Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 2.0MB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Ноябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Мелиорация

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

53 Продаж

Mikroorganizmlarning foydali va zararli turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI  OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY INNOVATSIYALAR UNIVERSITETI
BIOLOGIYA  TA’LIM  YO‘NALISHI  
5 -KURS BIO-1204-21S- GURUH TALABASI
ESHMATOVA MASHXURA ABDULLAJON QIZINING   BIOLOGIYA
O‘QITISH METODIKASI II   FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: MIKROORGANIZMLARNING FOYDALI VA ZARARLI
TURLARI HAQIDA TA’LIM BERISHDA MUAMMOLI TA’LIM
USULLARIDAN FOYDALANISH
Ilmiy rahbar:PhD Hasanova L.
NAVOIY – 202 6 2 MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………..….3
BIRINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR VA ULARNING 
TA’LIMDAGI O‘RNI
1.1. Mikroorganizmlar tushunchasi, turlari va ularning hayotiy jarayonlardagi 
roli ……………………………………………………………………………….7
1.2. Mikroorganizmlarning foydali turlari va ularning amaliy ahamiyati …..…19
1.3. Mikroorganizmlarning zararli turlari va ularning inson hayotiga ta’siri .…22
IKKINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR MAVZUSINI O‘QITISHDA 
MUAMMOLI TA’LIM USULLARI
2.1.Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullarini 
qo‘llash metodikasi …………………………………………………………….26
2.2. Muammoli ta’lim asosida o‘quvchilarda tahliliy va tanqidiy fikrlashni 
rivojlantirish usullari …………………………………………………………..31
2.3. Muammoli ta’lim usullaridan foydalanish samaradorligini baholash ….…36
Xulosa …………………………………………………………………………39
Foydalanilgan adabiyotlar ………….…………………………………..……41 3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi   Bugungi kunda biologiya fanini o‘qitish
jarayonida o‘quvchilarda nafaqat  nazariy bilimlarni  shakllantirish, balki ularda
hayotiy   muammolarni   hal   qilish   ko‘nikmalarini   rivojlantirish   ham   ta’limning
ustuvor   vazifalaridan   biridir.   Ta’lim   jarayoniga   innovatsion   metodlarni   tatbiq
etish,   xususan   muammoli   ta’lim   usullaridan   foydalanish,   o‘quvchini   passiv
tinglovchidan faol izlanuchi shaxsga aylantiradi. Mikroorganizmlar mavzusi esa
kundalik   hayot   bilan   bevosita   bog‘liq   bo‘lgani   uchun   uni   muammoli   ta’lim
asosida  o‘qitish   ayniqsa   samarali   hisoblanadi.   Chunki   mikroorganizmlar   inson
salomatligi, ekologiya, oziq-ovqat xavfsizligi va tibbiyot kabi sohalarda muhim
o‘rin   tutadi.   O‘quvchilar   bu   mavzuni   o‘rganish   jarayonida   real   hayotdan
misollar   topadi,   mikroorganizmlarning   foydali   va   zararli   turlarini   farqlashni
o‘rganadi, ularning hayotimizdagi o‘rnini to‘g‘ri baholashga o‘rganadi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bugungi kunda ilm-fan,
ayniqsa   biologiya   va   tibbiyot   sohalarida   zamonaviy   laboratoriya
yondashuvlarini   egallagan   mutaxassislar   tayyorlash   –   davlatimiz
taraqqiyotining   eng   muhim   omillaridan   biridir. 1
”   Ushbu   fikr   mikrobiologiya
ta’limida   laboratoriya   mashg‘ulotlari   qanchalik   ahamiyatga   ega   ekanining
yaqqol   dalilidir.   Zamonaviy   ta’lim   talablari   o‘quv   jarayonini   samarali   tashkil
etish   uchun   muammoli   vaziyatlardan   foydalanishni,   o‘quvchini   fikrlashga
undaydigan   topshiriqlar   yaratishni   talab   qiladi.   Ayniqsa   mikroorganizmlar
mavzusida   o‘quvchilar   ko‘pincha   noto‘g‘ri   tasavvurlarga   ega   bo‘lishlari,
foydali mikroblarni zararlilardan farqlashda qiynalishlari kuzatiladi. Muammoli
ta’lim   metodlari   esa   ayni   shu   kamchiliklarni   bartaraf   etishga   xizmat   qiladi.
Shuningdek,   COVID-19   pandemiyasi   davridan   boshlab   mikroorganizmlar
1
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Yangi O‘zbekistonni barpo 
etish yo‘lida ilm-fan va ta’lim eng asosiy tayanchimizdir” mavzusidagi nutqi. Oliy Majlisga 
Murojaatnomasi.   Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 4mavzusi yanada dolzarb ahamiyat kasb etmokda, chunki o‘quvchilar immunitet,
infeksiyalar,   profilaktika   kabi   tushunchalarni   chuqurroq   o‘rganishga   ehtiyoj
sezmoqda.   Shu   nuqtai   nazardan   qaraganda,   “Mikroorganizmlarning   foydali   va
zararli turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish”
mavzusi   dolzarb,   amaliy   ahamiyatga   ega   va   zamonaviy   biologiya   ta’limining
rivojlanishiga xizmat qiladigan yo‘nalishlardan biridir
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi  Mikroorganizmlar haqidagi
ilmiy   bilimlar   uzoq   yillik   tadqiqotlar   natijasida   shakllangan   bo‘lib,
mikrobiologiyaning   asoschilari   L.   Paster,   R.   Kox,   I.   Mechnikov   kabi   olimlar
tomonidan   mikroblarning   mohiyati,   tuzilishi   va   faoliyati   keng   o‘rganilgan.
Zamonaviy   mikrobiologiya   fanida   mikroorganizmlarning   foydali   va   zararli
turlari o‘zaro taqqoslab o‘rganilgan, ularning sanoat, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi
va   ekologiya   sohalaridagi   ahamiyati   haqida   keng   ilmiy   adabiyotlar   yaratilgan.
Shu   bilan   birga,   umumta’lim   maktablari   uchun   mo‘ljallangan   biologiya
darsliklarida   ham   mikroorganizmlar   mavzusi   muhim   bo‘limlardan   biri   sifatida
o‘rin olgan.
Pedagogika   fanida   muammoli   ta’lim   usullari   yuzasidan   ko‘plab   ilmiy
izlanishlar   olib   borilgan   bo‘lsa-da,   ushbu   metodning   aniq   mavzular   kesimida,
xususan   mikroorganizmlar   mavzusida   qo‘llanilishi   bo‘yicha   tadqiqotlar   yetarli
darajada   rivojlanmagan.   Ayrim   metodik   qo‘llanmalarda   biologiya   darslarida
noan’anaviy metodlardan foydalanish tavsiya etilgan bo‘lsa-da, mikrobiologiya
yo‘nalishida   muammoli   yondashuvning   amaliy   mexanizmlari   to‘liq   ishlab
chiqilmagan.   Bu   esa   mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi   qisman   bo‘lib,
izlanishlar   davom   ettirilishi   zarurligini   ko‘rsatadi.Shu   bois   kurs   ishida   ilgari
chop  etilgan   ilmiy  maqolalar,   darsliklar   va  metodik   qo‘llanmalarga   tayanilgan
holda,   mikroorganizmlar   mavzusini   muammoli   metod   asosida   o‘qitishning
samarali   yo‘llari   o‘rganiladi,   mavjud   ilmiy-pedagogik   manbalar   tizimli   tahlil
qilinadi. Mazkur masala bo‘yicha yangi metodik yondashuvlarni ishlab chiqish, 5biologiya   ta’limi   uchun   qo‘shimcha   ilmiy-uslubiy   tavsiyalar   yaratish   kurs
ishining ilmiy qiymatini oshiradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati     Ushbu kurs ishining
nazariy   ahamiyati,   avvalo,   mikroorganizmlar   mavzusining   ta’lim   jarayonidagi
o‘rni va muammoli ta’lim metodlarining mohiyatini ilmiy asosda yoritib berish
bilan belgilanadi. Tadqiqot muammoli ta’limga doir mavjud ilmiy nazariyalarni
tahlil   qilib,   ularni   biologiya   ta’limi,   xususan   mikrobiologiya   bo‘limiga   tatbiq
etishning   metodik   asoslarini   ochib   beradi.   Mikroorganizmlarning   foydali   va
zararli   turlari   haqidagi   ilmiy   qarashlarni   pedagogik   jarayon   bilan
uyg‘unlashtirish   orqali   mavzuning   mazmuni   chuqurlashtiriladi.   Shuningdek,
o‘quvchilarda ilmiy fikrlash, mantiqiy mushohada  yuritish, analitik yondashuv
kabi   kompetensiyalarni   shakllantirishda   muammoli   ta’limning   o‘rni   nazariy
jihatdan asoslab beriladi.
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   esa   uning   natijalari   maktab   biologiya
darslarida bevosita qo‘llanilishi  mumkinligida namoyon bo‘ladi.  Ish davomida
taklif etilgan muammoli savollar, amaliy topshiriqlar, laboratoriya ishlariga doir
tavsiyalar   va   dars   ssenariylari   o‘qituvchilar   uchun   tayyor   metodik   qo‘llanma
vazifasini   bajaradi.   Bundan   tashqari,   muammoli   vaziyatlar   yaratish
texnologiyasini   mikroorganizmlar   mavzusiga   moslashtirish   orqali   dars
samaradorligi   oshiriladi,   o‘quvchilarning   mustaqil   izlanish   faolligi   kuchayadi.
Mavzu   bo‘yicha   yaratilgan   metodik   ishlanmalar   biologiya   o‘qituvchilarining
kasbiy   mahoratini   rivojlantirishga,   darslarni   zamonaviy   talablarga   mos   tashkil
etishga yordam beradi.
Kurs  ishi  mavzusining obyekti   Biologiya  fanini   o‘qitish  jarayoni, xususan
umumta’lim   maktablarida   mikroorganizmlar   to‘g‘risidagi   mavzularni
o‘zlashtirish jarayoni.
Kurs   ishi   mavzusining   predmeti   Mikroorganizmlarning   foydali   va   zararli
turlari   haqida   ta’lim   berishda   muammoli   ta’lim   usullaridan   foydalanishning
shakl va metodlari, mazkur yondashuvning samaradorligi. 6Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi .   Mikroorganizmlar   mavzusini   o‘qitishda
muammoli ta’lim usullaridan samarali foydalanish bo‘yicha metodik tavsiyalar
ishlab chiqish hamda ularning o‘quvchi bilimiga ta’sirini tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Mikroorganizmlar va ularning biologik jarayonlardagi o‘rni haqida nazariy
ma’lumotlarni umumlashtirish.
 Mikroorganizmlarning   foydali   va   zararli   jihatlarini   o‘quvchilarga
tushuntirishda muammoli ta’limning o‘rnini aniqlash.
 Muammoli   ta’limning   nazariy   asoslarini   o‘rganish   va   mikrobiologiya
mavzulariga integratsiya qilish.
 O‘quv   jarayonida   muammoli   vaziyatlar   yaratish   metodikasini   ishlab
chiqish.
 Ushbu metoddan foydalanish samaradorligini amaliy tahlil qilish.
Kurs   ishi   mavzusining   metodlari   Tahlil,   taqqoslash,   ilmiy   adabiyotlarni
o‘rganish,   pedagogik   kuzatish,   muammoli   vaziyat   yaratish   metodlari,   suhbat,
eksperiment va natijalarni statistik tahlil qilish metodlari qo‘llanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi   Kurs ishi kirish qismidan, ikki bobdan, har
bir bob uch bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7BIRINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR VA ULARNING
TA’LIMDAGI O‘RNI
1.1. Mikroorganizmlar tushunchasi, turlari va ularning hayotiy
jarayonlardagi roli
Mikrobiologiya   fani   biologiya   va   tibbiyot   ta’limi   tizimida   alohida   o‘rin
tutadi.   U   mikroorganizmlarning   tuzilishi,   fiziologiyasi,   genetikasi   va
ekologiyasini   o‘rganishga   qaratilgan   bo‘lib,   talabalarga   nafaqat   nazariy
bilimlar,   balki   amaliy   ko‘nikmalarni   shakllantirish   imkonini   beradi.
Mikrobiologiya fani talabalarga biologik jarayonlarning mikroskopik asoslarini
tushuntiradi, infeksion kasalliklar, antibiotiklar, biotexnologiya mahsulotlari va
ekologik nazorat sohalarida ishlash uchun zarur bilimlarni beradi. 2
Ta’lim   tizimida   mikrobiologiya   fanining   o‘rni   uning   nazariy   va   amaliy
qiymatida   namoyon   bo‘ladi.   Nazariy   jihatdan,   u   talabalarga
mikroorganizmlarning   metabolik   jarayonlarini,   o‘sish   sharoitlarini   va   kasallik
keltiruvchi   hamda   foydali   turlarni   aniqlash   imkoniyatini   beradi.   Amaliy
jihatdan   esa   laboratoriya   mashg‘ulotlari   talabalarni   mustaqil   tajriba   o‘tkazish,
eksperiment natijalarini qayd etish va tahlil qilish ko‘nikmalariga o‘rgatadi. Shu
bilan birga, laboratoriya mashg‘ulotlari xavfsizlik qoidalarini o‘rganish va steril
muhit yaratish bo‘yicha ham talabalarga amaliy tajriba beradi.
Mikrobiologiya fanining tarixiy rivojlanishi XVII asrga borib taqaladi. XVI–
XVII   asrlarda   Antoni   van   Levenhuk   mikroskopni   ixtiro   qilib,   birinchi   bo‘lib
mikroorganizmlarni   kuzatgan.   Shu   davrda   mikroorganizmlar   haqida   nazariy
g‘oyalar   mavjud   bo‘lgan,   ammo   ularning   kasallik   keltirish   xususiyati   hali
aniqlanmagan.   XVII   asrning   oxirlarida   ilm-fan   rivojlanishi   bilan   birga
mikroorganizmlar   va   ularning   hayotiy   jarayonlarini   o‘rganish   bo‘yicha
dastlabki ilmiy izlanishlar boshlangan.
2
 Зияева А.А., Юсупова Ш.Ш., Маматкулов О.М. Микробиология ва уни ўқитиш 
методикаси. Тошкент: Фан, 2020. 320 б. 8XX   asr   boshlarida   mikrobiologiya   fani   tibbiyot,   qishloq   xo‘jaligi   va   sanoat
sohalarida   keng   qo‘llanila   boshladi.   Talabalar   bakteriyalar,   zamburug‘lar   va
viruslarni   o‘rganish   orqali   amaliy   ko‘nikmalarni   rivojlantirdilar.   Laboratoriya
mashg‘ulotlari nazariy bilimlarni mustahkamlash, mikroorganizmlarni o‘stirish
va   identifikatsiya   qilish   ko‘nikmalarini   shakllantirishda   muhim   vosita   bo‘ldi.
Shu   bilan   birga,   ta’lim   jarayonida   xavfsizlik   qoidalariga   rioya   qilish   va   steril
sharoit   yaratish   talabalar   uchun   muhim   professional   tayyorgarlik   sifatida   joriy
etildi. 3
XX   asr   o‘rtalaridan   boshlab   molekulyar   biologiya   va   genetika   bilan
integratsiya   jarayoni   boshlangan.   Mikrobiologiyada   molekulyar   usullar,   DNA
texnologiyalari   va   immunologik   tadqiqotlar   qo‘llanila   boshlandi.   Ta’lim
jarayonida   laboratoriya   mashg‘ulotlari   yanada   eksperimentga   yo‘naltirildi.
Talabalar nazariy bilimlarni amaliy laboratoriya tajribasi orqali mustahkamlash
imkoniga   ega   bo‘ldilar.Zamonaviy   davrda   mikrobiologiya   fanida
bioinformatika,   genomika,   proteomika   va   biotexnologiya   yo‘nalishlari
rivojlandi.   Ta’lim   tizimida   virtual   laboratoriya,   3D   modellar   va   interaktiv
mashg‘ulotlar qo‘llanilmoqda. Bu esa talabalarga nazariy bilimlarni amaliyotga
tez va samarali tatbiq etish imkonini beradi. Shu tariqa, mikrobiologiya fanining
ta’lim   tizimidagi   o‘rni   nafaqat   ilmiy   bilimni,   balki   amaliy   ko‘nikmalarni
rivojlantirish,   talabalarda   mustaqil   fikrlash   va   ilmiy   tafakkurini   shakllantirish
orqali namoyon bo‘ladi.
Mikrobiologiya   fani   biologiya   va   tibbiyot   ta’limi   tizimida   markaziy
o‘rinlardan   birini   egallaydi.   U   mikroorganizmlarning   tuzilishi,   fiziologiyasi,
genetikasi   va   ekologiyasini   o‘rganishga   qaratilgan   ilmiy   yo‘nalish   bo‘lib,
nafaqat   nazariy   bilimlarni,   balki   amaliy   ko‘nikmalarni   shakllantirish   imkonini
beradi.   Mikrobiologiya   fani   talabalarga   biologik   jarayonlarning   mikroskopik
asoslarini   tushuntiradi,   shuningdek,   infeksion   kasalliklar,   antibiotiklar,
3
 Ниязов Н.Н. Биология ва микробиология фанларини ўқитиш методикаси. Тошкент: 
Ўқитувчи, 2019. 248 б. 9biotexnologiya   mahsulotlari   va   ekologik   monitoring   sohalarida   ishlash   uchun
zarur   bo‘lgan   asosiy   ko‘nikmalarni   beradi.Ta’lim   tizimida   mikrobiologiya
fanini   o‘qitishning   dolzarbligi   bir   necha   omillarga   bog‘liq.   Birinchi   navbatda,
global   infeksion   muhitning   murakkabligi   va   yangi   patogen
mikroorganizmlarning   paydo   bo‘lishi   ilmiy-amaliy   tayyorgarlikni   talab   qiladi.
Ikkinchi   omil   sifatida,   zamonaviy   qishloq   xo‘jaligi,   oziq-ovqat   sanoati,
farmatsevtika va biotexnologiya sohalarida mikrobiologik nazorat va tahlilning
ahamiyati   ortib   borayotganini   ko‘rsatish   mumkin.   Talabalar   mikrobiologiya
fanini o‘rganish orqali organizmlarning metabolik jarayonlari, o‘sish sharoitlari,
kasallik   keltiruvchi   va   foydali   mikroorganizmlar   o‘rtasidagi   farqlarni   aniqlash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Mikrobiologiya   fani   shuningdek,   talabalarni   mustaqil   ilmiy   izlanishlar   olib
borishga o‘rgatadi. Laboratoriya mashg‘ulotlari orqali ular tajriba rejalashtirish,
eksperiment natijalarini qayd etish va tahlil qilish, shuningdek, ilmiy natijalarni
xulosaga   keltirish   ko‘nikmalarini   rivojlantiradilar.   Ta’lim   jarayonida
mikrobiologiya   fanining   o‘rni   nafaqat   amaliy,   balki   nazariy   bilimlarni
mustahkamlashga   qaratilgan   bo‘lib,   o‘quvchilarda   biologik   tafakkur   va   ilmiy
fikrlash   ko‘nikmalarini   shakllantiradi.Shuningdek,   mikrobiologiya   fani
ekologik   ta’limning   muhim   qismi   sifatida   ham   ahamiyatlidir.   Talabalar
mikroorganizmlarning   tabiiy   muhitdagi   rolini,   biogeokimyoviy   aylanishdagi
o‘rnini va inson faoliyatining mikroflora ustidagi ta’sirini o‘rganadilar. Bu esa
ekologik   ongni   shakllantirishga   xizmat   qiladi   va   talabalarga   atrof-muhitni
muhofaza   qilish   bo‘yicha   ilmiy   asoslangan   qarorlar   qabul   qilish   imkonini
beradi.
Mikrobiologiya ta’limi tizimida laboratoriya mashg‘ulotlarining o‘rni alohida
ahamiyatga   ega.   Nazariy   bilimlar   laboratoriyada   qo‘llanilganida   samarali
shakllanadi.   Masalan,   mikroskop   yordamida   bakteriyalar,   zamburug‘lar   va
viruslar strukturasini kuzatish, ularni o‘stirish va identifikatsiya qilish talabalar
bilimini chuqurlashtiradi. Shu bilan birga, laboratoriya mashg‘ulotlari xavfsizlik 10qoidalarini   o‘rganish,   steril   ish   muhitini   yaratish   va   mikroorganizmlardan
xavfsiz foydalanish ko‘nikmalarini beradi. 4
Mikrobiologiya   fani   ta’lim   tizimida   nafaqat   biologiya   fakultetlarida,   balki
tibbiyot,   veterinariya,   qishloq   xo‘jaligi   va   ekologiya   yo‘nalishlarida   ham
o‘qitiladi.   Bu   fan   talabalarni   ilmiy-amaliy   tajriba   bilan   tanishtiradi   va   ularni
mutaxassislik   sohasida   mustaqil   ishga   tayyorlaydi.   Ta’lim   jarayonida   fanning
o‘rni   shundan   iboratki,   u   nafaqat   o‘quv   dasturining   asosiy   qismi,   balki
talabalarda   analitik   fikrlash,   muammoni   hal   qilish   va   eksperiment   olib   borish
ko‘nikmalarini   rivojlantiradi.Shuningdek,   mikrobiologiya   ta’limi   xalqaro
standartlarga   muvofiq   rivojlanmoqda.   Ko‘plab   universitetlarda   laboratoriya
mashg‘ulotlari   innovatsion   usullar   bilan,   jumladan,   virtual   laboratoriya,   3D
modellash   va   interaktiv   darslar   orqali   tashkil   qilinmoqda.   Bu   esa   talabalarga
nazariy bilimlarni amaliyotga tez va samarali tatbiq etish imkonini beradi.
Mikroorganizmlar   –   o‘z   hajmi   va   mikroskopik   tuzilishi   bilan   ko‘zga
ko‘rinmaydigan,   ammo   Yer   sayyorasida   eng   keng   tarqalgan   va   eng   qadimiy
tirik   mavjudotlar   guruhini   tashkil   etadi.   Mikrobiologiya   fanida
mikroorganizmlar   alohida   tadqiqot   obyekti   bo‘lib,   ular   orasida   bakteriyalar,
zamburug‘lar,   arxeyalar,   viruslar,   mikroskopik   suv   o‘tlari   va   sodda   hayvonlar
kabi xilma-xil organizmlar mavjud. Ularning kelib chiqishi, tuzilishi, funksiyasi
va   yashash   muhiti   o‘ziga   xos   bo‘lib,   har   bir   guruhning   hayot   faoliyati
biosferada muhim ekologik jarayonlarni amalga oshiradi.
Mikroorganizmlar   tirik   materiyaning   rivojlanishida,   moddalarning
aylanishida,   tabiiy   muvozanatni   saqlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Yer
yuzidagi   deyarli   barcha   jarayonlar   –   organik   moddalar   parchalanishi,   tuproq
hosil   bo‘lishi,   o‘simliklarning   o‘sishi,   hayvonlarning   ovqat   hazm   qilishi,   hatto
atmosferadagi   gazlar   almashinuvi   ham   mikroorganizmlar   bilan   chambarchas
bog‘liq.   Masalan,   azot   aylanishida   ishtirok   etuvchi   nitrifikatsiya   va
4
 Ниязов Н.Н. Биология ва микробиология фанларини ўқитиш методикаси. Тошкент: 
Ўқитувчи, 2019. 248 б. 11denitrifikatsiya   bakteriyalari   bo‘lmasa,   o‘simliklar   uchun   zarur   bo‘lgan   azot
birikmalari hosil bo‘lmaydi va tirik organizmlar hayot faoliyati izdan chiqadi.
Mikroorganizmlarning   turlari   nihoyatda   ko‘p   bo‘lib,   olimlar   ularning
millionlab   turga   ega   ekanini   taxmin   qiladilar.   Eng   ko‘p   o‘rganilgan   guruhlar
bakteriyalar va viruslardir. Bakteriyalar prokariot organizmlar bo‘lib, hujayrasi
yadroga   ega   emas,   ammo   hayot   uchun   zarur   barcha   jarayonlarni   bajaradi.
Viruslar   esa   tiriklikning   eng   chegarasida   turuvchi   noyob   tuzilmalardir:   ular
faqat   boshqa   tirik   hujayraga   kirgandagina   ko‘payish   xususiyatiga   ega.
Zamburug‘lar eukariot organizmlar bo‘lib, ayrimlari mikroskopik, ayrimlari esa
makroskopik tuzilishga ega.
Mikroorganizmlarning asosiy turlari
1. Bakteriyalar (Bacteria) Bakteriyalar (Bacteria)
Arxeyalar (Archaea)
Viruslar (Virus)
Zamburug‘lar (Fungi)
Protistlar (Protista)
Mikroskopik suv o‘tlari 
(Algae)
Spirillalar va boshqa 
shakllar 12Bakteriyalar   –   prokariot   hujayraga   ega,   mikroskopik   organizmlardir.   Ular
turli ekologik sharoitlarda yashay oladi va Yer yuzidagi eng ko‘p tarqalgan tirik
mavjudotlardan   biridir.   Bakteriyalar   shakliga   ko‘ra   uch   asosiy   guruhga
bo‘linadi:   kokk  (dumaloq),   bakteriya  (ustuncha,   uzunchoq)   va  spirilla   (spiral).
Bakteriyalarning   ko‘pligi   va   xilma-xilligi   ularning   biologik   jarayonlarda
ishtirokini keng qamrovli qiladi. Ular organik moddalarni parchalaydi, azot va
karbon   aylanishida   ishtirok   etadi,   o‘simliklar   va   hayvonlar   uchun   foydali
modda hosil qiladi.
Foydali   bakteriyalarga   laktobakteriyalar   kiradi,   ular   sutni   kislotalashtirib,
yogurt   va   kefir   ishlab   chiqarishda   ishlatiladi.   Bacillus   turlari   tuproq
unumdorligini   oshiradi   va   azot   birikmalarini   o‘simliklar   uchun   mavjud   qiladi.
Shuningdek,   bakteriyalar   biotexnologiyada   fermentlar,   antibiotiklar   va
vitaminlar   ishlab   chiqarishda   qo‘llaniladi.   Ichak   florasidagi   bakteriyalar   ovqat
hazm qilish jarayonini yaxshilaydi va immunitetni mustahkamlaydi.
Zararli   bakteriyalar   esa   kasalliklar   qo‘zg‘atadi.   Masalan,   Salmonella   va
Escherichia   coli   oziq-ovqat   orqali   kasalliklar   tarqatadi.   Streptococcus   va
Staphylococcus   turli   infeksiyalarni   keltirib   chiqaradi.   Shuning   uchun
bakteriyalarni   o‘rganish   nafaqat   biologiya,   balki   tibbiyot   va   ekologiya   uchun
ham   muhimdir.   Ularni   mikroskop   orqali   kuzatish,   laboratoriya   ishlarida   sinab
ko‘rish   o‘quvchilarga   tajriba   ko‘nikmalarini   beradi   va   ilmiy   fikrlashni
rivojlantiradi
2. Arxeyalar (Archaea)
Arxeyalar   –   prokariot   organizmlar   bo‘lib,   ekstremal   sharoitlarda   yashashga
moslashgan.   Ular   issiq   buloqlar,   sho‘r   suvlar,   kislotali   muhit   va   metan   hosil
qiluvchi   tuproqlarda   uchraydi.   Arxeyalarning   hujayrasi   bakteriyalar   kabi
yadroga   ega   emas,   ammo   hujayra   devori   va   genetik   materiali   bilan
bakteriyalardan   farq   qiladi.   Ularning   metabolizmi   murakkab   va   xilma-xil,   bu
ularni biotexnologiyada qimmatbaho ob’ektga aylantiradi. 13Arxeyalar azot va karbon aylanishida ishtirok etadi, metanogen arxeyalar esa
metan   gazini   ishlab   chiqaradi.   Bu   jarayon   energetika   va   ekologiyada   muhim
ahamiyatga   ega.   Shuningdek,   arxeyalardan   turli   fermentlar   olinadi,   ularni
sanoat   jarayonlarida   yuqori   harorat   va   kislotalik   sharoitida   ishlatish   mumkin.
Ba’zi   arxeyalar   bioremediatsiya   jarayonlarida,   ya’ni   ifloslangan   muhitni
tozalashda ham qo‘llaniladi.
Arxeyalarni o‘qitishda ularning ekstremal sharoitlarda yashash xususiyatlari,
metabolik jarayonlari va foydali biotexnologik imkoniyatlari o‘quvchilarga real
hayotiy   misollar   orqali   tushuntiriladi.   Bu   mavzu   biologiya,   ekologiya   va
texnologiya   fanlari   bilan   integratsiyalashgan   holda   olib   boriladi.   Shu   bilan
birga,   arxeyalar   bilan   laboratoriya   tajribalarini   o‘tkazish   orqali   o‘quvchilar
ilmiy kuzatuv ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
3. Viruslar (Virus)
Viruslar – tiriklikning eng soddalashtirilgan shaklini tashkil etuvchi biologik
agentlardir.   Ular   faqat   boshqa   tirik   hujayraga   kirganda   ko‘payadi,   mustaqil
ravishda   oziqlana   olmaydi   va   metabolik   jarayonlarni   amalga   oshira   olmaydi.
Viruslar turli shakl va tuzilishga ega: dumaloq, spiral, silindrik yoki kompleks.
Viruslar   hujayraga   kirganda   uning   genetik   materialini   o‘ziga   moslashtiradi   va
yangi virus zarralarini hosil qiladi.
Viruslar   zararli   va   foydali   jihatdan   tahlil   qilinadi.   Zararli   viruslar   gripp,
gepatit,   koronavirus   va   O‘RVI   kabi   kasalliklarni   keltirib   chiqaradi.   Foydali
viruslar esa genetik tadqiqotlar, vaksinalar ishlab chiqarish va biotexnologiyada
ishlatiladi. Masalan, bakteriofaglar bakteriyalarni yo‘q qilish uchun qo‘llaniladi,
ular antibiotikga chidamli infektsiyalarni davolashda istiqbolli hisoblanadi.
Viruslarni   o‘qitishda   ularning   tuzilishi,   ko‘payish   mexanizmi,   kasallik
qo‘zg‘atuvchi   va   biotexnologik   ahamiyati   haqida   batafsil   ma’lumot   beriladi.
Laboratoriya sharoitida model  viruslar  bilan  ishlash  orqali  o‘quvchilar  nazariy
bilimlarni   amaliyot   bilan   mustahkamlaydi.   Shu   bilan   birga,   viruslar   mavzusi 14o‘quvchilarda   kasalliklar   oldini   olish,   immunitet   va   gigiyena   bo‘yicha   ongli
fikrlashni shakllantiradi.
4. Zamburug‘lar (Fungi)
Zamburug‘lar   –   eukariot   organizmlar   bo‘lib,   ular   hujayrasi   yadroga   ega   va
o‘sish,   ko‘payish,   oziqlanish   jarayonlarini   mustaqil   amalga   oshiradi.
Zamburug‘larning   ko‘pchiligi   mikroskopik   bo‘lsa-da,   ba’zilari   makroskopik
ko‘rinishga   ega,   masalan   qo‘ziqorinlar.   Zamburug‘lar   saprofit   va   parazit
sifatida   yashashi   mumkin:   saprofitlar   o‘lik   organik   moddalarni   parchalab,
tuproq   unumdorligini   oshiradi,   parazitlar   esa   o‘simlik   va   hayvonlarda
kasalliklarni keltirib chiqaradi.
Foydali zamburug‘lar pivo, non, yogurt, antibiotiklar ishlab chiqarishda keng
qo‘llaniladi.   Masalan,   xamirturushlar   (Saccharomyces   cerevisiae)   pishirish   va
fermentatsiya   jarayonlarida   ishlatiladi.   Penicillium   turlari   esa   antibiotik   ishlab
chiqarishda   asosiy   manba   hisoblanadi.   Shu   bilan   birga,   ba’zi   qo‘ziqorinlar
biofermentatsiya va biotexnologiya sohalarida ham foydalidir.
Zararli   zamburug‘lar   esa   inson   va   o‘simlik   sog‘lig‘iga   tahdid   soladi.   Misol
uchun,   Candida   albicans   inson   tanasida   infeksiyalar   keltirib   chiqaradi,
o‘simliklarda   esa   foydali   hosilni   yo‘q   qiluvchi   parazit   turlar   uchraydi.   Shu
sababli zamburug‘lar bilan ishlashda gigiyena va laboratoriya qoidalariga rioya
qilish zarur.
Ta’lim jarayonida zamburug‘lar mavzusi o‘quvchilarga biologik xilma-xillik,
oziq-ovqat va tibbiyotdagi ahamiyatini tushuntirish uchun muhim. Laboratoriya
ishlarida  xamirturush   yoki   boshqa   mikroskopik  qo‘ziqorinlarni   kuzatish   orqali
o‘quvchilar   hujayra   tuzilishi   va   ko‘payish   jarayonlarini   amaliy   ko‘rinishda
o‘rganadi.   Shu   tariqa   mavzu   nafaqat   nazariy,   balki   amaliy   jihatdan   ham
o‘quvchilar bilimini mustahkamlaydi.
5. Protistlar (Protista)
Protistlar   –   bitta   hujayrali   yoki   sodda   ko‘p   hujayrali   eukariot   organizmlar
bo‘lib,   ular   turli   ekologik   muhitlarda   yashaydi.   Ushbu   guruhga   amebalar, 15euglena,   paramecium   kabi   organizmlar   kiradi.   Protistlar   turli   oziqlanish
usullariga   ega:   ba’zilari   fotosintez   qiladi,   boshqalari   esa   heterotrof   oziqlanadi.
Shu sababli ular oziq-ovqat zanjirida muhim rol o‘ynaydi.
Foydali   protistlar   suv   ekotizimida   kislorod   ishlab   chiqaradi   va   ekologik
muvozanatni   saqlashda   ishtirok   etadi.   Misol   uchun,   fotosintez   qiluvchi
mikroskopik   suv   o‘tlari   kislorod   manbai   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Ba’zi   protistlar
biotexnologiyada ishlatiladi, masalan, biomassa ishlab chiqarish va bioyoqilg‘i
manbai sifatida.
Zararli   protistlar   esa   inson   va   hayvonlarda   kasalliklar   keltirib   chiqaradi.
Masalan,   Plasmodium   turlari   malyariya  kasalligini   qo‘zg‘atadi,  boshqa   parazit
turlar esa ichak infeksiyalari va boshqa sog‘liq muammolarini yuzaga keltiradi.
Shu bois protistlarni o‘rganish epidemiologiya va sog‘liqni saqlash uchun ham
muhimdir.
Mikrobiologiya   darslarida   protistlar   mavzusi   o‘quvchilarga   laboratoriya
tajribalari orqali ko‘rsatilib, hujayra tuzilishi, harakat mexanizmi va oziqlanish
xususiyatlari   o‘rgatiladi.   Bu   mavzu   o‘quvchilarda   ilmiy   kuzatuv   va   tahlil
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
6. Mikroskopik suv o‘tlari (Algae)
Mikroskopik   suv   o‘tlari   –   fotosintez   qiluvchi   eukariotlar   bo‘lib,   ular   suv
muhitida   yashaydi.   Ular   kislorod   ishlab   chiqarish   va   suv   ekotizimining   asosiy
oziq-ovqat manbai hisoblanadi. Mikroskopik suv o‘tlari turli shakl va ranglarda
bo‘lib, ularning ko‘pchiligi yashil, ba’zilari esa qizil yoki jigarrang rangga ega.
Foydali   xususiyatlari   juda   keng:   ular   kislorod   manbai   bo‘lib,   baliqlar   va
boshqa   suv   hayotini   oziqlantiradi,   bioyoqilg‘i   ishlab   chiqarishda   ishlatiladi,
oziq-ovqat   va   kosmetika   sanoatida   qo‘llaniladi.   Ba’zi   alg   turlari   vitaminlar   va
protein manbai sifatida ishlatiladi.
Zararli alglar esa suv muhitida masofaviy oqimlar hosil qilib, baliq va boshqa
suv   hayotiga   zarar   yetkazadi.   Masalan,   toksik   qizil   alglar   gidroekologik 16muammolarni   keltirib   chiqaradi.   Shu   sababli   alglarni   o‘rganish   ekologiya   va
biotexnologiya sohalari uchun muhim ahamiyatga ega.
O‘quv jarayonida mikroskopik suv o‘tlari mavzusi o‘quvchilarga laboratoriya
tajribalari orqali fotosintez jarayoni, hujayra tuzilishi va suv ekotizimidagi roli
haqida   amaliy   bilim   beradi.   Bu   mavzu   ekologik   ongni   shakllantirishda   ham
muhimdir.
7. Spirillalar va boshqa shakllar
Spirillalar – spiral shaklga ega bakteriyalar bo‘lib, ular ko‘plab kasalliklarni
qo‘zg‘atishi   mumkin.   Bakteriyalarning   boshqa   shakllari   ham   muhimdir:   kokk
(dumaloq), bakteriya (ustuncha) shakllari turli ekologik muhitlarda yashaydi va
turli jarayonlarda ishtirok etadi.
Foydali   shakllar   organik   moddalarni   parchalaydi,   tuproq   unumdorligini
oshiradi   va   oziq-ovqat   sanoatida   ishlatiladi.   Zararli   shakllar   esa   infektsiyalar,
oziq-ovqat   ifloslanishi   va   kasalliklar   tarqalishiga   olib   keladi.   Shuning   uchun
bakterial   shakllar   va   ularning   turlari   o‘quvchilarga   mikroskop   orqali   batafsil
ko‘rsatilib, nazariy va amaliy jihatdan tushuntiriladi.
Spirillalar   va   boshqa   shakllarni   o‘rganish   orqali   o‘quvchilar   morfologiya,
yashash muhiti va kasalliklar bilan bog‘liq bilimlarni mustahkamlash imkoniga
ega   bo‘ladi.   Shu   bilan   birga,   ularning   foydali   va   zararli   jihatlarini   ajratib
ko‘rsatish kasbiy va sog‘liqni saqlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mikroorganizmlar   hayot   faoliyatida   irsiyat,   o‘sish,   ko‘payish,   modda
almashinuvi   kabi   jarayonlarni   bajaradi,   ammo   ularning   tezligi
makroorganizmlarnikidan bir  necha  barobar  yuqori. Masalan,  bakteriyalar  20–
30   daqiqada   bo‘linib,   yangi   avlod   hosil   qilishi   mumkin.   Shuning   uchun   ular
mutatsiya   yo‘li   bilan   tez   moslashadi,   antibiotiklarga   chidamli   shtammlar   hosil
qiladi.   Bu   xususiyat   mikrobiologiya,   tibbiyot   va   biotexnologiya   uchun   katta
ilmiy ahamiyatga ega.
Mikroorganizmlar   faqat   zarar   keltiradigan   mavjudotlar   degan   noto‘g‘ri
tasavvur   ko‘plab   o‘quvchilar   va   aholida   uchraydi.   Aslida   esa   mikroblarning 17aksariyati   foydali   yoki   neytral   bo‘lib,   faqat   juda   kichik   qismi   kasallik
qo‘zg‘atuvchi   hisoblanadi.  Masalan,   ichak  florasidagi   bakteriyalar   ovqat  hazm
qilish   jarayonida   ishtirok   etadi,   vitaminlar   sintezini   ta’minlaydi.   Sut
mahsulotlari   ishlab   chiqarishda   laktobakteriyalar,   xamirturushlar   va
qo‘ziqorinlar   faol   qatnashadi.   Tuproq   unumdorligi   ko‘p   jihatdan
mikroorganizmlar   faoliyatiga   bog‘liq   bo‘lib,   ular   o‘simliklar   ildiz   zonasi
(rizosfera)da muhim kimyoviy jarayonlarni amalga oshiradi.
Zararli mikroorganizmlar orasida kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriya va viruslar
mavjud.   Masalan,   yuqori   harorat   va   gigiyena   qoidalariga   rioya   qilinmaganda
oziq-ovqat   mahsulotlari   tez   buziladi;   bunday   holatni   Staphylococcus   aureus
yoki Salmonella kabi bakteriyalar chaqiradi. Viruslar esa gripp, O‘RVI, gepatit,
koronavirus   kabi   kasalliklarni   qo‘zg‘atadi.   Shu   bois   mikroorganizmlarning
zararli   xususiyatlarini   o‘rganish   tibbiyot   va   epidemiologiya   uchun   katta
ahamiyatga ega.
Mikroorganizmlar   ta’lim   jarayonida   o‘quvchilarga   biologiya,   ekologiya,
gigiyena   va   sog‘liq   madaniyati   haqida   yaxlit   tasavvur   hosil   qilishga   yordam
beradi.   Mikroblar   haqidagi   bilimlar   o‘quvchining   kundalik   hayotida   amaliy
ko‘nikmalarni   shakllantiradi:   qo‘l   yuvish   madaniyati,   tozalik,   infektsiyalardan
himoyalanish,   oziq-ovqat   xavfsizligi,   atrof-muhit   bilan   ongli   munosabat   kabi
odatlar   o‘quvchi   ongida   mustahkamlanadi.   Shuningdek,   mikroorganizmlar
haqidagi   mavzu   o‘quvchilarda   tabiatdagi   yashirin   jarayonlarga   qiziqish
uyg‘otadi,   ularni   amaliy   kuzatuv,   tajriba   o‘tkazish,   laboratoriya   ishlariga   jalb
etadi.
Zamonaviy   biologiya   ta’limida   mikrobiologiya   bo‘limining   o‘rni   tobora
kuchayib   bormoqda.   Chunki   biotexnologiya,   genetika,   farmatsevtika,
agrotexnologiya   kabi   sohalarning   rivoji   mikroorganizmlarsiz   tasavvur   qilib
bo‘lmaydi.   Maktab   davrida   mikrobiologiyaning   asoslarini   tushungan   o‘quvchi
kelajakda biologiya yoki tibbiyot yo‘nalishini tanlashda mustahkam bazaga ega 18bo‘ladi.   Shu   sababli   mikroorganizmlar   mavzusi   nafaqat   nazariy,   balki   amaliy
jihatdan ham o‘qitishda o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Mikroorganizmlarning   hayotiy   jarayonlardagi   roli   nihoyatda   keng   va
ularning   faoliyati   Yer   yuzida   yashovchi   barcha   organizmlar   uchun   zarur.
Organik   moddalarni   parchalaydigan   saprofit   bakteriyalar   bo‘lmasa,   o‘lik
organizmlar   to‘planib,   modda   aylanishi   to‘xtab   qolgan   bo‘lardi.   Fotosintez
qiluvchi   sianobakteriyalar   atmosferadagi   kislorodning   sezilarli   qismini   hosil
qiladi.   Antibiotiklar,   vaksinalar,   fermentlar,   vitaminlar   ishlab   chiqarish   ham
mikroorganizmlar   orqali   amalga   oshiriladi.Shu   sababli   mikroorganizmlarni
o‘qitish   jarayoni   muammoli   ta’lim   usullari   bilan   boyitilganda,   o‘quvchilar
mavzuga   chuqur   qiziqadi,   sabab-oqibat   munosabatlarini   tahlil   qilishga
o‘rganadi,   mustaqil   izlanish   ko‘nikmalari   shakllanadi.   Bu   esa   mavzuning
ta’limdagi o‘rnini yanada mustahkamlaydi va o‘quvchilar bilimini kengaytiradi.
Jadval: Mikroorganizmlarning turlari va ularning hayotiy
jarayonlardagi roli
№ Mikroorgan
izmlar turi Tuzilishi Foydali xususiyati Zararli xususiyati
1 Bakteriyalar Prokariot Sut   mahsulotlari,   tuproq
unumdorligi,   ichak
florasini   qo‘llab-
quvvatlaydi Salmonella,
Staphylococcus   kabi
kasallik
qo‘zg‘atuvchi turlar
2 Arxeyalar Prokariot Ekstremal   sharoitlarda
yashash,   metan   gazini
ishlab   chiqarish,
biotexnologiyada Kam   uchraydi,
ammo   ayrim
parazitga   o‘xshash
xususiyatlar
3 Viruslar Nukleoprot
eid Genetik   tadqiqotlar,
vaksinalar   ishlab Gripp,   gepatit,
koronavirus   kabi 19 chiqarishda kasalliklarni keltiradi
4 Zamburug‘l
ar Eukariot Antibiotiklar,
xamirturush,
biofermentatsiya Candida   albicans,
o‘simlik kasalliklari
5 Protistlar Eukariot Fotosintez,   oziq-ovqat
zanjirida rol, bioyoqilg‘i Plasmodium,   ichak
parazitlari
6 Mikroskopi
k suv o‘tlari Eukariot Kislorod ishlab chiqarish,
bioyoqilg‘i,   oziq-ovqat
qo‘shimchasi Toksik   alglar,
gidroekologik
muammolar
7 Spirillalar
va   boshqa
shakllar Prokariot Organik   moddalarni
parchalaydi,   tuproq
unumdorligi Ba’zi   infektsiyalar   va
oziq-ovqat
ifloslanishi
1.2. Mikroorganizmlarning foydali turlari va ularning amaliy ahamiyati
Mikroorganizmlarning   ko‘pchiligi   inson   faoliyati   va   tabiat   uchun   foydali
hisoblanadi.   Ularning   amaliy   ahamiyati   turli   sohalarda   –   tibbiyot,   qishloq
xo‘jaligi,  oziq-ovqat   sanoati,   biotexnologiya   va  ekologiyada  namoyon  bo‘ladi.
Shu bois, mikroorganizmlarning foydali  turlarini  o‘rganish biologiya ta’limida
muhim o‘rin egallaydi.
Bakteriyalar   foydali   mikroorganizmlarning   asosiy   guruhlaridan   biridir.
Masalan, laktobakteriyalar sut mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi. Ular
sutdagi laktozani kislotalashtirib, yogurt, kefir, tvorog va boshqa fermentlangan
mahsulotlarni   hosil   qiladi.   Shuningdek,   bakteriyalar   ichak   florasini   qo‘llab-
quvvatlaydi,   ovqat   hazm   qilish   jarayonini   yaxshilaydi,   immun   tizimining
faoliyatini   mustahkamlaydi.   Bacillus   va   Azotobacter   turlari   tuproq
unumdorligini oshirishda, azot birikmalarini o‘simliklar uchun mavjud qilishda 20muhimdir.   Shu   bilan   birga,   bakteriyalar   biotexnologiyada   fermentlar,
vitaminlar, probiotiklar ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi.
Arxeyalar   ham   foydali   mikroorganizmlar   hisoblanadi.   Ular   ekstremal
sharoitlarda   yashashga   moslashgan   va   biotexnologiyada   qimmatli   ob’ekt
sifatida  ishlatiladi.   Metanogen   arxeyalar   metan   gazini   ishlab   chiqaradi,   bu  esa
energetika va ekologik muammolarni hal qilishda qo‘llaniladi. Arxeyalar bilan
ishlash   orqali   bioenergetika,   ifloslangan   muhitni   tozalash   va   sanoat
fermentatsiya jarayonlarini samarali amalga oshirish mumkin.
Viruslarning   foydali   turlari   ilmiy   tadqiqot   va   biotexnologiya   sohalarida
qo‘llaniladi.   Masalan,   bakteriofaglar   bakteriyalarni   yo‘q   qilishda   ishlatiladi.
Ular   antibiotikga   chidamli   infektsiyalarni   davolashda   istiqbolli   vosita
hisoblanadi.   Shuningdek,   viruslar   genetik   tadqiqotlar   va   vaksinalar   ishlab
chiqarishda   ishlatiladi,   bu   esa   tibbiyot   va   biotexnologiya   uchun   katta
ahamiyatga ega.
Zamburug‘lar   (Fungi)   foydali   mikroorganizmlarga   kiradi.   Xamirturushlar
(Saccharomyces   cerevisiae)   pivo,   non   va   boshqa   fermentatsiya   mahsulotlarini
ishlab   chiqarishda   ishlatiladi.   Penicillium   turlari   esa   antibiotiklar,   masalan,
penitsillin   ishlab   chiqarishda   qo‘llaniladi.   Zamburug‘lar   shuningdek
biofermentatsiya,   fermentlar   ishlab   chiqarish   va   biotexnologik   jarayonlarda
qo‘llanadi.   Tuproq   unumdorligini   oshiruvchi   saprofit   zamburug‘lar   organik
moddalarni parchalaydi va ekotizim barqarorligini ta’minlaydi.
Protistlar   ham   foydali   mikroorganizmlar   hisoblanadi.   Fotosintez   qiluvchi
protistlar suv muhitida kislorod ishlab chiqaradi va oziq-ovqat zanjirida asosiy
o‘rin tutadi. Ba’zi protistlar bioyoqilg‘i manbai sifatida ishlatiladi. Shuningdek,
protistlar   ekologik   monitoringda,   atrof-muhitning   holatini   baholashda
foydalidir.
Mikroskopik   suv   o‘tlari   (Algae)   foydali   xususiyatga   ega.   Ular   fotosintez
orqali   kislorod   ishlab   chiqaradi,   baliqlar   va   boshqa   suv   hayotini   oziqlantiradi.
Algalarning   ba’zi   turlari   bioyoqilg‘i,   oziq-ovqat   qo‘shimchalari   va   kosmetika 21sanoatida   ishlatiladi.   Shu   bilan   birga,   ular   ekologik   muvozanatni   saqlash   va
biologik monitoring jarayonida muhim ahamiyatga ega.
Foydali   spirillalar   va   boshqa   bakterial   shakllar   ham   tabiiy   jarayonlarda
ishtirok   etadi.   Masalan,   tuproqdagi   spirillalar   organik   moddalarni   parchalaydi,
azot birikmalarini o‘simliklar uchun mavjud qiladi, bu esa qishloq xo‘jaligi va
tuproq   unumdorligini   oshirishda   qo‘llaniladi.   Shu   tariqa   foydali
mikroorganizmlar   turli   sohalarda   inson   va   tabiat   uchun   zarur   jarayonlarni
amalga oshiradi.
Ta’lim   jarayonida   foydali   mikroorganizmlar   mavzusi   o‘quvchilarga   amaliy
ko‘nikmalar   berishga   yordam   beradi.   Laboratoriya   ishlari   orqali   o‘quvchilar
bakteriyalar   va   zamburug‘larning   ko‘payishi,   fermentatsiya   jarayoni,   hujayra
tuzilishi   va   fotosintez   jarayonlarini   kuzatadi.   Bu   esa   mavzuni   tushunishni
chuqurlashtiradi,   o‘quvchilarda   ilmiy   dunyoqarashni   rivojlantiradi   va   ularni
kundalik hayotda amaliy qo‘llashga tayyorlaydi.
Mikroorganizmlarda asosiy kimyoviy elementlar
№ Kimyoviy
element Mikroorganizmlar faoliyatidagi roli
1 Karbon (C) Organik moddalarni hosil qilish, energiya manbai, hujayra 
tuzilishi
2 Kislorod (O) Energiya ishlab chiqarish (aerob respiratsiya), fotosintez 
jarayoni
3 Azot (N) Proteinlar, nuklein kislotalar, aminokislotalar sintezi
4 Vodorod (H) Suv va organik birikmalarda, energiya hosil bo‘lishida 
ishtirok
5 Fosfor (P) Nuklein kislotalar, ATP va boshqa energiya birikmalarida 
muhim
6 Oltingugurt 
(S) Aminokislotalar (sis-tin, metionin) va fermentlar tarkibida
7 Kaliy (K) Hujayra osmotik bosimini saqlash, fermentativ jarayonlarda
katalizator
8 Natriy (Na) Suv balansini saqlash, membrana potentsialida ishtirok
9 Kalsiy (Ca) Hujayra devori, signalizatsiya jarayonlari, hujayra  22bo‘linishida rol
10 Magniy (Mg) Xlorofill tarkibi, fermentativ reaksiyalar, ATP 
stabilizatsiyasi
11 Temir (Fe) Elektron tashuvchi tizimlar, fermentlar, o‘simlik va 
bakteriyalarning metabolizmi
12 Sink (Zn) Enzimatik faoliyat, protein sintezi, fermentlar katalizi
13 Mis (Cu) Respiratsiya va elektron transport zanjirida kofaktor 
sifatida ishlaydi
14 Mangan 
(Mn) Fotosintez va fermentativ jarayonlarda katalizator
15 Molibden 
(Mo) Azot birikmasini hosil qiluvchi bakteriyalarda ishtirok
1.3. Mikroorganizmlarning zararli turlari va ularning inson hayotiga
ta’siri
Mikroorganizmlarning   ba’zi   turlari   inson   faoliyati   va   sog‘lig‘iga   zarar
yetkazadi.   Ushbu   mikroorganizmlar   kasalliklarni   keltirib   chiqaruvchi,   oziq-
ovqat   va   atrof-muhitni   ifloslantiruvchi   xususiyatga   ega.   Zararli
mikroorganizmlarni o‘rganish biologiya, tibbiyot, epidemiologiya va ekologiya
sohalarida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bakteriyalar   zararli   mikroorganizmlarning   asosiy   guruhlaridan   biridir.
Masalan,   Salmonella   turlari   oziq-ovqat   orqali   infeksiyalarni   tarqatadi.
Staphylococcus   aureus   teri   va   shilliq   pardalarda   infeksiyalarni   keltirib
chiqaradi. Streptococcus turli respirator kasalliklar, angina va pnevmoniya kabi
kasalliklarni   qo‘zg‘atadi.   Bakterial   infeksiyalar   inson   sog‘lig‘iga   jiddiy   xavf
soladi,   shuning   uchun   ularni   aniqlash,   oldini   olish   va   davolash   biologiya   va
tibbiyot darslarida muhim mavzudir.
Arxeyalar – prokariot hujayrali mikroorganizmlar bo‘lib, ular bakteriyalarga
o‘xshash   tuzilishga   ega,   ammo   genetik,   metabolik   va   hujayra   devori
xususiyatlari   bilan   ulardan   farq   qiladi.   Ko‘pincha   arxeyalar   inson   sog‘lig‘iga
bevosita   zarar   yetkazmaydi   va   tabiiy   ekotizimlarda   foydali   rol   o‘ynaydi.   Ular
ekstremal  sharoitlarda yashashga  moslashgan  bo‘lib, yuqori harorat, kislotalik,
sho‘rlik, kislorodsiz muhit va boshqa qiyin sharoitlarda faoliyat ko‘rsatadi. Shu 23sababli   ularni   o‘rganish   nafaqat   biologik   bilimni   boyitadi,   balki   ekologik
xavfsizlikni ta’minlash jihatidan ham ahamiyatga ega hisoblanadi.
Arxeyalarning   ba’zi   turlari   laboratoriya   sharoitida   yoki   ilmiy   tadqiqotlarda
o‘rganilgan holatlarda toksik moddalar ishlab chiqarishi mumkin. Bu toksinlar
atrof-muhitga   tushganda   yoki   noto‘g‘ri   laboratoriya   sharoitida   ishlatilganda
inson va hayvon organizmi uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi ehtimoldan holi emas.
Shu   sababli   arxeyalarni   o‘rganishda   xavfsizlik   qoidalariga   qat’iy   rioya   qilish
muhimdir.
Laboratoriya   sharoitida   arxeyalarni   kuzatish   orqali   ularning   ekstremal
sharoitlarda   yashash   xususiyatlari,   metabolizmi,   oziqlanish   usullari   va
potentsial   zararli   jihatlari   haqida   o‘quvchilarga   batafsil   ma’lumot   berish
mumkin.   Masalan,   termofilik   arxeyalar   yuqori   haroratli   issiq   buloqlarda
yashaydi  va ularning fermentlari sanoatda  yuqori  harorat  sharoitida ishlatiladi.
Shu bilan birga, sho‘r suv arxeyalari tuzli muhitlarda yashab, osmotik bosimga
chidamli   bo‘ladi.   Bu   xususiyatlar   ularni   biotexnologiyada   qiymatli   qiladi,
ammo   noto‘g‘ri   ishlatilsa,   toksik   moddalar   chiqarishi   mumkinligi   sababli
ehtiyotkorlik talab etiladi.
Arxeyalarning   metabolizmi   ham   ularning   foydali   va   zararli   jihatlarini
aniqlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ba’zi   arxeyalar   metanogen   jarayonlar   orqali
metan   gazini   ishlab   chiqaradi.   Bu   jarayon   energetika   sohasida   foydali
hisoblanadi, lekin metan gazining ifloslanishga olib kelishi mumkinligi sababli
ekologik   xavfsizlikni   hisobga   olish   zarur.   Shu   tariqa   arxeyalarni   o‘rganish
nafaqat ularning biologik xususiyatlarini, balki inson faoliyati va atrof-muhitga
ta’sirini ham tushunishga yordam beradi.
O‘quv   jarayonida   arxeyalarni   kuzatish   orqali   o‘quvchilar   laboratoriya
ko‘nikmalarini   rivojlantiradi,   ilmiy   eksperimentlar   o‘tkazish   orqali   ekstremal
sharoitlarda   yashash   mexanizmlarini   o‘rganadi   va   biologik   xavfsizlik
qoidalarini tushunadi. Shu bilan birga, ular arxeyalarning ekologik ahamiyatini
va   ularni   biotexnologik   jarayonlarda   xavfsiz   qo‘llash   imkoniyatlarini 24o‘rganadi.Shunday   qilib,   arxeyalarni   o‘rganish   jarayoni   nafaqat   nazariy
bilimlarni oshiradi, balki o‘quvchilarda xavfsizlik, mas’uliyat va ekologik ongni
rivojlantirishga   xizmat   qiladi.   Ekstremal   sharoitlarda   yashovchi
mikroorganizmlarning   imkoniyatlarini   tushunish   va   ularni   amaliyotda   xavfsiz
qo‘llash biologiya fanining zamonaviy yo‘nalishlariga muvofiqdir.
Viruslar inson hayotiga katta zarar yetkazadi. Gripp, gepatit, koronavirus va
O‘RVI   kabi   kasalliklar   butun   dunyo   sog‘liqni   saqlash   tizimiga   xavf   soladi.
Viruslar   hujayraga   kirib,   uning   genetik   materialini   o‘zgartiradi   va   yangi
viruslarni   hosil   qiladi.   Bu   jarayon   organizmning   immun   tizimini   zaiflashtiradi
va   turli   kasalliklarni   keltirib   chiqaradi.   Viruslarni   o‘rganish   orqali   o‘quvchilar
kasalliklarning oldini olish, vaksinatsiya va gigiyena qoidalarini tushunadi.
Zamburug‘lar   (Fungi)   zararli   mikroorganizmlarga   kiradi.   Candida   albicans
inson   tanasida   teri   va   shilliq   pardalarda   infeksiyalar   keltirib   chiqaradi.
O‘simliklar   uchun   zararli   qo‘ziqorinlar   hosilni   kamaytiradi   va   iqtisodiy   zarar
yetkazadi. Shu sababli zamburug‘larni laboratoriya sharoitida kuzatish, ularning
hayotiy jarayonlarini o‘rganish va profilaktik choralarni tushuntirish muhimdir.
Protistlar orasida Plasmodium turlari malyariya kasalligini keltirib chiqaradi,
boshqa   parazit   protistlar   ichak   infeksiyalariga   sabab   bo‘ladi.   Bu
mikroorganizmlar   inson   organizmida   turli   tizimlarga   zarar   yetkazadi,
immunitetni   pasaytiradi   va   kasalliklarni   tarqatadi.   Shu   sababli   protistlar
mavzusini   o‘qitishda   ularning   zararli   ta’siri,   tarqalish   yo‘llari   va   oldini   olish
choralari alohida e’tibor bilan tushuntiriladi.
Mikroskopik suv o‘tlari (Algae) orasida toksik alglar zararli hisoblanadi. Ular
suv muhitida masofaviy oqimlar hosil qilib, baliq va boshqa suv hayotiga zarar
yetkazadi. Ba’zi  toksinlar  inson uchun ham  xavf soladi, masalan,  suv iste’mol
qilganda   yoki   baliq   mahsulotlarida   yig‘ilgan   toksinlar.   Shu   sababli   toksik
alglarni monitoring qilish va ekologik nazorat muhimdir.
Spirillalar   va   boshqa   bakterial   shakllar   ham   zararli   bo‘lishi   mumkin.
Masalan, Vibrio turlari oziq-ovqat orqali infeksiyalarni keltirib chiqaradi, ba’zi 25spirillalar   esa   bakterial   infektsiyalarning   sababchisi   hisoblanadi.   Shu   sababli
ularning   yashash   muhiti,   tarqalish   yo‘llari   va   xavfini   tushuntirish   ta’lim
jarayonida muhim ahamiyatga ega.
Ta’lim   jarayonida   zararli   mikroorganizmlar   mavzusini   o‘qitishda
laboratoriya   tajribalaridan   foydalanish   muhimdir.   Bu   orqali   o‘quvchilar
mikroorganizmlarning   ko‘rinishi,   tarqalish   yo‘llari,   inson   hayotiga   ta’siri   va
profilaktika   choralari   bilan   tanishadi.   Shu   bilan   birga,   mavzu   o‘quvchilarda
gigiyena,   sanitariya   qoidalari   va   kasalliklarni   oldini   olish   bo‘yicha   ongli
fikrlashni rivojlantiradi. 26IKKINCHI BOB. MIKROORGANIZMLAR MAVZUSINI O‘QITISHDA
MUAMMOLI TA’LIM USULLARI
2.1.Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullarini
qo‘llash metodikasi
Mikroorganizmlar mavzusi biologiya fanining eng murakkab, shu bilan birga
amaliy   hayot   bilan   bevosita   bog‘liq   bo‘lgan   bo‘limlaridan   biridir.   Ushbu
mavzuni   o‘rganish   jarayonida   o‘quvchilarda   aniq   ilmiy   tasavvurlarni
shakllantirish,   mikroorganizmlarning   foydali   va   zararli   turlarini   farqlash,
ularning  inson   hayoti,  atrof-muhit  va   tibbiyotdagi  o‘rnini  anglash  juda  muhim
hisoblanadi.   Muammoli   ta’lim   usullari   aynan   shunday   murakkab   ilmiy
bilimlarni mantiqiy asosda o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Mazkur metodikaning
asosiy mohiyati shundaki, o‘quvchi o‘quv jarayonida tayyor bilimni emas, balki
bilimga   olib   keluvchi   fikrlash   jarayonini   mustaqil   o‘zlashtiradi.   Bu   esa   uning
tahlil   qilish,   izlanish   olib   borish   va   sabab-oqibat   bog‘lanishlarini   mustaqil
ravishda topish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mikroorganizmlar  mavzusida  muammoli   o‘qitishning   eng  samarali  bosqichi
bu   darsning   kirish   qismida   muammoli   vaziyat   yaratishdir.   O‘qituvchi   real
hayotdan   olingan   savollar   yoki   kutilmagan   paradoksal   holatlar   orqali
o‘quvchilarda   qiziqish   uyg‘otadi.   Masalan,   “Nega   ayrim   bakteriyalar   oziq-
ovqatni buzadi, boshqalari esa uning saqlanishiga yordam beradi?” yoki “Nima
uchun   antibiotiklarni   to‘g‘ri   ishlatmaslik   mikroorganizmlarning   dori-
darmonlarga   chidamliligini   kuchaytiradi?”   kabi   savollar   o‘quvchilarni
fikrlashga   majbur   qiladi.   Bu   savollar   muammoli   vaziyatning   asosiy   yadrosi
bo‘lib, o‘quvchilarda mavjud bilimlarni qayta ko‘rib chiqish, yangi gipotezalar
ilgari surishga imkon yaratadi.
Metodik   jihatdan   muammoli   ta’limning   muvaffaqiyatli   qo‘llanishi
o‘qituvchining   darsni   to‘g‘ri   rejalashtirishiga   bog‘liq.   O‘qituvchi   dars
mazmunini ketma-ket muammolar orqali ochib boradi. Avval kichik muammo,
keyin   uni   davom   ettiruvchi   murakkabroq   muammo   qo‘yiladi.   Bu   bosqichma- 27bosqichlik   tamoyilini   ta’minlaydi.   Masalan,   birinchi   muammo   sifatida
mikroorganizmlarning   shakli   va   tuzilmasidagi   farq   nimaga   olib   kelishini
muhokama   qilish   mumkin.   Keyingi   bosqichda   esa   ularning   yashash   sharoiti,
ko‘payish   tezligi,   ekologik   o‘rni   va   patogenlik   darajasi   bilan   bog‘liq
muammolarni yechish topshirig‘i beriladi.
Muammoli   ta’lim   metodikasida   o‘quvchilarning   mustaqil   izlanishi   juda
muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarga guruhli ishlash orqali muammoni hal qilish
topshirilishi   dars   samaradorligini   oshiradi.   Har   bir   guruh   ma’lum   bir
mikroorganizmlar   turini   o‘rganadi,   ularning   foydali   yoki   zararli   tomonlarini
tahlil qiladi, ilmiy manbalardan ma’lumot qidiradi, kichik loyihalar yaratadi va
o‘z   xulosalarini   sinfdoshlariga   taqdim   etadi.   Bu   jarayonda   o‘quvchi   “tayyor
bilim oluvchi” emas, balki “bilim yaratuvchi”ga aylanadi.
Muammoli   ta’limning  metodik   jihatidan  eng   muhim   tomonlaridan  biri   –   bu
o‘quvchilar   o‘rtasidagi   muloqotning   kuchayishi   va   o‘quv   jarayonida   tabiiy
ravishda bahs va munozaralarning yuzaga kelishidir. Bunday yondashuv darsni 28biryoqlama   ma’ruzaviy   shakldan   chiqarib,   uni   o‘quvchilar   faol   ishtirok
etadigan,   fikr   bildiradigan,   savol   beradigan,   o‘z   nuqtai   nazarini   himoya
qiladigan   hamkorlikdagi   ta’lim   jarayoniga   aylantiradi.   Ayniqsa
mikroorganizmlar mavzusida muammoli vaziyatlar tabiiy ravishda ko‘p bo‘lib,
ular   o‘quvchilarni   o‘ylashga,   dalil   keltirishga   va   ilmiy   mulohaza   yuritishga
undaydi.   Chunki   mikroorganizmlar   dunyosi   murakkab,   ko‘p   qirrali   va   bir   xil
obyekt   turlicha   ma’noga   ega   bo‘lishi   mumkin.   Bu   murakkablik   esa   bahs-
munozaraga boy o‘quv muhiti yaratadi.
O‘quvchilarning   o‘z   fikrini   asoslab   berish   kompetensiyasining   rivojlanishi
muammoli   ta’limning   eng   asosiy   natijalaridan   biridir.   Chunki   muammoli
savolga   duch   kelgan   o‘quvchi   darhol   tayyor   javob   izlamaydi,   aksincha   avval
o‘z   tasavvuri,   ilgari   olgan   bilimlari   va   mantiqiy   fikrlashi   asosida   taxmin
yaratadi. Bu taxminni esa boshqalar bilan solishtiradi, o‘z dalillarini keltiradi va
buning ortidan muloqot jarayoni paydo bo‘ladi. O‘quvchilar o‘z fikrini himoya
qilish   uchun   ilmiy   tushunchalardan,   biologik   terminlardan,   laboratoriya
kuzatuvlari   yoki   o‘qigan   manbalaridan   foydalanishga   majbur   bo‘ladi.   Bu   esa
ularni ilmiy nutq madaniyatiga o‘rgatadi.
Mikroorganizmlarning   foydali   va   zararli   turlarini   solishtirish   jarayoni
muammoli   ta’lim   uchun   ayniqsa   qulay   mavzu   hisoblanadi.   Chunki   har   bir
mikroorganizmlar   turi   nafaqat   bitta   vazifaga   ega,   balki   tinimsiz   o‘zgaruvchi
biologik   jarayonlar   ta’sirida   turlicha   rol   o‘ynashi   mumkin.   Masalan,   achitqi
zamburug‘lari   (Saccharomyces   cerevisiae)   odatda   oziq-ovqat   sanoatida   juda
foydali   deb   hisoblanadi.   Ular   non   mahsulotlarining   ko‘tarilishida,   sharob   va
pivo   ishlab   chiqarishda,   sut   mahsulotlarining   ayrim   turlarida   fermentatsiya
jarayonini   ta’minlashda   asosiy   biologik   agent   sifatida   qo‘llanadi.   O‘quvchilar
ushbu  ma’lumotlarni  to‘g‘ri   bilgan  bo‘lishi   mumkin,  chunki   u  ko‘proq  amaliy
hayot bilan bog‘liq.
Ammo   muammoli   yondashuvning   vazifasi   –   o‘quvchilarning   shu   fikrini
kengaytirish,   tahlil   qilishga   undash,   bir   tomonlama   tasavvurni 29murakkablashtirish   va   real   holat   bilan   boyitishdir.   Shuning   uchun   o‘qituvchi
muammoli savol  beradi: “Agar  achitqi zamburug‘lari  foydali bo‘lsa, nega ular
mahsulotning buzilishiga ham sabab bo‘lishi mumkin?” Bu savol o‘quvchilarda
hayrat   uyg‘otadi,   chunki   ular   uchun   ‘foydali’   deb   o‘rganilgan   organizmning
‘zararli’ sifatga ega bo‘lishi mantiqan qarama-qarshi ko‘rinadi. Bahs jarayonida
o‘quvchilar   turlicha   taxminlar   aytadi.   Kimdir   “Achitqilar   ko‘payib   ketganda
zararli   bo‘lishi   mumkin”   deydi,   kimdir   “Sharoit   o‘zgarsa,   foydali
mikroorganizmlar   buzuvchi   mikroorganizmlarga   aylanishi   mumkin”   deydi,
yana boshqalar ekologik omillarni tilga oladi.
Bahs davomida o‘quvchilar mikroorganizmlar yashashi  uchun zarur bo‘lgan
sharoitlar   –   namlik,   harorat,   muhitning   kislotaliligi,   oziqa   manbai,   kislorod
miqdori   kabi   omillarning  roliga   o‘tadilar.   Shunda  ayrim   o‘quvchilar   achitqilar
ortiqcha   fermentatsiya   jarayonini   keltirib   chiqarishi   mumkinligini   tushuntira
boshlaydi,   boshqalari   esa   ular   mahsulot   qiyofasini,   hidini   va   ta’mini
o‘zgartirishi   haqida   ma’lumot   keltiradi.   O‘qituvchi   esa   jarayonni   boshqarib
boradi,   ammo   tayyor   xulosa   aytmaydi.   Bu   o‘quvchilarning   mustaqil   xulosa
chiqarishiga imkon beradi.
Bunday   o‘quv   munozaralari   o‘quvchilarning   tanqidiy   fikrlashini   juda
samarali rivojlantiradi. Chunki o‘quvchi o‘z fikrini bildirishdan oldin uni tahlil
qiladi, sabab   va oqibatni   tekshiradi, o‘z  nuqtai  nazarini  dalillar   bilan  boyitadi.
Tanqidiy fikrlashning  mohiyati  aynan shunda:  har  bir  fikrni  asoslash,  qarama-
qarshi fikrlarni solishtirish, fikrga dalil keltirish va xulosaning ilmiy asoslangan
bo‘lishini   ta’minlash.   Mikroorganizmlar   misolida   esa   bu   jarayon   yanada
samarali,   chunki   har   bir   mikroorganizmdan   keladigan   foyda   yoki   zarar
sharoitga,   muhitga,   inson   faoliyatiga,   hatto   texnologiya   darajasiga   bog‘liq.   Bu
murakkablik tanqidiy fikrlash uchun tabiiy maydon yaratadi.
Muammoli   ta’lim   jarayonida   o‘quvchilar   shuningdek   ilmiy   obyektlarga
nisbatan   relativ   fikr   yuritishni   o‘rganadi.   Ular   mikroorganizmlar   “mutlaq
foydali”   yoki   “mutlaq   zararli”   emasligini,   balki   har   bir   organizmning   ta’siri 30sharoit va qo‘llanilishga qarab o‘zgarishini tushunib boradi. Bu esa ularda ilmiy
dunyoqarashni   shakllantiradi.   Shuningdek,   munozara   davomida   har   bir
o‘quvchi   o‘z   fikrini   himoya   qilishni,   boshqaning   fikrini   tinglashni,   ilmiy
madaniyat qoidalariga rioya qilishni o‘rganadi.
O‘quv jarayonida muammoli ta’limni texnologik vositalar bilan boyitish ham
muhimdir.   Laboratoriya   mashg‘ulotlari,   mikroskop   ostida   kuzatish,   video-
eksperimentlar   namoyishi,   virtual   laboratoriyalar   va   interaktiv   simulyatsiyalar
o‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida darsga jalb qiladi. Masalan, o‘quvchilarga
turli   sharoitlarda   mikroorganizmlarning   o‘sish   tezligini   solishtirish   tajribasini
bajarish topshirig‘i berilishi mumkin. Bu esa ularning ilmiy kuzatuv olib borish,
natija chiqarish va o‘z xulosasini asoslash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Muammoli   ta’lim   metodikasida   qo‘llanadigan   muhim   usullardan   biri
gipoteza   ilgari   surish   va   uni   tekshirishdir.   O‘quvchilar   berilgan   muammo
yuzasidan avval o‘z taxminlarini bildiradilar, so‘ngra tajriba yoki izlanish orqali
bu   taxminning   to‘g‘ri   yoki   noto‘g‘ri   ekanini   aniqlaydilar.   Masalan,   “Nega   sut
xona haroratida tez buziladi, sovutgichda esa uzoq saqlanadi?” savoli bo‘yicha
o‘quvchilar   turli   gipotezalarni   bildiradilar.   Dars   davomida
mikroorganizmlarning   haroratga   bog‘liq   o‘sishi   misolida   gipotezalar
tekshiriladi.Shuningdek, muammoli ta’limda savol-javob, tahliliy jadval tuzish,
taqqoslash,   sabab-oqibat   zanjirlarini   aniqlash,   aqliy   hujum   kabi   metodlar   ham
faol   qo‘llaniladi.   Bu   usullar   o‘quvchilarga   mikroorganizmlar   haqidagi
bilimlarni   yaxlit   tizim   sifatida   anglashga   yordam   beradi.   Mikroorganizmlar
hayotiy   faoliyatining   biologik,   ekologik,   sanitariya-gigiyena   va   tibbiy
ahamiyatini tahlil qilish orqali o‘quvchi mavzuni real hayot bilan bog‘laydi.
Muammoli   ta’lim   metodikasini   qo‘llashda   baholash   mezonlari   ham   o‘ziga
xosdir.   O‘quvchilar   faqat   yakuniy   natija   emas,   balki   muammoni   hal   qilish
jarayonidagi   faolligi,   izlanishi,   muloqotdagi   ishtiroki,   mustaqil   fikr   bildirish
darajasiga   ko‘ra   baholanadi.   Bu   yondashuv   o‘quvchilarni   faol   o‘rganishga
undaydi va ularni o‘z bilimlari uchun mas’uliyatli bo‘lishga o‘rgatadi. 31 Mikroorganizmlar mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim usullarini qo‘llash
ilmiy bilimlarni chuqur o‘zlashtirish, o‘quvchilarda ijodiy, tanqidiy va mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish, hayotiy muammolarni ilmiy asosda yechish malakasini
shakllantirishda   juda   samaralidir.   Ushbu   metodika   o‘quvchini   passiv
tinglovchidan   faol   izlanishga   yo‘naltirilgan   shaxsga   aylantiradi   va   biologiya
fanini o‘rganishda yuqori natijaga erishishga imkon yaratadi.
2.2. Muammoli ta’lim asosida o‘quvchilarda tahliliy va tanqidiy
fikrlashni rivojlantirish usullari
Muammoli   ta’lim   o‘quvchilarni   faqat   tayyor   bilimni   qabul   qilishga   emas,
balki   o‘rganilayotgan   jarayonlarni   tahlil   qilish,   sabab-oqibat   munosabatlarini
aniqlash va mustaqil xulosa chiqarishga undaydigan pedagogik texnologiyadir.
Ushbu   yondashuvning   asosiy   maqsadi   –   o‘quvchini   faol   fikrlovchi,   mustaqil
qaror   qabul   qiluvchi   va   ilmiy   dalillarni   baholay   oladigan   shaxs   sifatida
shakllantirishdir.   Ayniqsa   mikroorganizmlar   mavzusini   o‘qitishda   muammoli
darslar   o‘quvchilarni   atrof-muhitdagi   murakkab   biologik   holatlarni   chuqur
o‘rganishga yo‘naltiradi. Chunki mikroorganizmlar dunyosi murakkab, qarama-
qarshiliklarga boy, ba’zan bir xil organizm turli sharoitlarda butunlay teskari rol
o‘ynashi   mumkin.   Shu   sababli,   aynan   ushbu   mavzu   tanqidiy   va   tahliliy
fikrlashni shakllantirish uchun qulay maydon yaratadi.
O‘quvchilarda   tahliliy   fikrlashni   rivojlantirishning   eng   muhim   usullaridan
biri   —   bu   muammoli   savollar   yaratishdir.   Muammoli   savol   —   o‘quvchini
o‘ylashga,   izlanishga,   taxmin   qilishga   majbur   qiladigan   savol   bo‘lib,   u   aniq
javobga  ega  bo‘lmaydi;   aksincha,   bir  nechta   mumkin  bo‘lgan  javoblarni   tahlil
qilishni   talab   etadi.   Masalan:   “Nima   uchun   bir   xil   mikroorganizmlar   ba’zi
mahsulotlarda   foydali,   boshqalarida   esa   zararli   ta’sirga   ega?”   yoki
“Mikroorganizmlar   qanday   sharoitda   o‘z   xususiyatini   o‘zgartirishi   mumkin?”
kabi savollar o‘quvchini biologik jarayonlarni mantiqiy ravishda tahlil qilishga
olib keladi. Bu kabi savollarni muhokama qilish jarayonida o‘quvchi avval o‘z
fikrini ilgari suradi, so‘ngra uni ilmiy dalillar bilan asoslashga harakat qiladi. 32Tahliliy   fikrlashni   shakllantirishning   yana   bir   samarali   vositasi   –
“taqqoslash”   va   “klassifikatsiya”   metodlaridir.   Mikroorganizmlarning   foydali
va   zararli   turlarini   solishtirish,   ularning   morfologik,   fiziologik,   ekologik
farqlarini   aniqlash,   turli   sharoitlardagi   funksiyasini   tahlil   qilish   o‘quvchilarni
tanqidiy kuzatuvchanlikka o‘rgatadi. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchalarga ikki xil
holatni   taqdim   etadi:   sut   mahsuloti   achishiga   sabab   bo‘ladigan
mikroorganizmlar   va   sanitariya   qoidalariga   amal   qilinmaganda   mahsulotni
buzuvchi mikroorganizmlar. O‘quvchilar bu ikki jarayonning umumiy va farqli
jihatlarini   topadi,   natijada   har   bir   mikroorganizmlar   turining   faolligi   sharoit
bilan bog‘liq ekanligini tahlil qiladi.
Tanqidiy   fikrlashni   rivojlantirishda   “muammo–taxmin–dalil–xulosa”
zanjiridan   foydalanish   muhim   ahamiyatga   ega.   Bu   usulda   o‘quvchi   avval
muammoni tushunadi, keyin uning sabablarini taxmin qiladi, so‘ngra taxminini
isbotlaydigan   yoki   rad   etadigan   dalillar   keltiradi.   Jarayon   oxirida   esa   umumiy
ilmiy   xulosa   chiqaradi.   Bu   metod   tanqidiy   fikrlashning   to‘liq   tsiklini
shakllantiradi.   Misol   uchun,   dars   jarayonida   “Nima   uchun   mikroorganizmlar
yuqori   haroratda   nobud   bo‘ladi,   lekin   past   haroratda   to‘xtab   qoladi?”   degan
savol qo‘yiladi. O‘quvchi avval taxmin qiladi, keyin biologik jarayonlarni tahlil
qilib   dalillar   keltiradi,   so‘ng   ilmiy   xulosa   chiqaradi.   Bu   jarayon   ularning
mantiqiy fikr yuritish qobiliyatini kuchaytiradi.
Munozarali vaziyat yaratish ham tanqidiy fikrlashni o‘stiruvchi kuchli vosita
hisoblanadi.   Bahs-munozara   jarayonida   o‘quvchilar   bir-birining   fikriga   e’tibor
qaratadi,   uni   tahlil   qiladi,   muvofiq   yoki   qarshi   dalillar   keltiradi.   Masalan,
“viruslar   tirik   organizmmi   yoki   yo‘q?”   kabi   bahsli   masalalar   o‘quvchilarni
ilmiy dalillarga asoslanishga o‘rgatadi. Mikroorganizmlarning foydali va zararli
rollari   haqida   ham   ko‘plab   bahsli   misollar   mavjud:   yo‘g‘on   ichakdagi
bakteriyalar   foydali   ekanini   bilgan   o‘quvchi,   boshqa   tomondan,   gigiyena
buzilganda   ular   patologik   jarayonlarga   sabab   bo‘lishi   mumkinligini   ham 33tushunib   boradi.   Bunday   qarama-qarshi   holatlar   o‘quvchilarni   har   bir   holatni
alohida tahlil qilishga undaydi.
Tahliliy   va   tanqidiy   fikrlashni   shakllantirishning   yana   bir   muhim   usuli   –
“amaliy   muammoli   topshiriqlar”dan   foydalanishdir.   Laboratoriya   darslarida
o‘quvchilar   mikroorganizmlarning   o‘sishi   uchun   zarur   bo‘lgan   sharoitlarni
tajribada   kuzatadi,   turli   ozuqa   muhitlarida   o‘sish   farqlarini   tahlil   qiladi.   Bu
jarayon   ularda   kuzatish,   taqqoslash,   dalillash   va   xulosa   qilish   ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi.   O‘quvchi   o‘z   ko‘zi   bilan   ko‘rgan   hodisani   tahlil   qilishga
ko‘proq moyil  bo‘ladi, bu esa  tanqidiy fikrlashning shakllanishi  uchun muhim
zamin yaratadi.
“Klaster”
“Klaster”,   “Aqliy   hujum”,   “INSERT”,   “Nilufar   guli”,   “B-B-B”   (bilaman   –
bilmoqchiman   –   bildim)   kabi   interaktiv   metodlar   ham   muammoli   ta’lim   bilan
uyg‘unlashgan   holda   tahliliy   fikrlashni   kuchaytiradi.   Bu   metodlarda   o‘quvchi
ma’lumotni   passiv   qabul   qilmaydi,   balki   uni   qayta   ishlaydi,   tizimlashtiradi   va
o‘z   bilimlariga   bog‘laydi.   Masalan,   “Aqliy   hujum”   jarayonida   o‘quvchilar
mikroorganizmlarning   inson   hayotiga   ta’siriga   oid   barcha   mumkin   bo‘lgan
taxminlarni aytadi. Shundan keyin esa har bir fikr ilmiy asoslanganligi bo‘yicha 34tahlil   qilinadi.   Bu   jarayon   o‘quvchilarda   fikrni   tez   va   mantiqiy   ifodalash
ko‘nikmasini shakllantiradi.
Tahliliy   fikrlashni   rivojlantiruvchi   yana   bir   usul   –   real   hayotiy   vaziyatlar
asosida   muammoli   topshiriqlar   berishdir.   Masalan,   o‘quvchilarga   quyidagi
vaziyat taklif qilinadi: “Aholi orasida oziq-ovqat zaharlanishi ko‘paymoqda. Bu
jarayonning ehtimoliy biologik omillarini aniqlang.” O‘quvchilar ushbu holatni
tekshiradi, gigiyenaga rioya qilinmaslik, mahsulotlarni noto‘g‘ri saqlash, zararli
bakteriyalar   ko‘payishi  kabi  ehtimoliy sabablarni  aniqlaydi.  Bu  jarayonda  ular
o‘z   bilimini   real   hayotga   tatbiq   qilishni   o‘rganadi,   bu   esa   tanqidiy   fikrlash
qobiliyatining eng yuksak darajasidir.
Yakun   sifatida   aytish   mumkinki,   muammoli   ta’lim   asosidagi   darslar
o‘quvchilarning   fikrlash   faoliyatini   faollashtiradi,   ularni   mustaqil   izlanishga
undaydi   va   ilmiy   asoslangan   xulosalar   chiqarishga   o‘rgatadi.   Tahliliy   va
tanqidiy   fikrlashning   shakllanishi   esa   nafaqat   mikrobiologiya   fanini   chuqur
o‘zlashtirishga,   balki   o‘quvchining   umumiy   intellektual   rivojlanishiga   ham
xizmat   qiladi.   Shu   sababli,   muammoli   ta’lim   tizimi   zamonaviy   biologiya
darslarining ajralmas metodik komponenti sifatida qaralishi lozim. 35Jadval: Muammoli ta’limda tahliliy va tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi
usullar
№ Usul nomi Mazmuni
(qisqacha tavsif) O‘quvchi
faoliyati Natija /
Rivojlantiriladigan
kompetensiya
1 Muammoli 
savollar berish 
usuli Dars davomida 
o‘quvchilar 
bilimidan yuqori 
darajadagi savollar 
beriladi Savollarga 
mustaqil fikr 
yuritish, asosli 
javob berish Tanqidiy fikrlash, 
dalillash ko‘nikmasi
2 “Aqliy hujum” 
(Brainstorming) Bir muammoni hal 
qilish uchun 
ko‘plab g‘oyalar 
to‘planadi Erkin fikr 
bildirish, g‘oya 
taklif qilish Keng qamrovli 
fikrlash, kreativlik
3 Kichik 
guruhlarda 
muammo 
yechish Guruhlarga 
bo‘lingan holda 
mikroorganizmlarg
a oid muammo 
yechiladi Muammo 
ustida 
birgalikda 
ishlash Tahliliy fikrlash, 
muloqot va 
hamkorlik
4 “Nima uchun?”
tahliliy zanjiri Har bir fikr ortida 
sabab-sababsiz 
munosabatlar 
aniqlanadi “Nega?” 
savollariga 
javob topish Mantiqiy fikrlash, 
sabab-oqibatni 
tushunish
5 Keys-stadi 
(Case study) Real holat misolida 
mikroorganizmlar 
bilan bog‘liq 
vaziyat tahlili Voqeani 
o‘rganish, 
muammoni 
baholash, 
alternativ 
yechim taklif 
qilish Analitik fikrlash, 
qaror qabul qilish
6 Konseptual 
xaritalar tuzish Tushunchalar 
o‘rtasidagi 
bog‘liqliklar grafik 
tarzda ifodalanadi Xarita tuzish, 
umumlashtirish Tizimli fikrlash, 
strukturalash
7 Debat / Bahs-
munozara “Foydali mikroblar”
va “Zararli 
mikroblar” 
mavzusida bahs 
tashkil etish Dalil keltirish, 
asosli isbotlash Tanqidiy fikrlash, 
nutq madaniyati
8 Klaster tuzish Muayyan tushuncha
bo‘yicha g‘oyalar 
guruhlanadi Fikrlarni 
kategoriyalarga
ajratish Tahliliy fikrlash, 
umumlashtirish 369 “Insert” usuli Matn ustida 
belgilash orqali (V, 
+, −, ?) tahlil 
o‘tkazish Matn bilan 
izchil ishlash Axborotni saralash 
va qayta ishlash
10 “Sokrat 
dialoglari” Savol-javoblar 
orqali chuqur 
tahlilga undash Fikrni asoslash,
baholash Tanqidiy va 
mantiqiy fikrlash
2.3. Muammoli ta’lim usullaridan foydalanish samaradorligini baholash
Muammoli   ta’lim   zamonaviy   pedagogik   jarayonning   eng   samarali
metodlaridan   biri   hisoblanib,   u   o‘quvchilarni   faollikka,   mustaqil   izlanishga   va
tahliliy fikrlashga undaydi. Shu bois bu metoddan foydalanish samaradorligini
baholash   ta’lim   sifatiga   bevosita   ta’sir   qiluvchi   muhim   bosqich   sifatida
ko‘riladi.   Samaradorlikni   baholash   jarayoni,   avvalo,   aniq   mezonlar   va
indikatorlar   asosida   o‘quvchilarning   bilim,   ko‘nikma   va   kompetensiyalaridagi
o‘zgarishlarni   aniqlashni   o‘z   ichiga   oladi.   Mazkur   bo‘limda   muammoli
ta’limning   amaliyotdagi   samaradorligini   baholash   yo‘llari,   ko‘rsatkichlari   va
tahlil usullari batafsil yoritiladi.
Muammoli   ta’limning   samaradorligini   baholashning   eng   asosiy   maqsadi
o‘quvchilar   bilimining   chuqurligi,   tahliliy   va   tanqidiy   fikrlash   qobiliyatining
rivojlanishini   aniqlash,   shuningdek,   o‘quv   jarayonida   qo‘llangan   muammoli
vaziyatlarning o‘quvchiga ta’sirini ilmiy asosda o‘lchashdan iboratdir. Shuning
uchun   baholash   jarayoni   faqat   yakuniy   natijani   emas,   balki   butun   o‘quv
jarayonining   dinamikasini   kuzatishni   ham   o‘z   ichiga   oladi.   Baholashning
muhim   tamoyillaridan   biri   –   komplekslik   bo‘lib,   bunda   bilimlar   nafaqat   bilim
darajasi, balki fikrlash jarayonining sifati orqali ham baholanadi.
Avvalo, samaradorlikni  aniqlashda diagnostik baholash usullari  qo‘llaniladi.
Dars   boshlanishidan   oldin   o‘quvchilarning   mavjud   bilim   darajasini   aniqlash
uchun   kirish   testi   o‘tkazilishi   muhim.   Bu   jarayon   o‘quvchining   boshlang‘ich
tayyorgarlik   darajasini   bilish   imkonini   beradi.   Keyinchalik   muammoli   ta’lim
asosida   tashkil   etilgan   darslar   davomida   oraliq   monitoring   va   refleksiya 37tahlillari   orqali   o‘zgarishlar   kuzatiladi.   Yakunda   o‘quvchilar   tahliliy
topshiriqlar,   keys-stadi,   muammoli   vaziyatlarni   hal   qilish   bo‘yicha   mustaqil
ishlar orqali baholanadi. Bu usullar o‘quvchining nafaqat nazariy bilimini, balki
amaliy fikrlash jarayonini ham baholash imkonini beradi.
Muammoli   ta’lim   samaradorligini   aniqlashda   kuzatish   metodidan   ham   keng
foydalaniladi.   O‘qituvchi   dars   jarayonida   o‘quvchilarning   faolligi,   o‘z   fikrini
erkin   bayon   qilishi,   muammoni   tushunish   va   unga   yechim   topa   olish
qobiliyatlarini   kuzatadi.   Ayniqsa,   muhokama   va   guruhlarda   ishlash   jarayoni
o‘quvchining   muloqot   ko‘nikmalari,   hamkorlikda   ishlash   madaniyati   va
tashabbuskorligini   baholashga   yordam   beradi.   Bunday   kuzatish   natijalari
o‘qituvchiga muammoli vaziyatlar qanday darajada o‘quvchilarni qiziqtirganini,
ular qanday fikrlar bildirganini aniqlashda yordam beradi.
Samaradorlikni   o‘lchashning   yana   bir   muhim   ko‘rsatkichi   –   o‘quvchilar
tomonidan   bajarilgan   ijodiy   va   tadqiqot   xarakteridagi   topshiriqlar   tahlilidir.
Muammoli ta’lim jarayonida o‘quvchi mikroorganizmlarning foydali va zararli
turlari   haqidagi   ma’lumotlarni   faqat   eslab   qolmaydi,   balki   ularni   tahlil   qiladi,
guruhlaydi,   taqqoslaydi   va   baholaydi.   Tadqiqot   topshiriqlari   orqali   o‘quvchi
mikroorganizmlarning   inson   hayotidagi   o‘rni,   ekologik   muhitga   ta’siri   va
sanitariya   talablari   bilan   bog‘liq   real   vaziyatlarga   ilmiy   asoslangan   fikr
bildiradi.   Bu   esa   o‘quvchining   fan   bo‘yicha   chuqur   va   mazmunli   bilimga   ega
bo‘layotganini ko‘rsatadi.
Muammoli   ta’lim   samaradorligini   aniqlashda   test   topshiriqlari   ham   muhim
ahamiyatga   ega.   Bunda   an’anaviy   testlardan   farqli   ravishda   yuqori   darajadagi
testlar  – tahliliy, mantiqiy, ketma-ketlikni  aniqlash  va sabab-oqibat  aloqalarini
belgilovchi   savollar   qo‘llaniladi.   Ushbu   testlar   o‘quvchilarning   faqat   tayyor
ma’lumotni   eslab   qolish   darajasini   emas,   balki   fikrlash   jarayonining
chuqurligini   baholashga   xizmat   qiladi.   Test   natijalarining   tahlili   esa
o‘qituvchiga qaysi mavzular yuzasidan qo‘shimcha ishlash kerakligini aniqlash
imkonini beradi. 38Muammoli   ta’limning   samaradorligini   baholashda   o‘quvchilarning   refleksiv
fikrlari   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   O‘quvchilarga   “Bugungi   darsda   qaysi
muammo   siz   uchun   qiziqarli   bo‘ldi?”,   “Muammoni   hal   qilishda   qanday
qiyinchilikka   duch   keldingiz?”,   “Yechim   topishda   yana   qanday   yo‘lni   taklif
qilgan bo‘lardingiz?” kabi savollar beriladi. Ushbu o‘z-o‘zini baholash jarayoni
o‘quvchida mustaqil fikrlash, o‘z faoliyatini tahlil qilish, kamchiliklarini  ko‘ra
olish   kabi   metako‘nikmalarni   shakllantiradi.   Refleksiya   natijalari   muammoli
ta’limning o‘quvchini o‘ylashga undayotganini ko‘rsatadi.
Samaradorlikni   aniqlashda   statistik   ko‘rsatkichlardan   ham   foydalanish
mumkin.   Masalan,   muammoli   ta’lim   asosida   tashkil   etilgan   darslardan   so‘ng
o‘quvchilarning   bilim   darajasi   o‘rtacha   20–30%   ga   oshgani   amaliyotda
kuzatiladi.   Shuningdek,   guruhlarda   ishlash   natijasida   o‘quvchilarning   faolligi
sezilarli   darajada   ortadi.   O‘quvchilarning   tanqidiy   fikrlash   ko‘rsatkichlari,
muammoni hal qilishdagi  tezkorligi, ijodiy g‘oyalari soni ham muhim statistik
indikatorlar   sifatida   olinadi.muammoli   ta’lim   usullaridan   foydalanish
samaradorligini   baholash   ko‘p   omillarga   tayanadi.   Bular   orasida   diagnostika,
monitoring,   testlar,   kuzatish,   refleksiya,   ijodiy   topshiriqlar   tahlili,   statistik
ko‘rsatkichlar   muhim   o‘rin   tutadi.   Mazkur   metodlar   orqali   muammoli
ta’limning   o‘quvchilar   fikrlash   qobiliyatini   qanchalik   rivojlantirayotgani   aniq
va   ishonchli   tarzda   baholash   mumkin.   Ta’lim   jarayoniga   ushbu   metodlarni
to‘g‘ri   qo‘llash   va   baholashning   ilmiy   asoslanganligi   o‘quvchilarni   chuqur
bilimga, mustaqil fikrga va amaliy ko‘nikmaga ega bo‘lishiga xizmat qiladi. 39 Xulosa
Men ushbu  kurs ishini  bajarish  jarayonida mikroorganizmlarning foydali  va
zararli   turlari   haqidagi   bilimlarni   o‘quvchilarga   yetkazishda   muammoli   ta’lim
usullari nihoyatda muhim va samarali ekanini chuqur anglab yetdim. Tadqiqot
davomida   men   muammoli   vaziyat   yaratish,   o‘quvchilarni   izlanishga   undash,
tahlil qilishga yo‘naltirish va ilmiy muloqotga jalb etish kabi metodlar nafaqat
nazariy   bilimlarni   mustahkamlashga,   balki   o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlash,
tanqidiy   tahlil   qilish,   bahs-munozaralarda   faol   ishtirok   etish   ko‘nikmasini
rivojlantirishga xizmat qilishini kuzatdim.
Men uchun ayniqsa muhim bo‘lgan jihat shuki, mikroorganizmlar mavzusida
muammoli   savollar   va   real   hayotdan   olingan   vaziyatlar   asosida   ishlash
o‘quvchilarning   qiziqishini   oshiradi.   Masalan,   achitqi   zamburug‘ining   bir
tomondan oziq-ovqat sanoatida foydali, boshqa tomondan mahsulotni buzuvchi
omil   sifatida   qaralishi   o‘quvchilarni   tanqidiy   fikrlashga   majbur   qiladi.   Men
bunday   misollar   orqali   o‘quvchilarni   turli   nuqtai   nazarlarni   solishtirishga,
dalillar bilan fikr bildirishga undashning yuqori samaradorligini ko‘rdim.
Muammoli ta’lim usullari faqat bilim berish vositasi emas, balki o‘quvchida
mustaqillik,   mas’uliyat,   tahliliy   yondashuv,   asosli   xulosa   chiqarish   kabi   zarur
kompetensiyalarni   shakllantiradi.   Men   amaliy   kuzatuvlar   orqali   bu   metod
o‘quvchilarning faolligini sezilarli  oshirishini, o‘z fikrini erkin bayon qilishiga
yordam   berishini,   guruhda   ishlash   madaniyatini   rivojlantirishini   aniq   ko‘rdim.
Shuningdek, muammoli vaziyatlarni hal qilish jarayoni o‘quvchilarning qiziqish
darajasini   oshirib,   mikrobiologiya   kabi   murakkab   mavzularni   oson
o‘zlashtirishiga imkon yaratadi.
Men   ushbu   ish   davomida   ta’lim   jarayoniga   muammoli   ta’lim   usullarini
kiritishning   ilmiy   asoslarini   o‘rgandim,   ularning   amaliyotdagi   afzalliklarini
tahlil   qildim   va   o‘quvchilarning   bilish   jarayoniga   ijobiy   ta’sirini   chuqur
o‘rganishga   muvaffaq   bo‘ldim.   Natijada   men   shuni   angladimki,
mikroorganizmlar   mavzusini   o‘qitishda   muammoli   ta’lim   usullaridan   tizimli 40foydalanish   nafaqat   dars   samaradorligini   oshiradi,   balki   o‘quvchilarning   ilmiy
qarashlari   va   hayotiy   fikrlash   ko‘nikmalarini   shakllantirishda   ham   katta
ahamiyatga ega.
Shu   asosda   men   o‘z   pedagogik   faoliyatimda   muammoli   ta’limni   keng
qo‘llash,   o‘quvchilarni   izlanishga   yo‘naltiruvchi   topshiriqlar   bilan   ta’minlash,
ularning   fikrlash   qobiliyatini   o‘stiruvchi   vaziyatlar   yaratish   zarurligini   xulosa
qilib   oldim.   Ushbu   metodni   to‘g‘ri   qo‘llash   o‘quvchilarda   haqiqiy   ilmiy
dunyoqarashni   shakllantirishning   eng   samarali   yo‘llaridan   biri   ekaniga   amin
bo‘ldim. 41Foydalanilgan  adabiyotlari
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti,   “Xalq   ta’limi   tizimini   2030 - yilgacha
rivojlantirish   konsepsiyasini   tasdiqlash   to‘g‘risida”gi   PF - 5712 - son,
29.04.2019. 
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti,   “Kimyo   va   biologiya   yo‘nalishlarida
uzluksiz   ta’lim   sifatini   va   ilm - fan   natijadorligini   oshirish   chora - tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ - 4805 - son, 12.08.2020. 
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti,   “O‘zbekiston   Respublikasida
yoshlarga oid davlat  siyosatini  tubdan isloh qilish  va yangi  bosqichga  olib
chiqish   chora - tadbirlari   to‘g‘risida”gi   PF - 6017 - son,   30.06.2020,   Yoshlar
ishlari agentligi tashkil etilishi. 
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim
tizimini 2030 - yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
farmoni. 
5. Зияева А.А., Юсупова Ш.Ш., Маматкулов О.М. Микробиология ва уни
ўқитиш методикаси. Тошкент: Фан, 2020. 320 б.
6. Ниязов   Н.Н.   Биология   ва   микробиология   фанларини   ўқитиш
методикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 2019. 248 б.
7. Каримов   Ш.А.   Микробиология   лабораториясида   амалиётни   ташкил
этиш қоидалари. Тошкент: Фан, 2018. 192 б.
8. Исмаилова   М.А.   Микробиологияда   таҳлил   ва   идентификация
усуллари. Тошкент: Фан ва техника, 2021. 216 б.
9. Абдуллаев   Д.С.   Микроорганизмларнинг   биохимия   ва   ферментатив
фаолияти. Тошкент: Фан, 2020. 304 б.
10. Юсупова   Ш.Ш.   Микробиология   лаборатория   машғулотлари
методикаси. Тошкент: Ўқитувчи, 2019. 280 б.
11. Қодиров   О.   Сув   ва   тупроқ   намуналари   билан   микробиологик
тадқиқотлар. Тошкент: Фан, 2018. 200 б. 4212. Мирзаев   Б.   Озиқ-овқат   маҳсулотларини   микробиологик   текшириш
усуллари. Тошкент: Фан, 2021. 224 б.
13. Сайфуллаев   Р.   Антибиотикларга   сезгирликни   аниқлаш   ва
микробиологияда баҳолаш. Тошкент: Фан, 2020. 256 б.
14. Турсунов   Ж.   Микробиология   лабораториясини   ташкил   этиш   ва
бошқариш. Тошкент: Фан ва техника, 2021. 288 б.
15. Tortora   G.J.,   Funke   B.R.,   Case   C.L.   Microbiology:   An   Introduction.   12th
ed. Pearson, 2019. 880 s.
16. Prescott L.M., Harley J.P., Klein D.A. Microbiology. 10th ed. McGraw-Hill
Education, 2021. 1120 s.
17. Чернышева   Л.Н.,   Иванова   И.В.   Методика   проведения   лабораторных
занятий по микробиологии. Москва: Академия, 2017. 256 с.
18. Зияева А.А., Юсупова Ш.Ш., Маматкулов О.М. Микробиология ва уни
ўқитиш методикаси. Тошкент: Фан, 2020. 320 б.
19. Nester E.W., Anderson D.G., Roberts C.E., Pearsall N.N. Microbiology: A
Human Perspective. 10th ed. McGraw-Hill, 2019. 960 s.
20. Kotilainen   H.,   Hämäläinen   M.,   Sarapuu   A.   Laboratory   Methods   in
Microbiology: Teaching and Learning Approaches. Springer, 2021. 304 p.
21. Madigan   M.T.,   Martinko   J.M.,   Bender   K.   Brock.   Biology   of
Microorganisms: Laboratory Manual. 15th ed. Pearson, 2018. 400 s.
Internet manbalari
1. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy sayti.
2. Innovatsion rivojlanish vazirligi rasmiy portali.
3. www.sciencedirect.com — Mikrobiologiya bo‘yicha ilmiy maqolalar 
bazasi.
4. www.nature.com — Mikrobiologiya va biotexnologiya bo‘yicha ilmiy 
jurnallar.
5. www.microbiologyonline.org — O‘quvchilar uchun mikrobiologiya 
resurslari. 436. www.ncbi.nlm.nih.gov — PubMed ilmiy maqolalar bazasi
Купить
  • Похожие документы

  • Yozma nutqni o‘stirish mazmuni va usullari
  • Topiraq qásiyetleri hám ósimliklerge tásiri
  • Badiiy asar tilini oʻrgatish metodikasi
  • Hayot faoliyati xavfsizligi amaliyot topshiriq
  • Paxta terish apparati ramasini kichik gabaritli elliptik barabanlar o’rnatishga moslab takomillashtirish

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha