Milliy boylik; o‘sish omilari va foydalanish samaradorligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	88.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Milliy boylik; o‘sish omilari va foydalanish samaradorligi

Sotib olish

Milliy boylik; o‘sish omilari va foydalanish samaradorligi
MUNDАRIJА
K IRISH ........................................................................................................ 4
1. Iqtisodiyot o‘sishining omillari miliy boylik tushinchasi 6
2. Iqtisodiy taraqiyotga erishishda jahon tajribasni o‘rgani sh 13
3. O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishga tasir etuvchi omillar 20
4. Milliy boylikdan foydalanish samaradorligni oshirish yo‘nalishlari 23
5. Jamiyat farovonligi va iqtisodiy o‘sishda miliy boyliklarning ahamiyati 30
XULOSA 37
FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR R O‘ YXATI 38

K IRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan
yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o‘sish
sur’atlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto qisqarish davrlari ma’lum.
Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo‘lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda
barqaror iqtisodiy o‘sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi
hosil bo‘ladi. SHu bilan birga iqtisodiy o‘sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat
o‘zgarishlari shaklida ham namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida
gapirganda... uning mezonlariga va eng avvalo, sifat ko‘rsatkichlariga ko‘proq
e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o‘sishlar iqtisodiyotimizda
yuz berayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat
qilishi, xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so‘z bilan aytganda,
amaliy hayotimizni yaxshilashga olib kelishi lozim. SHunday ekan, iqtisodiy
o‘sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga
hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko‘payishi hamda sifatining
yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Iqtisodiy o‘sishni YAIM mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon
boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali o‘lchash buning qanday maqsadda
amalga oshirilayotganiga bog‘liq bo‘ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy
o‘sishini YAIM mutloq hajmining ortishi orqali o‘lchash uning iqtisodiy
salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali
o‘lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo‘llaniladi.
Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko‘rsatkichlar
(real YAIM va aholi jon boshiga real YAIMning o‘sishi) miqdoriy ko‘rsatkichlar
bo‘lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to‘liq hisobga olmaydi va
shu sababli farovonlikning haqiqiy o‘sishini to‘liq tavsiflab berolmaydi;
ikkinchidan, real YAIM va aholi jon boshiga YAIMning o‘sishi bo‘sh vaqtning
sezilarli ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib
ko‘rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash
boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini
2

hisobga olmaydi. Kurs ishining maqsadi Iqtisodiy omilarni takamillashtirish,
undagi mavjud muammolarni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiya va
takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi
vazifalar belgilab olindi:
- iqtisod tushunchasi, uning mazmun-mohiyatini ochib berish;
- iqtisodni funksiyalari va tomoyillarini tadqiq etish;
- iqtisodni turlari va tasniflarini o‘rganish;
- O‘zbekiston iqtisodni tizimining hozirgi holatini tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti iqtisodiy tizimi hamda uning turlari va ular bo‘yicha
mavjud qarashlar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimiz iqtisodiy tizimida amalga
oshirilayotgan ishlarni o‘z ichiga oladi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
iqtisodiy tizimi, uni tartibga solinishi, uning zaruriyati va ahamiyati borasidagi
amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati va o‘zaro mazmunan bog’langan 5 ta rejadan iborat bo‘lib
umumiy hajmda 38 betni tashkil etadi.
3

1. Iqtisodiyot o‘sishining omillari miliy boylik tushinchasi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1
“Tadbirkorlik muhitini yaxshilash
va xususiy sektorni rivojlantirish orqali barqaror iqtisodiy o‘sish uchun shart-
sharoitlar yaratish borasidagi navbatdagi islohotlar to‘g‘risida”gi Farmonida
mamlakatda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash jarayonlarida xususiy sektorning rolini
oshirish va uni yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishning
asosiy yo‘nalishlari belgilab berilgan. Bugungi kunda dunyoda qashshoqlik va
kambag‘allikka barham berish hamda barqaror rivojlanishni ta’minlash
muammolari markaziy o‘rinda turibdi. Soni o‘sib borayotgan aholi uchun mos,
to‘yimli va xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalana olishni ta’minlash
deyarli barcha halqlar to‘qnash kelayotgan eng murakkab muammolardan biri
hisoblanadi. O`zbekistonni 2030- yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
konsepsiyasida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o‘sish barqarorligini
ta’minlash, iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligini, investision va eksport
salohiyatini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va himoya qilish uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish, mehnat bozorida keskinlik darajasini pasaytirish, aholi
daromadlari o‘sishi va kam ta’minlanganlikni qisqartirish nazarda tutiladi.
Iqtisodiy o‘sish, jumladan uning sifati to‘g‘risidagi masala mamlakat, uning
mintaqalari, umuman biror-bir ijtimoiy tizimning rivojlanish istiqbollarini aniqlash
uchun ham juda muhim. Iqtisodiy o‘sish jamiyatning rivojlanish istiqbollarini
prognozlash imkonini beradi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sish resurslaming
cheklanganligi muammosini hal etish uchun sharoit yaratadi. Ushbu fan asosida
magistrlarga iqtisodiy o‘sish, uning tarkibi, xususiyatlari, turlari, omillari,
modellari, mexanizmlari va ulaming amal qilish qonuniyatlari, davlatning iqtisodiy
o‘sish va rivojlanish siyosati hamda uning asosiy yo‘nalishlari, iqtisodiy o‘sish
to‘g‘risidagi turli xil qarashiar, ulaming asoslari va manbalarini, iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashda davlat hamda nodavlat sektorining ahamiyatini o‘rgatadi.
1
O‘zbekiston Respublikаsi Konstitusiyasi – T: O‘zbekiston, 2012. – 40 b.
4

Shuning uchun fanning eng dolzarb vazifalaridan bo‘lib o‘tkazilayotgan
tahlillarga asoslanib magistrlarga empirik usullarni baholay olishni; iqtisodiy
o‘sishga taalluqli bo‘lgan eng samarali adabiyotlarni ajratib ola bilishni; nazariy
modellami tahlil qila olish va asosiy mexanizmlami tushunishni; iqtisodiy o‘sish
mavzusiga tegishli ma’lumotlami yig‘ishni va o‘tkazilayotgan tahlillarda
o‘zlarining empirik bilimlarini qo‘llay olishni; o‘z fikrini bildira olishi va ulami
himoyalay olishni; iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlarni tahlil qila
olishni o‘rgatadi. Biroq mavjud salohiyat, uning milliy iqtisodiyotni rivojlantirish
maqsadida qo‘llanilishiga qaramay, O`zbekistorniing potensial va real
imkoniyatlarini baholash imkonini beruvchi, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy
o‘sish va uning oqibatlarini idrok etishni ta’minlovchi sifat jihatidan yangi
mexanizmni yaratish talab etiladi.Bundan kelib chiqib, iqtisodiy o‘sish sifatini
oshirish, uning muvozanati muammolari tahlili amalda adekvat yechimini
topmaydi, shuningdek uning o‘sish paradigmalari mazkur muammo bo‘yicha
o‘quv qo‘llanma yozishga undaydi. “Iqtisodiy o‘sish” fani bo‘yicha o‘zbek tilida
tayyorlangan mazkur o‘quv qo‘llanma, ilk adabiyotlardan hisoblanib, magistrlarga
iqtisodiy o‘sish, uning tarkibi, xususiyatlari, turlari, omillari, modellari,
mexanizmlari va ulaming amal qilish qonuniyatlari, davlatning iqtisodiy o‘sish va
rivojlanish siyosati hamda uning asosiy yo‘nalishlari, iqtisodiy o‘sish to‘g‘risidagi
turli xil qarashlar, ulaming asoslari va manbalarini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda
davlat hamda nodavlat sektorining ahamiyatini o‘rgatadi.
 O‘S – iqtisodiy o‘sish sur’ati, foizda;
 YAIMbazis davr – taqqoslanayotgan davr (yil)dagi real YAIM hajmi;
 YAIMjoriy davr – joriy davr (yil)dagi real YAIM hajmi.
Mamlakatimizda keyingi yillar davomida YAIMning o‘sish sur’ati hamda
aholi jon boshiga o‘sishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ko‘rish mumkin.
SHuningdek, iqtisodiy o‘sish mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatlarining
kengayib borishini ham anglatadi. Milliy ishlab chiqarish natijalarining miqdor
jihatidan ko‘payishi va sifat jihatidan takomillashib borishi pirovardida ishlab
chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘ining o‘ng tomonga qarab siljishiga olib keladi.
5

Iqtisodiy o‘sish natijasida milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish
imkoniyatlarining kengayishi.
Iqtisodiy o‘sish natijasida ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulot miqdori
ortadi, bu esa aholi turmush farovonligini oshishiga olib keladi. Iqtisodiyot mavjud
ehtiyojlarni yanada to‘laroq qondirish imkoniga ega bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishning ahamiyati to‘g‘risida gapirilganda uning darajasini
ham e’tiborda tutish lozim. Iqtisodiy o‘sish sur’atlarining ahamiyatlilik darajasi
turli mamlakatlar real YAIMning hajmidan kelib chiqqan holda farqlanadi. Real
YAIM hajmi nisbatan kichik bo‘lgan mamlakatlar uchun 8-10% darajasidagi
iqtisodiy o‘sish sur’ati me’yordagi holat sanalishi, real YAIM hajmi juda katta
bo‘lgan mamlakatlar uchun 2-3% darajasidagi iqtisodiy o‘sish sur’ati esa
ahamiyatli ko‘rsatkich hisoblanishi mumkin.
Iqtisodiy o‘sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan
qo‘llaniluvchi «70 qoidasi» yordamida ham ochib berish mumkin.
Ijtimoiy mahsulotning o‘sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari
miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv yoki
intensiv turlarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi
saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko‘payishi tufayli
erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun
mavjud korxona bilan bir qatorda o‘rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va
sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‘yicha xuddi o‘shanday yana bir
korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab
chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish, yanada
ilg‘or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‘llash, ishchi kuchi
malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq
foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Intensiv yo‘l ishlab chiqarishga jalb etilgan
resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot
6

miqdorining o‘sishida, mahsulot sifatining oshishida o‘z ifodasini topadi. Bunda
mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng
bo‘lgan yana bir korxona qurishga hojat yo‘q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani
rekonstruksiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan
yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida
mavjud bo‘lmaydi, balki muayyan uyg‘unlikda, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda
bo‘ladi. SHu sababli ko‘proq ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o‘sish
turlari haqida so‘z yuritiladi.
Iqtisodiy o‘sish murakkab va ko‘p qirrali jarayondir. SHu sababli uni
baholash uchun qandaydir bitta ko‘rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan
ko‘rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar tizimida naflilik (moddiy-
ashyoviy) va qiymat ifodasidagi ko‘rsatkichlar farqlanadi.
Iqtisodiy o‘sishning naflilik (moddiy-ashyoviy) ko‘rsatkichlari ancha aniq
natija beradi, (chunki ular inflyasiya ta’siriga berilmaydi), biroq ularni universal
holda qo‘llab bo‘lmaydi (iqtisodiy o‘sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar
ishlab chiqarishni umumiy ko‘rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko‘rsatkichlar
keng qo‘llaniladi, ammo ularni har doim ham inflyasiya ta’siridan to‘liq «tozalash»
mumkin bo‘lavermaydi. SHu sababli iqtisodiy o‘sish sur’atlari qiyosiy yoki
o‘zgarmas narxlarda hisoblanadi. CHunki bunda ijtimoiy naflilikning umumiy
ko‘rsatkichi bo‘yicha o‘sish darajasini aniqlash mumkin bo‘ladi.
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlari
quyidagilar hisoblanadi:
1) YAIM va milliy daromadning mutloq hajmi va uning o‘sish sur’ati;
2) YAIM va milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to‘g‘ri keladigan
miqdori va uning o‘sish sur’ati;
3) YAIM va milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga
to‘g‘ri keladigan miqdori va uning o‘sish sur’ati.
YUqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiy o‘sishni aniqlashda har uchala
ko‘rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha bo‘ladi.
7

Masalan, agar diqqat markazida iqtisodiy salohiyat muammosi tursa, birinchi
ko‘rsatkichdan foydalanish ko‘proq mos keladi. Alohida mamlakat va
mintaqalardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko‘proq ikkinchi
ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi
ko‘rsatkichga ustuvorlik beriladi.
Iqtisodiy o‘sishning alohida tomonlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlari ham
mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi,
mehnat unumdorligining o‘sishi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda
massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko‘rsatkichlar bilan
tavsiflanadi:
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o‘rtasidagi nisbat;
g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi
va kooperatsiyasi.
Iqtisodiy o‘sishning jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan boshqa
ko‘rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo‘yicha
hisoblab chiqilgan YAIM (YAIM) ko‘rsatkichi asosida tahlil qilinadi.
Bunda iqtisodiyotning yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
tarmoqlari o‘rtasidagi nisbat ham o‘rganiladi. Iqtisodiy o‘sishning omillari
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar taklif omillari deb ham atalib,
iqtisodiyotning o‘sish layoqatini belgilab beradi:
1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
2) ishchi kuchi resurslari miqdori va sifati;
3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
Bu omillar har birining yalpi mahsulot hajmiga ta’sirini baholash orqali
iqtisodiy o‘sishni tavsiflash mumkin.
8

Ma’lumki, yalpi milliy (ichki) mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy
resurslar sarflarining funksiyasi hisoblanadi, ya’ni:
,
bu erda:
Y – yalpi milliy (ichki) mahsulot;
L – ishchi kuchi sarflari;
K – kapital sarflari;
N – tabiiy resurslar sarflari.
Bu funksional bog‘lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o‘sishni belgilab
beruvchi bir qator xususiy ko‘rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin:
 mehnat unumdorligi (Y/L) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli
mehnat sarflariga nisbati;
 mehnat sig‘imi (L/Y) – jonli mehnat sarflarining mahsulot ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
 kapital samaradorligi (Y/K) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga
sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
 kapital sig‘imi (K/Y) – kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
 tabiiy resurslar samaradorligi (Y/N) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining
unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlariga nisbati;
 mahsulotning resurslar sig‘imi (N/Y) – tabiiy resurslar sarfining mahsulot
ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
 ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) – ishlab
chiqarish jarayonida qo‘llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga
nisbati.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda yuqorida ko‘rib chiqilgan ko‘rsatkichlardan
tashqari yana keyingi qo‘shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi
ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlar, boshqa omillar
sarfi o‘zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo‘shimcha o‘sishi
9

ta’sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo‘shimcha o‘sishi hajmini belgilab
beradi:
 keyingi qo‘shilgan mehnat unumdorligi (∆Y/∆L);
 keyingi qo‘shilgan kapital unumdorligi (∆Y/∆K);
 keyingi qo‘shilgan tabiiy resurslar unumdorligi (∆Y/∆N).
Bu ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining
o‘sishida har bir omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi:
Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish
calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy
jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur.
Resurslarning o‘sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli
mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi taklif va taqsimlash omillari o‘zaro
bog‘liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o‘sishi va
sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o‘sish uchun
imkoniyat yaratadi. To‘liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday
o‘sishni ro‘yobga chiqaradi.
Iqtisodiy o‘sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o‘z o‘rniga ega bo‘lsa-
da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur.
Mehnat unumdorligining o‘sishiga olib keluvchi omillarni to‘laroq qarab
chiqamiz.
Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o‘sishni
ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o‘z ichiga nafaqat
ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab
chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan–
texnika taraqqiyoti deyilganda pirovard mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish
maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg‘unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi
usullarning topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital
qo‘yilmalar (investitsiyalar) mustahkam o‘zaro bog‘liq, texnika taraqqiyoti
ko‘pincha yangi mashina va uskunalarga investitsiyalar qo‘yilishga olib keladi.
10

Masalan, atom energiyasidan foydalanish bo‘yicha texnologiyani qo‘llash uchun
atom elektrostansiyalarini qurish zarur bo‘ladi. Bir qarashda texnika taraqqiyoti
tarixiy va shiddatli ro‘y berish tavsifiga ega bo‘ladi. Gaz va yoqilg‘i dvigatellari,
konveyer va yig‘ma liniyalar bizning hayotga o‘tmishning eng muhim yutuqlari
sifatida kirib keldi.
2. Iqtisodiy taraqqiyotga erishishda jahon tajribasni o‘rganish
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar nazariyasi nimani o‘rganadi, uning predmeti
nima?
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar predmeti ikki asosiy qismdan iborat: xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning o‘zi va uni amalga oshirish mexanizmi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar o‘z ichiga alohida mamlakatlar, ularning
mintaqaviy birlashmalari, shuningdek, alohida korxonalarning (transmilliy,
ko‘pmillatli korporatsiyalar) Jahon xo‘jaligi tizimidagi bir-biriga qarama-qarshi
bo‘lgan iqtisodiy munosabatlarining majmuini oladi. Xorijiy davlatlar
iqtisodiyotini emas balki, ular o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning o‘ziga xos
tomonlari tadqiq qilinadi. Har qanday fan singari xalqaro iqtisodiy munosabatlar
ham, har qanday iqtisodiy munosabatlarni emas, balki eng ko‘p qaytariladigan,
tipik, xarakterli, aniqlovchi munosabatlarni o‘rganadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar mexanizmi o‘z ichiga huquqiy normalarni
va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, kelishuvlar,
“kodekslar”, har tiyalar va x.k.), 2
xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish
maqsadlarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning
faoliyatini oladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi:
 Xalqaro mehnat taqsimoti.
 Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi.
 Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar harakati.
 Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi
2
Каримов И.А. Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз.
«Халқ сўзи», 2000 йил, 15 феврал.
11

 Xalqaro valyuta-moliya va kredit munosabatlari.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariya va amaliyotini o‘rganish
paytida biz Jahon xo‘jaligi degan tushunchaga duch kelamiz. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning ob’ektiv asosi bo‘lgan Jahon xo‘jaligi XIM nazariya va
amaliyoti tadqiqotining maxsus o‘rganish ob’ekti emas. Ammo u, XIM
muammolarini ko‘rib chiqishda muhim komponent hisoblanadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar (asosan savdo) Jahon xo‘jaligi vujudga
kelmasdan oldin ham mavjud edi. Masalan: Yevropa davlatlari o‘rtasidagi XIM,
mintaqalar (Yevropa-Shimoliy Afrika, Yevropa-Yaqin Sharq va x.k.) o‘rtasidagi
xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlar mintaqaviy xarakterga ega edi.
Jahon xo‘jaligining vujudga kelishi va rivojlanishi bilan xalqaro iqtisodiy
munosabatlar kengaydi va chuqurlashib, global xarakterga ega bo‘ldi. Alohida
davlatlar iqtisodiyotiga yoki Jahon xo‘jaligiga asoslangan xalqaro iqtisodiy
munosabatlar ko‘proq ularga qaramdir. Ammo xalqaro iqtisodiy munosabatlar
amalga oshish jarayonida o‘z qonuniyatlariga buyosinuvchi holatga, Jahon
iqtisodiyotining mavjudlik va rivojlanish shakliga, uning ichki mexanizmiga
aylanib boradi.
Jahon xo‘jaligi nima? Zamonaviy Jahon xo‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining
ob’ektiv qonunlariga bo‘ysinuvchi, o‘zaro bog’liq bo‘lgan milliy iqtisodiyotlar
birlashmasi, global iqtisodiy organizmdir.
Aynan A Q Sh “Ochiq savdo”, “Ochiq iqtisodiyot” degan tezislari bilan
chiqdilar. Bu avvalo Jahon bozorida o‘z xohishlarini o‘tkazish uchun edi. Ikkinchi
Jahon urushidan g’olib va yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg’or savdo
mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib qo‘llanmalari taklif etildi. Bunday “erkin
savdo” va “ochiq iqtisodiyot” hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan
davlatlarga qarshi quroli, amerika korporatsiyalarining tutib bo‘lmas ekspansiyaga
intilishlari edi. Bunday “ochiq” iqtisodiyot haqida Fransiyalik iqtisodchi Mishel
Pebro ochiq-oydin shunday degan: “Ochiq, erkin savdo- ilg’or iqtisodiyot uchun
eng qulay o‘yin qoidalaridir”.
12

Ammo urushdan keyingi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy holatning o‘zgara
borishi bilan ochiq iqtisodiyot haqida tezis bir tomonlamalik, amerika
ekspansionizmining manfaatlariga yo‘naltirilganlikni yo‘qotdi va ob’ektiv, chuqur
omillar faoliyatiga asoslangan, Jahon xo‘jalik aloqalarining baynalmilallashuvi
ma’nosini ola boshladi.
Jahon iqtisodiyoti (JX) baynalminallashuvi miqyosi va xarakteriga, uning
ochiqligi darajasini oshishiga katta ta’sir ko‘rsatgan va ko‘rsatayotgan asosiy
omillar qaysilar?
Ochiq iqtisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol o‘ynadi. Davlat tovar va
xizmatlar olib chiqishni rag’batlantirib, xorijiy firmalar bidan kooperatsiyalarga,
tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga yordamlashib o‘ziga eksportga
yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni rag’batlantirish funksiyasini oldi. Chet eldan
investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot oqib kelishini
yengillashtirgan mustaxkam huquqiy asos yaratildi.
Mamlakatlarning ochiqrok iqtisodiyotga o‘tishlari transmilliy
korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni o‘zlashtirishga
intilib, turli mamlakatlarda ko‘plab filiallar, shu’ba korxonalari tashkil etib, TMK
chet davlatlarning proteksionistik to‘siqlarni aylanib o‘tardilar va xalqaro iqtisodiy
ayirboshlashni banalmilallashtirdilar.
Asta-sekin, uzoq vaqt mobaynida davlatlarning bir-biridan ajratib turgan
savdo-iqtisodiy, valyuta-moliyaviy to‘siqlar olib tashlandi. Xalqaro
ayirboshlashning erkinlashtirilishi milliy xo‘jaliklarning tashqi sharoit va
ta’sirlarga moslashishini yengillashtirdi, ularning xalqaro mehnat taqsimotiga
yanada faol qo‘shilishiga imkon yaratdi.
Shunday qilib “ochiq iqtisodiyot” tushunchasiga nimalar kiradi?
“Erkin savdo” va “ochiq iqtisodiyot” tushunchalarini farqlash lozim. “Erkin
savdo” haqidagi tezis A.Smit siyosiy iqtisodiyotidan boshlanadi va zamonaviy
amerika iqtisodchilarining kashfiyoti emas. “Ochiq iqtisodiyot” tushunchasi ishlab
chiqarish omillari, axborot, milliy valyutalarning o‘zaro almashuvining erkin
13

harakatini o‘z ichiga olgan tovarlar savdosi sifatida “erkin savdo” tezisidan
kengroq tushunchadir.
Ochiq iqtisodiyotni avtarkiya, o‘z-o‘zini ta’minlash iqtisodiyoti, xaddan
tashqari o‘z kuchiga suyanishning antipodi sifatida tushunish lozim. Ochiq
iqtisodiyotning vujudga kelishi - bu Jahon rivojlanishining ob’ektiv
tendensiyasidir. Ochiq iqtisodiyot tamoyillariga mos ravishda harakat qilish bu-
Jahon bozori standatlarini tan olish, uning qonunlari asosida harakat qilishdir.
Ochiq iqtisodiyot iqtisodiyotning yaxlitligini, Jahon xo‘jaligiga, Jahon
bozoriga integratsiyalashgan yagona iqtisodiy majmuani nazarda tutadi. Ochiq
iqtisodiyot bu turli hamkorlikdagi tadbirkorlik shakllaridan faol foydalanish, erkin
tadbirkorlik zonalar tashkil qilish, tashqi savdoda davlat yakka hokimligini
yo‘qotish (ko‘p sohalar bo‘yicha), xalqaro mehnat taqsimotida davlatning nisbiy
ustunliklaridan samarali foydalanishdir.
Iqtisodiyotning eng muhim o‘lchovlaridan biri ma’lum iqtisodiy maqsadga
muvofiqlik va xalqaro raqobatbardoshlilik doirasida (soha va makroiqtisodiy
darajada) kapital quyilmalar, texnologiyalar, axborot oqimini rag’batlantiruvchi
qulay investitsion muhitdir. Ochiq iqtisodiyot ichki bozorning chet el kapitali,
tovarlari, texnologiyalari, axborotlari, ishchi kuchining oqimi uchun aklga tugri
keladigan darajada ochiqligini nazarda tutadi.
Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari quyidagilardir:
 ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va koperatsiyalashuvining chuqurlashishi;
 resurslarni muloxhazakorlik bilan samaradorlik darajasiga qarab taqsimlash;
 xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimi orqali Jahon tajribasining tarqalishi;
 Jahon bozoridagi raqobat tomonidan rag’batlantiriladigan milliy ishlab
chiqaruvchilar orasida raqobatning kuchayishi.
Shakllanib bo‘lgan ochiq iqtisodiyot va ochiq iqtisodiyotga o‘tish bir xil
narsa emas. Ochiq iqtisodiyot davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarida nazoratsizlik
va ham ma narsa mumkin, chegaralar ochiq degani emas. Ochiq iqtisodiyot uning
aqlga sig’adigan darajada amalga oshirish mexanizmini shakllantirishda davlatning
14

sezilarli aralashuvini talab qiladi. Hech bir mamlakatda iqtisodiyotning absolyut
ochiqligi yo‘q.
Stixiyali ochiqlik nafaqat iqtisodiy rivojlanish yordam bermaydi, balki
iqtisodiy xavfsizlikka xavf tugdiradi. Samaradorlik, raqobatbardoshlik, milliy
xavfsizlik tamoyillari asosida kurilgan ochiqlik eksport strukturasi va kapital
harakati, shuningdek ular tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’sirining faqat shakliga emas,
balki valyuta, solik, kredit va investitsiya siyosatini hisobga olmasdan turib
tushunib bo‘lmaydi.
Ochiqlik mikdorining 1-darajali indiqatoriga eksport va importning ichki
yalpi mahsulotdagi ulushini kiritish mumkin. Ularning kombinatsiyasi alohida
milliy iqtisodiyotlarning Jahon bozori bilan aloqalarining miqyosi haqida
tushuncha beradi. Shunday qilib, eksporning YaIMga munosabati eksport kvotasi
sifatida aniqlanadi:
Ek = E/YaIM x 100%,
bu yerda k - eksport kvotasi, E - eksport xajmi.
Agar Ek 10% bo‘lsa, iqtisodiyotning ochiqligi maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Iqtisodiyot ochiqligining Boshqa ko‘rsatkichi import bilan YaIM
munosabatidan kelib chikuvchi import kvotasi ko‘rsatkichidir:
Ik = I/YaIM x 100%,
bu yerda Ik - import kvotasi, I - import xajmi.
Ochiqlikning kompleks ko‘rsatkichlaridan biri deb odatda tashqi savdo
kvotasi ko‘rsatiladi:
TSk =TS/YaIM x 100 %,
bu yerda TSk -tashqi savdo kvotasi, TS - tashqi savdo oborotining xajmi.
Bu ko‘rsatkichning kamchiligi unda kapital eksporti kattaligining hisobga
olinmaganligidir.
Quyida “katta yettilik” davlatlari uchun tashqi savdo kvotasi ko‘rsatkichlari
keltirilgan:
 Angliya -41,8%
 Germaniya -50,8%
15

 AKSh -17,0%
 Yaponiya -17,8%
Mamlakat ichki bozorining xajmi, uning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi,
shuningdek mamlakatning xalqaro ishlab chiqarishda katnashuvining roli
iqtisodiyot ochiqligi darajasi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi
darajasiga ta’sir qiluvchi omillardir. 3
Ayrim iqtisodchilar quyidagi qonuniyatni alohida ta’kidlaydilar: iqtisodiyot
strukturasida asos sohalari (energetika, metallurgiya, tog-kon va b.) ulushi kancha
ko‘p bo‘lsa, mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, iqtisodiyotning
ochiqligi shuncha kam bo‘ladi. Amerika iqtisodchilari J.Saks va E.Uornerlarning
fikricha milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi mamlakatda “xaddan tashqari
katta” eksport va import bojlarining yo‘qligi, milliy valyutaning “yetarli
darajadagi” konvertatsiyasi mavjudligi bilan aniqlanadi, shuningdek “davlat
sotsialistik bo‘lmasligi kerak”.
Shuni ta’kidlash lozimki, ko‘rsatib berilgan koeffitsient va ko‘rsatkichlar har
doim ham iqtisodiyot ochiqligining holatini to‘liq ko‘rsata olmaydi. Masalan tashqi
savdo kvotasi ma’lum ma’noda iqtisodiyot ochiqligini namoyish qilsa ham , uning
sintetik ko‘rsatkichi bo‘la olmaydi. Tashqi savdo kvotasi asosan davlatning xalqaro
mehnat taqsimotidagi ishtirokini ko‘rsatadi. Bu esa ochiq iqtisodiyot
tushunchasining bir qismi xolos. Iqtisodiyot ochiqligi ko‘rsatkichi esa
murakkabrok, kompleks ko‘rsatkichdir.
Rossiyaning stixiyali tarzda shakllanayotgan ochiq iqtisodiyoti tartibsizlik va
anarxiyaga yaqindir. Uni ko‘proq kvaziochiqlik deb ta’riflasa bo‘ladi. Bunday
“ochiqlik” yalpi demokratizatsiyalashning va tashqi savdoni tartibsiz
erkinlashtirish bo‘lganligi uchun iqtisodiyot samaradorligini va uning
raqobatbardoshligini oshirishda yordam bermayapti. Aksincha, unga sezilarli zarar
yetkazib davlatning iqtisodiy xavfsizligiga taxdid solayapti.
3
O‘zbekiston Respublikаsining “Dehqon xo‘jаligi to‘g‘risidа”gi Qonuni // Xаlq so‘zi. 6 iyun 1998 yil.
16

“MDX mamlakatlarining Jahon bozoriga kirib borishi savdo imtiyozlari,
proteksionistik choralar va keng miqyosdagi texnik yordamsiz mumkin emas”, deb
ta’kidlaydi Germaniyalik iqtisodchi X.Shreder.
O‘z navbatida M.Pebro eslatib utadiki, savdoning erkinligi “extiyotkorliksiz
bo‘lishi kerak emas, chunki bu qoidalardan kur-kurona foydalanish tezda
kuchsizlarning kuchlilarga buysunishiga, iqtisodiy qolonializm kelib chiqishiga
olib kelgan bo‘ladi”
D avlatlar va mintaqalar iqtisodi integratsiyalashuvi jarayonining tezlashishi
va kengayishini. Sanoati rivojlangan davlatlarning savdo, ishlab chiqarish va
kredit-moliya sohasida erishilgan birlik darajasi Jahon xo‘jalik majmui
shakllanishining ko‘rinishi bo‘lib xizmat qiladi. Uning ishtirokchilari davlat
chegaralarining mavjudligiga qaramay umumiy xo‘jalik tizimining tarkibiy qismi
sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Xo‘jalik hayotining baynalmilallashuvi tushunchasi
ortida alohida davlatlarni global Jahon majmuiga birlashtiruvchi ko‘p darajali
Jahon xo‘jalik aloqalari tizimining samarali ishlashi turadi.
Ushbu aloqalar va ular rivojining istiqboli shakllanishi qonuniyatlarini
tekshirish shuni ko‘rsatadiki, Jahon xo‘jaligi rivojlanishining asosiy tendensiyasi
bo‘lib kapital, tovar va xizmatlarning yagona planetar bozorini tashkil qilish va
alohida davlatlarni yagona Jahon xo‘jaligi majmuiga birlashtirishga bo‘lgan
harakat hisoblanadi. Bu esa global iqtisodiyot masalalarini xalqaro iqtisodiyot
munosabatlar tizimi majmui sifatida o‘rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning Boshqacha, yuqorirok darajasidir.
Globalizatsiya fenomenini ikki tomonlama ko‘rib chiqish mumkin.
Makroiqtisodiy darajada globalizatsiya davlatlar va alohida mintaqalarning
chegaralaridan tashqarida iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishga bo‘lgan umumiy
intilishlari tushuniladi. Bunday intilishlarning ko‘rinishlari quyidagilar:
liberalizatsiya, savdo va investitsion to‘siqlarning olib tashlanishi, erkin
tadbirkorlik zonalari tashkil etish va x.k.
Hozirgi davrning qarama-qarshiliklariga qaramay, uning asosiy tomoni
ko‘proq raqiblik emas, balki hamkorlik va o‘zaro kelishuv tendensiyasi bo‘lmoqda.
17

Turli davlatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining yaqinlashuvi ro‘y bermoqda.
Albatta bu juda murakkab harakatdir
3. O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishga tasir etuvchi omillar
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir etuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning miqdoriy o ’sish layoqatini
belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:
3.1-rasm. Tabiiy resurslaming miqdori va sifati.
Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish
potensialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy
jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda 220 samarali ishlatilishi zarur.
Resurslarning o‘sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ulami kerakli
mahsulotning mutlaq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur boladi.
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir etuvchi taklif va taqsimlash omillari o‘zaro bog‘liq
va birbirini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o‘sishi va sifatining
yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o‘sish uchun imkoniyat
yaratadi. To‘liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash omillari ham o ’z o
’miga ega bo‘ladi, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga
qaratilishi zarur. Mehnat unumdorligining o‘sishga olib keluvchi omillami
18Ishchi kuchi resurslari miqdori va
sifati. Asosiy kapital (asosiy fondlar) ning
hajmi va sifati.
Texnologiya va Fan-texnika
taraqqiyoti.

toMaroq ko‘rib chiqamiz. Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy
o ’sishni ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi 4
.
Texnika taraqqiyoti o‘z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi
usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarish tashkil qilishning yangi shakllarini
ham oladi. Umuman aytganda, fantexnika taraqqiyoti deyilganda pirovard
mahsulot chiqarishni ko‘paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha
uyg‘unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullaming topilishi ham tushuniladi.
Amaliyot texnika taraqqiyoti va kapital qo‘yilm alar (investisiyalar mustahkam
o‘zaro bogMiq, texnika taraqqiyoti ko‘pincha yangi mashina va uskunalarga
investisiyalar qo‘yishga olib keladi.
Mehnat unumdorligining o‘sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir
ishlovchiga to‘g ’ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. M a’lum vaqt ichida
kapitalning hajmi mutlaq ko‘payishi mumkin, ammo ishchi kuchi soni tezroq o
’ssa, mehnat unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan
qurollanganlik darajasi kamayadi. Ta’lim va malaka layyorgarligi mehnat
unumdorligini oshiradi va natijada ancha yuqorilanish haqiga ega bo‘lish
imkoniyatini beradi. Inson kapitaliga investisiyalar qo‘yish mehnat unumdorligini
oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. O’z-o‘zidan aniqki, ishchi kuchi
sifatining eng oddiy ko‘rsatkichi ta’lim darajasi hisoblanadi.
Hozirgi davrda respublikamiz iqtisodiyotida band bo‘lganlaming 80 foizga
yaqini oliy va o ’rta maxsus ta’limiga ega. Amaliy hayotda iqtisodiy o ’sish
sur’atini pasaytiruvchi omillar ham mavjud bo‘ladi. Ularga mehnat muhofazasi,
atrof-muhitning ifloslanishdan saqlash himoyasi va shu kabi holatlar. Mahsulot o
’sish sur’ati bilanishlab chiqarish omillari miqdorining o ’zgarishi o ’rtasidagi
nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv va intensiv yo‘llarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi saqlanib
qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko‘payishi tufayli erishiladi.
Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun mavjud
korxona bilan bir qatorda o‘matilgan uskunalarning quw ati, miqdori va sifati
4
Bajenova V.S., Ioxin V.Ya. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroyekonomika – 1, 2. – M.: Izdatelsko-torgovaya
korporasiya «Dashkov i K», 2006. – 934 s.
19

ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‘yicha xuddi o‘shanday korxona
quriladi. Ekstensiv o‘sishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish
samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Intensiv iqtisodiy o ’sish sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifati jihatidan takomillashtirish:
yanadaprogressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‘llash,
ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish
potensialidan yaxshiroq foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Intensiv yo‘l ishlab
chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning,
pirovard mahsulot miqdorining o‘sishida, mahsulot sifatining oshishida o‘z
ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun
mavjud korxonaga teng bo‘lgan yana bir korxona qurishga hojat yo‘q. Bu natijaga
ishlab turgan korxonani rekonstruksiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish,
mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Ma’lumki,
iqtisodiyotning intensiv o ’sishi jamiyat taraqqiyotining asosi hisoblanadi. Shu
bilan birga ekstensiv o‘sish iqtisodiy o ’sishning sodda shakli hisoblanadi.
Uning asosiy afzalligi xo‘jalik rivojlanishi sur’atini oshirishning oson yo‘li
ekanligi hamda mamlakat iqtisodini nisbatan tez va arzon o‘sishni ta’minlaydi.
Ekstensiv o‘sish tarixan intensiv o‘sishdan oldin kechadigan jarayon. Har bir
mamlakat o‘z vaqtida ekstensiv o‘sishni boshdan kechiradi. Misol uchun G’arb
mamlakatlari XX asming birinchi yarmida ekstensiv o‘sishdan intensiv o‘sishga
o‘tganlar.
Hukumatlar infratuzilmaga sarmoya kiritib, mamlakat kapitalini qo‘shadilar.
Hosildorlik va ishchi kuchiga tasir etuvchi zarrlar.Kapital to‘planishi siyosatdagi
rag’batlanishlar 5
.Ishchi kuchining yuqoriroq ishtirok etish darajasini
rag‘batlantirish, masalan, ishtirok etish uchun mehnatga soliq imtiyozlari ko‘proq
iqtisodiy o‘sishga olib kelishi mumkin. Jamg‘armalarni va shuning uchun kapitalga
5
Bajenova V.S., Ioxin V.Ya. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroyekonomika – 1, 2. – M.: Izdatelsko-torgovaya
korporasiya «Dashkov i K», 2006. – 934 s.
20

investisiyalarni rag‘batlantiradigan siyosat yuqori iqtisodiy o‘sishga olib keladi.
Xuddi shunday, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar uchun soliq imtiyozlari kabi
texnologik o‘zgarishlarni rag‘batlantiradigan siyosat ham ko‘proq iqtisodiy
o‘sishga olib keladi. Iqtisodiy o‘sishga ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar. Tabiiy
boyliklar Tabiiy resurslar iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi eng muhim
omil hisoblanadi.
Tabiiy resurslarga yer maydoni va tuproq sifati, o‘rmon boyligi, yaxshi
daryo tizimi, foydali qazilmalar va neft resurslari, qulay iqlim va boshqalar
kiradi.Tabiiy resurslarning ko‘pligi iqtisodiy o‘sish uchun juda muhimdir. Tabiiy
resurslarga ega bo‘lmagan mamlakat tez rivojlana olmasligi mumkin. Biroq, mo‘l-
ko‘l tabiiy resurslarning mavjudligi iqtisodiy o‘sish uchun zarur, ammo etarli
emas.Rivojlanayotgan mamlakatlarda tabiiy resurslar foydalanilmayapti, kam
foydalaniladi yoki noto‘g‘ri foydalaniladi.
Ularning qoloqligining sabablaridan biri faqat shudir. Yaponiya, Singapur va
boshqa davlatlar esa tabiiy resurslarga boy emas, balki dunyoning rivojlangan
davlatlari qatoriga kiradi. Bu mamlakatlar mavjud resurslarni saqlash, resurslarni
boshqarish va resurslarni isrof qilishni minimallashtirish uchun barcha sa’y-
harakatlarini amalga oshirish majburiyatini namoyish etdi.
4. Milliy boylikdan foydalanish samaradorligni oshirish yo‘nalishlari
Milliy boylik — mamlakatning tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar
ko rsatish va kishilar hayotini ta minlash sharoitlarini belgilovchi resurslariʻ ʼ
majmui. Umuman, mamlakatning mulkiy holatini tavsiflashda qo llaniladigan
ʻ
Milliy boylik ko rsatikichi turli shaklda jamg arilgan kishilar mehnat mahsullari
ʻ ʻ
natijalari bilan birga iqtisodiy muomalaga kiritilgan tabiat resurelarini, shuningdek,
xorijdagi moliyaviy aktivlar va hisobkitoblar saldosini ham o z ichiga oladi. Milliy
ʻ
boylikni hisoblash milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga asoslanadi, Milliy boylik
har bir mamlakat xalqi hayoti va taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo lib,
ʻ
umumiy hayot darajasini, mamlakatning salohiyatini ifodalaydigan juda muhim
21

makroiqtisodiy va umumiqtisodiy ko rsatkichdir. Milliy boylik birinchi martaʻ
ingliz iqtisodchisi
U. Petti (1623—1687) tomonidan 1664-yilda hisoblangan edi, Fransiyada
Milliy boylikni birinchi marta ba-holash 1789-yilda, AQShda 1805-yilda,
Rossiyada 1864-yilda amalga oshirilgan edi. U. Petti "mehnat boylikning otasi,
yer uning onasi", degan va umumiy boylikni ishlab chikarilgan mahsulotlardan
iborat, deb tushungan. Milliy boylikni hisoblashda qishilik jami-yati hayoti va
taraqqiyotining moddiy asosi, birinchi, navbatda, moddiy tabiat ekanligini
unutmagan holda, eng avvalo tabiiy boyliklar yer, yer osti boyliklari, suvlar,
o rmonlar va boshqa aniq va to g ri hisobga olinishi lozim.
ʻ ʻ ʻ
So ngra ular vositasida inson mehnati bilan ishlab chiqarilgan va
ʻ
jamg arilgan moddiy boyliklar to la-to kis hisobga kiritilishi kerak: 1) moddiy
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarish sohasidagi moddiy fondlar; asosiy fondlar; moddiy aylanma
vositalar; ularning rezervlari; 2) noishlab chiqarish sohasidagi moddiy fondlar;
asosiy fondlar, shu jumladan, turar joy fondi; boshqa moddiy boyliklar; 3) aholi
uy-ro zg or xo jaligidagi uzoq muddatli foydalaniladigan moddiy ne matlar; 4)
ʻ ʻ ʻ ʼ
turli xil rezerv fondlar. Bu fondlarni yana ikki fondga bo lish mumkin: 1) unumli
ʻ
(ishlab chiqarish) fondlari; 2) bevosita iste molbop fondlar. Milliy boylikni
ʼ
mulkchilik shakllari bo yicha tasniflashning ahamiyati katta. Shu bilan birga tabiiy
ʻ
boyliklarning va ishlab chiqariladigan, jamg arilgan boyliklarning har bir muayyan
ʻ
davrda kimlar egaligida va foydalanishida ekanligini hisobga olish ham muhim.
Mamlakat, jamiyat Milliy boylikgi uning faqat moddiy boyligidangina iborat emas.
Uning ma naviymadaniy va boshqa unsurlari ham bor.
ʼ
Mamlakat aholisi, uning mehnatga qobilliligi, akliy va jismoniy
qobiliyatlari, xilma-xil ko nikmalari aslida, insoniy nuqtai nazardan har qanday
ʻ
jamiyatning asosiy boyligidir. Shu sababli hozirgi davrda barcha mamlakatlar o z
ʻ
aholisini, uning ma naviyatini va madaniyatini saqlash va rivojlantirishga harakat
ʼ
qiladi; barcha moddiy (tabiiy va ishlab chiqarilgan) ne matlar, ma naviy ne matlar
ʼ ʼ ʼ
(ilm, fan, madaniyat, san at boyliklari va boshqalar) insonga, kishilarga xizmat
ʼ
22

qilishi lozim. Iqtisodiy adabiyotlarda insonning ish kuchini, akliy va jismoniy
qobiliyatlarini "insoniy kapital" deb atash ham bor.
Hozirgi davrda dunyoda tegishli mutaxassislar va muassasalar turli
mamlakatlarda insoniy salohiyatni, tabiiy boyliklarni va takror ishlab
chikariladigan boyliklarni baholash, ularning umumiy hajmini, yig indisini vaʻ
aholi jon boshiga to gri keladigan miqdorini aniqlash bilan ham shug ullanadi.
ʻ ʻ
Jahon banki ekspertlarining baholashiga kura, 20-asr oxirida insoniyat 550 trln.
AQSH dollaridan ortiq (yoki aholi jon boshiga 90 ming dollarlik) boylikka ega
bo lgan; shu jumladan, AQSH eng ko p darajadagi ja mi 120 trln. dollar (aholi jon
ʻ ʻ ʼ
boshiga 460 ming dollar) boylikka ega. O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishishi bilan mamlakat hududidagi barcha boyliklar Milliy boylikka, milliy
mulkka aylantirildi.
Bu O zbekiston Respublikasining "O zbekiston Res-publikasining davlat
ʻ ʻ
mustaqilligi asoslari to g risida"gi qonunining (1991-yil 31 avg.) 7moddasida:
ʻ ʻ
"Respublika hududidagi yer, yer osti boyliklari, suv va o rmonlar, o simliklar va
ʻ ʻ
hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar, respublikaning ma naviy boyliklari
ʼ
O zbekiston Respublikasining milliy boyligi, mulki hisoblanadi", deb ko rsatilgan.
ʻ ʻ
Shuning uchun ham, birinchi navbatda, mamlakatning insoniy salohiyatini, tabiiy
va yaratilgan (ishlab chikarilgan) boyliklarni aniq baholash, ularni bir-biriga
tarkibiy jihatdan muvofiqlashtirish, ko paytirish va takomillashtirish eng dolzarb
ʻ
vazifalarga kiradi.
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida yoshlarni ma’naviy yetuk va
jismonan sog‘lom, vatanparvar va fidoyi etib tarbiyalash, ularning huquq va
manfaatlarini himoya qilish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi.
Shunga qaramasdan, yoshlar hayotidagi eng dolzarb masalalar, ayniqsa,
uyushmagan yoshlarning hayotda o‘z o‘rnini topishi uchun sharoit va imkoniyat
yaratish, ularni kasbga yo‘naltirish va bandligini ta’minlash, tashabbuslarini
rag‘batlantirish bo‘yicha olib borilgan ishlar talab darajasida emasligini hayotning
o‘zi tasdiqlamoqda.
23

Joylarda, avvalambor chekka hududlarda istiqomat qilayotgan ko‘p sonli
yoshlarning o‘z iqtidor va iste’dodini ro‘yobga chiqarishi, tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanishi uchun keng sharoitlar yaratish, ularni turli zararli illat va yot
g‘oyalar ta’siridan himoya qilish, yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning barvaqt
oldini olish kabi muhim vazifalarni hal etishda “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati
O‘zbekiston yoshlarini buyuk maqsadlar sari birlashtiradigan va safarbar etadigan
ommaviy harakatga aylana olmaganini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda.
Shu sababli, mazkur sohadagi faoliyatni tubdan takomillashtirish va yangi
yuksak sifat bosqichiga ko‘tarish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi farmoni
qabul qilindi.
Farmonga muvofiq, yoshlarga oid davlat siyosatini izchil va samarali amalga
oshirish, yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, huquq va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish tizimini tubdan isloh etish maqsadida O‘zbekiston
“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati negizida O‘zbekiston yoshlar ittifoqi tashkil
etildi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi tashkil topgan kun – 30-iyun sanasi
mamlakatimizda “Yoshlar kuni” sifatida nishonlanadi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqiga 2017-2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi doirasidagi islohotlarda yoshlar faolligini oshirish bilan bog‘liq bir
qator yangi va muhim vazifalar qo‘yildi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi respublikamizda yoshlarga oid davlat
siyosatining amalga oshirilishida davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari
va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan samarali hamkorlikni
ta’minlovchi, “Yoshlar – kelajak bunyodkori” shiori ostida professional faoliyatni
amalga oshiruvchi tuzilmaga aylanadi.
Yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etuvchi vakolatli
idoralar faoliyati ustidan samarali jamoatchilik nazoratini tashkil etish, natijasi
24

bo‘yicha ta’sirchan choralar ko‘rish maqsadida O‘zbekiston yoshlar ittifoqining
huquqiy va amaliy vakolatlari kengaytirildi, tegishli imkoniyat va imtiyozlar
berildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida Yoshlar siyosati masalalari
xizmati tashkil etilib, unga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoshlar
siyosati masalalari bo‘yicha Davlat maslahatchisi – O‘zbekiston yoshlar ittifoqi
Markaziy Kengashi raisi rahbarlik qilishi belgilandi.
Yoshlar siyosati masalalari xizmati O‘zbekiston yoshlar ittifoqi Markaziy
Kengashi faoliyatini samarali tashkil etish, O‘zbekiston Respublikasining
“Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunida belgilangan vazifalarning
to‘laqonli ijrosini tashkil etish va nazorat qilish, davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining bu boradagi faoliyatini monitoring qilish va muvofiqlashtirish,
ularga g‘oyaviy-uslubiy yordam ko‘rsatishni tashkil etish, sohaga oid qonun
hujjatlari va huquqni qo‘llash amaliyotini takomillashtirish yuzasidan takliflar
ishlab chiqish kabi vazifalarni amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida O‘zbekiston yoshlar
ittifoqi Markaziy Kengashiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirishda yaqindan
ko‘maklashish, yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishda ishtirok etuvchi
vakolatli idoralar faoliyatini muvofiqlashtirish, O‘zbekiston Respublikasining
“Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonuni talablarini hayotga to‘laqonli
joriy etish va nazorat o‘rnatish maqsadida Yoshlar masalalari bo‘yicha respublika
idoralararo kengashi tashkil etildi.
Ayni paytda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi,
viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlar va shaharlar hokimlari raisligida Yoshlar
masalalari bo‘yicha hududiy idoralararo kengashlar faoliyat yuritadi.
Shu bilan birga, 2017-2018 o‘quv yilidan boshlab umumiy o‘rta ta’lim
muassasalarida “katta yetakchi” va “to‘garak rahbari” shtat birliklarini tugatish
hisobiga lavozim maoshi yuqori sinf o‘qituvchisiga tenglashtirilgan “yoshlar
yetakchisi” shtat birligi joriy etildi.
25

O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida “yoshlar yetakchisi”
vazifasi yuklatilgan xodimga o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasasining
direktor jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan oliy ma’lumotli o‘qituvchi bazaviy
tarif stavkasining 50 foizi miqdorida har oylik ustama belgilanadi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi Markaziy Kengashi qoshida yoshlarning xohish
va intilishlaridan kelib chiqib, yoshlar uyushmalari hamda yoshlarga ijtimoiy-
psixologik yordam ko‘rsatish markazlari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi qoshida Yoshlar
muammolarini o‘rganish va istiqbolli kadrlarni tayyorlash instituti tashkil etilishi
Farmonda belgilab berilgan.
Yurtimizda turli soha va tarmoqlarda yuksak natija va yutuqlarga
erishayotgan yigitlarni taqdirlash maqsadida “Mard o‘g‘lon” davlat mukofoti,
shuningdek, yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirish, o‘qish, mehnat va
jamoat ishlarida har tomonlama faol ishtirok etayotgan yoshlarni taqdirlash
maqsadida “Kelajak bunyodkori” medali ta’sis etiladi.
Farmonda 2018-yilning 1-yanvaridan boshlab kichik biznes korxonalari
tomonidan to‘lanadigan yagona soliq to‘lovi uchun hisoblangan summaning 8 foizi
O‘zbekiston yoshlar ittifoqining rivojlantirish jamg‘armasiga o‘tkazilishi
belgilandi.
Ta’lim muassasasini tamomlaganiga uch yil bo‘lmagan, birinchi marta ishga
qabul qilingan yoshlarga daromad solig‘ini birinchi yil uchun 50 foiz, ikkinchi va
uchinchi yillar uchun esa 25 foizga kamaytirish, shuningdek, O‘zbekiston yoshlar
ittifoqi qoshida turli fanlar, jumladan, chet tillarni o‘rgatish, komputer dasturlarini
tuzish va tadbirkorlik asoslarini o‘qitish maqsadida tashkil etiladigan sho‘ba
korxonalarini 2027-yil 1-avgustga qadar barcha soliqlardan ozod etish, bunda
korxona ixtiyorida qoladigan summaning 20 foizini O‘zbekiston yoshlar
ittifoqining rivojlantirish jamg‘armasiga o‘tkazish amaliyoti joriy etiladi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar,
Toshkent shahri, tumanlar va shaharlar kengashlari raislari tegishliligi bo‘yicha
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar, Toshkent
26

shahri, tumanlar va shaharlar hokimlarining yoshlar siyosati masalalari bo‘yicha
maslahatchisi hisoblanadi va maqomi bo‘yicha ularning birinchi o‘rinbosarlariga
tenglashtirildi 6
.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar, Toshkent
shahri,tumanlar va shaharlar hokimlarining yoshlar siyosati, ijtimoiy rivojlantirish
va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari, tuman (shahar) ichki ishlar
boshqarmalari (bo‘limlari) boshlig‘ining yoshlar masalalari bo‘yicha o‘rinbosari –
huquqbuzarliklar profilaktikasi bo‘limi (bo‘linmasi) boshlig‘i O‘zbekiston yoshlar
ittifoqi Markaziy Kengashi raisi tavsiyasi asosida belgilangan tartibda lavozimga
tayinlanadi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqi tizimida 3-yil va undan ko‘p muddat davomida
faol ishlab kelayotgan xodimlarga uy-joy sotib olish uchun ipoteka kreditining
boshlang‘ich to‘lovi, shuningdek, tashkilotning faol a’zosi bo‘lgan oliy ta’lim
muassasalarining bakalavriat va magistratura bosqichlari talabalariga o‘rtacha
o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 86 foiz va undan yuqori bo‘lgan taqdirda ta’lim bo‘yicha
to‘lov kontrakti miqdorining 35 foizi O‘zbekiston yoshlar ittifoqining rivojlantirish
jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan to‘lanadi.
Muhim jihati shundaki, mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol
ishtirok etayotgan yosh oilalarni yanada qo‘llab-quvvatlash, ularning uy-joy va
maishiy sharoitlarini yaxshilash maqsadida 2018-2021-yillarga mo‘ljallangan
Yoshlar uylarini barpo etish dasturi ishlab chiqiladi. Mazkur dasturda barcha yirik
shaharlarda – ko‘p qavatli, qishloq tumanlarida – 1-2 qavatli namunaviy loyihalar
asosida arzon uylar yoshlarning uy-joyga bo‘lgan ehtiyojlaridan kelib chiqib
qurilishi nazarda tutiladi.
O‘zbekiston yoshlar ittifoqining viloyat, shahar va tuman kengashlari
raislarini rag‘batlantirish maqsadida ularga “Matiz” va “Damas” avtomashinalarini
xarid qilish uchun 10-yil muddatgacha mo‘ljallangan, boshlang‘ich to‘lovi 15
foizlik imtiyozli kreditlar ajratiladi.
6
Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. «Халқ сўзи», 2001 йил 17 февраль. №37.
27

Respublikamizning tuman markazlari va shaharlarda Yoshlar tadbirkorlik
klasterlari tashkil etiladi.
Foydalanilmayotgan davlat obyektlarini, shuningdek, erkin iqtisodiy va
kichik sanoat zonalaridagi obyektlarni O‘zbekiston yoshlar ittifoqining a’zosi
bo‘lgan yosh tadbirkorlarga to‘lovsiz ijaraga berish tartibi joriy etiladi.
“Yoshlar” teleradiokanali” AJ faoliyatini kuchaytirish maqsadida uning 50
foiz aksiyalari O‘zbekiston yoshlar ittifoqiga beriladi.
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlari har oyda kamida bir
marta yoshlar bilan ochiq muloqotlarni o‘tkazib borish amaliyoti joriy etiladi.
5.Jamiyat farovonligi va iqtisodiy o‘sishda miliy boyliklarning ahamiyati
Aholi farovonligi, xalq turmush darajasini yuksaltirish har qanday davlat,
jamiyatning maqsadi va ustuvor vazifasidir. Ammo unga erishish ancha murakkab,
davlatning ijtimoiy siyosati bilan bog liq bo lib, muayyan ijtimoiy-iqtisodiy modelʻ ʻ
doirasida ro yobga chiqadi.
ʻ
Farovonlik, birinchidan, ijtimoiy soha rivojlanishining strategik yo nalishini
ʻ
nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, ushbu maqsadga erishishga mos chora-tadbirlar
ishlab chiqish va ularni bajarishni talab etadi.
Xalq farovonligini oshirish ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta minlash va
ʼ
jamiyat a zolarini jipslashtirishda muhim rol o ynaydi. Ammo farovonlikka,
ʼ ʻ
birinchi navbatda, iqtisodiy muammolarni yechish, iqtisodiy o sishga erishish
ʻ
kontekstida qaralishi muhim. Shu nuqtayi nazardan, ijtimoiy siyosat strategiyasini
ishlab chiqishda, G arb mamlakatlarida bo lganidek, unga, eng avvalo, ishlab
ʻ ʻ
chiqarish samaradorligi, unumdorlik, foydalilikni oshirish va raqobatbardoshlik,
ya ni iqtisodiy o sish omili sifatida yondashish lozim. Gap shundaki, ijtimoiy
ʼ ʻ
rivojlanish modeli ko p jihatdan iqtisodiy rivojlanish xarakteri bilan belgilanadi.
ʻ
Har qanday iqtisodiyotning asosiy muammosi takror ishlab chiqarish
tizimining samarali faoliyatini shakllantirish, tarmoqlar o rtasida maqsadga
ʻ
muvofiq nisbatlarni yaratishdir. Bu, albatta, milliy iqtisodiyotda doimiy qayta
28

qurishlarni talab etadi. Iqtisodiy o sish va farovonlikning an anaviy manbai –ʻ ʼ
xomashyo resurslaridan chekinib, qo shimcha qiymat yaratadigan tarkibga o tish
ʻ ʻ
zarur. Chunki xomashyoga asoslanadigan taraqqiyot modeli ekstensiv rivojlanish
sifatida o z imkoniyatlarini tugatib bormoqda.
ʻ
Odatda farovonlikka yo naltirilgan ijtimoiy siyosat uchta yo nalishda olib
ʻ ʻ
boriladi:
Birinchisi, rezidual. Bu model qoldiq tamoyiliga asoslanib, shaxsning
ehtiyoji bozor va oila mexanizmi orqali qondiriladi. Model “oqsab” qolgan taqdir
unga davlat aralashadi.
Ikkinchisi , meritokratik model bo lib, ijtimoiy sug urta tizimi orqali
ʻ ʻ
ishlaydigan, asosan,ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo lgan aholi qismiga
ʻ
yo naltiriladi.
ʻ
Uchinchisi – institutsional modelda esa davlat bosh rol o ynaydi.
ʻ
Jamiyatning barcha a zolarini qamrab oladi. Bozordan tashqari ijtimoiy
ʼ
xizmatlarni ta minlaydi. Uning obyekti butun aholi bo lib, ijtimoiy himoya
ʼ ʻ
tabaqalashgan moddiy yordam ko rsatilishi, me yordagi hayot standartlariga
ʻ ʼ
erishishni ko zda tutadi. Bu modelga aholining kam ta minlangan qismini moddiy
ʻ ʼ
qo llab-quvvatlash, kambag allikni qisqartirishga qaratilgan milliy modelimiz ko p
ʻ ʻ ʻ
jihatdan muvofiq keladi.
BMT tavsiyasiga ko ra, farovonlik bir qancha omillardan tarkib topadi.
ʻ
Salomatlik, ovqatlanish, kiyim-kechak bilan ta minlanish, iste mol va jamg arma
ʼ ʼ ʻ
nisbati, mehnat sharoiti, bandlik, mehnatni tashkil etish, savodxonlik
(ma lumotlilik), ijtimoiy ta minot, inson erkinlik darajasi shular jumlasidan.
ʼ ʼ
Farovonlikni taqqoslash uchun BMT taklif etgan “Inson rivojlanish indeksi (IRI)
aholi jon boshiga to g ri keladigan yalpi ichki mahsulot, o rtacha hayot
ʻ ʻ ʻ
davomiyligi va ta lim darajasidan foydalaniladi. Ammo uning asosiy mezoni aholi
ʼ
daromadi ko rsatkichi va tabaqalanishidir. Daromadlar darajasi mamlakat iqtisodiy
ʻ
rivojlanishi natijasi bo lsa, tabaqalanishi esa iqtisodiy, demografik va ijtimoiy
ʻ
omillar ta sirida shakllanadi.
ʼ
29

Detsil koeffitsiyenti deb ataladigan ko rsatkich mamlakatdagi 10 foiz engʻ
yuqori ta minlangan hamda 10 foiz eng kam ta minlangan aholi o rtasidagi farq
ʼ ʼ ʻ
bilan o lchanadi. Bu nisbatning minimalligini ta minlagan Yaponiya bir vaqtlar
ʻ ʼ
“ijtimoiy barkamollik jamiyati”, deya ta riflangan. To g ri, hozir Skandinaviya va
ʼ ʻ ʻ
G arbiy Yevropadagi qator mamlakatlar bu borada katta muvaffaqiyatga erishdi.
ʻ
Farovonlikning eng asosiy tavsiflaridan biri pul daromadining aholi yashash
minimumiga muvofiq kelishidir. O zbekistonda Jini koeffitsiyenti bo yicha
ʻ ʻ
daromadlar notengligi indeksi 2022-yilda oldingi yilga nisbatan bir oz pasayib,
0,327 ga teng bo ldi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida “yumshoq” tabaqalanishni
ʻ
bildiradi.
O tgan yilda O zbekistonda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish qiymati
ʻ ʻ
80,4 milliard dollarni yoki joriy qiymatda 888 trillion 341,7 milliard so mni tashkil
ʻ
etib, o sish sur ati 5,7 foiz bo ldi. Bu pandemiya inqirozi oqibatiga hali to la
ʻ ʼ ʻ ʻ
barham berilmagan, sanksiyalar urushi avj olgan davrda mamlakatimizni barqaror
iqtisodiy o sishni ta minlayotgan kamdan-kam davlatlar qatoriga kiritish uchun
ʻ ʼ
arzigulik ko rsatkich.
ʻ
Albatta, bizga har qanday o sish emas, balki aholi daromadi barobarida
ʻ
kechadigan iqtisodiy o sish muhim. Bu xalq farovonligini ta minlaydigan, sifat
ʻ ʼ
jihatdan o sish bo ladi. Agar aholi daromadi o sishi YAIM va inflyatsiyadan ustun
ʻ ʻ ʻ
bo lsa, yanada yaxshi.
ʻ
Statistik ma lumotlarga ko ra, aholi daromadining o sish ko rsatkichi 2022-
ʼ ʻ ʻ ʻ
yilda oldingi yilga nisbatan YAIM o sishidan ancha yuqori bo lgan. Bu o sish,
ʻ ʻ ʻ
ayniqsa, Toshkent shahri, Navoiy va Buxoro viloyatlarida mamlakat miqyosidagi
o rtacha ko rsatkichdan sezilarli darajada yuqori. Demak, YAIM va aholi
ʻ ʻ
daromadining oshishi sabab-oqibat bog lanishiga ega. Birinchisining o sishi
ʻ ʻ
ikkinchisini taqozo etadi va muhim omil bo lib xizmat qiladi yoki aksincha.
ʻ
Masalan, inson kapitaliga investitsiya kiritish orqali raqobatbardoshlik qo llab-
ʻ
quvvatlanadi.
Ekonometrik tadqiqotlarimizga ko ra, aholi real daromadi 1 foiz oshganda
ʻ
yalpi ichki mahsulot joriy qiymatda 1,12 foiz oshadi. Real daromad 10 foiz oshsa,
30

YAIM 11,26 foiz, real daromad 50 foizga yetganda esa YAIM o sishi 57,49 foizniʻ
tashkil etadi. Bu ko rsatkichlar “O zbekiston – 2030” strategiyasida belgilangan
ʻ ʻ
YAIM hajmini 2 barobar oshirish va BMTning Barqaror rivojlanish dasturi
talablariga muvofiq keladi 7
.
Aholi daromadi va yalpi ichki mahsulot o sishi o rtasidagi bog liqlik brogan
ʻ ʻ ʻ
sari kuchayish tendensiyasiga ega bo ladi. Chunki innovatsion, yuqori
ʻ
texnologiyali ishlab chiqarish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida
band bo lgan, umuman, qo shilgan qiymat yaratadigan xodimlar soni ortib boradi.
ʻ ʻ
Ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi boshqa sohalarda band bo lganlarnikiga
ʻ
nisbatan yuqori bo lishi tabiiy.
ʻ
Aholi umumiy daromadining tarkibi ham takomillashib bormoqda. O tgan
ʻ
yil yakunlari bo yicha aholi umumiy daromadida mehnat faoliyatidan olingan
ʻ
daromad 61,6 foizni, shaxsiy iste mol uchun ishlab chiqarilgan xizmatlardan
ʼ
olingan daromad 6,3 foizni, mol-mulkdan olingan daromad 2,3 foizni,
transfertlardan olingan daromad 29,8 foizni tashkil etdi.
Ijtimoiy transfertlar qaytarilishi shart bo lmagan aktivlardan iborat bo lib,
ʻ ʻ
ularning 71,8 foizini pensiya, 26,4 foizini nafaqa, 1,8 foizini stipendiya tashkil
etmoqda. 2022-yilda pensiyaning oshish sur ati oldingi yilga nisbatan 22,4 foiz,
ʼ
nafaqaniki 72,5 foiz, stipendiyaniki esa 31,5 foizga teng bo ldi.
ʻ
O zbekistonda aholi farovonlik modeli hali to la shakllanmagan bo lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
uning barqarorlashgan tarkibi, shakl-shamoyillari yaqqol ko zga tashlanib turibdi.
ʻ
Bu modelning o ziga xos xususiyati shundaki, unda ham norasmiy (noformal),
ʻ
ham rasmiy (formal) qoidalar muhim rol o ynaydi. Bir mamlakatda qaror topgan
ʻ
aholi farovonlik modelini boshqa mamlakatda to la qabul qilib bo lmaydi. Har bir
ʻ ʻ
modelga tabiiy-geografik shart-sharoit, tarixiy rivojlanish, ijtimoiy ishlab chiqarish
tarkibi, xalqning urf-odati, an anasi va mentaliteti ta sir o tkazmay qolmaydi.
ʼ ʼ ʻ
Masalan, islom dini e tiqod bo lish bilan birga turmush tarzi ham. Islomda
ʼ ʻ
zakot, ushr, vaqf kabi daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash mexanizmlari
7
www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar Markazining rasmiy sayti.
31

mavjud. O zbekistonda faoliyat yuritayotgan “Vaqf” xayriya jamg armasi ta lim,ʻ ʻ ʼ
ijtimoiy ta minot va nafaqa, moddiy yordam, to lovlarni qoplash va boshqa
ʼ ʻ
faoliyat turlari bilan shug ullanadi. Uning ta limga ajratmasi ba zi yillari umumiy
ʻ ʼ ʼ
xayriya xarajatida 40 foizga yaqinlashadi. G arbdagi nufuzli universitetlar
ʻ
qoshidagi endaument – maqsadli kapital jamg armasi ham ana shunday
ʻ
ajratmalardan tashkil topadi, undan soliq undirilmaydi.
Ijtimoiy himoya nisbiy tushuncha bo lib, jamiyat rivojlanishi bilan
ʻ
funksiyalari torayib, ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatidagi ahamiyati pasayib
boradi, jamiyat farovonlik sari yuz tutadi. Manbalarda o rta asrlarda Umar ibn
ʻ
Abdulaziz boshqaruvi davrida zakot oluvchilar qolmagan edi, degan xabarlar yetib
kelgan.
Norasmiy qoidalarning xususiyati shundaki, ularga amal qilinmaganda kishi
qattiq jazolanmaydi. Unga imo-ishora yoki yomon qarab qo yishdan
ʻ
munosabatlarga kirishmaslikkacha bo lgan signal yuborilishi mumkin, xolos.
ʻ
Altruistik, ya ni boshqalar haqida sidqidildan g amxo rlik qiladigan fe l-atvorga
ʼ ʻ ʻ ʼ
ega kishilar ziqna, xudbin odamlardan farqli o laroq, jamiyatning boshqa a zolari
ʻ ʼ
tomonidan hurmat va izzat-ikrom qilinadi. Bunday faoliyat jamiyat, jamoa,
mahalla tomonidan ma qullanadi, qo llab-quvvatlanadi. Demak, u ma naviy,
ʼ ʻ ʼ
axloqiy kuchga ega.
Rasmiy (formal) qoidalarning esa yo rig i boshqa. Ular davlat tomonidan
ʻ ʻ
ishlab chiqiladi. Qonun, qaror, farmon va dastur sifatida amalga oshiriladi.
Inklyuziv, ya ni barchaga barobar bo lib, bajarilishi shart. Davlat organlari
ʼ ʻ
tomonidan nazorat qilinadi.
Prezidentning 2022-yil 25-iyuldagi farmoni bilan tasdiqlangan O zbekiston
ʻ
Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish strategiyasi ijtimoiy himoya tizimini
takomillashtirish, sohaga ajratiladigan budjet mablag ini oshirish, qo shimcha
ʻ ʻ
resurslarni jalb qilish, oilalarni og ir hayot tarzidan olib chiqishga qaratilgan
ʻ
qo shimcha mexanizmlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, qator
ʻ
huquqiy-me yoriy hujjatlar qabul qilinib, barchasida bandlikni ta minlash va
ʼ ʼ
ijtimoiy himoyani kuchaytirish orqali aholi daromadini oshirish nazarda tutilgan.
32

Ayni paytda mamlakatimizda ijtimoiy himoyaning institutsional asoslari
shakllanmoqda. Jumladan, O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Ijtimoiyʻ
himoya milliy agentligi va uning Ijtimoiy himoyani rivojlantirish instituti hamda
tizim xodimlarining malakasini oshirish markazi faoliyat yuritmoqda.
O zbekiston – 2030” strategiyasida barqaror iqtisodiy o sish orqali daromadi
ʻ ʻ
o rtachadan yuqori bo lgan davlatlar qatoridan o rin olish, aholi talablari va
ʻ ʻ ʻ
xalqaro standartlarga to liq javob beradigan ta lim, tibbiyot va ijtimoiy himoya
ʻ ʼ
tizimini tashkil qilish, aholi uchun qulay ekologik sharoitlarni yaratish vazifalari
qo yilgan.
ʻ
Farovonlikka kambag allikni qisqartirish, puxta ishlangan ijtimoiy siyosat
ʻ
orqali jamiyatda daromadning haddan tashqari notekis taqsimlanishini kamaytirish
orqali yetishish milliy modelimizning yana bir o ziga xos xususiyatidir.
ʻ
Kam ta minlangan aholi qatlamlarini ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va
ʼ
psixologik qo llab-quvvatlash maqsadida “Temir daftar”, “Ayollar daftari”,
ʻ
“Yoshlar daftari” tashkil etildi. Ijtimoiy himoya yagona reestri tuzildi. “Yoshlar
daftari”ga 18 dan 30 yoshgacha bo lgan yigit-qizlar, “Ayollar daftari”ga 30
ʻ
yoshdan yuqori bo lgan xotin-qizlar kiritildi. 2022-yil 1-yanvardan tadbirkorlikni
ʻ
rivojlantirish, aholi bandligini ta minlash va kambag allikni qisqartirish masalalari
ʼ ʻ
bo yicha tuman, shahar hokimi o rinbosari instituti ish boshladi.
ʻ ʻ
Mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoyalash xarajati o sish tendensiyasiga
ʻ
ega, u o tgan 5 yilda uch barobar oshirildi. Farovonlikka erishish uchun yana qator
ʻ
tadbirlarni amalga oshirish kerak. Sog liqni saqlash, ta lim, atrof-muhitni
ʻ ʼ
muhofaza qilish, ratsional ovqatlanish, uy-joy bilan ta minlash va boshqalarni
ʼ
shular qatoriga kiritish mumkin.
Taraqqiyot strategiyasini “Insonga e tibor va sifatli ta lim yili”da amalga
ʼ ʼ
oshirishga oid davlat dasturiga muvofiq, aholining hayot darajasini yanada
yuksaltirish, ta lim sifatini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish hamda
ʼ
kambag allikni qisqartirish borasidagi vazifalar belgilangan.
ʻ
Jamiyatda mulk va daromadni butkul tekis taqsimlab bo lmaydi, albatta. Gap
ʻ
puxta ishlangan ijtimoiy siyosat orqali jamiyatda daromadning haddan tashqari
33

notekis taqsimlanishini qisqartirish ustida bormoqda. Tabaqalanish bozor
iqtisodiyotining ajralmas qismi. Muayyan daromaddagi notekislik iqtisodiy
o sishning rag bati hamdir. Ijtimoiy himoyaga zo r berib, boqimandalik kayfiyatiniʻ ʻ ʻ
tarbiyalamaslik kerak. Unda motivatsion omil ham joylashgan. Ammo jamiyatda
mulk va daromad bo yicha qutblanishga, bir tomonda eng boy odamlar, ikkinchi
ʻ
tomonda esa o ta kambag allar to planib qolishiga yo l qo yib bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Aqliy va jismoniy, an anaviy va zamonaviy mehnat, shahar va qishloq,
ʼ
sanoat va agrar sohada band bo lganlarning daromadi, shuningdek, hududlar
ʻ
o rtasida mavjud farqlar bugun bor gap. Qolaversa, inflyatsiya, korrupsiya,
ʻ
xufyona iqtisodiyot kabi salbiy holatlar ham bor. Ular jamiyat a zolarining
ʼ
yaratilayotgan imkoniyatlardan adolatli foydalanishini qiyinlashtiradi, siyosiy va
ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi. “O zbekiston – 2030” strategiyasini
ʻ
muvaffaqiyatli amalga oshirish bunday kemtikliklarini to‘g‘rilashda muhim
ahamiyatga ega.
34

XULOSA
Iqtisodiy o‘sish tushunchasining mohiyati ishlab chiqarish hajmining
kengayishi, mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sishi va milliy daromadning
ko‘payishi bilan ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o’sish ishlab
chiqarishning rivojlanishi va funsionallashtirish qonuniyatidir. Shu bilan bir
qatorda bozor iqtisodiyotida, jam iyat talabini to‘la-to‘kis qondira oladigan va
ishlab chiqarish kuchlari yuqori darajada rivojlangan, bilimlar asosida iqtisodiyotni
boshqarish natijasida iqtisodiy o‘sishga erishish talab qilinadi.
Iqtisodiyotni tahlil qilish va prognozlash nazariy va amaliy jihatdan 2 xil
bo‘ladi: moddiy omilli va narxli; milliy daromadni iste’molga va jam g‘arishga
taqsimlanishi ishlab chiqarishni iqtisodiy o‘sishga olib keladi, u mamlakat
iqtisodiyoti darajasida milliy daromadlar ko‘rinishida yoki yakuniy yalpi mahsulot
ko‘rinishida ko‘rib chiqish qulay bo‘lib hisoblanadi.
O'zbekiston iqtisodiy o'sishida milliy boylikning ahamyatımı o'rganish
jarayonda quyidagı xulosalarga kelındı
Milliy boylik keng ma'noda o'z ichiga nafaqat moddiy va nomaddiy
ne'matlar, yaratılgan san'at asarları, intellektual salohi yatı, balki tabiat resurslari
va boylikdan hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham o’z
ichiga oladı. Tor ma'noda esa, milliy boylik insoniyat mehnatı bilan yaratilgan va
takror ishlab chiqarish mumkin bo'lgan barcha moddiy boyıkları o'z ichiga qamrab
oladi.
35

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RUYXATI
1.Sh.Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.-T.: “Fan va texnologiya”, 2005, 784 bet.
2.A.O‘lmasov, A.V. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – Т.: “Sharq”, 2006. – 480 бет.
3.A.O‘lmasov, A.V. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik (to‘ldirilgan va qayta ishlangan
nashri). – Т.: “Iqtisod-moliya”, 2014. – 424 бет.
4.B.Y.Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: “Barkamol fayz
media”, 2017, 784 bet.
5.Экономическая теория: учебник для студ. Вузов / Науч. ред. и рук. авт. коллектива
В.Д.Камаева. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.:Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1999. – 640 с.:
ил.
6.Шишкин А.Ф. Экономическая теория: учебное пособие для вузов. 2-е изд.: В 2 кн. Кн.1.
– М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1996. – 656 с.: илл.
7.Шишкин А.Ф. Экономическая теория: учебное пособие для вузов. 2-е изд.: В 2 кн. Кн.1.
– М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1996. – 352 с.: илл.
8.Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономикс. Пер. с англ. со 2-го изд. – М.: Дело,
1997. – 864 с.
9.Дж. Майкл Морган. Руководство по изучению учебника С.Фишера, Р.Дорнбуша,
Р.Шмалензи “Экономика”. – М.: Дело, 1997.
10.Economics / Slavin, Stephen L. – 4th ed. 1996
11.Economics / David C. Colander. 1993
12. Gregory Mankiw. Principles of Economics, Boston, MA, USA : Cengage Learning 2018. –
360 p.
Qо‘shimchа аdаbiyotlаr
1.О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: О‘zbekiston, 2023.
2.О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida"gi 60-sonli Farmoni. https://lex.uz/docs/-
5841063, 2022 yil 28-yanvar.
3.О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Xalq
sо‘zi, 20.12.2022.
Internet saytlar i
1. https://tradingeconomics.com/.
2. https://lex.uz
3. https://cbu.uz
36

Milliy boylik; o‘sish omilari va foydalanish samaradorligi

Sotib olish