Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 63.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Декабрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Мелиорация

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

53 Продаж

Yozma nutqni o‘stirish mazmuni va usullari

Купить
2Mavzu: Yozma nutqni o‘stirish mazmuni va usullari
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………….……….3
I BOB. YOZMA NUTQNI O‘STIRISHNING NAZARIY ASOSI
1.1. Nutq rivojlanishining pedagogik va psixologik asoslari ………….…..….7
1.2. Til o‘rgatishda kommunikativ yondashuvning o‘rni …………………....10
1.3.Interaktiv va kommunikativ usullar yordamida yozma nutqni 
rivojlantirish ………………………………………………………………….14
II BOB. O‘QUVCHILARNING OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQINI 
O‘STIRISHNING SAMARALI USULLARI VA AMALIY TAHLIL
2.1. Og‘zaki nutqni rivojlantirishning samarali metodlari ……………..……20
2.2. Yozma nutqni rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodlar ………….……23
2.3. Og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishda kompleks yondashuvning 
samaradorligi ………………………………………………………………..28
XULOSA …………………………………………………………………...30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..31 3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi   Uzluksiz ta’lim tizimida o‘quvchilarning
nutq   madaniyatini   rivojlantirish   bugungi   kunda   davlat   ta’lim   siyosatining   eng
muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Ayniqsa, ta’lim mazmuni
kompetensiyaviy   yondashuvga   asoslanayotgan   hozirgi   davrda   o‘quvchining
mustaqil   fikrlash,   muloqot   qilish,   o‘z   g‘oyasini   to‘g‘ri,   izchil   va   ravon   tarzda
bayon   eta   olishi   uning   asosiy   kompetensiyalaridan   biri   sifatida   qaraladi.
Og‘zaki   va   yozma   nutqi   rivojlangan   o‘quvchi   nafaqat   ta’lim   jarayonida,   balki
kundalik   hayotda   ham   o‘z   fikrini   aniq   ifodalay   oladi,   samarali   muloqotga
kirishadi   va   ijtimoiy   faollik   ko‘rsatadi.   Axborot   texnologiyalari   va   media
vositalari   tobora   keng   tarqalayotgan   bir   paytda   savodli   nutq,   to‘g‘ri   yozish,
mantiqiy   fikrlash   kabi   ko‘nikmalar   yoshlar   uchun   yanada   zarur   bo‘lib
bormoqda. 
Prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyev   ham   yoshlarni   zamonaviy   bilimli,
tafakkuri   keng   va   o‘z   fikrini   ravon   ifodalashga   qodir   bo‘lgan   komil   insonlar
sifatida   tarbiyalash   ta’limning   ustuvor   vazifalaridan   biri   ekanini   ta’kidlab
kelmoqda.   1
Ayniqsa,   noto‘g‘ri   yozish,   qisqartirilgan   so‘zlar,   tilning   buzilishi
kabi holatlar ko‘payayotgan davrda maktab o‘quvchilarining og‘zaki va yozma
nutqini   to‘g‘ri   yo‘naltirish,   samarali   metodlar   asosida   o‘stirish   muhim
pedagogik vazifaga aylanmoqda.  Shu bilan birga, xalqaro baholash  tizimlari  –
PISA,   PIRLS   kabi   dasturlarda   muvaffaqiyatli   ishtirok   etish   ham
o‘quvchilarning   matnni   tushunish,   mantiqiy   ifodalash   va   yozma   fikr   yaratish
qobiliyatlariga   bog‘liq.   Shuning   uchun   ham   o‘qituvchilarning   nutqni
o‘rgatishga   oid   metodik   tayyorgarligini   kuchaytirish,   yangi   innovatsion
yondashuvlar asosida o‘quv jarayonini tashkil etish dolzarb masala hisoblanadi.
Mazkur   kurs   ishida   o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini   rivojlantirishga
1
  “Shavkat Mirziyoyev: Iqtisodiyot rivojlanishi faqat ta’lim va muallimga bog‘liq” — kun.uz 
saytidagi maqola (2025 yil 9-sentyabr)  Kun.uz   4xizmat   qiladigan   samarali,   sinovdan   o‘tgan   hamda   zamonaviy   metodlar
yoritilishi mazmunning amaliy ahamiyatini oshiradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi   O‘quvchilarning og‘zaki va
yozma nutqini rivojlantirish masalasi  ko‘p yillar davomida mahalliy va xorijiy
pedagoglar,   tilshunoslar,   psixologlar   tomonidan   ilmiy   jihatdan   tadqiq   etib
kelinmoqda.   Nutqning   psixologik   asoslari   L.S.   Vygotskiy,   A.N.   Leontyev,   J.
Piaget kabi olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan bo‘lib, ular nutqning tafakkur
bilan   uzviy   bog‘liqligini   ilmiy   asoslab   bergan.   Lingvistik   va   metodik   jihatdan
esa   Sh.   Rahmatullayev,   E.   Umarov,   N.   Mahmudov,   A.   Rustamov,   O.   Jalolov
kabi   olimlarning   tadqiqotlarida   o‘quvchilarning   til   kompetensiyalarini
shakllantirish   bo‘yicha   muhim   nazariy   va   amaliy   xulosalar   berilgan.   Xorijiy
metodistlar   –   J.   Harmer,   D.   Larsen-Freeman,   Brown   kabi   mutaxassislar
kommunikativ yondashuv, interfaol o‘qitish, yozma nutq strategiyalari bo‘yicha
keng   qamrovli   ilmiy   ishlar   yaratgan.   SHunga   qaramay,   zamonaviy   ta'lim
sharoitida AKT   texnologiyalari,  media resurslar,  interfaol   metodlar   yordamida
o‘quvchilar   nutqini   rivojlantirish   bo‘yicha   yangi   izlanishlarga   ehtiyoj   mavjud.
O‘zbekiston   ta’lim   tizimida   so‘nggi   yillarda   kompetensiyaviy   yondashuvning
joriy   etilgani   nutq   faoliyatini   yangicha   metodlar   bilan   o‘rgatishni   talab
qilmoqda.   Shu   sababli   mavjud   ilmiy   manbalar   bo‘lsa-da,   amaliyot   talab
qilayotgan   yangicha   yondashuvlar,   o‘quvchi   faoliyatiga   asoslangan   metodlar,
kreativ   yozuv   texnologiyalari,   nutqni   integrativ   rivojlantirish   usullari   bo‘yicha
ilmiy   izlanishlarni   davom   ettirish   zarur.   Bu   kurs   ishining   mavzusi   ham   aynan
shu ehtiyojdan kelib chiqib zamonaviy tadqiqotlarga asoslanadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati    Mazkur kurs ishining
nazariy   ahamiyati,   avvalo,   o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini
rivojlantirishga   doir   ilmiy-pedagogik   qarashlar,   psixologik   asoslar,
kommunikativ   kompetensiya,   lingvodidaktika   tamoyillari   kabi
tushunchalarning chuqur tahlil qilinishida namoyon bo‘ladi. Nutq faoliyati bilan
bog‘liq   ilmiy   nazariyalar,   xususan,   Vygotskiy,   Leontyev   kabi   psixologlar 5tomonidan   keltirilgan   fikrlar,   shuningdek,   zamonaviy   ta’lim   metodikasida
qo‘llanilayotgan   innovatsion   yondashuvlar   mazkur   mavzuning   nazariy
asoslarini   mustahkamlaydi.   Kurs   ishida   nutqni   rivojlantirish   jarayoni,   uning
bosqichlari,   tarbiyaviy   va   ta’limiy   funksiyalari,   o‘quvchi   nutqining   lingvistik
xususiyatlari   ilmiy   yondashuv   asosida   yoritiladi.   Bu   jihatlar   nutqni   o‘qitish
metodikasining   ilmiy   bazasini   boyitadi,   yangi   nazariy   qarashlarni
umumlashtirish imkonini beradi.
Amaliy   ahamiyati   esa   o‘qituvchilar,   metodistlar,   talaba-pedagoglar   uchun
qo‘llanma   sifatida   xizmat   qila   oladigan   samarali   usullar   va   metodik
tavsiyalarning   ishlab   chiqilishida   aks   etadi.   Tadqiqot   natijalari   maktab   dars
jarayonida   og‘zaki   va   yozma   nutqni   rivojlantirishga   yo‘naltirilgan   mashqlar,
interfaol   metodlar,   kreativ   yondashuvlar,   tahlil   va   muhokama   usullaridan
samarali   foydalanishni   ko‘rsatib   beradi.   O‘quvchilar   nutqiga   oid   amaliy
muammolarni   aniqlash,  ularni  bartaraf   etish  bo‘yicha  takliflar   ishlab  chiqilishi
mazkur   ishning   amaliy   qimmati   hisoblanadi.   Bundan   tashqari,   o‘qituvchilar
ushbu   kurs   ishida   keltirilgan   metodik   tavsiyalarni   dars   jarayoniga   tatbiq   etib,
o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlashi,   muloqot   madaniyati   va   yozma
savodxonligini sezilarli darajada oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Kurs  ishi  mavzusining  obyekti   Umumta’lim  maktablarida  o‘quvchilarning
og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti   O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini
o‘stirishga   xizmat   qiluvchi   samarali   usullar,   metodlar   va   pedagogik
texnologiyalar majmuasi.
Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi   O‘quvchilar   og‘zaki   va   yozma   nutqini
shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi samarali usullarni tahlil qilish
hamda ularning amaliy ahamiyatini asoslab berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Og‘zaki va yozma nutq rivojlanishining nazariy asoslarini yoritish.
 Nutqni o‘stirishga qaratilgan pedagogik va psixologik omillarni tahlil qilish. 6 Og‘zaki nutqni shakllantirishning samarali metodlarini o‘rganish.
 Yozma nutqni rivojlantirishning innovatsion usullarini aniqlash.
 Amaliy   dars   jarayonida   qo‘llaniladigan   interfaol   metodlar   samaradorligini
tahlil qilish.
 O‘quvchilar   nutqida   yuzaga   keladigan   muammolarni   aniqlash   va   ularni
bartaraf etish yo‘llarini ko‘rsatish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish;
 pedagogik kuzatuv;
 suhbat va intervyu;
 taqqoslash va umumlashtirish;
 dars jarayonini o‘rganish (tajriba-sinov);
 statistik va tahliliy metodlar.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi   Kurs ishi kirish qismidan, ikki bobdan, har
bir bob uch bo‘limdan, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan
iborat. 7I BOB. YOZMA NUTQNI O‘STIRISHNING NAZARIY ASOSI
1.1. Nutq rivojlanishining pedagogik va psixologik asoslar
Nutq   insonning   asosiy   kommunikativ   vositasi   bo‘lib,   u   nafaqat   fikr
almashish,   balki   tafakkur,   diqqat,   xotira   va   ijtimoiy   tajribani   shakllantirishga
xizmat qiladi. O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish masalasi
pedagogika   va   psixologiya   fanlarida   keng   tadqiq   etilgan.   Nutq   rivojlanishi
bolalikdan   boshlanadi   va   o‘quv   jarayonida   asta-sekin   shakllanadi.   Shu   nuqtai
nazardan,   o‘quvchilarning   nutqini   shakllantirishda   psixologik   xususiyatlarni
hisobga   olish   muhim   ahamiyatga   ega.   L.S.   Vygotskiyning   ijtimoiy   rivojlanish
nazariyasida   nutq   tafakkur   bilan   uzviy   bog‘liq   ekanligi,   uning   ijtimoiy   muhit
orqali   shakllanishi   ta’kidlangan.   Vygotskiy   fikricha,   bolaning   og‘zaki   nutqi
dastlab   ijtimoiy   faoliyatda   shakllanadi   va   keyinchalik   ichki   nutqga   aylanadi.
Shu   bilan   birga,   A.A.   Leontyevning   faoliyat   nazariyasi   nutqni   o‘quv
jarayonidagi   faoliyat   vositasi   sifatida   ko‘rib   chiqadi.   Nutq   bolaga   nafaqat
bilimlarni   o‘zlashtirishga,   balki   muammolarni   hal   qilish,   fikrni   tahlil   qilish   va
ijtimoiy muhit bilan muloqot qilish imkonini beradi. 2
Psixologik jihatdan nutq rivojlanishi o‘quvchining kognitiv qobiliyatlari bilan
uzviy   bog‘liq.   Bolaning   diqqat   va   xotira   funksiyalari,   tafakkur   va   ijodiy
qobiliyatlari nutqni shakllantirish jarayoniga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli,
o‘qituvchi   nutq   mashg‘ulotlarini   rejalashtirayotganda   yosh   psixologiyasi
xususiyatlarini inobatga olishi lozim. Masalan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
qisqa,   sodda   va   aniq   so‘zlash   mashqlari   orqali   og‘zaki   nutqni   rivojlantirish
osonroq   bo‘ladi.   Shu   bilan   birga,   o‘rta   va   yuqori   sinf   o‘quvchilarida   mantiqiy
fikrlash   va   tahliliy   nutqni   rivojlantirish   uchun   murakkab   iboralar,
argumentatsiya va taqqoslash mashqlari qo‘llanilishi maqsadga muvofiqdir.
Pedagogik   nuqtai   nazardan   nutqni   o‘stirish   faqat   grammatika   yoki   lug‘at
boyligini oshirish bilan cheklanmaydi. Nutqning rivojlanishi  o‘quvchining fikr
2
 Rahmatullayev Sh. O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish metodikasi. – Toshkent: “Fan va 
Ta’lim”, 2018. – 224 b. 8yuritish   qobiliyati,   o‘z   fikrini   ifodalash   madaniyati   va   kommunikativ
kompetensiyasi   bilan   chambarchas   bog‘liqdir.   Shu   sababli   pedagoglar   nutq
mashg‘ulotlarida interfaol metodlardan foydalanishlari tavsiya etiladi. Masalan,
rolli   o‘yinlar,   munozara,   hikoya   qilish   va   qayta   hikoyalash   kabi   usullar
o‘quvchilarning og‘zaki nutqini boyitadi, ijodiy fikrlashini rivojlantiradi va o‘z
fikrini aniq ifodalay olish qobiliyatini oshiradi.
Nutqni   rivojlantirishning   pedagogik   nazariyasi   shuni   ko‘rsatadiki,   nutqning
shakllanishi faqat o‘quv mashg‘ulotlariga bog‘liq emas, balki ijtimoiy va tarixiy
jarayonlar   bilan   chambarchas   bog‘liqdir.   Tarixan   nutqning   shakllanishi   bir
necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Primitiv   shakllanish   bosqichi   –   bu   bosqich   insonning   nutqi   rivojlanishining
dastlabki davri bo‘lib, unda asosiy maqsad muloqot va ehtiyojlarni ifodalashdir.
Bolalar   oddiy   ovozlar,   imo-ishora   va   qisqa   so‘zlar   orqali   o‘z   xohlovlarini
bildirgan.   Shu   davrda   nutqning   semantik   va   grammatik   jihatlari   to‘liq
shakllanmagan, faqat kommunikatsiya vazifasini bajaradi.
Simvolik   va   abstrakt   shakllanish   bosqichi   –   odam   nutq   orqali   murakkab
fikrlarni   ifodalashga   o‘tadi.   Bu   davrda   talaffuz,   so‘z   boyligi   va   mantiqiy
bog‘lanishlar   rivojlanadi.   Tarixiy   manbalardan   ma’lumki,   qadimgi   xalqlarda
nutq   asosan   og‘zaki   shaklda   uzatilgan   bo‘lib,   yozma   nutq   keyinchalik
rivojlangan.   Bu   bosqichda   til   va   nutq   jamiyatning   madaniy,   ma’naviy   va
iqtisodiy ehtiyojlari bilan uzviy bog‘lanadi.
Yozma   nutq   bosqichi   –   insoniyatning   madaniy   taraqqiyoti   bilan   bog‘liq
bo‘lib,   yozma   nutq   kommunikatsiyani   yanada   mustahkamladi.   Matn   orqali
bilimlarni   saqlash,   tafakkur   jarayonini   tizimlashtirish   va   yangi   avlodlarga
yetkazish   imkoniyati   paydo   bo‘ldi.   Shu   bosqichda   o‘quvchilar   nutqi   bilan   bir
qatorda   ularning  yozma  nutqi  rivojlanadi,  o‘quv  jarayonida  izchil  va   mantiqiy
fikrlash shakllanadi.
Zamonaviy shakllanish bosqichi – bu bosqichda nutqning rivojlanishi nafaqat
ma’lumot yetkazish, balki kommunikativ, ijtimoiy va psixologik jihatlarni ham 9o‘z   ichiga   oladi.   O‘quvchilarning   nutqi   integrativ,   interfaol   va   ijodiy   bo‘lib,
muloqotga moslashish va fikrni mustaqil ravon ifodalash imkoniyatini beradi.
Nutqni   rivojlantirishda   didaktik   printsiplar   muhim   o‘rin   tutadi.   Masalan,
yaqinlashtirilgan   rivojlanish   zonasi   (Vygotskiy)   printsipi   o‘quvchining
imkoniyatlari va murakkab vazifalarni yechish qobiliyatini hisobga olgan holda
mashg‘ulotlarni   tashkil   etishga   yordam   beradi.   Shuningdek,   bosqichma-
bosqichlik,   faoliyatga   yo‘naltirish,   takrorlash   va   mustahkamlash   printsiplari
nutqni rivojlantirish jarayonida samarali qo‘llaniladi. 3
Og‘zaki   nutq   bilan   bir   qatorda   yozma   nutqni   rivojlantirish   ham   katta
ahamiyatga   ega.   Yozma   nutq   o‘quvchilarga   fikrlarini   tartibga   solish,   tafakkur
jarayonini   tizimlashtirish   va   bilimlarni   mustahkamlash   imkonini   beradi.
Shuning   uchun   pedagoglar   yozma   mashqlarni   og‘zaki   mashg‘ulotlar   bilan
integratsiyalashgan holda qo‘llashlari lozim. Masalan, hikoya matnini o‘qib, uni
qayta   yozish   yoki   o‘z   so‘zlari   bilan   bayon   etish   o‘quvchining   yozma   nutqini
rivojlantiradi.
Nutqning   rivojlanishida   kommunikativ   vazifalarni   bajarish   usullari   ham
muhimdir. O‘quvchilarni dialog, munozara, guruh ishlari orqali faol muloqotga
jalb   qilish   nutq   madaniyatini   oshiradi.   Shu   bilan   birga,   o‘quvchilarga
konstruktiv   tanqid,   fikrlarni   baholash   va   muhokama   qilish   qobiliyatini
shakllantirish uchun pedagogik vazifalar berish zarur. Bu jarayonda o‘qituvchi
nazoratchi   emas,   balki   yo‘l-yo‘riq   ko‘rsatuvchi,   maslahat   beruvchi   rolida
bo‘lishi lozim.Shuningdek, nutqni rivojlantirish jarayonida madaniy va ijtimoiy
kontekst   ham   muhim   o‘rin   tutadi.   O‘quvchilar   nutqi   ularning   oilaviy   muhit,
madaniyati, o‘qituvchi bilan muloqot sifati va darsdan tashqari kommunikatsiya
tajribasiga   bog‘liq.   Shu   sababli   pedagoglar   nutq   mashg‘ulotlarida   ijtimoiy   va
madaniy jihatlarni inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishlari tavsiya etiladi.
3
 Mahmudov N. Kompyuter texnologiyalari yordamida yozma nutqni rivojlantirish. – 
Toshkent: “Akademnashr”, 2020. – 210 b. 10Nutqni   rivojlantirishning   psixologik   asoslaridan   biri   bu   motivatsiyadir.
O‘quvchilarning   nutqqa   qiziqishi,   ishtiyoqi   va   mustaqil   ishlashga   tayyorligi
ularning   og‘zaki   va   yozma   nutqini   rivojlantirishga   bevosita   ta’sir   qiladi.   Shu
sababli   pedagoglar   motivatsiyani   oshirish,   rag‘batlantirish   va   muvaffaqiyatni
tan olish usullarini qo‘llashlari lozim.
Bugungi kunda nutqni rivojlantirishning zamonaviy yondashuvlari pedagogik
innovatsiyalar,   AKT   (axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari)   vositalari   va
interfaol   metodlarni   qo‘llash   orqali   amalga   oshirilmoqda.   Masalan,   elektron
darsliklar,   matn   tahlili   dasturlari,   audio-vizual   materiallar   o‘quvchilarning
nutqini   boyitish   va   ularni   muloqotga   jalb   qilish   imkonini   beradi.Shuningdek,
nutqni   rivojlantirish   jarayonida   individual   yondashuv   muhimdir.   Har   bir
o‘quvchining   qobiliyati,   shaxsiy   xususiyatlari,   tezligi   va   o‘qishga   bo‘lgan
qiziqishi   hisobga   olinishi   zarur.   Shu   tarzda   pedagoglar   darsni   shaxsga
yo‘naltirilgan metodlar  asosida tashkil  etib, o‘quvchilarning og‘zaki  va yozma
nutqini samarali rivojlantirish imkoniga ega bo‘ladi. o‘quvchilarning og‘zaki va
yozma   nutqini   rivojlantirish   pedagogik   va   psixologik   asoslar   orqali   tizimli
ravishda   amalga   oshirilishi   kerak.   Nutq   faqat   ma’lumotni   yetkazish   vositasi
emas,   balki   tafakkur,   muloqot   va   ijtimoiy   faoliyatning   asosiy   qismi   sifatida
qaraladi.   Shu   sababli   pedagoglar   nazariy   bilimlar,   psixologik   tushunchalar   va
interfaol metodlarni uyg‘unlashtirib, o‘quvchilarning nutq madaniyatini yanada
rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
1.2. Til o‘rgatishda kommunikativ yondashuvning o‘rni
Til   o‘rgatishda   kommunikativ   yondashuv   zamonaviy   lingvodidaktik
nazariyalar   asosida   shakllangan   metodik   yondashuvlardan   biridir.   Bu
yondashuvning asosiy maqsadi  – o‘quvchilarni  nafaqat til  qoidalarini  bilishga,
balki til orqali fikr almashish, muloqot qilish va turli vaziyatlarda samarali nutq
yuritishga   o‘rgatishdir.   An’anaviy   til   o‘rgatish   usullarida   e’tibor   ko‘proq
grammatika   qoidalari   va   so‘z   boyligiga   qaratilgan   bo‘lsa,   kommunikativ 11yondashuvda   tilni   real   hayotiy   vaziyatlarda   qo‘llash,   nutqning   funksional
jihatlari va kontekstga mosligini rivojlantirish ustuvor ahamiyatga ega.
Kommunikativ   yondashuvning   nazariy   asoslarida   til   faoliyati   va   ijtimoiy
muloqot   o‘quv   jarayonining   markazida   turadi.   Shuning   uchun   darslar   nafaqat
grammatik   mashqlar,   balki   dialoglar,   rolli   o‘yinlar,   muhokama   va   debatlar
orqali   tashkil   etiladi.   O‘quvchilarga   tilni   amalda   qo‘llash   imkoniyatini   berish
orqali   ularning   og‘zaki   va   yozma   nutqi   rivojlantiriladi.   Shu   bilan   birga,   til
o‘rgatishda   kommunikativ   yondashuv   o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlash
qobiliyatini oshiradi, tafakkur va ijodiy yondashuvni rag‘batlantiradi.
Kommunikativ   yondashuvning   asosiy   xususiyati   shundaki,   tilni   o‘rganish
jarayoni   ijtimoiy   muloqot   bilan   uzviy   bog‘liq   bo‘ladi.   O‘quvchilar   tilni
o‘rganayotganda,   ular   turli   muloqot   vaziyatlarini   yaratadilar,   masalan,   savol-
javob,   tavsiya   berish,   fikr   bildirish,   hikoya   qilish   va   tahlil   qilish   orqali   nutqni
rivojlantiradilar. Shu nuqtai nazardan, pedagogning vazifasi o‘quvchilarga faol
muloqot   muhiti   yaratish   va   ularni   til   vositalaridan   to‘g‘ri   foydalanishga
yo‘naltirishdan iborat. 4
Til   o‘rgatishda   kommunikativ   yondashuv   ko‘plab   xalqaro   tadqiqotlarda
samarali   deb   topilgan.   Masalan,   ingliz   tili   o‘rgatishda   Common   European
Framework   of   Reference   for   Languages   (CEFR)   kabi   standarti,   tilni
kommunikativ   kontekstda   o‘rgatishni   asosiy   vazifa   sifatida   belgilaydi.   Bu
yondashuv   tilni   real   hayotiy   vaziyatlarda   qo‘llashga   urg‘u   beradi   va
o‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantiradi.
Kommunikativ   yondashuvning   amaliy   qo‘llanilishi   bir   necha   asosiy
prinsiplar   orqali   amalga   oshadi.   Birinchidan,   tilning   vazifaviy   yondashuvi   –
o‘quvchi   tilni   muloqot   vositasi   sifatida   ishlatadi.   Ikkinchidan,   o‘quvchiga
faoliyatga   yo‘naltirilgan   yondashuv   qo‘llaniladi,   ya’ni   darslar   interfaol
mashg‘ulotlar orqali o‘tadi. Uchinchi prinsip – muloqotning kontekstga mosligi,
4
 Rustamov A. Og‘zaki nutqni rivojlantirish metodlari. – Toshkent: “Ziyo nashr”, 2017. – 
175 b. 12ya’ni   til   vaziyatga   mos   ravishda   ishlatiladi   va   nutq   ifodalari   real   hayotiy
vaziyatlarda qo‘llanadi.
Og‘zaki   va   yozma   nutqni   rivojlantirishda   kommunikativ   yondashuvning
samarasi  aniq ko‘rinadi. O‘quvchilar dars davomida interaktiv mashqlar orqali
o‘z   fikrlarini   erkin   ifodalay   boshlaydilar.   Masalan,   hikoya   matnini   o‘qib,   uni
qayta   hikoyalash,   o‘z   so‘zlari   bilan   bayon   etish,   rolli   o‘yinlarda   vaziyatni   ijro
etish   orqali   o‘quvchilar   nutqini   boyitadi   va   muloqot   madaniyatini
shakllantiradi.Shuningdek, kommunikativ yondashuvda tilni integrativ o‘rgatish
muhim   o‘rin   tutadi.   Bu   degani,   grammatika,   lug‘at,   talaffuz   va   muloqotni
alohida   emas,   balki   bir   butun   sifatida   o‘rgatish.   Shu   tarzda   o‘quvchilar   tilni
amaliy   jihatdan   o‘zlashtiradi   va   ularni   o‘qish,   tinglash,   yozish   va   gapirish
faoliyatida qo‘llashadi.
Jadval 1. Til o‘rgatishda kommunikativ yondashuvning asosiy jihatlari
va amaliy qo‘llanilishi
Asosiy jihatlar Maqsad Amaliy ko‘rinishi
(misollar)
Tilni muloqot vositasi 
sifatida qo‘llash O‘quvchilarning og‘zaki va 
yozma nutqini rivojlantirish Dialoglar, savol-javob 
mashqlari, hikoya qilish,
tavsiya berish
Integrativ yondashuv 
(grammatika + lug‘at + 
talaffuz + muloqot) Tilni amaliy jihatdan 
o‘zlashtirish, nutq 
madaniyatini oshirish Hikoya matnini o‘qish 
va qayta bayon qilish, 
interfaol mashqlar
Ijtimoiy va madaniy 
kontekstni hisobga olish O‘quvchilarning madaniy 
tushunchasini rivojlantirish, 
nutqni to‘g‘ri ishlatish Xalqaro madaniyatlar 
bilan tanishtirish, rolli 
o‘yinlar, muloqot 
vaziyatlari
Motivatsiya va 
rag‘batlantirish Tilni o‘rganishga qiziqishni 
oshirish, nutq faoliyatini 
rag‘batlantirish Mini-loyihalar, guruh 
ishlari, baholash tizimi, 
muvaffaqiyatni tan olish 13Interfaol metodlar O‘quvchilarning mustaqil 
fikrlash va ijodiy 
ko‘nikmalarini shakllantirish Munozara, debatlar, 
problemali vaziyatlarni 
tahlil qilish
Til   o‘rgatishda   kommunikativ   yondashuvning   yana   bir   jihati   –   ijtimoiy   va
madaniy   kontekstni   inobatga   olishdir.   O‘quvchilarga   boshqa   xalqlarning
madaniyati,   odatlari,   muloqot   uslublari   bilan   tanishtirish   orqali   ular   nutqni
to‘g‘ri   va   madaniyatli   shaklda   ishlata   boshlaydilar.   Shu   bilan   birga,   tilni
o‘rganish   jarayoni   o‘quvchilarda   ijtimoiy   faollik   va   madaniy   tushunishni
rivojlantiradi.Motivatsiya   ham   kommunikativ  yondashuvning   muhim   qismidir.
O‘quvchilar   tilni   amalda   qo‘llash   orqali   muvaffaqiyatni   his   qiladilar   va   bu
ularni   yangi   bilimlarni   o‘zlashtirishga   rag‘batlantiradi.   Shu   sababli   darslarda
o‘quvchilarning   nutq   faoliyatini   rag‘batlantiruvchi   mashqlar,   mini-loyihalar,
guruh ishlari va baholash tizimlari qo‘llaniladi.
Zamonaviy pedagogik tajribada, jumladan O‘zbekiston ta’lim tizimida ham,
Prezident   Shavkat   Mirziyoyev   ta’kidlaganidek,   tilni   o‘rgatish   jarayonida
kommunikativ kompetensiyani shakllantirish – ustuvor vazifalardan biri sifatida
qaraladi.   Yosh   avlodning   muloqot   madaniyatini   rivojlantirish,   o‘z   fikrini   aniq
ifodalay olish, ijtimoiy faoliyatga moslashishi  davlat ta’lim siyosatining asosiy
yo‘nalishlaridan   hisoblanadi.Shu   nuqtai   nazardan,   pedagoglar   til   o‘rgatishda
kommunikativ yondashuvning metodik vositalarini tizimli ravishda qo‘llashlari
zarur.   Bu   esa   o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini,   tafakkur   va   ijodiy
qobiliyatlarini   rivojlantirishga   xizmat   qiladi.   Til   o‘rgatish   jarayonida
kommunikativ   yondashuv   asosida   yaratilgan   mashg‘ulotlar   o‘quvchilarga   real
muloqot tajribasini beradi, ularda nutq madaniyati, grammatika va so‘z boyligi
integrativ tarzda shakllanadi.Natijada, til o‘rgatishda kommunikativ yondashuv
o‘quvchilarning   nutqini   rivojlantirish,   mustaqil   fikrlash   qobiliyatini   oshirish,
yozma   va   og‘zaki   muloqot   ko‘nikmalarini   boyitish,   ijtimoiy   va   madaniy
moslashuvni   ta’minlashda   asosiy   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.   Bu   yondashuv 14nafaqat   pedagogik,   balki   psixologik   va   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   o‘quv
jarayonining   samaradorligini   oshiradi   va   yoshlarning   muloqot   madaniyatini
mustahkamlaydi.
1.3. Interaktiv va kommunikativ usullar yordamida yozma nutqni
rivojlantirish
Yozma nutq – har bir  o‘quvchining til ko‘nikmalarini rivojlantirishning eng
muhim jihatlaridan biridir. Bugungi kunda ona tilini o‘qitishda faqat an’anaviy
yozma mashqlar bilan cheklanish yetarli emas. Zamonaviy pedagogik jarayonda
interaktiv   va   kommunikativ   usullar   yordamida   yozma   nutqni   rivojlantirish
asosiy   maqsadga   aylangan.   Bu   yondashuv   o‘quvchilarning   ijodiy   fikrlashini,
muloqotga  qobiliyatini   va   yozma   ifoda   madaniyatini   mustahkamlash   imkonini
beradi.
Interaktiv   usullar   –   bu   dars   jarayonida   o‘quvchilar   faol   ishtirok   etadigan
metodlar   majmui.   Ular   shaxsning   bilim,   ko‘nikma   va   malakalarini   amaliyotga
tatbiq   etishga   yo‘naltirilgan.   Masalan,   guruh   ishlari,   muammoli   vazifalar,
muloqotga   asoslangan   yozma   mashqlar,   o‘zaro   fikr   almashish   va   loyihalar
yaratish   kabi   metodlar   interaktiv   yondashuvga   kiradi.   Bunday   usullar
yordamida o‘quvchi nafaqat grammatik qoidalarni o‘zlashtiradi, balki fikrlarini
tartib bilan yozma shaklda ifodalash ko‘nikmasini ham rivojlantiradi.
Kommunikativ usullar esa yozma nutqni rivojlantirishda alohida ahamiyatga
ega.   Ular   til   o‘rganishni   muloqot   jarayoni   sifatida   ko‘radi.   Bu   usulda
o‘quvchilar   yozma   mashqlarni   bajarishdan   oldin   fikr   almashadi,   muhokama
qiladi   va   bir-biriga   savollar   beradi.   Masalan,   “fikr   almashish   yozmalari”,
“muloqotli   insho”,   “forum   yozuvlari”   kabi   faoliyatlar   o‘quvchilarda   nafaqat
yozma, balki muloqotga yo‘naltirilgan nutq ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Yozma   nutqni   rivojlantirishda   interaktiv   va   kommunikativ   yondashuvlarni
birlashtirish   samaradorlikni   oshiradi.   Masalan,   o‘quvchilar   guruhda   muayyan
mavzu   bo‘yicha   insho   yozadi,   so‘ng   uni   sinfdoshlariga   taqdim   qiladi   va   fikr 15almashadi. Bu jarayon ijodiy fikrlashni rag‘batlantiradi, grammatika va uslubiy
xatolarni   kamaytiradi,   shuningdek,   o‘quvchilarning   o‘z   fikrini   aniq   va   tartibli
ifodalash qobiliyatini oshiradi.Shuningdek, kommunikativ va interaktiv usullar
yordamida   yozma   nutqni   rivojlantirishda   texnologiyalardan   foydalanish   ham
muhimdir. Masalan, elektron jurnal, onlayn forumlar, interaktiv platformalarda
yozma   mashqlar   berish   orqali   o‘quvchilar   real   sharoitda   fikr   almashadi   va
yozma nutq ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Bu esa ularni muloqotga faol jalb
qiladi   va   yozma   ifodaning   sifatini   oshiradi.Bundan   tashqari,   o‘quvchilarda
yozma   nutqni   rivojlantirishda   refleksiya   usullarini   qo‘llash   ham   samarali
hisoblanadi.   O‘quvchi   yozgan   ishini   tahlil   qiladi,   o‘z   xatolarini   aniqlaydi   va
ularni   tuzatadi.   Guruhda   fikr   almashish   va   bir-birini   tahlil   qilish   jarayoni
o‘quvchilarda   mas’uliyat   va   tanqidiy   fikrlashni   shakllantiradi.   Shu   tariqa,
yozma nutq nafaqat mavzuni ifodalash vositasi, balki o‘quvchilarning muloqot
va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.1. Interaktiv usullar	
Guruh ishlari
Juft ishlari	
Muammoli vazifalar	
Loyiha ishlari
Rol o‘yinlari	
2.Kommunikativ usullar
Muloqotga yo‘naltirilgan 	
insho	
Forum yoki blog yozuvlari
Fikr almashish yozmalari	
Tanqidiy tahlil	
Savol-javob mashqlari 	
yozma shaklda 16Kommunikativ usullar yordamida yozma nutqni rivojlantirish
Yozma   nutqni   rivojlantirish   har   bir   o‘quvchining   til   ko‘nikmalarini
shakllantirishda   muhim   o‘rin   tutadi.   Zamonaviy   pedagogik   jarayonda   yozma
nutqni   rivojlantirishda   faqat   grammatik   qoidalarni   o‘rgatish   yetarli   emas.   Shu
sababli,   kommunikativ   usullar   yozma   nutqni   rivojlantirishning   samarali
yondashuvi sifatida keng qo‘llaniladi. Bu usullar o‘quvchilarning tilni muloqot
vositasi sifatida ishlatishini ta’minlaydi.
Kommunikativ   yondashuv   o‘quvchilarni   muloqot   jarayoniga   jalb   qiladi   va
ular o‘z fikrini aniq ifodalashga o‘rgatiladi. Masalan, muloqotga yo‘naltirilgan
insho   yozish   bu   usulning   asosiy   shakllaridan   biridir.   O‘quvchilar   berilgan
mavzu   bo‘yicha   matn   yozadi   va   so‘ng   uni   sinfdoshlariga   taqdim   qiladi.
Taqdimot   jarayonida   savol-javob   va   fikr   almashish   bo‘ladi.   Shu   orqali
o‘quvchilar yozma nutqni tartibli va aniq ifodalashni o‘rganadi.
Forum   va   blog   yozuvlari   ham   kommunikativ   usullarga   kiradi.   O‘quvchilar
onlayn   platformalarda   mavzu   bo‘yicha   yozishadi   va   bir-birining   yozgan
matnlarini o‘qib, fikr bildirishadi. Bu jarayon yozma nutqni interaktiv qiladi va
muloqot  madaniyatini  rivojlantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchilar  o‘z fikrlarini
qisqa   va   aniq   ifodalash   ko‘nikmasini   shakllantiradi.   Forum   mashqlari
o‘quvchilarni   mavzuga   qiziqtiradi   va   ularni   faol   ishtirok   etishga
rag‘batlantiradi.
Fikr almashish yozmalari – kommunikativ yondashuvning yana bir samarali
usulidir.   O‘quvchilar   mavzu   bo‘yicha   qisqa   matnlar   yozadi   va   ularni
sinfdoshlariga taqdim qiladi. Boshqalar fikrini o‘qib, o‘z javoblarini yozadi. Bu
jarayon   o‘quvchilarda   tanqidiy   fikrlashni   shakllantiradi   va   muloqot   orqali
yozma nutqni rivojlantiradi. Shu tariqa o‘quvchilar o‘z xatolarini aniqlashni va
ularni tuzatishni o‘rganadi.
Tanqidiy   tahlil   va   baholash   usuli   ham   kommunikativ   yondashuvga   kiradi.
O‘quvchilar   bir-birining   yozma   ishini   baholaydi   va   konstruktiv   tavsiyalar
beradi.   Bu   jarayon   o‘quvchilarda   hamkorlik,   mas’uliyat   va   muloqot 17ko‘nikmalarini   rivojlantiradi.   Shu   bilan   birga,   yozma   nutqdagi   grammatika   va
uslubiy xatolar kamayadi. O‘quvchilar bir-birini qo‘llab-quvvatlashni o‘rganadi
va ijodiy fikrlashini rivojlantiradi.
Savol-javob mashqlari yozma shaklda ham samarali qo‘llaniladi. O‘qituvchi
mavzuga   oid   savollar   beradi,   o‘quvchilar   esa   ularga   yozma   javob   beradi.   Bu
usul   o‘quvchilarda   fikrlarni   aniq   va   mantiqiy   shakllantirishni   rivojlantiradi.
Shuningdek,   bu   jarayon   o‘quvchilarni   mustaqil   fikrlashga   rag‘batlantiradi   va
yozma nutq sifatini oshiradi.
Rol   o‘yinlari   va   muloqotli   vazifalar   yozma   nutqni   rivojlantirishda   ijodiy
yondashuvni   ta’minlaydi.   O‘quvchilar   tasavvuriy   yoki   real   vaziyatlarni   matn
shaklida   yozadi.   Bu   jarayon   yozma   nutqni   mantiqiy   rivojlantiradi   va
kommunikativ ko‘nikmalarni mustahkamlaydi. Shu bilan birga, o‘quvchilar o‘z
fikrini   aniq   ifodalashni,   muammoni   hal   qilishni   va   muloqotga   moslashishni
o‘rganadi.
Yozma nutqni rivojlantirishda kommunikativ usullarni qo‘llashda o‘qituvchi
mediator  sifatida ishtirok etadi. U jarayonni  nazorat  qiladi, maslahat  beradi va
kerakli   tuzatishlar   kiritadi.   Shu   bilan   birga,   o‘quvchilarga   individual
yondashuvni   ta’minlaydi.   Har   bir   o‘quvchining   qobiliyati   va   bilim   darajasiga
mos yozma mashqlar berish samaradorlikni oshiradi.
Kommunikativ   usullar   yordamida   yozma   nutqni   rivojlantirishning   yana   bir
afzalligi   –   o‘quvchilarning   motivatsiyasini   oshirishi.   O‘quvchilar   ijodiy
tanlovlar,   loyihalar   va   guruh   ishlari   orqali   faol   ishtirok   etadi.   Bu   esa   ularni
yozma   nutqqa   qiziqtiradi   va   o‘z   ishini   sifatli   bajarishga   rag‘batlantiradi.   Shu
tariqa,   yozma   nutq   nafaqat   til   ko‘nikmalarini,   balki   muloqot   va   ijtimoiy
ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi.
Virtual sinflar o‘quvchilarga tilni amalda qo‘llash imkonini beradi. Masalan,
talabalar   virtual   dialoglarda   turli   vaziyatlarni   ijro   etadi,   o‘z   fikrini   izchil   va
ravon tarzda ifodalaydi. Shu bilan birga, onlayn platformalar yordamida yozma
mashqlar  ham  bajariladi:  elektron forumlarda fikr  almashish,  matn tahlili  yoki 18qisqa insho yozish. Bu jarayon o‘quvchilarning yozma nutqini mustahkamlaydi
va muloqot ko‘nikmalarini oshiradi.
Onlayn   platformalar   shuningdek   o‘quvchilarning   individual   rivojlanishini
kuzatish   imkonini   beradi.   O‘qituvchi   audio   va   video   yozuvlar   orqali
o‘quvchilarning   nutqini   baholaydi,   xatolarni   aniqlaydi   va   ularni   tuzatishga
ko‘maklashadi.   Shu   tarzda   virtual   sinflar   o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma
nutqini rivojlantirishda samarali vosita sifatida xizmat qiladi.
Pedagogik   amaliyotda   zamonaviy   texnologiyalar   yordamida   o‘quvchilarning
nutqini   rivojlantirishning   bir   qancha   afzalliklari   mavjud.   Birinchidan,   bu
texnologiyalar o‘quv jarayonini individualizatsiyalash imkonini beradi. Har bir
o‘quvchi  o‘z qobiliyatiga mos  mashqlarni  bajaradi, natijada og‘zaki  va yozma
nutqni   rivojlantirish   samarasi   oshadi.   Ikkinchidan,   texnologiyalar   yordamida
o‘quv jarayoni qiziqarli va interaktiv bo‘ladi, bu esa motivatsiyani oshiradi.
Zamonaviy   ta’lim   texnologiyalari   o‘quvchilarni   global   kommunikativ
maydonga   tayyorlaydi.   Masalan,   onlayn   muloqotlar,   xalqaro   forumlar,   virtual
almashinuv   dasturlari   o‘quvchilarga   boshqa   xalqlar   bilan   muloqot   qilish,   fikr
almashish   va   madaniy   kontekstni   tushunishga   yordam   beradi.   Shu   tarzda
o‘quvchilar nafaqat tilni, balki muloqot madaniyatini ham o‘rganadi.
Og‘zaki   nutqni   rivojlantirishda   texnologiyalar   yordamida   dialogik   va
monologik mashqlar  samarali  qo‘llaniladi. O‘quvchilar  virtual  suhbatlar  orqali
o‘z  fikrini  izchil  va ravon tarzda ifodalashni  o‘rganadi. Shu bilan birga,  audio
va video tahlil mashqlari nutqdagi xatolarni aniqlash va ularni tuzatishga imkon
beradi.Yozma   nutqni   rivojlantirishda   zamonaviy   texnologiyalar   orqali   matnni
tahlil   qilish   va   qayta   ishlash   amaliyoti   keng   qo‘llaniladi.   Masalan,   elektron
matn tahlili dasturlari o‘quvchilarga grammatika va stilistik xatolarni aniqlash,
matnni to‘g‘ri shakllantirish va mantiqiy bog‘lanishni mustahkamlash imkonini
beradi.   Shu   tarzda   yozma   nutq   tizimli   va   aniq   shakllanadi.Shuningdek,
zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘quvchilarning nutq faoliyatini baholash
osonlashadi. Onlayn testlar, interaktiv vazifalar, audio va video yozuvlar orqali 19o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqi   kuzatiladi   va   baholanadi.   Bu
pedagogga   individual   yondashuvni   amalga   oshirish   va   rivojlanish   darajasini
aniqlash   imkonini   beradi.Pedagogik   innovatsiyalar,   jumladan   Prezidentimiz
Shavkat   Mirziyoyevning   ta’lim   sohasidagi   islohotlari   bilan   uyg‘unlashgan
holda,   zamonaviy   texnologiyalarni   qo‘llash   orqali   o‘quvchilarning   nutq
madaniyatini   oshirish,   ularni   mustaqil   va   samarali   muloqotga   tayyorlash
ustuvor   vazifaga   aylangan.   Shu   nuqtai   nazardan,   dars   jarayonida   interfaol,
multimedia   va   elektron   vositalardan   samarali   foydalanish   pedagogik   samarani
oshiradi   va   o‘quvchilarning   kommunikativ   kompetensiyasini
mustahkamlaydi.Natijada,   zamonaviy   ta’lim   texnologiyalari   og‘zaki   va   yozma
nutqni   rivojlantirishda   asosiy   vositalardan   biri   sifatida   xizmat   qiladi.   Ular
o‘quvchilarga   tilni   amaliy   tarzda   qo‘llash,   mustaqil   fikrlash,   ijodiy   yondashuv
va samarali muloqot qobiliyatini shakllantirish imkonini beradi. Shu bilan birga,
texnologiyalar   pedagoglar   uchun   ham   dars   jarayonini   interfaol,   qiziqarli   va
samarali tashkil etish imkoniyatini yaratadi. 20II BOB. O‘QUVCHILARNING OG‘ZAKI VA YOZMA NUTQINI
O‘STIRISHNING SAMARALI USULLARI VA AMALIY TAHLIL
2.1. Og‘zaki nutqni rivojlantirishning samarali metodlari
Og‘zaki   nutqni   rivojlantirish   pedagogik   jarayonda   eng   muhim   vazifalardan
biridir. Chunki o‘quvchi nafaqat tilni o‘rganadi, balki o‘z fikrini ravon, izchil va
mantiqiy ifodalash, muloqotga kirishish va jamiyatda samarali kommunikatsiya
ko‘nikmalariga   ega   bo‘ladi.   Shu   sababli   o‘qituvchilar   og‘zaki   nutqni
rivojlantirishning   samarali   metodlarini   tanlash   va   amaliyotga   joriy   etishlari
zarur. 5
Birinchi   samarali   metod   –   dialogik   mashqlar.   Bu   metod   orqali   o‘quvchilar
turli mavzular bo‘yicha muloqot qiladi, savol-javoblar orqali fikr almashadi va
nutqini boyitadi. Masalan, o‘qituvchi mavzuga oid savollar beradi, o‘quvchilar
esa   bir-birining   javoblariga   izoh   beradi,   qo‘shimcha   fikr   bildiradi   va   mantiqiy
izchil   javob   shakllantiradi.   Dialogik   mashqlar   o‘quvchilarning   og‘zaki   nutqini
rivojlantirish   bilan   birga,   ularning   tinglash,   tushunish   va   konstruktiv   fikr
bildirish ko‘nikmalarini ham mustahkamlaydi.
Ikkinchi   metod   –   monologik   nutqni   rivojlantirish.   O‘quvchilar   mavzu
bo‘yicha qisqa ma’ruza, hikoya, sharh yoki izoh berish orqali nutqini o‘stiradi.
Shu jarayonda o‘quvchi matnni tuzish, asosiy fikrni ajratib olish, izchil va ravon
ifodalashni o‘rganadi. Masalan, tarix yoki adabiyot darsida o‘quvchi o‘z fikrini
bayon   qilib,   hikoyaning   asosiy   mazmunini,   muallif   g‘oyasini   tahlil   qiladi   va
ularni og‘zaki tarzda taqdim etadi.
Uchinchi metod – rolli o‘yinlar va dramatizatsiya. Bu usul o‘quvchilarga turli
vaziyatlarda nutqni amaliy qo‘llash imkonini beradi. Talabalar turli rollarni ijro
etadi, dialog quradi va vaziyatni tahlil qiladi. Shu tarzda o‘quvchilarning ijodiy
fikrlash, og‘zaki nutq va muloqot madaniyati rivojlantiriladi. Masalan, “do‘kon-
5
 Akhmedova M. Nutqni interfaol metodlar yordamida o‘rgatish. – Toshkent: 
“Akademnashr”, 2018. – 180 b. 21sotuvchi   mijoz”,   “maktab-laboratoriya”   kabi   vaziyatlarni   dramatizatsiya   qilish
orqali o‘quvchilar nutqni amalda qo‘llashni o‘rganadi.
To‘rtinchi   metod   –   munozaralar   va   debatlar.   Bu   metod   og‘zaki   nutqni
rivojlantirishda eng samarali vositalardan biridir. O‘quvchilar mavzuga oid o‘z
pozitsiyasini   himoya   qiladi,   qarshi   fikrlarni   tahlil   qiladi   va   konstruktiv   javob
beradi. Munozara jarayoni o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, argumentatsiya va
nutq madaniyatini oshiradi. Masalan, ekologiya mavzusida o‘quvchilar “tabiatni
himoya   qilish”   mavzusida   fikr   almashadi,   har   bir   fikrga   dalil   keltiradi   va   o‘z
nuqtai nazarini himoya qiladi.
Beshinchi metod – interfaol mashg‘ulotlar. O‘quvchilar guruh va juft ishlari
orqali   nutqni   rivojlantiradi.   Interfaol   mashqlar   o‘quvchilarning   mustaqil
fikrlashini   rag‘batlantiradi   va   nutqni   tezkor,   mantiqiy   va   izchil   ifodalash
imkonini beradi. Masalan, guruhda mavzuga oid vaziyatni tahlil qilish, yechim
topish   va   natijani   sinf   oldida   taqdim   etish   orqali   o‘quvchilar   og‘zaki   nutqini
mustahkamlaydi.
Oltinchi   metod   –   audio   va   video   materiallardan   foydalanish.   O‘quvchilar
videolarni   tomosha   qiladi,   dialoglarni   tinglaydi   va   ularni   qayta   ijro   etadi.   Bu
metod   talaffuz,   intonatsiya   va   nutq   ritmini   rivojlantiradi.   Shu   bilan   birga,
o‘quvchilar tinglash va tushunish ko‘nikmalarini oshiradi, o‘z nutqini to‘g‘ri va
izchil shakllantiradi.
Yettinchi metod – savol-javob va tahlil mashqlari
Savol-javob   va   tahlil   mashqlari   –   og‘zaki   nutqni   rivojlantirishning   eng
samarali   metodlaridan   biridir.   Ushbu   metod   o‘quvchilarning   fikrlash
qobiliyatini   faollashtiradi,   matn   mazmunini   tushunish   va   o‘z   fikrini   izchil
ifodalash   ko‘nikmalarini   rivojlantiradi.   Dars   jarayonida   o‘qituvchi
o‘quvchilarga   mavzuga   oid   savollar   beradi,   ular   esa   javob   berish   orqali   o‘z
fikrini   shakllantiradi.   Shu   tarzda   nafaqat   bilimni   mustahkamlash,   balki   nutqni
mantiqiy va izchil ifodalash jarayoni ham amalga oshadi.Savol-javob mashqlari
o‘quvchilarda   aktiv   tinglash   ko‘nikmalarini   rivojlantiradi.   Chunki   o‘quvchilar 22nafaqat   o‘z   javobini   tayyorlaydi,   balki   sinfdoshlarining   javoblarini   tinglaydi,
ular   bilan   muloqot   qiladi   va   konstruktiv   fikr   bildiradi.   Bu   jarayon   nutqni
boyitadi,   so‘z   boyligini   oshiradi   va   talaffuzni   yaxshilaydi.   Shu   bilan   birga,
savol-javob orqali o‘quvchilar o‘z fikrini tezkor va aniq ifodalashni o‘rganadi.
Tahlil   mashqlari   esa   o‘quvchilarga   tanqidiy   fikrlash   va   mantiqiy   tafakkurni
shakllantirish   imkonini   beradi.   Masalan,   adabiyot   darsida   muallif   g‘oyasini
tahlil   qilish   jarayonida   o‘quvchi   matnni   o‘qib,   asosiy   g‘oyani   ajratadi,   sabab-
oqibat   munosabatlarini   tushunadi  va   o‘z  mulohazalarini  og‘zaki  tarzda  taqdim
etadi.   Shu   tarzda   o‘quvchilar   matnni   faqat   yodlash   bilan   cheklanmay,   uni
chuqur   tahlil   qiladi   va   mantiqiy   bog‘lanishlarni   anglaydi.Tarix   darslarida   esa
o‘quvchilar voqea sabablarini va oqibatlarini tahlil qiladi, turli nuqtai nazarlarni
solishtiradi   va   og‘zaki   ravonlik   bilan   izoh   beradi.   Masalan,   ma’lum   tarixiy
hodisaning   sabablarini   aniqlash   va   uning   natijalarini   tushuntirish   jarayonida
o‘quvchi   mantiqiy   fikrlashni   rivojlantiradi,   dalillarni   keltirishni   o‘rganadi   va
fikrini tizimli ifodalaydi.Savol-javob metodining yana bir afzalligi shundaki, u
o‘quvchilarning   individual   yondashuvini   hisobga   oladi.   Har   bir   o‘quvchi   o‘z
darajasiga   mos   savollar   bilan   shug‘ullanadi,   bu   esa   nutqni   rivojlantirishda
muvaffaqiyatni   oshiradi.   Shuningdek,   guruh   ishlari   orqali   o‘quvchilar   o‘zaro
bahs-munozara   qiladi,   fikrlarni   muhokama   qiladi   va   jamoaviy   muloqot
ko‘nikmalarini   rivojlantiradi.Savol-javob   va   tahlil   mashqlari   interfaol   ta’lim
texnologiyalari   bilan   birlashtirilsa,   samaradorlik   yanada   oshadi.   Masalan,
o‘quvchilar   elektron   testlar,   forumlar   yoki   virtual   dars   platformalarida   savol-
javob   mashqlari   bajaradi.   Shu   tarzda   ularning   og‘zaki   nutqi   yanada   boyiydi,
mustaqil   fikrlash   qobiliyati   shakllanadi   va   kommunikativ   kompetensiyasi
rivojlanadi.Ushbu metod o‘quvchilarda o‘z fikrini himoya qilish va muhokama
qilish   ko‘nikmalarini   shakllantiradi.   O‘quvchi   savollarga   javob   berayotganda
o‘z   qarashini   dalillar   bilan   mustahkamlaydi,   qarshi   fikrlarni   tinglaydi   va
konstruktiv   javob   qaytaradi.   Bu   esa   nutqning   mantiqiy   izchilligi   va
ifodaviyligini oshiradi. 23Savol-javob va tahlil mashqlari o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham
rivojlantiradi. Chunki o‘quvchilar sinfda bir-birini tinglashni, hurmat bilan fikr
bildirishni,   boshqalarning   qarashlarini   inobatga   olishni   o‘rganadi.   Shu   tarzda
og‘zaki   nutq   rivojlanishi   bilan   birga,   muloqot   madaniyati   ham
shakllanadi.Shuningdek,   og‘zaki   nutqni   rivojlantirishda   motivatsiya   va
rag‘batlantirish   muhim   ahamiyatga   ega.   O‘quvchilar   muvaffaqiyatini
ko‘rganida   nutq   faoliyatiga   ko‘proq   e’tibor   beradi.   Shu   bilan   birga,
o‘quvchilarning   individual   yondashuvini   hisobga   olgan   holda,   dars   jarayonini
interfaol va qiziqarli qilish samarani oshiradi.
2.2. Yozma nutqni rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodlar
Yozma   nutq   –   o‘quvchilarning   fikrini   tizimli,   izchil   va   mantiqiy   tarzda
ifodalash   qobiliyatidir.   Bugungi   pedagogik   amaliyotda   yozma   nutqni
rivojlantirish nafaqat til ko‘nikmalarini oshirish, balki o‘quvchilarning tafakkur,
ijodiy   fikrlash   va   muloqot   madaniyatini   shakllantirishning   muhim   vositasidir.
Shu sababli  o‘qituvchilar  yozma nutqni rivojlantirishning samarali  metodlarini
tanlab, amaliyotga joriy etishlari talab etiladi.
1. Insho yozish metodlari
Insho   yozish   –   o‘quvchilarning   yozma   nutqini   rivojlantirishning   klassik   va
samarali   usullaridan   biridir.   Bu   metod   orqali   o‘quvchi   o‘z   fikrini   tizimli
ravishda  ifodalaydi, matnni mantiqiy tarzda tuzadi  va asosiy  g‘oyalarni  ajratib
oladi.   Insho   yozish   metodining   samarali   bo‘lishi   uchun   o‘qituvchi   darsda
mavzuni aniq belgilaydi, kirish, asosiy qism va xulosa bo‘limlarini tushuntiradi.
Masalan, adabiyot darsida o‘quvchilardan «Sevimli qahramonim» mavzusida
insho   yozish   so‘raladi.   O‘quvchi   avval   qahramonning   qaysi   fazilatlarini
yoqtirishini   aniqlaydi,   keyin   voqealarni   izchil   bayon   qiladi   va   xulosada   o‘z
munosabatini   bildiradi.   Shu   tarzda   o‘quvchi   matnni   mantiqiy   bog‘laydi,
grammatik qoidalarga rioya qiladi va yozma nutqini boyitadi.
Boshqa   misol   sifatida,   tarix   darsida   «O‘zbekiston   mustaqilligi   va   yoshlar»
mavzusida insho yozish keltirilishi  mumkin. O‘quvchi tarixiy voqealarni tahlil 24qiladi,   asosiy   sabab   va   oqibatlarni   izchil   bayon   qiladi   va   o‘z   fikrini   yozma
shaklda   ifodalaydi.   Shu   jarayon   yozma   nutqni   rivojlantiradi,   o‘quvchilarning
tafakkurini   kengaytiradi   va   fikrni   tizimli   shakllantirish   ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi.Insho   yozish   metodida   o‘qituvchi   o‘quvchilarni
rag‘batlantiradi,   ularning   ijodini   qadrlaydi   va   konstruktiv   fikr   bildiradi.   Shu
bilan   birga,   o‘quvchi   yozma   nutqini   amaliyotda   qo‘llashni   o‘rganadi,   matn
tuzishni va mantiqiy izchillikni shakllantiradi.
2. Matn tahlili va qayta yozish metodlari
Matn   tahlili   va   qayta   yozish   metodlari   yozma   nutqni   rivojlantirishda   juda
samarali hisoblanadi. Bu metod orqali o‘quvchilar berilgan matnni o‘qib, asosiy
g‘oyani   ajratadi,   voqealarni   tahlil   qiladi   va   matnni   o‘z   so‘zlari   bilan   qayta
yozadi. Shu jarayon yozma nutqni mantiqiy, izchil va ravon shaklda ifodalashga
yordam beradi.Masalan, adabiyot darsida «Boburnoma»dan bir parchani o‘qib,
o‘quvchilar   uni   qisqa   izoh   bilan   qayta   yozadi.   Ular   matn   mazmunini   anglab,
asosiy fikrlarni ajratadi va izchil bayon qiladi. Shu bilan birga, o‘quvchilar so‘z
boyligini   oshiradi,   grammatik   va   stilistik   xatolarini   tuzatadi.Tarix   darsida   esa
o‘quvchilar   tarixiy   voqealarni   tahlil   qiladi.   Masalan,   «Amir   Temur   hayoti   va
faoliyati»   mavzusida   o‘quvchilar   matnni   qayta   yozadi,   sabab-oqibat
munosabatlarini   ko‘rsatadi   va   o‘z   fikrini   tizimli   ifodalaydi.   Shu   tarzda   metod
nafaqat yozma nutqni rivojlantiradi, balki o‘quvchilarning tanqidiy va mantiqiy
fikrlashini ham shakllantiradi.
Matn   tahlili   va   qayta   yozish   metodining   yana   bir   afzalligi   –   o‘quvchilar
mustaqil   ishlashni   o‘rganadi.   Masalan,   darsdan   tashqari   berilgan   matnni   qayta
yozish orqali ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmasi rivojlanadi. Shu bilan birga,
o‘quvchilar   ijodiy   yondashuvni   o‘rganadi   va   matnni   turli   shakllarda   ifodalash
imkoniga ega bo‘ladi.
3. Portfel (portfolio) va elektron jurnal metodlari
Portfel   va  elektron  jurnal  metodlari   zamonaviy  ta’lim   texnologiyalari  orqali
yozma   nutqni   rivojlantirishning   samarali   vositasidir.   O‘quvchilar   o‘z   yozma 25ishlarini portfelga joylashtiradi, ularni tahlil qiladi va qayta ishlaydi. Shu tarzda
o‘quvchi   o‘z   yozma   nutqini   bosqichma-bosqich   rivojlantiradi,   xatolarini
aniqlaydi va ularni tuzatadi.
Masalan,   o‘quvchi   har   darsda   yozilgan   insho,   esse   yoki   qisqa   matnlarni
elektron   portfelga   joylashtiradi.   O‘qituvchi   ularni   baholaydi,   tavsiyalar   beradi
va   konstruktiv   fikr   bildiradi.   Shu   bilan   birga,   o‘quvchi   o‘z   ishini   tahlil   qiladi,
kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi va keyingi ishlarida yaxshilaydi.
Elektron   jurnal   yordamida   o‘quvchilar   o‘z   ishini   onlayn   tarzda   baham
ko‘radi. Masalan, «Mening sevimli kitobim» mavzusida yozilgan esse elektron
jurnalda   saqlanadi,   sinfdoshlar   va   o‘qituvchi   tomonidan   tahlil   qilinadi   va   fikr
almashiladi. Shu tarzda o‘quvchilar yozma nutqni amalda qo‘llashni o‘rganadi,
konstruktiv fikr bildirish va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Portfel va
elektron   jurnal   metodlari   individual   yondashuvni   ta’minlaydi,   o‘quvchilarning
mustaqil ishini rag‘batlantiradi va yozma nutqni tizimli rivojlantiradi. Shu bilan
birga, o‘quvchilar o‘z ijodini namoyon qiladi, mantiqiy izchillikni shakllantiradi
va yozma nutqda o‘ziga xos uslub yaratadi.
4. Yozma ijodiy loyihalar
Yozma ijodiy loyihalar o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishning eng
samarali   usullaridan   biridir.   Ushbu   metod   orqali   o‘quvchi   mavzu   bo‘yicha
hikoya, maqola, esse yoki ijodiy loyiha yaratadi. Shu jarayon matnni mantiqiy,
izchil   va   ifodali   shaklda   tuzishni   o‘rgatadi,   so‘z   boyligini   oshiradi   va
tafakkurini   rivojlantiradi.Masalan,   ekologiya   darsida   o‘quvchilardan   “Tabiatni
asrash   –   barchamizning   burchimiz”   mavzusida   maqola   yozish   so‘raladi.
O‘quvchi   avval   asosiy   muammolarni   aniqlaydi,   keyin   ularni   tahlil   qiladi   va
xulosalarni   izchil   shaklda   taqdim   etadi.   Shu   jarayonda   o‘quvchi   o‘z   fikrini
ravon, mantiqiy va grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalaydi.
Boshqa   misol   sifatida   tarix   darsida   “Amir   Temur   hayoti   va   faoliyati”
mavzusida   esse   yozish   keltiriladi.   O‘quvchi   tarixiy   voqealarni   tahlil   qiladi,
asosiy  sabab   va natijalarni   ajratib  oladi, xulosasini   yozadi  va  o‘z fikrini   izchil 26ifodalaydi. Shu tarzda yozma nutq rivojlantiriladi, tafakkur mustahkamlanadi va
o‘quvchilar mustaqil fikrlashni o‘rganadi.
Ijodiy   loyihalarni   guruh   bo‘lib   bajarish   ham   samarali.   Masalan,   o‘quvchilar
kichik guruhlarga bo‘linib, tarixiy voqea yoki adabiy mavzuni  loyihalashtiradi
va   natijani   sinf   oldida   taqdim   etadi.   Shu   jarayon   orqali   ularning   yozma   nutqi,
ijodiy  fikrlash  va  muloqot  ko‘nikmalari  rivojlantiriladi.Shuningdek,  o‘qituvchi
ijodiy loyihalarni baholashda konstruktiv fikr bildiradi, bu esa o‘quvchilarning
o‘z  ishiga nisbatan  mas’uliyatini  oshiradi. Shu bilan  birga, o‘quvchilar  matnni
turli   janrlarda   yaratishni   o‘rganadi,   yozma   nutqni   boyitadi   va   mantiqiy
izchillikni mustahkamlaydi.
5. Qisqa yozma mashqlar va tezkor yozuvlar
Qisqa   yozma   mashqlar   va   tezkor   yozuvlar   metodlari   yozma   nutqni
rivojlantirishning   amaliy   va   samarali   usulidir.   Bu   metod   orqali   o‘quvchilar
berilgan   mavzu   bo‘yicha   qisqa   matn   yaratadi,   tezkor   xulosa   yozadi   yoki
savollarga   javob   beradi.   Shu   jarayon   matnni   tez   va   izchil   ifodalash,   asosiy
fikrlarni ajratib olish va mantiqiy bog‘lash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Masalan, adabiyot darsida o‘qituvchi “Sevimli qahramonim haqida uch- to‘rt
jumla yozing” deb topshiriq beradi. O‘quvchi qisqa va aniq ifodalar bilan fikrini
yozadi, asosiy g‘oyani ajratadi va izchil bayon qiladi. Shu jarayon o‘quvchining
yozma   nutqini   rivojlantiradi,   tafakkurini   faollashtiradi   va   mustaqil   fikrlashni
shakllantiradi.
Tarix   darsida   esa   o‘quvchilar   “Bugungi   kunda   yoshlar   qanday   tarixiy
merosni   qadrlashlari   kerak?”   mavzusida   tezkor   yozuv   bajaradi.   Bu   jarayonda
ular asosiy fikrlarni tanlaydi, mantiqiy izchillikni saqlaydi va o‘z fikrini tezkor
yozma   shaklda   ifodalaydi.   Shu   tarzda   o‘quvchilar   yozma   nutqini
mustahkamlaydi va mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi.
Qisqa   yozma   mashqlarni   interfaol   ta’lim   vositalari   bilan   birlashtirish   ham
samarali. Masalan, onlayn platformalarda tezkor yozuvlar, forum savollari yoki
elektron  testlar   orqali  o‘quvchilar   yozma  nutqini   amalda  qo‘llaydi.  Shu  tarzda 27o‘quvchilar   mustaqil   fikrlash,   konstruktiv   izoh   berish   va   yozma   nutqni
rivojlantirish  imkoniga  ega  bo‘ladi.Shuningdek,  tezkor   yozuvlar   o‘quvchilarda
o‘z   vaqtida   fikr   bildirish   va   matnni   tezkor   tarzda   yaratish   ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Masalan,  sinfda o‘qituvchi  mavzuni  qisqacha izohlashni  so‘radi
va   o‘quvchilar   tezkor   tarzda   yozadi.   Shu   jarayon   ular   uchun   yozma   nutqni
rivojlantirish va mustaqil fikrlashni o‘rgatadi.
Yozma nutqni rivojlantirish metodlari jadvali
№ Metod nomi Tavsif va qo‘llanilishi Misol
1 Insho yozish O‘quvchi   mavzu   bo‘yicha   fikrini
izchil,   mantiqiy   va   grammatik
jihatdan to‘g‘ri ifodalaydi. “Sevimli   qahramonim”
mavzusida insho yozish
2 Matn   tahlili
va   qayta
yozish Berilgan   matnni   tahlil   qilib,   o‘z
so‘zlari   bilan   qayta   yozadi;   tafakkur
va   mantiqiy   bog‘lanish
rivojlantiriladi. “Amir   Temur   hayoti”
mavzusidagi   matnni
qayta yozish
3 Portfel   va
elektron
jurnal O‘quvchi   yozma   ishlarini   saqlaydi,
tahlil qiladi va konstruktiv fikr oladi;
individual   yondashuvni
rivojlantiradi. “Mening   sevimli
kitobim”   esse   portfelga
joylashtirish
4 Yozma
ijodiy
loyihalar O‘quvchi   mavzu   bo‘yicha   maqola,
hikoya   yoki   esse   yaratadi;   mantiqiy
izchillik   va   ijodiy   fikrlash
rivojlantiriladi. Ekologiya   mavzusida
maqola   yoki   tarixiy
voqeani   esse   shaklida
yozish
5 Qisqa   yozma
mashqlar   va
tezkor
yozuvlar Berilgan   mavzu   bo‘yicha   tezkor
matn   yaratadi;   asosiy   fikrlarni
ajratadi va mantiqiy ifodalaydi. “Sevimli   qahramonim
haqida   uch-   to‘rt   jumla
yozing”   yoki   tezkor
tarixiy javoblar 282.3. Og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishda kompleks yondashuvning
samaradorligi
Og‘zaki   va   yozma   nutqni   rivojlantirishda   kompleks   yondashuv   –   bu   turli
metod   va   texnologiyalarni   birlashtirgan   holda   o‘quvchilarning   nutq
ko‘nikmalarini tizimli shakllantirish usulidir. Bu yondashuvning asosiy g‘oyasi
shundaki,   o‘quvchi   faqat   og‘zaki   yoki   faqat   yozma   nutq   bilan   cheklanmaydi,
balki   ikkala   ko‘nikmani   bir   vaqtda   rivojlantiradi.   Shu   orqali   o‘quvchining
muloqot madaniyati, tafakkur darajasi, ijodiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatlari
sezilarli   darajada   oshadi.Kompleks   yondashuvning   samaradorligi   shundaki,   u
turli pedagogik metodlarni integratsiyalash orqali o‘quvchilarga ko‘proq amaliy
imkoniyatlar   yaratadi.   Masalan,   og‘zaki   nutqni   rivojlantirish   uchun   interfaol
metodlar,   dramatizatsiya,   savol-javob   mashqlari   va   muhokama   usullaridan
foydalaniladi.   Shu   bilan   birga,   yozma   nutqni   rivojlantirish   uchun   insho,   matn
tahlili,   portfel,   tezkor   yozuvlar   va   ijodiy   loyihalar   metodlari   joriy   etiladi.
Ularning   kombinatsiyasi   o‘quvchining   fikrini   tizimli   va   izchil   shakllantirishga
yordam   beradi.Misol   sifatida,   adabiyot   darsida   o‘qituvchi   avval   hikoya   yoki
she’r   bo‘yicha   og‘zaki   muhokama   tashkil   qiladi.   O‘quvchilar   o‘z   fikrini
sinfdoshlar bilan baham ko‘radi, savol-javob va tahlil mashqlarini bajaradi. Shu
jarayonda   ularning   og‘zaki   nutqi   rivojlantiriladi.   Keyin   o‘quvchilar   matn
bo‘yicha   insho   yoki   tezkor   yozuv   tayyorlaydi,   hikoyaning   asosiy   g‘oyasini
qayta   ifodalaydi   va   tahlil   qiladi.   Bu   esa   yozma   nutqni   boyitadi   va   mantiqiy
izchillikni   mustahkamlaydi.Kompleks   yondashuvning   yana   bir   afzalligi   –
o‘quvchilar   mustaqil   va   ijodiy   ishlashni   o‘rganadi.   Masalan,   tarix   darsida
“O‘zbekistonning   mustaqillik   davri”   mavzusida   avval   og‘zaki   taqdimot   qilish,
keyin esa   esse   yoki   maqola  yozish  topshirig‘i   beriladi.  Shu tarzda  o‘quvchilar
matnni   mantiqiy  tartibda  bayon  qiladi,  sabab-oqibat   munosabatlarini   aniqlaydi
va o‘z fikrini izchil ifodalaydi.
Bundan   tashqari,   kompleks   yondashuv   ijtimoiy   ko‘nikmalarni
rivojlantirishga  ham  xizmat  qiladi.  Guruh  loyihalarida  o‘quvchilar  bir-birining 29fikrini   tinglaydi,   konstruktiv   javoblar   beradi   va   matnni   birgalikda   ishlab
chiqadi.   Masalan,   ekologiya   darsida   “Atrof-muhitni   asrash   bo‘yicha   amaliy
loyihalar”   mavzusida   guruh   ishlari   tashkil   qilinadi.   O‘quvchilar   avval   og‘zaki
bahs-munozara qiladi, keyin loyiha natijasini yozma shaklda taqdim etadi. Shu
jarayon   ularning   fikrini   tizimli   shakllantiradi   va   muloqot   ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi. 6
Kompleks   yondashuvning   samaradorligini   o‘rganish   bo‘yicha   tadqiqotlar
shuni   ko‘rsatadiki,   og‘zaki   va   yozma   nutqni   birlashtirish   orqali   o‘quvchilar
yuqori   natijalarga   erishadi.   Misol   uchun,   o‘quvchilar   nafaqat   savol-javob   va
tahlil   mashqlarida   muvaffaqiyatli,   balki   insho,   esse   va   ijodiy   loyihalarni
bajarishda ham yuqori darajada natija ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bu yondashuv
o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlash,   ijodiy   yondashuv   va   mantiqiy   tafakkurini
rivojlantiradi.Yana bir misol: informatika darsida o‘quvchilar dasturiy taqdimot
yaratadi.   Avval   ular   og‘zaki   ravishda   loyiha   mavzusini   sinfga   tushuntiradi,
keyin esa loyiha bo‘yicha matn yozadi. Shu jarayon kompleks yondashuv orqali
o‘quvchilarni   ko‘p   qirrali   fikrlashga   o‘rgatadi,   matnni   mantiqiy   bog‘lash   va
og‘zaki nutqni rivojlantirish imkonini beradi.
Og‘zaki va yozma nutqni bir vaqtning o‘zida rivojlantirish imkonini beradi.
Tafakkur va ijodiy fikrlashni mustahkamlaydi.
Muloqot ko‘nikmalarini oshiradi.
Mustaqil va ijodiy ishlarni rag‘batlantiradi.
Matnni mantiqiy va izchil shaklda tuzishni o‘rgatadi.
Natijada   kompleks   yondashuv   o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini
samarali   rivojlantiradi,   pedagogik   jarayonni   boyitadi   va   o‘quvchilarning
ta’limda,   shuningdek   kundalik   hayotda   muvaffaqiyatga   erishishiga   xizmat
qiladi.   Shu   bois   zamonaviy   ta’lim   jarayonida   kompleks   yondashuvni   qo‘llash
pedagoglar uchun dolzarb va zaruriy hisoblanadi.
6
 G‘aniyev R. O‘quvchilarning nutq madaniyati: nazariya va amaliyot. – Toshkent: “Yangi 
Avlod”, 2020. – 225 b. 30 Xulosa
Men   ushbu   kurs   ishida   “O‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini
o‘stirishning samarali usullari” mavzusini tadqiq qilib, uning nazariy va amaliy
jihatlarini   o‘rganishga   harakat   qildim.   Ish   davomida   og‘zaki   va   yozma   nutqni
rivojlantirishning   pedagogik   va   psixologik   asoslarini,   til   o‘rgatishda
kommunikativ   yondashuvning   o‘rni   hamda   zamonaviy   ta’lim
texnologiyalarining samaradorligini tahlil qildim. Shuningdek, o‘quvchilarning
nutq   ko‘nikmalarini   oshirish   uchun   qo‘llaniladigan   metodlarni   batafsil
o‘rgandim va amaliy misollar bilan izohladim.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishda samarali
metodlar   bir-birini   to‘ldiruvchi   xususiyatga   ega.   Masalan,   savol-javob
mashqlari,   muhokama   va   dramatizatsiya   metodlari   o‘quvchilarning   og‘zaki
nutqini   boyitadi,   tafakkur   va   muloqot   ko‘nikmalarini   shakllantiradi.   Shu   bilan
birga,   insho   yozish,   matn   tahlili,   portfel   va   tezkor   yozuvlar   metodlari   yozma
nutqni   rivojlantiradi,   izchil   fikrlash   va   mantiqiy   ifodalash   ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi.
Eng   samarali   natijaga   erishish   uchun   kompleks   yondashuvdan   foydalanish
muhim   ekanligi   aniqlandi.   Kompleks   yondashuv   og‘zaki   va   yozma   nutqni   bir
vaqtning   o‘zida   rivojlantirishga   imkon   beradi,   o‘quvchilarda   mustaqil   fikrlash
va ijodiy yondashuvni shakllantiradi, shuningdek, ta’lim jarayonini interfaol va
qiziqarli qiladi.
Xulosa   qilib   aytganda,   og‘zaki   va   yozma   nutqni   rivojlantirish   samarali
metodlari   o‘quvchilarning   fikrlash,   muloqot   va   ijodiy   ko‘nikmalarini
mustahkamlashda   muhim   vosita   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Men   tadqiqot   davomida
aniqladimki,   o‘quvchilarning   nutqini   rivojlantirishda   metodlarni
uyg‘unlashtirish   va   kompleks   yondashuvni   qo‘llash   eng   samarali   natijani
beradi. Shu bois,  mazkur   metodlarni   amaliyotga tatbiq  etish  zamonaviy  ta’lim
sifatini   oshirish   va   o‘quvchilarning   shaxsiy   rivojlanishiga   xizmat   qiladigan
muhim pedagogik vazifa hisoblanadi. 31Foydalanilgan  adabiyotlari
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti,   “Xalq   ta’limi   tizimini   2030 - yilgacha
rivojlantirish   konsepsiyasini   tasdiqlash   to‘g‘risida”gi   PF - 5712 - son,
29.04.2019. 
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti,   “Kimyo   va   biologiya   yo‘nalishlarida
uzluksiz  ta’lim   sifatini  va  ilm - fan natijadorligini   oshirish  chora - tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ - 4805 - son, 12.08.2020. 
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti,   “O‘zbekiston   Respublikasida
yoshlarga oid davlat siyosatini tubdan isloh qilish va yangi bosqichga olib
chiqish   chora - tadbirlari   to‘g‘risida”gi   PF - 6017 - son,   30.06.2020,   Yoshlar
ishlari agentligi tashkil etilishi. 
4. Rahmatullayev   Sh.   O‘quvchilarning   nutqini   rivojlantirish   metodikasi.   –
Toshkent: “Fan va Ta’lim”, 2018. – 224 b.
5. Umarov   E.   Til   va   nutq   madaniyati:   pedagogik   tavsiyalar.   –   Toshkent:
“Shark nashr”, 2019. – 198 b.
6. Mahmudov   N.   Kompyuter   texnologiyalari   yordamida   yozma   nutqni
rivojlantirish. – Toshkent: “Akademnashr”, 2020. – 210 b.
7. Rustamov   A.   Og‘zaki   nutqni   rivojlantirish   metodlari.   –   Toshkent:   “Ziyo
nashr”, 2017. – 175 b.
8. Karimov   B.   Zamonaviy   ta’lim   texnologiyalari   va   nutq   madaniyati.   –
Toshkent: “Yangi Avlod”, 2019. – 230 b.
9. Tursunov F. Maktabda kommunikativ yondashuvni tatbiq etish. – Toshkent:
“Sharq nashr”, 2018. – 192 b.
10. Nazarov   J.   O‘quvchilarda   muloqot   ko‘nikmalarini   rivojlantirish.   –
Toshkent: “Fan va Ta’lim”, 2020. – 205 b.
11. Akhmedova   M.   Nutqni   interfaol   metodlar   yordamida   o‘rgatish.   –
Toshkent: “Akademnashr”, 2018. – 180 b.
12. Islomov   S.   Til   o‘qitishda   innovatsion   yondashuvlar.   –   Toshkent:   “Shark
nashr”, 2021. – 215 b. 3213. Rahimova   D.   Yozma   nutqni   rivojlantirishning   samarali   usullari.   –
Toshkent: “Ziyo nashr”, 2019. – 198 b.
14. G‘aniyev   R.   O‘quvchilarning   nutq   madaniyati:   nazariya   va   amaliyot.   –
Toshkent: “Yangi Avlod”, 2020. – 225 b.
15. Qodirov   O.   Pedagogik   metodlar   va   og‘zaki   nutq.   –   Toshkent:   “Fan   va
Ta’lim”, 2018. – 210 b.
16. Sobirova   L.   Nutqni   rivojlantirish   va   kommunikativ   kompetensiyalar.   –
Toshkent: “Akademnashr”, 2019. – 200 b.
17. Juraev H. Til o‘rgatishda interfaol metodlar va samaradorlik. – Toshkent:
“Sharq nashr”, 2021. – 190 b.
18. Xolmurodova   N.   Maktab   o‘quvchilarining   yozma   nutqini   oshirish
usullari. – Toshkent: “Ziyo nashr”, 2020. – 205 b.
 https://uzedu.uz   
 https://ziyonet.uz   
 https://lex.uz   
 https://library.ziyonet.uz   
 https://education.gov.uz     
 https://edu.uz

Yozma nutqni o‘stirish mazmuni va usullari

Купить
  • Похожие документы

  • Mikroorganizmlarning foydali va zararli turlari haqida ta’lim berishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish
  • Topiraq qásiyetleri hám ósimliklerge tásiri
  • Badiiy asar tilini oʻrgatish metodikasi
  • Hayot faoliyati xavfsizligi amaliyot topshiriq
  • Paxta terish apparati ramasini kichik gabaritli elliptik barabanlar o’rnatishga moslab takomillashtirish

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha