga mavzuni mustaqil tarzda o‘rganish va ijodiy
shaklda taqdim etish imkonini beradi. Loyihalar plakatlar, broshyuralar,
videolar yoki interaktiv materiallar yaratishdan iborat bo‘lishi mumkin.
Loyihalarni amalga oshirish jarayonida o‘quvchilar ilmiy manbalarni o‘rganadi,
statistik ma’lumotlar bilan ishlaydi va real hayotda qo‘llash mumkin bo‘lgan
tavsiyalar ishlab chiqadi. Shu tarzda loyiha ishlari o‘quvchilarning mustaqil
izlanish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
5. Interfaol o‘yinlar va viktorinalar o‘quvchilarda mavzuga qiziqishni
oshirish va bilimlarni mustahkamlash uchun qo‘llaniladi. Masalan,
“Kasalliklarni oldini olish yo‘llari” mavzusida viktorina tashkil etish, savol-
javob o‘yinlari va rol o‘yinlari o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi. Interfaol
o‘yinlar orqali o‘quvchilar mavzuni qiziqarli tarzda o‘rganadi, jamoaviy
ishlashni o‘rganadi va nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq qiladi.

306. Vizual va multimediya materiallari dars jarayonida samarali vosita
hisoblanadi. Prezentatsiyalar, diagrammalar, infografikalar, videolar va
animatsiyalar mavzuni oson tushunishga yordam beradi. Shu bilan birga, vizual
materiallar o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi, ularning xotira va qiziqish
darajasini oshiradi.
7. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) yordamida o‘quvchilar
onlayn resurslar, elektron laboratoriyalar, interaktiv testlar va virtual
laboratoriya mashqlaridan foydalanadi. Bu esa mavzuni mustaqil o‘rganish va
dunyo tajribasi bilan tanishish imkonini beradi. Shu orqali o‘quvchilar sog‘lom
turmush tarzini targ‘ib qilishning zamonaviy va samarali usullari bilan
tanishadi.
8. Refleksiya va muhokama metodlari o‘quvchilarga o‘z fikrini bayon
qilish, laboratoriya ishlarida va loyihalarda kuzatilgan natijalarni tahlil qilish
imkonini beradi. Dars oxirida o‘quvchilar o‘z xulosalarini yozma shaklda bayon
qiladi va guruh muhokamalarida taqdim etadi. Bu jarayon ularni tanqidiy
fikrlash, ilmiy mulohaza yuritish va amaliy yechimlar ishlab chiqish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Integrativ yondashuv pedagogik jarayonda
o‘quvchilarga mavzuni kengroq va chuqurroq qamrab olish imkonini beradi. Bu
yondashuv orqali o‘quvchilar faqat biologiya doirasida qolmay, mavzuni
boshqa fanlar bilan bog‘lab o‘rganadi. Masalan, mikroorganizmlar va
kasalliklar mavzusi biologiya darsida o‘rgatilsa, u kimyo, sog‘liqni saqlash,
ekologiya va ijtimoiy fanlar bilan uzviy bog‘lanadi. Shu tarzda, o‘quvchilar
mavzuni kontekstda tushunadi va uni hayotiy holatlarga tatbiq qilishni
o‘rganadi.
Integrativ yondashuvning birinchi jihati — fanlararo bog‘lanishdir.
O‘quvchilar kasalliklarning kimyoviy xususiyatlari, antibiotiklar va
dezinfeksiyalash vositalarining ishlash mexanizmlarini o‘rganadilar. Shu bilan
birga, biologik bilimlarni sog‘liqni saqlash va profilaktika bilan bog‘lab,
kasalliklarni oldini olish choralarini tushunadilar.

31Ikkinchi jihat — hayotiy kontekstga tatbiq qilishdir. O‘quvchilar
mikroorganizmlarning tarqalish yo‘llari, gigiyena qoidalari, ovqatlanish va
sanitariya talablarini o‘z kundalik hayotiga tatbiq qiladi. Masalan, ularning qo‘l
yuvish odatlari, oziq-ovqatni to‘g‘ri saqlash va ijtimoiy muhitdagi profilaktik
xatti-harakatlari shakllanadi. 12
Uchinchi jihat — ijtimoiy fanlar bilan integratsiya. O‘quvchilar
kasalliklarning jamiyatga ta’siri, epidemiologik vaziyatlar va sog‘liqni saqlash
tizimi bilan tanishadilar. Bu orqali ular sog‘lom turmush tarzining nafaqat
shaxsiy, balki ijtimoiy ahamiyatini ham tushunadi.Shuningdek, integrativ
yondashuv o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, laboratoriya ishlari yoki loyiha
mashg‘ulotlarida o‘quvchilar biror infektsion kasallik tarqalishini tahlil qiladi,
xavf omillarini aniqlaydi va profilaktika choralari bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqadi.
Vizual va multimediya materiallari integrativ yondashuvni samarali qiladi.
Prezentatsiyalar, diagrammalar, infografikalar, animatsiyalar va videolar
mavzuni boshqa fanlar bilan bog‘lab tushuntirishga yordam beradi. Shu orqali
o‘quvchilar mavzuni qiziqarli va tushunarli tarzda o‘rganadi, bilimlarni
mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Integrativ yondashuvning yana bir afzalligi — mustaqil izlanish va loyiha
ishlari bilan uyg‘unlashuvdir. O‘quvchilar mavzuni mustaqil o‘rganib,
kasalliklar tarqalishi, profilaktika choralarini tahlil qiladilar, plakatlar,
broshyuralar yoki interaktiv taqdimotlar yaratadilar. Shu tarzda ular nafaqat
nazariy bilimlarni o‘zlashtiradi, balki mavzuni amaliyotga tatbiq
etadi.Shuningdek, integrativ yondashuv o‘quvchilarda ilmiy mulohaza yuritish
va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Masalan, kimyo va biologiya
bilimlarini uyg‘unlashtirgan holda antibiotiklar samaradorligini baholash yoki
12
Islomova Z.F. Mikrobiologiya fanini maktabda o‘qitish metodikasi. – Samarqand: Ilm,
2017. – 200 b.

32ekologik muhitning mikroorganizmlarga ta’sirini tahlil qilish orqali o‘quvchilar
muammolarni kompleks tarzda ko‘rishni o‘rganadi.O‘quvchilarda sog‘lom
turmush tarzini targ‘ib etish integrativ yondashuv orqali nafaqat bilim, balki
odat va xulq-atvorni shakllantiradi. Ular sog‘lom ovqatlanish, jismoniy faoliyat,
gigiyena qoidalariga rioya qilish va ijtimoiy muhitda xavfsiz xatti-harakatlarni
amaliyotda qo‘llashni o‘rganadi. Shu bilan birga, o‘quvchilar mavzuni hayotiy
muammolar bilan bog‘lab, bilimlarni kontekstda qo‘llashga odatlanadi.
Pedagogik jarayonda o‘quvchilarni sog‘lom turmush tarziga
rag‘batlantirishning yana bir muhim jihati — motivatsiya va rag‘batlantirish
vositalaridan foydalanish. Mukofotlar, ballar, ijodiy loyihalarni e’tirof etish va
faol ishtirokni rag‘batlantirish o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi. Shu bilan
birga, dars davomida xavfsizlik, profilaktika va sog‘lom odatlar haqida
muntazam xabardor qilish muhim ahamiyatga ega.Dars shakllari va
metodlarining uyg‘unligi o‘quvchilarda nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy
ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shu tarzda o‘quvchilar sog‘lom turmush tarzini
amalda qo‘llashni o‘rganadi, profilaktik choralarni muntazam amalga oshiradi
va kasalliklarning oldini olishga qiziqish uyg‘otadi. Pedagogik yondashuv
doimiy va tizimli bo‘lishi, o‘quvchilarning qiziqishi, faoliyati va ilmiy
izlanishlarini uyg‘unlashtirishi muhimdir.

33Jadval 2 . Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishga yo‘naltirilgan dars
shakllari va metodlarining taqqoslanishi
Dars shakli /
metod Tavsifi Maqsadi Pedagogik
ahamiyati
Nazariy ma’ruza
va izoh O‘qituvchi mavzuni
tushuntiradi,
diagramma, rasmlar,
videolar orqali vizual
ko‘rgazma beradi O‘quvchilarga
mikroorganizmlar
va kasalliklar
haqida keng
nazariy bilim
berish Nazariy bilimlarni
boyitadi, mavzuni
tushunishni
osonlashtiradi, savol-
javob orqali
interaktivlikni
oshiradi
Laboratoriya
ishlari O‘quvchilar xavfsiz
muhitda amaliy
mashqlar bajaradi (qo‘l
yuvish, suv va ovqat
orqali yuqadigan
kasalliklarni kuzatish) Nazariy bilimlarni
amaliyot bilan
mustahkamlash Kuzatish, tahlil
qilish, xulosa
chiqarish
ko‘nikmalarini
rivojlantiradi
Guruh ishlari O‘quvchilar kichik
guruhlarga bo‘linib,
kasalliklar tarqalishi va
profilaktik choralarni
tahlil qiladi Hamkorlikda
ishlash,
muammolarni hal
qilish Jamoaviy ish,
muloqot va qaror
qabul qilish
ko‘nikmalarini
shakllantiradi
Loyiha ishlari Plakat, broshyura, video
yoki interaktiv taqdimot
yaratish Mustaqil o‘rganish
va ijodiy fikrlashni
rivojlantirish Ilmiy manbalarni
o‘rganish, statistik
ma’lumot bilan

34 ishlash, real hayotga
tavsiya berish
Interfaol o‘yinlar
va viktorinalar Savol-javob, rol
o‘yinlari, viktorinalar Mavzu bo‘yicha
qiziqishni oshirish Nazariy bilimlarni
mustahkamlash,
jamoaviy ishlash,
qiziqishni uyg‘otadi
Vizual va
multimediya
materiallari Prezentatsiya,
diagramma, infografika,
video, animatsiya Mavzuni tushunarli
va ko‘rgazmali
qilish E’tibor va xotirani
oshiradi, mavzuga
qiziqishni
kuchaytiradi
Axborot-
kommunikatsiya
texnologiyalari
(AKT) Onlayn resurslar, virtual
laboratoriya, interaktiv
testlar Mustaqil o‘rganish
va dunyo tajribasi
bilan tanishish Zamonaviy
texnologiyalarni
qo‘llash
ko‘nikmasini
rivojlantiradi
Refleksiya va
muhokama O‘quvchilar o‘z
xulosalarini bayon
qiladi, guruh
muhokamasi Tanqidiy fikrlash,
xulosalar chiqarish Mustaqil tahlil, ilmiy
mulohaza va amaliy
yechimlar ishlab
chiqish
Integrativ
yondashuv Biologiya, kimyo,
sog‘liqni saqlash,
ekologiya fanlari bilan
integratsiya Mavzuni kengroq
qamrab olish Nazariy va amaliy
bilimlarni
uyg‘unlashtiradi,
mavzuni kontekstda
tushunishni oshiradi
Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishga yo‘naltirilgan dars shakllari va
metodlari o‘quvchilarda nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash, mustaqil
izlanish ko‘nikmalarini rivojlantirish, jamoaviy va ijodiy ishlashni
rag‘batlantirish, shuningdek, zamonaviy texnologiyalardan foydalanishni

35o‘rgatish imkonini beradi. Shu bilan birga, bu metodlar orqali o‘quvchilar
mavzuni qiziqarli va tushunarli tarzda o‘rganadi, sog‘lom odatlarni
shakllantiradi va xavfsiz xulq-atvorni amaliyotga tatbiq qiladi.Shu nuqtai
nazardan, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishga yo‘naltirilgan dars shakllari
va metodlari maktab pedagogikasida samarali vosita hisoblanadi. Nazariy
ma’ruza, laboratoriya ishlari, guruh va loyiha ishlari, interfaol o‘yinlar,
multimediya va AKT resurslari, refleksiya va integrativ yondashuv
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va qiziqishini uyg‘unlashtiradi. Shu tarzda
pedagogik jarayon nafaqat biologik bilimlarni boyitadi, balki o‘quvchilarda
sog‘lom turmush tarzini amalda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantiradi va ularni
mustaqil fikrlashga rag‘batlantiradi.
2.3. Mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish bo‘yicha
tajriba-sinov ishlari
Mavzuni o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishning
samaradorligini aniqlash uchun tajriba-sinov ishlari muhim vosita hisoblanadi.
Bu ishlar o‘quvchilarning mavzu bo‘yicha nazariy bilimlarini qanchalik
o‘zlashtirganini, ularni amaliyotga tatbiq qila olish darajasini va sog‘lom
odatlarni shakllantirish ko‘nikmalarini baholashga xizmat qiladi. Tajriba-sinov
ishlari maktab pedagogikasida innovatsion yondashuv sifatida qaraladi, chunki
u o‘quv jarayonining real samaradorligini ko‘rsatadi.
Tajriba-sinov ishlarini tashkil etishda birinchi qadam — maqsad va
vazifalarni aniqlashdir. Maqsad shundan iboratki, o‘quvchilarda
mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o‘rgatish orqali sog‘lom turmush
tarzini targ‘ib etish ko‘nikmalarini shakllantirish. Vazifalar esa quyidagilarni
o‘z ichiga oladi: mavzuni o‘rganish darajasini baholash, o‘quvchilarning amaliy
ko‘nikmalarini kuzatish, rag‘batlantirish vositalarining samaradorligini aniqlash
va pedagogik jarayonni takomillashtirish. 13
13
Qodirov S.J. Biologiya fanida laboratoriya ishlari va xavfsizlik qoidalari. – Toshkent:
Pedagogika, 2018. – 245 b.

36Tajriba-sinov ishlarining asosiy qismi — eksperimental darslar tashkil
etishdir. Ushbu darslar odatiy darslar bilan farq qiladi: ular interfaol metodlar,
laboratoriya ishlari, loyiha mashg‘ulotlari va integrativ yondashuv asosida
o‘tkaziladi. Eksperimental darslar davomida o‘quvchilarga mavzuga qiziqish
uyg‘otish, ularni faol ishtirok etishga undash va nazariy bilimlarni amaliyot
bilan uyg‘unlashtirishga e’tibor qaratiladi.Eksperimental darslarda qo‘llanilgan
metodlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: nazariy ma’ruza va izoh, laboratoriya
ishlari, guruh ishlari, loyiha ishlari, interfaol o‘yinlar, vizual va multimediya
materiallari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, refleksiya va muhokama.
Shu metodlarning kombinatsiyasi o‘quvchilarning mavzuga qiziqishini oshiradi,
bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlashga xizmat qiladi.Tajriba-sinov
jarayonida nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalarni baholash muhim
ahamiyatga ega. Buning uchun testlar, viktorinalar, laboratoriya ishlaridagi
kuzatuvlar, loyiha natijalari va o‘quvchilarning interfaol mashg‘ulotlardagi
ishtiroki tahlil qilinadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning sog‘lom turmush
tarzini amaliyotga tatbiq qilish darajasi ham baholanadi.Tajriba-sinov
ishlarining natijalari pedagogik tahlil qilinadi. Misol uchun, eksperimental
guruhdagi o‘quvchilarning kasalliklar tarqalishini tushunish, profilaktika
choralarini amalga oshirish va xavfsiz xulq-atvorni qo‘llash ko‘nikmalari
sezilarli darajada oshadi. Solishtirma guruh bilan taqqoslaganda, interfaol va
integrativ metodlar yordamida o‘tilgan darslar samaradorligi yuqoriligini
ko‘rsatadi.Shuningdek, tajriba-sinov ishlari o‘quvchilarning motivatsiyasini va
qiziqishini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Mukofotlar, ballar tizimi, ijodiy
loyihalarni e’tirof etish va guruh ishlari orqali o‘quvchilar mavzuga faol jalb
qilinadi. Bu esa ularning sog‘lom turmush tarzini kundalik hayotga tatbiq etish
istagini kuchaytiradi.Tajriba-sinov ishlarida vizual va multimediya materiallari
samarali qo‘llaniladi. Prezentatsiyalar, diagrammalar, videolar va animatsiyalar
o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi, mavzuni tushunishni osonlashtiradi va
bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, axborot-

37kommunikatsiya texnologiyalari yordamida o‘quvchilar onlayn laboratoriya
mashqlari, virtual testlar va interaktiv resurslar bilan ishlash imkoniga ega
bo‘ladi.Tajriba-sinov ishlarida guruh va loyiha ishlari alohida o‘rin tutadi.
O‘quvchilar kichik guruhlarda biror infektsion kasallik tarqalishini tahlil qiladi,
xavf omillarini aniqlaydi va profilaktik tavsiyalar ishlab chiqadi. Loyihalar
orqali o‘quvchilar mavzuni mustaqil o‘rganadi, ijodiy fikrlashni rivojlantiradi
va real hayotga tatbiq etish imkonini oladi.Shuningdek, tajriba-sinov jarayonida
refleksiya va muhokama metodlari qo‘llaniladi. O‘quvchilar laboratoriya
ishlari, loyiha va interfaol mashg‘ulotlar natijalarini tahlil qilib, o‘z xulosalarini
bayon qiladi. Bu jarayon ularni tanqidiy fikrlashga, ilmiy mulohaza yuritishga
va amaliy yechimlar ishlab chiqishga o‘rgatadi.Tajriba-sinov ishlarining yana
bir muhim jihati — integrativ yondashuvni qo‘llashdir. Biologiya mavzusi
boshqa fanlar bilan bog‘lanadi: kimyo, ekologiya, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy
fanlar. Shu orqali o‘quvchilar mavzuni kontekstda tushunadi, bilimlarni
uyg‘unlashtiradi va sog‘lom turmush tarzini amaliyotga tatbiq qiladi.
Tajriba-sinov ishlari nafaqat o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini
baholash, balki o‘qituvchilarning pedagogik jarayonini takomillashtirishga ham
xizmat qiladi. Bu ishlar yordamida o‘qituvchi dars shakllari va metodlarining
samaradorligini tahlil qiladi, pedagogik yondashuvlarni optimallashtiradi va
sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etishda yangi strategiyalar ishlab chiqadi.
Natijalar ko‘rsatadiki, interfaol, laboratoriya, loyiha va integrativ metodlarni
qo‘llagan holda o‘tilgan darslar o‘quvchilarda mavzuga qiziqish, mustaqil
fikrlash va sog‘lom turmush tarzini amalda qo‘llash ko‘nikmalarini sezilarli
darajada oshiradi. Solishtirma guruhlar bilan tahlil o‘quv jarayonining
samaradorligini aniq ko‘rsatadi.Shu tarzda tajriba-sinov ishlari sog‘lom turmush
tarzini targ‘ib etish bo‘yicha pedagogik metodlarni takomillashtirish,
o‘quvchilarning qiziqishi va bilimini oshirish hamda mavzuni amaliyotga tatbiq
etish imkonini beradi. Bu esa umumta’lim maktablarida biologiya darslarining

38samaradorligini oshirishga xizmat qiladi va o‘quvchilarda sog‘lom turmush
tarzini shakllantirishga yordam beradi.
Xulosa
Ushbu kurs ishini bajarish jarayonida men “Mikroorganizmlar va kasalliklar
mavzusini o‘qitishda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish” masalasining
nafaqat biologik ta’lim uchun, balki o‘quvchilarning kundalik hayot faoliyati
uchun ham nihoyatda muhim ekanini chuqur angladim. Mikroorganizmlar inson
salomatligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan eng kichik, ammo juda faol
mavjudotlar ekanini, ularni o‘quvchilarga to‘g‘ri va qiziqarli metodlar bilan
yetkazish o‘quvchilarning sog‘lom turmush tarziga bo‘lgan munosabatini
yanada kuchaytirishini tushundim.
Kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ulardan himoyalanish yo‘llari,
immunitetni mustahkamlash, gigiyena talablariga rioya qilish – bularning
barchasini yosh avlodga o‘rgatish orqali jamiyatda sog‘lom, faol va mas’uliyatli
fuqarolar voyaga yetishiga hissa qo‘shish mumkinligini ko‘rdim. Sog‘lom
turmush tarzini targ‘ib etishda dars jarayonining o‘zi ham zamonaviy pedagogik
texnologiyalar, interfaol metodlar, laboratoriya mashg‘ulotlari va amaliy
topshiriqlar bilan boyitilishi kerakligini angladim.Men ushbu mavzuni
o‘qitishda o‘quvchilarni faollashtirish, ularni mustaqil fikrlashga undash,
sog‘lom hayot uchun zarur bo‘lgan odatlarni shakllantirish hamda
mikroorganizmlar haqidagi ilmiy tasavvurlarini mustahkamlash samaradorlikni
oshirishini tushundim. Ayniqsa, motivatsiya, rag‘batlantirish, multimediya
vositalari, loyihaviy topshiriqlar kabi metodlarning qo‘llanishi o‘quvchilarda
nafaqat bilim, balki hayotiy ko‘nikmalarni ham shakllantirishini kuzatdim.
Xulosa qilib aytganda, men uchun ushbu mavzu nafaqat nazariy bilimlar
majmui, balki amaliy hayotda muhim o‘rin tutadigan, yoshlarning sog‘lom
turmush tarzi madaniyatini shakllantirishga xizmat qiluvchi dolzarb yo‘nalish
ekanini namoyon qildi. Kelajakda pedagog sifatida bunday mavzularni samarali

39o‘qitish orqali o‘quvchilarning sog‘lom, ongli va mas’uliyatli bo‘lib
ulg‘ayishiga o‘z hissamni qo‘shishga intilaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Akbarov Sh.A., Mirzaev O.T. Mikrobiologiya va infeksion kasalliklar. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – 312 b.
2. To‘xtayeva D.R. Umumiy biologiya: Mikroorganizmlar va kasalliklar. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – 256 b.
3. Rashidov B.Q. Sog‘lom turmush tarzi va profilaktika metodikasi. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2020. – 280 b.
4. Xolmatov S.K. Maktab biologiyasida mikroorganizmlar mavzusini o‘qitish
metodikasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2017. – 198 b.
5. Yusupov A.B., Qodirov M. Infeksion kasalliklarning pedagogik
yondashuvlari. – Toshkent: Pedagogika, 2019. – 220 b.
6. Karimova N.R. Biologiya darslarida interfaol metodlarni qo‘llash. –
Samarqand: Ilm, 2021. – 240 b.
7. Tursunov O.B. Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish usullari. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2022. – 212 b.
8. Rasulova M.J. Mikroorganizmlar va ularning inson salomatligiga ta’siri. –
Toshkent: Fan, 2018. – 300 b.
9. Axmedov F.Q. Umumta’lim maktablarida sog‘lom turmush tarzini o‘qitish
metodikasi. – Buxoro: Pedagogika, 2020. – 215 b.
10. Mirzaeva L.O. Biologiya fanini interaktiv darslar orqali o‘qitish. –
Toshkent: Ilm-fan, 2021. – 198 b.
11. Nabieva S.A. Gigiyena va profilaktika darslarida amaliy mashg‘ulotlar. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 230 b.
12. Rahimov A.K. Viruslar va bakteriyalar: zamonaviy tadqiqotlar. – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2021. – 310 b.

4013. Islomova Z.F. Mikrobiologiya fanini maktabda o‘qitish metodikasi. –
Samarqand: Ilm, 2017. – 200 b.
14. Sobirov D.Y. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish metodikasi. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2022. – 225 b.
15. Qodirov S.J. Biologiya fanida laboratoriya ishlari va xavfsizlik qoidalari. –
Toshkent: Pedagogika, 2018. – 245 b.
16. Egamberdiyev R.N. Infeksion kasalliklar va profilaktika choralari. –
Toshkent: Ilm, 2020. – 280 b.
17. Usmonov A.T. O‘quvchilarda sog‘lom odatlarni shakllantirish usullari. –
Farg‘ona: O‘qituvchi, 2019. – 210 b.
18. Juraeva N.M. Biologiya darslarini zamonaviy texnologiyalar yordamida
o‘qitish. – Toshkent: Fan, 2021. – 260 b.
19. Tashpulatov B.E. Kasalliklarning tarqalishi va profilaktika strategiyalari. –
Toshkent: Ilm-fan, 2020. – 275 b.
20. Abdurahmonov O.Q. Mikroorganizmlar va kasalliklar: maktab metodikasi.
– Toshkent: Pedagogika, 2022. – 290 b.
1. https://www.fao.org/3/i4114e/i4114e.pdf
2. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/microbiology-and-
public-health
3. https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/
environmental-microbiology
4. https://www.epa.gov/microbes/microbes-and-ecosystems

Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o’qitishda sog’lom turmush tarzini targ’ib etish

Sotib olish